Changes

Հիանալի ծովային և ամենաճարպիկ հարպոլնաձիգ հարպունաձիգ նավապետ Հուլի հրամանատարության տակ գտնվող անձնակազմը բաղկացած էր հինգ նավաատուց նավաստուց և մեկ փոքրավորից։ Այդ անձնակազմը, իհարկե, քիչ էր կետորսության համար, որը պահանջում է ավելի բազմամարդ անձնակազմ թե՛ հարձակման մակույկները ղեկավարելու և թե՛ որսի մարմինը մասնատելու համար։ Սակայն Ջեյմս Ուելդոնը որոշ նավատերերի օրինակով ավելի շահավետ էր համարում Սան Ֆրանցիսկոյում վարձել միայն սահմանափակ թվով նավաստիներ, այնքան, ինչքան անհրաժեշտ էր առագաստանավն առաջնորդելու համար։ Նոր Զելանդիայում, զանազան ազգությունների պատկանող ծովային դասալիքների և այլ մարդկանց մեջ քիչ չէին հարպունաձիգներն ու նավաստիները, որոնք պատրաստ էին վարձվել ընթացիկ սեզոնի համար և շատ հմուտ ձկնորսներ էին։ Կետորսության ժամանակը վերջանալուց հետո վճարում էին նրանց աշխատավարձը, և նրանք սպասում էին ափում, որ հաջոոդ տարին կետորսները նորից գան իրենց վարձելու։ Այսպիսով նավատերերը ավելի լավ էին օգտագործում անձնակազմին և ավելի մեծ շահ ստանում նրանց համագործակցությունից։

Այդպես էր վարվել նաև Ջեյմս Ուելդոնը «Պիլիգրիմը» կետորսության ուղարկելիս։ Առագաստանավը նոր էր վերջացրել կետորսության սեզոնը Հարավային բևեռի սահմաններում, սակայն չէր կարողացել կատարել իր առաջադրանքը՝ դեռևս ճարպի դատարկ տակառներ կային, իսկ նավամբարում անջատված ու չանջատված կետոսկրի համար՝ ազատ տեղ։ Այդ Ժամանակներում ժամանակներում կետորսությունը դժվարացել էր արդեն։ Չափից ավելի որսալու հետևանքով կետերն սկսել էին հազվագյուտ դառնալ։ Իսկական կետերը սկսել էին բնաջնջվել, ձկնորսներին մնում էր միայն հարձակվել զոլավորների վրա, որոնք հսկայական կաթնասուններ են, և որոնց որսալը վտանգավոր է։

Այն երեք օրերի ընթացքում, երբ «Պիլիգրիմը» մնաց նավահանգստում, տիկին Ուելդոնը շատ շտապ վերջացրեց բոլոր պատրաստությունները, որովհետև չէր ցանկանում ուշացնել առագաստանավի մեկնումը։ Օքլենդի բնակարանում իրեն սպասարկող բնիկ ծառաներին ազատ արձակելով՝ հունվարի 22-ին նա առագաստանավ փոխադրվեց Ջեկ որդու, կուզեն Բենեդիկտի և պառավ ներգրուհի նեգրուհի Նանի ուղեկցությամբ։

Դիկ Սենդը և Ջեկը առավոտյան ժամը իննի մոտ պայծառ եղանակին բարձրացել էին հետնակայմի առագաստակալի վրա։ Այդտեղից նրանք կարողանում էին դիտել ամբողջ առագաստանավը և օվկիանոսի մի մասը՝ բավական մեծ շերտով։ Նրանց հետևում հորիզոնի գիծը միայն մեծ կայմն էր կտրում, իր վրա հրելով շեղ մեծ առագաստը, որը ծածկում էր ծովի և երկնքի մի մասը։ Առաջամասում նրանք տեսնում էին ալիքների վրա ձգվող թեք կայմը՝ իր երեք եռանկյունաձև առագաստներով, որոնք խիստ մոտիկ լինելով, նմանվում էին երեք անհավասար մեծ թևերի։ Ցածում երևում էր առաջակայմի շրջանաձև առադաստըառագաստը, իսկ նրա վերևում՝ երկու փոքր առագաստները, որոնց եզրալարերը դողդողում էին քամուց։ Այդպիսով առագաստանավը թեքվել էր և սլանում էր քամու ամբողջ ուժով։

— Համենայն դեպս, կուզե՛ն ԲենեղիկտԲենեդիկտ,— ավելացրեց տիկին Ուելդոնը,— պետք է ընդունենք, որ այդ կետաձուկը մեռած է, քանի որ պարզ երևում է, որ ոչ մի շարժում չի անում։

— Հովի՛կ, ասաց նավապետ Հուլը՝ խոսքն ավագ նավաստուն ուղղելով,— Ընթացքը ընթացքը դանդաղեցրու և փոքր մակույկը ծովն իջեցրու։

Մակույկն այժմ լողում էր կիսով չափ ջրի մեջ ընկղմված նավակողի շուրջը։ Եթե մի քիչ ուժեղ ալեկոծություն լիներ, «Վալղեկը»«Վալդեկը», անկասկած, ծովի տակ կգնար մի քանի րոպեում։

Նրան հասկացան, քանի որ նրա դիմախաղն ու հաչոցը նույնքան պարզ էին, որքան մարդկային խոսքը։ Մակոլյկը Մակույկը իսկույն նավի կողքին կպավ, երկու նավաստիները պինդ կապեցին այն, իսկ նավապետ Հուլն ու Դիկ Սենդը, շան հետ բարձրանալով նավը, մեծ դժվարությամբ հասան այն խոռոչին, որը բացվում էր երկու կայմերի մնացորդ կոճղերի արանքում։

Մինչ այդ, ամենահոգատար խնամք ցույց տրվեց «Վալդեկի» աղետյալներին։ Տիկին Ուելդոնը, Նանի և Դիկ Սենդի օգնությամբ, մի քիչ սառը ջուր էր խմացրել նրանց, որից երկար Ժամանակ ժամանակ երևի զրկված էին, դրա վրա ավելացրած մի քիչ սնունդը բավական եղավ նրանց վերակենդանացնելու համար։

Այդ միջոցին «Պիլիգրիմը» վերսկսեց ընդհատված ոլղևորությունը՝ ուղևորությունը՝ աշխատելով ինչքան կարելի է դեպի արևելք ուղղվել։ Եղանակի հարատև հանդարտությունը շարունակում էր անհանգստացնել նավապետ Հուլին, ոչ այն պատճառով, որ ճանապարհորդությունը Նոր Զելանղիայից մինչև Վալպարեզո պիտի երկարեր մեկ կամ երկու շաբաթով, այլ այն պատճառով, որ այդ ուշացումը կարող էր խիստ հոգնեցնել իր տիրուհուն։

— Ես նույնիսկ չեմ զգում ձե՛ր ձեր ծանրությունը։

Սակայն դրա հետ միասին օրեցօր ինչպե՜ս էր նվաղում նվազում նավի շաքարի պաշարը։

— Կորի՞րԿորի՛ր, կորիր,— բացականչեց վերջինս՝ հրելով շանը։

— Շատ ճիշտ է,— պատասխանեց տիկին Ուելդոնը,— Թոմը ,հաճախ այդ մասին լսել է «Վալդեկի» նավապետից։

— Դուցե Գուցե և․․․— ավելացրեց կուզեն Բենեդիկտը,— նոր տեսակի որևէ լու։

— Իհարկե մեռած,— լրջորեն պատասխանեց նավապետ Հուլը․— քանի որ երբեք գոյություն չի Ունեցել։ունեցել։

Դինգոն նորից հարձակվեց, կրկին հարցրեց նույն երկու տառերը և մի կողմ տարավ։ Այս անգամ երկու թաթերը դրեց նրանց վրա, կարծես վճռելով ղրանք պահել ի՞նչ ինչ գնով էլ լինի։ Ինչ վերաբերում է այբուբենի մյուս տառերին՝ նրանք կարծես գոյություն չունեին Դինգոյի համար։

— Ս․ Վ․— կրկնեց ն ավապետ նավապետ Հուլը․— ճիշտ նոլյն նույն տառերը, որոնք գրված են Դինգոյի վզակապի վրա։

Ապա հանկարծ դառնալով ծերԱլնի ծերունի Թոմին՝ ասաց․

Պարզ է, որ այդ տարօրինակ դեպքը շատ անգամ խոսակցության նյութ էր դառնում տիկին Ուելդոնի, նավապետ Հուլի և պատանու միջև։ Այդ մասին նրանք խոսում էին նավի հետնամասում։ Դիկ Սենդը հատկապես բնազդորեն հակակրանք էր զգում դեպի Նեգորոն, որը սակայն ոչ մի կշտամբանքի արծանի արժանի չէր։

— Բայց մի օր,— ասաց ղեկակալ Բոլթոնը,— մի գեղեցիկ օր այդ շունր շունը կմոտենա և կհարցնի, թե ինչ ուղղության ենք հետևում, քամին արևմտահյուսիսայի՞ն է, թե արևմտակիսահյուսիսային, և հարկ կլինի պատասխան տալ նրան։

— Թող այդպես լինի,— պատասխանեց նավապետ Հուլը,— ընդունենք, որ այդ խեցգետինները ձեզ չեն հետաքրքըրում, բայց դուք այլ կերպ կվարվեիք, եթե կետի ստամոքս ունենայիք։ Ինչպիսի՜ խրախճանք կանեիք այդ դեպքում։ Գիտե՞ք, տիկին Ուելդոն, մենք՝ կետորսներս, երբ որսի սեզոնում խեցգետինների այդպիսի շերտի ենք հանդիպում, իսկույն պատրաստում ենք եռա ժանիներն եռաժանիներն ու մակույկները։ Այդպիսի դեպքերում վստահ ենք, որ որսը հեռու չէ։

Սակայն տարածութչունը տարածությունը դեռևս չափազանց մեծ էր, և չէր կարելի որոշել, թե կետի ո՞ր տեսակին էր պատկանում այդ կաթնասունը։ Արդյոք այն իսկական կետերից մե՞կն էր, որ հատկապես փնտրում են հյուսիսային ծովերի կետորսները։ Այդ կետազգիները զրկված են ողնային լողաթևերից, բայց մորթը ծածկված է ճարպի հաստ շերտով։ Նրանց մարմնի երկարությունը երբեմն հասնում է ութսուն ոտնաչափի, թեև միջին երկարությունը վաթսունից ավելի չի լինում, այդ հսկաներից միայն մեկը կարող է տալ մինչև հարյուր տակառ ճարպ։

— Իսկական կետ չէ սա,— բացականչեց նավապետ Հուլը,— եթե այդպես լիներ, նրա դուրս ցայտած ջրի շերտը ավելի բարձր կթռչեր և նվաղ նվազ ծավալուն կլիներ։ Մյուս կողմից, եթե ժայթքած ջրի աղմուկը նմանվեր թնդանոթի հեռավոր որոտի, ես կարող էի կարծել, թե այդ կետը սապատավոր է, սակայն այդպիսին չէ, քանի որ ուշադիր ականջ դնելով կարելի է որոշակի լսել, որ այդ աղմուկը բոլորովին այլ տեսակի է։ Ի՞նչ է քո կարծիքը, Դիկ,— հարցրեց նավապետ Հուլը, պատանուն դառնալով։

Սովորաբար այս երեք կետորս նավակները միաժամանակ գործածվում են կետա զդինեըին հետապնդելոլ կետազգիներին հետապնդելու համար։

— Այո, նավապետ Հուլ,— պատասխանեց ծերոլնի ծերունի Թոմը,— Դիկ Սենդը կարող է վստահ լինել մեզ վրա։

— Պատրաստ ենք ձեզ ծառայելու,— պատասխանեց ծեբունի նեգրը:ծերունի նեգրը։

Մակույկը, վարպետությամբ ղեկավարվելով ավագ նավաստու կողմից, հասավ խեցգետինների լայն շերտին: շերտին։ Աջակողմի թիակները շարունակում էին խրվել կանաչ և հստակ ջրի մեջ, մինչդեռ ձախակողմի թիակները ցայտեցնում էին կարմիր հեղուկը, որը կարծես արյան կաթիլներից լիներ կազմված։

Այդ պարագան նավապետ Հուլը քաջ գիտեր, դա ավելի էր դժվարացնում զոլավորին որսալու գործր։ գործը։ Պարզ էր, որ մայրը կպաշտպանվեր ավելի կատաղությամբ՝ թե՛ իրեն և թե՛ «փոքրիկին» փրկելու համար, եթե միայն այդպես կարելի է անվանել մի կենդանու, որի երկարությունն առնվազն վեց մետր էր։

Այղ Այդ զոլավորը, իսկապես, ամենամեծ կետերից էր։ Գլխից մինչև պոչը նրա երկարությունը առնվազն քսանհինգ մետր կլիներ։ Նրա թուխ դեղնավուն մորթը ծածկված էր ավելի թուխ բծերով։

Սակայն, քանի որ կետորս նավակը սլանում էր համարյա կետի փախչելու արագությամբ, կծիկի թելը քանդվում էր այնպիսի արագությամբ, որ կարելի էր վախենալ, թե կբռնկվեր՝ մակույկի եզրին քսվելուց։ Այգ Այդ պատճառով նավապետ Հուլը կծիկը թաց էր պահում դույլի ջրում։

Ի՞նչ կարող էր անել Դիկ Սենդը, բացի այն, ինչ որ արել էր նավապետի առաջին կոչի վրա։ «Պիլիգրիմի» առագաստները դասավորված էին, և քամին սկսել էր ուռեցնել դրանք,։ դրանք։ Դժբախտաբար, առագաստանավը պտուտակ չուներ, որով կարելի լիներ արագացնել երթը։ Ի՞նչ անել։ Ջուրն իջեցնել մի մակույկ և նեգրերի օժանդակությամբ նավապետին օգնության գնալ՝ ժամանակի մեծ կորուստ կլիներ, բացի դրանից, պատանուն արգելված էր նավից հեռանալ, ինչ էլ որ պատահեր։ Սակայն Դիկը ծովն իջեցրեց ետնակողմի մակույկը, նավի հետևից քաշելով այն, որպեսզի կարիքի դեպքում նավապետը և նավաստիները կարողանային նստել այնտեղ։

Այո․ նրանց մնում էր օգնություն խնդրել միայն նրանից, արին որին ապավինում էին, որովհետև դրությունը խիստ ծանր էր։

Նեգորոն գնաց դեպի նավախելը, որտեղ անշարժ կանգնած էր Դիկ Սենդը։ Մոտոնալով Մոտենալով նրան՝ նա կանգնեց պատանուց երեք քայլի վրա։

— Չմոռանաք,— ասաց այգ այդ միջոցին տիկին Ուելդոնը։— Միայն մի նավապետ կա այստեղ․․․ նավապետ Սենդը, և լավ կլինի, եթե բոլորն էլ նկատի ունենան, որ նա կկարողանա ամենքին էլ հնազանդեցնել։

— Շնորհակալություն, Դի՛կ,— ասաց նրան անհողդողդ ձայնով։— Նավապետ Հքուլը Հուլը չկա։ Ամբողջ անձնակազմը կորավ նրա հետ։ Նավի բախտն այժմ քո ձեռքում է։ Դի՛կ, կկարողանա՞ս փրկել նավը և նրա ուղևորներին։

Գործելու ժամանակը հասել էր։ Պետք էր օգտվել նպաստավոր հյուսիս-արևմտյան քամուց։ Հակադիր քամուն հաջորդել էր բարեհաջող քամին, և երկնակամարի մի քանի փետրաձև ամպերը ցույց էին տայիստալիս, որ այդ եղանակը դեռևս որոշ ժամանակ կտևեր։

— Չէ՛, ոչ այդքան ուժեղ,— բացականչեց Դիկ Սենդը՝ ծիծաղելով։— Քիչ էր մնում կտյմը կայմը տապալեիք։

Այս անգամ գործողությունը կատարվեց Դիկ Սենգի Սենդի անմիջական հսկողությամբ։ «Պիլիգրիմը» արգեն արդեն արագ ընթանում էր արևելքի ուղղությամբ, մնում էր միայն պահել այդ ուղղությունը։ Դրանից հեշտ բան չկար, որովհետև քամին չափավոր էր, իսկ շեղումները երկյուղալի չէին։

Նեդորոյի Նեգորոյի խոհանոցը տակնուվրա էր արել կուզեն Բենեդիկտը, մինչև որ գտել էր այդ թանկագին միջատը այն միջոցին, երբ խոհորարը պատրաստվում էր անխնա ճզմել դրան։ Այդ բանը սաստիկ զայրացրել էր միջատաբանին, բայց Նեգորոն անուշադրության էր մտանել նրա զայրույթը։

Սակայն ճանապարհին պատահել էր վերոհիշյալ ուտիճը։ Եվ որովհետև նա հավակնություն ուներ հակառակ մի շարք միջատաբանների կարծիքին ապա ցուցելապացուցել, թե ֆորասպեների տեսակին պատկանող և իրենց գույնով նշանավոր ուտիճները բոլորովին տարբերվում են իսկական ուտիճներից իրենց սովորություններով, ուստի, ուտիճը ամրողջովին կլանեց նրա ուշադրությունը, և կուզեն Բենեդիկտը րոպեապես մոռացավ, որ գոյություն ուներ «Պիլիգրիմի» նավապետ Հուլը, և որ այդ գժբախտ մարդը կորել էր իր անձնակազմի հետ միասին։

Հաջորդ երեք օբերին՝ փետրվարի 20-ի, 21-ի, 22-ի ընթացքում քամու ուժն ու ուղղությունը ոչ մի զգալի փոփոխության չենթարկվեցին։ Բայց և այնպես ծանրաչափի սնդիկը շարունակում էր իջնել, և վերջին օրվա ընթացքում պատանին նշեց, որ սնդիկը անշեղորեն կանգնած էր 728 միլիմետրից ցածր աստիճանի վրա։ Ոչ մի նշան չկար, թե ծանրաչափը կարող էր բարձրանալ մոտակա օրերում։ Երկնքի տեսքը վատ էր։ Բացի այդ, մշուշն այնքան խիտ էր, որ արևը բոլոբովին բոլորովին չէր երևում, այնպես որ դժվար էր որոշել նրա ծագելու և մայր մտնելու տեղերը։

— Միջին հաշվով օրական հարյուր ութսուն մղոն, uկսած սկսած այն րոպեից, երբ քամին ուժեղացավ,— պատասխանեց պատանին։— Ահա թե ինչու ես զարմանում եմ, որ ցամաքը դեռևս չի երևում։ Եվ ավելի տարօրինակն այն է, որ մենք չենք պատահում այն նավերից որևէ մեկին, որոնք սովորաբար երթևեկում են այս շրջաններում։

Թոմը ճիշտ էր ասում։ Լագը չէր պոկվել պարանից, վերջինս կտրվել էր մեջտեղից, այնինչ այդ պարանը հյուսված էր ամենալավ մանրաթելից, և կարող էր կտրվել միայն այն դեպքում, եթե կտրված տեղում մանրաթելերը մաշված լինեին։ եվԵվ, իսկապես, այդպես էլ կար, ինչ որ հաստատեց Դիկ Սենդը, երբ պարանի ծայրն իր ձեռքն առավ։ Բայց արդյո՞ք կտրվածքը առաջացել էր մաշումից․ այդ մասին պատանին կասկածամտորեն հարց էր տալիս իրեն։

Մի անդամ անգամ ևս չար Ժպիտը ժպիտը խաղաց նրա շրթունքներին, առանց մի խոսք արտասանելու՝ նա վերադարձավ իր տեղը։ 

Իսկական մրրիկ էր, մեկն այն ահռելի քամիներից, որոնք ափ են նետում նավահանգստում խարսխված նավերը և որոնց չեն դիմանում նույնիսկ ցամաքի ամենահաստատուն շինվածքները։ Այդպիսին էր այն մրրիկը, որը 1825 թ․ հուլիսի 23-ին ամայացրեց Գվադելոլպան։ Գվադելուպան։ Եթե քամին հրետասայլից ցած է գցում քսանչորս սանտիմետր տրամաչափի թնդանոթները, ապա կարելի է պատկերացնել, թե ինչ կլինի նավը, որի հենարանը փոթորկալի ծովն է միայն։ Սակայն հենց ծովի շարժողականության մեջ է նրա փրկությունը։ Նավը տեղի է տալիս քամու մղումին և, եթե հաստատուն կառուցվածք ունի, կարող է դիմադրել ծովի ամենաուժեղ հարվածներին։ Այդպես էր նաև «Պիլիգրիմի» դրությունը։

Այդպիսով, «Պիլիգրիմը» առաջ էր սլանում առանց առագասաիառագաստի, բայց քամին ընդգրկել էր նրա պատյանը, կայմերը, ամբղջ սարքը, և այդքանը բավական էր, որ ծայրահեղ արագությամբ առաշ առաջ շարժվեր։ Երբեմն նույնիսկ թվում էր, թե նավը ալիքներից դուրս էր եկել և հազիվ էր շփվում նրանց։

Այդպիսի պայմաններում առագաստանավը ահռելիորեն ճոճվում էր փոթորկից ծառացած ալիքների վրա։ Ամեն րոպե կարելի էր սպասելք սպասել, թե որևէ ահարկու հարված է ստանալու հետևից։ Ջրի այդ լեռներն առագաստանավից ավելի արագ էին վազում, սպառնում էին հետևի կողմից խփել և խորտակել նավը, եթե այն բավականաչափ արագությամբ չբարձրանար ալիքների վրա։ Փոթորկից սլացող նավի համար այդ էր ամենամեծ վտանգը։

Ամբողջ շաբաթվա ընթացքում փոթորիկը չմեղմացավ։ Ծանրաչափը դարձյալ իջավ։ Մարտի 14-ից մինչև 26-ը ոչ մի րոպե քամին չթուլացավ, որպեսզի կարելի լիներ մի քանի առագաստ պարզել։ «Պիլիգրիմը» դեպի հյուսիս-արևելք էր սլանում այնպիսի արագությամբ, որ քսանչորս Ժամում ժամում հավանաբար երկու հարյուր մղոնից պակաս չէր անցնի, իսկ ցամաքը չէր երևում։ Ի միջի այլոց, այդ երկիրը՝ ամերիկյան մայրցամաքը, որպես մի ընդարձակ պատվար, ընկած է Ատլանտյան և Խաղաղ օվկիանոսների միջև, հարյուր քսան աստիճանով։

— Այո, այնտեղ,— պատասխանեց Հերկուլեսը՝ ցոլյց ցույց տալով հորիզոնի հյուսիս-արևելքում հազիվ նշմարելի մի կետ։

Զատկի կղզին, իսկական անունր անունը Վայ-Հու, հայտնաբերել էր Դավիդը 1722 թվին, որից հետո այնտեղ այցելել էին Կուկը և Լապերուսը։ Այդ կղզին գտնվում է հարավային լայնության 27°-ի և արևելյան երկարության 112°-ի վրա։ Եթե առագաստանավը դեպի հյուսիս էր շեղվել ամբողջ 15°-ով, այդ բանը պետք էր վերագրել հյուսիս-արևմտյան քամուն, որը նրան քշել էր այդ ուղղությամբ։

Դիկ Սենդը դեռևս այդ հույսն ուներ։ Նա ինքն իրեն ասում էր, թե այդ փոթորիկը, որն արդեն այնքան երկար էր տևել, գուցե ի վերջո կհանդարտվեր։ Եվ այժմ, երբ, շնորհիվ Զատկի կղզու հայտնվելու, պատանին ճշգրիտ գաղափար ուներ աշխարհագրական դիրքի մասին, նա հիմք ուներ կարծելու, թե վերստին տիրապետելով իր նավին՝ կարող կլիներ այն տանել ապահով տեղ:տեղ։

«ՊիլիգրԻմը» «Պիլիգրիմը» ունենալով հաստատուն կառուցվածք և լավ սարքավորում, քիչ էր տուժել փոթորկի այդ կատաղի ճնշումներից։ Նավը ընդամենը կորցրել էր թեք կայմը և եռանկյունի առագաստը։ Ոչ մի կաթիլ ջուր չէր թափանցել նավի պատյանի և տախտակամածի լավ ծեփված անցքերից։ Ջրհանները կատարելապես սարքին էին։ Այդ կողմից երկյուղ չկար։

Նախ տիկին Ուելդոնը դուրս եկավ խցիկից, որտեղ, Դիկ Սենդը նրան ստիպել էր փակված մնալ այդ երկարատև փոթորկի ժամանակ։ Նա եկավ խոսակցելու պատանու հետ, որը իսկական գերմարդկային կամքի ուժով կարողացել էր դիմադրել այնքան դժվարությունների։ Նիհարած, դժգույն, հողմահար դեմքով, նա կարող էր ընկճվել քնազրկությունից, քունը այնքան անհրաժեշտ է նրա տարիքում։ Ոչ․ նրա առողջ կազմվածքը դիմանում էր ամեն զրկանքի։ Գուցե մի օր կտուժեր փորձության այս շրջանի համար։ Բայց այժմ ժամանակը չէր ընկճվելու։ Այդպես էր մտածոլմ մտածում Դիկ Սենդը, և տիկին Ուելդոնը նրան գտավ նույնքան կայտառ և եռանդուն, որքան եղել էր։

— Ստիպված կլինեմ նավը ափ նետել,— պատասխանեց պատանին, որի դեմքը մթագնեց մի րոպե։— Բայց դա կլինի ծայրահեղ դեպքում, և աստված չանի այդ դրության հասնենք: հասնենք։ Բայց, կրկնում եմ, տիկին Ուելդոն, եղանակը վստահեցնող է, և անկարելի է, որ մի որևէ նավ կամ ուղեցույցնավ չպատահի մեզ։ Ուրեմն, հույսներս չկորցնենք։ Նավը դեպի ցամաք է գնում և շուտով կտեսնենք այն։

Հաջորդ մի քանի օրերին եղանակը մի քանի անգամ փոխվեց, և այդ կրկին չափազանց վրդովեց Դիկ Սենդին։ Քամին շարունակում էր փչել չթուլացող ուժով, և ծանրաչափի տատանումները ցույց էին տալիս, որ կրկին պիտի ուժեղանար։ Դիկ Սենդը իրեն հարց էր տալիս, որոշ անհանգստությամբ, թե արդյոք ստիպված չէ՞ր լինի դարձյալ առանց առագաստի առաջ գնալ։ Սակայն նա այնքան շահագրգռված էր պահել գոնե մեկ առագաստ, որ չհավաքեց թեք առագաստը, մինչև որ փոթորիկը կսպառնար տանել այն։ Բայց կայմերը պնդացնելու համար նա ձգել տվեց պարանները։ նախ Նախ և առաջ պետք էր չվտանգել դրությունը, որը ավելի ևս կծանրանար, եթե «Պիլիգրիմը» զրկվեր կայմերից։

Ապրիլի 5-ն էր։ Արդեն երկու ամսից ավելի էր, ինչ «Պիլիգրիմը» մեկնել էր Նոր Զելանդիայից։ Քսան օր շարունակ հակառակ քամին և անհողմությունը ուշացրել էին նրան։ Այնուհետև նպաստավոր պայմաններում էր եղել և կարող էր արագորեն մոտենալ ցամաքին։ Նավի արագությունը չափազանց մեձ մեծ էր փոթորկի միջոցին։ Դիկ Սենդի հաշվով միջին արագությունը օրական երկու հարյուր մղոնից պակաս չէր։ Իսկ ինչո՞ւ ցամաք չէր երևում․ փախչո՞ւմ էր «Պիլիգրիմի» առջևից։ Միանգամայն անբացատրելի էր։

Մի քանի անդամ անգամ Թոմը և նրա ընկերները խաբվեցին՝ ցամաքի տեղ ընդունելով տարօրինակ ձևի որևէ հեռավոր ամպ, որ ցցվում էր հետին պլանում։ Պատահել էր նույնիսկ, որ նրանք համառել էին, պնդելով, թե իսկապես ցամաք են տեսել, բայց որոշ ժամանակ հետո նրանք ստիպված էին եղել ընդունել, որ տեսողական պատրանքի մեջ են ընկել։ Ենթադրյալ ցամաքը տեղաշարժվում էր, ձևը փոխում և վերջն էլ բոլորովին անհետանում։

Հերկուլեսը պետք է հատկապես զբաղվեր տիկին Ուելդոնով։ Պատանին իր վրա վերցրեց Ջեկին։ Կուզեն Բենեդիկտը, որ շատ հանգիստ էր, տախտակամած բարձրացավ հավաքածուի տուփը ուսին գցած։ Դիկը նրան հանձնարարեց Բաթին և Ակտեոնին։ Ինչ վերաբերում է Նեգորոյին, նրա զարմանալի հանդարտությունը բավականաչափ ցույց էր տալիս, որ ոչ ոքի օգնության կտրիքը կարիքը չունի։

Սև ժայռերով մի նեղ ավազաշերտ էր այդ, և միջակ բարձբությամբ բարձրությամբ մի սարալանջ, այս ու այնտեղ բացված լայն, ձագարաձև խոռոչներով, որոնք ժայռերի ճեղքումից էին առաջացել։ Մի շարք ոչ շատ թեք զառիվայրերը տանում էին դեպի ժայռի կատարը։

Կեսօրվա ժամը մեկն էր։ Նախաճաշը բաղկացաձ բաղկացած էր պահածո մսից, պաքսիմատից, ինչպես նաև խմելու ջրից, որին խառնել էին մի քանի կաթիլ Բաթի ծովից դուրս բերած ռոմից։

Տիկին Ուելդոնը համարյա քնած Ջեկին գիրկն առաձառած, սկսեց խոսակցությունը․

— Իմ կարծիքով,— շարունակեց Դիկ Սենդը,— չպետք է հեռանալ քարայրից, մինչև չպարզենք, թե որտեղ ենք գտնվում։ Վաղը, մի գիշեր հանգստանալուց հետո, մեզանից երկուսը կգնան հետախուզության։ Նրանք կփորձեն, առանց շատ հեռանալու, հանդիպել բնիկների, տեղեկություններ ստանալ և վերադառնալ քարայր։ Չի կարող պատահել, որ տասը կամ տսաներկու տասներկու մղոն շառավիղով՝ ոչ ոք չլինի։

— Մեղ Մեզ հետ կտանենք Դինգոյին,— շարունակեց պատանին,— օգտակար կլինի մեր հետախուզության միջոցին։

Անմիջապես Հերկուլեսը, Բաթը, Օստինը և Դիկ Սենդը դեպի գետաբերան գնացին:գնացին։

Հաջորդ օրը, ապրիլի 7-ին, Օստինը, որ հսկում էր, վաղ առավոտյան տեսավ, թե ինչպես Դինգոն հաչելով վագեց վազեց դեպի գետակը։ Գրեթե միաժամանակ տիկին Ուելդոնը, Դիկ Սենդը և նեգրերը քարայրից դուրս եկան։

— Ոչ,— ասաց պատանին։— Հավանական է, որ տեղացի է և մեզ կազատի բաժանվելու անախորժությունից։ Վերջապես կարելի է ճիշտ տեղեկություն ստանալ, թե որտեղ ենք գտնվում:գտնվում։

— Պարո՛ն,— ասաց Դիկ Սենդը,— համաձայն ձեր պատասխանի, պետք է եզրահացնելեզրակացնել, թե մենք բավական հեռու ենք Լիմայից։

— Ոչ, տիկին Ուելդոն,— պատասխանեց Հարրիսը,— ես ապրում եմ հարավում, Չիլիի սահմանագլխում, բայց ներկայումս գնում եմ Ատակամա, հյուսիս-արևելք:արևելք։

— Օ՜, առաջին անգամը չէ, որ կատարում եմ այս ուղևորությունը,— պատասխանեց ամերիկացին։— Այստեղից երկու հարյուր մղոն հեռու մի կարևոր ֆերմա կա՝ Սան Ֆելիչեի հացիենտան, որը պատկանում է իմ եղբայրներից մեկին, և ես այնտեղ եմ գնում առևտրական գործով։ Եթե դուք կուզեք ուղեկցել ինձ, այնտեղ լավ ընդունելության կարժանանաք և փոխադրության միջոցներ կգտնեք Ատակամա քաղաքը հասնելու համար։ Եղբայրս nւրախությամբ ուրախությամբ փոխադրական միջոցներ կտա ձեզ։

Տիկին Ուելդոնը անհարմար դրության մեջ ընկնելով, շտապեց փոխել խոսակցության նյութը։ Չգետք Չպետք է թույլ տալ, որ վիրավորվի այդ մարդը, որը այնքան ազնվորեն իր ծառայությունն էր առաջարկել։

Ուստի, Դիկ Սենդը մի քանի առարկություն արեց այդ մասին և սպասեց ամերիկացու պատասխանին:պատասխանին։

— Թո՛մ, և դուք, բարեկամնե՛րս,— պատասխանեց Դիկ Սենդը՝ դառնալով նեգրերին,— մեզ մնում է միայն պատրաստվել մեկնելու։ Ուտելիքի պաշարից վերցնենք ամենից ավելի հեշտ փոխադրվողները և, հակեր կազմելով, մեզանից ամեն մեկը կվերցնի իր մասը;մասը։

— Պարոն Դիկ,— ասաց Հերկուլեսը,— եթե կուզեք, ես մենակ կվեցն եմ կվեցնեմ ամբողջ բեռը։

— Դուք ուժեղ ուղեկից եք, Հերկոլլե՛սՀերկուլե՛ս,— ասաց Հարրիսը՝ նեգրին այնպես նայելով, կարծես նա ծախու ապրանք լիներ։— Աֆրիկայի շուկաներում ձեզ թանկ կգնահատեին։

— Ոչ ավելի, քան ինչ որ արժեմ,— պատասխանեց հերկուլեսը Հերկուլեսը ծիծաղելով,— իսկ գնորդները ստիպված կլինեին երկար վազել ինձ բռնելու համար։

— Բայg Բայց մեկնելուց առաջ, պարոն Հարրիս,— ասաց տիկին Ուելդոնը,— նախքան ձեզ մոտ հյուր լինելը, խնդրում եմ լինել մեր հյուրը։

— Մի քանի րոպեից նախաճաշը պատրաստ կլինի;կլինի։

Այնուհետև ամեն մեկը վերցրեց իրեն հատկացված կապոցը։ Տիկին Ուելդոնը Հերկուլեսի օգնությամբ ձի նստեց, և ապերախտ փոքրիկ Ջեկը, հրացանը ուսից կախած, նստեց իր հերթին, չըմտածելով չմտածելով նույնիսկ շնորհակալություն հայտնել այն մարդուն, որը նրան տրամադրել էր այդ հիանալի ձին։

Ինչ վերաբերում է կուզեն Բենեդիկտին, Դինգոյի նման, նրան էլ հնարավոր չէր շարքում պահել, եթե չկապեին պարանով:պարանով։

— Ինչպե՜ս, տուփը քսլել խլել ձեռքի՜ցս,— բացականչեց կուզեն Բենեդիկտը, որպես թե սպառնում էին նրա փորը թափել։

Անտառի ծառերի մեծ մասին անծանոթ էին թե՛ տիկին Ուելդոնը և թե՛ նրա նեգր կամ սպիտակ ուղեկիցները։ Սակայն մասնագետ մարդը կնկատեր, որ այդ ծառերն ավելի աչքի էին զարնում իրենց որակով, քան բե թե բարձրությամբ։ Այստեղ աճում էին «բաուհինիան» կամ երկաթե ծառը․ մի քիչ հեռու «մոլոմպին», որի դիմացկուն, բայց թեթև փայտից թիակներ են պատրաստում, և որի բունը առատ խեժ է արտադրում, մի քիչ այն կողմը՝ մեծ քանակությամբ գունավոր նյութեր պարունակող «սպարակներ», ինչպես նաև մինչև տասնմեկ ոտնաչափ տրամագծով «դայակներ», որոնք, սակայն, սովորական դայակներից ավելի փոքր են։

— Գուցե տիկին Ուելդոնը եղե՞լ է Նոր աշխարհի այս շրջաններում,— ասաց Հարրիսը։— Ամերիկուհիները չեն վախենում ճանապարհորդոլթյունից ճանապարհորդությունից և անկասկած․․․

Հարրիսը տիկին Ուելդոնին և Դիկ Սենդին ցույց տվեց շատ գեղեցիկ էբենոսներ՝ սովորական էբենոսից ավելի բարձր, որից ստացվում է շատ սև և կարծր փայտ։ Այնուհետև գալիս էին մանգենիները, որոնք դեռևս շատ էին, չնայած բավական հեռացել էին ծովափից։ Քարաքոսը մուշտակի նման փաթաթվել էր մինչև նրանց ճյուղերը։ Այդ ծառերի խիտ ստվերը և համեղ պտուղները խիստ արժեքավոր էին դարձնում դրանք, սակայն, ինչպես ասում էր ՀարրսըՀարրիսը, ոչ մի տեղացի չէր համարձակվում բազմացնել նրանց։ «Մանգենի տնկողը կմեռնի»,— ասում էր տեղական սնահահավատությունը։

Այստեղ ծառերը մի քիչ նոսրանալով, երբեմն խմբեր կազմելով ավելի կհեշտացնեին առաջ գնալը, եթե գետինը ծածկված չլիներ խոտազգի բույսերով։ Այնպիսի տպավորություն էր ստացվում, որ ուղևորները Արևե լյան Արևելյան Հնդկաստանի ջունգլիներում են գտնվում։ Բուսականությունը այնքան փարթամ չէր, ինչպես գետակի ստորին մասում, սակայն դեռևս ավելի գերակշիռ էր, քան Հին և Նոր աշխարհների բարեխառն գոտիներում։ Լեղակաբույսը առատորեն աճում էր և, ըստ Հարրիսի, այդ լոբազգին ամենից ավելի տարածվածն էր այդ շրջանում։ Բավական էր, որ մի արտ անմշակ մնար, այդ մակաբույծ բույսը, որը նույնքան արհամարհում էին, ինչքան ուղտափուշը կամ եղինջը, իսկույն ողողում էր այդ արտը։

Սակայն մի ծառ կարծես բացակայում էր այս անտառում, ծառ որը շատ տարածված պետք է լիներ Նոր Աշխարհի այս շրջանում։ Կաուչուկի ծառն էր այդ։ Իսկապես ficus prinoides-ը, ctstilloa castilloa elastica-ն, cecropia peltata-ն, collophora elastica-ն, collophora itilis֊ը, camerania latifolia-ն և մանավանդ syphonia elastica-ն, որոնք տարբեր ընտանիքների են պատկանում, մեծ քանակությամբ են գտնվում Հարավային Ամերիկայում։ Սակայն շատ զարմանալի էր, որ դրանցից ոչ մեկը չէր երևում այս անտառում։

— Համբերություն, փոքրիկս,— պատասխա պատասխանեց Հարրիսը,— այդ կաուչուկներից, այն էլ հարյուրներով, կտեսնես հացիենտայի մոտակայքում։

Բանն այն էր, որ Ջեկն իրավունք ուներ պահանջելու այդ հրաշալի կոլիբրիներից, որովհետև գտնվում էր այն երկրում, որտեղ նրանք բազմաթիվ են։ Հնդկացիները բանաստեղծական անուններ են տվել փետրավորների ցեղի այդ գոհարներին: գոհարներին։ Նրանք կոլիբրիներին անվանում են «ճառագայթներ» կամ «արևի վարսեր», մի տեղ՝ «ծաղիկների թագուհի», մի ուրիշ տեղ՝ «երկնային ծաղիկ», որ թռչելով գալիս է գուրգուրելու «երկրային ծաղկին»։ Եվ կամ՝ «թանկագին քարերի մի փունջ, որը ճառագայթում է օրվա լույսի տակ»։ Կարծում են նույնիսկ, որ նրանց երևակայությունը բանաստեղծական նոր անուններ է հնարել կոլիբրիների հրաշալի ընտանիքի հարյուր հիսուն տեսակներից յուրաքանչյուրի համար։

Այնտեղ լինելու ամենաապահով միջոցը ճանապարհին կանգ չառնելն էր։ Ուստի տիկին Ուելդոնն ու նրա ուղեկիցները միայն ամենաանհրաժեշտ ժամանակն էին հատկացնում հանգսասնալուն։հանգստանալուն։

Անտառն արդեն տեսքը փոխում էր։ Ավելի նոսրացած ծառերի արանքում, այս ու այնտեղ լայն բացատներ էին երևում։ Գետինը, պատռելռվ պատռելով կանաչ գորգը, ցույց էր տալիս իր վարդագույն գրանիտե կառուցվածքը: կառուցվածքը։ Մի շարք բարձունքների վրա աճում էր սափարնան՝ փարթամ պալարներով մի բույս, որի թփերը այնպիսի անանցանելի պատվար էին առաջացնում, որ ուղևորները ափսոսելով էին հիշում անտառի նեղ արահետները։

Ընթրիքից հետո սկսեց մթնել։ Խավարը դանդաղորեն գետնից ծառերի գագաթը բարձրացավ, և սաղարթի նուրբ ուրվագիծը քիչ հետո պատկերացավ լուսավոր երկնքի ֆոնի վրա։ Առաջին աստղերը լուսավառ ծաղիկներ էին թվում, շողշողալով վերջին ճյուղերի ծայրերին։ Քամին դադարեց գիշերվա հետ և այլևս չէր խաղում սաղարթի մեջ։ Նույնիսկ թութակները լռեցին։ Բնոռթյունը Բնությունը նիրհում էր և ամբողջ կենդանի աշխարհին հրավիրում հետևելու իր օրինակին։

— Ես կարծում եմ, որ բնիկներից վախենալու ոչինչ չունենք,— ասաց տիկին Ուելդոնը,— ոչ էլ այն թափառաշրջիկներից, որոնց մասին դուք ասացիք, պարո՛ն Հարրիս: Հարրիս։ Բայց մի՞թե չորքոտանի թափառաշրջիկներ չկան, որոնց կարելի է հեռու պահել խարույկի լույսով։

— Երբե՞քԵրբե՛ք,— պատասխանեց տիկին Ուելդոնը։

Այդ խոսքերով Ջեկը հանգիստ քնեց Նանի գրկում, որը հենվել էր մանգենու բնին։ Տիկին Ուելդոնը, որ պառկած էր նրա կողքին, վերջին անդամ անգամ համբուրեց երեխային, նրա հոգնած աչքերը փակվեցին մինչև առավոտ։

Այդ սպառնալիքը իհարկե այնքան էլ չվախեցրեց Հսկային։ Սակայն տիկին Ուելդոնը նրան մի կողմ տարավ և ասաց, թե կարող էր այդ մեծ երեխային թույլ տալ վազվզել աջ ու ձախ, բայց պայմանով, որ աչքից չհեռացներ նրան։ Պետք չէր բորրովին բոլորովին զրկել կուզեն Բենեդիկտին իր տարիքին անհրաժեշտ հաճույքներից։

— Դուք իրավացի եք, պատանի բարեկամս,— ասաց նա։— Իսկական պամպասը ճիշտ այնպես է, ինչպես նկարագրել են ճանապարհորդները գրքերում, այսինքն՝ բավական «ջրազուրկ» մի հարթավայր, որի միջով անցնելը հաճախ դժվար է։ Պամպասաները հիշեցնում են Հյուսիսային Ամերիկայի մեր սավաննաները՝ այն տարբերությամբ, որ նրանք մի քիչ ավելի ճահճային են։ Այդպես է Ռիո-Կոլորադոյի պամպասը, այդպես են Օրինոկոյի և Վենեսուելայի «լանոսները»։ Բայց այստեղ մենք այնպիսի շրջանում ենք, որի տեսքը ինձ ևս զարմացնում է։ Ճիշտ է, առաջին անգամն է, որ գնում եմ այս սարահարթով, որը զգալիորեն կրճատում է մեր ճանապարհը։ Բայց եթե նախապես չեմ եղել այս շրջանում, գիտեմ, որ այն խիստ տարբերվում է իսկական պամպասից, այս վերջինը դուք կգտնեիք ոչ թե Արևմրտյան Արևմտյան Կորդիլերի և Անդերի բարձր լեռնաշղթայի միջև, այլ մայրցամաքի ամբողջ արևելյան մասում, որը տարածվում է մինչև Ատլանտյան օվկիանոսը։

— Ոչ, պատանի բարեկամս, ոչ,— պատասխանեց ամերիկացին ժպտալով։— Չէ՞ որ ես ասացի՝ «դուք կգտնեիք» և ոչ թե «կգտնեք»։ Հանգստացեք, մենք չենք հեռանա այս սարահարթից, որի ամենաբարձր դագաթները գագաթները հազար հինգ հարյուր ոտնաչափից ավելի չեն։ Իսկ եթե պետք լիներ անցնել Անդերը, մեր ունեցած փոխադրական միջոցներով ես երբեք ձեզ չէի գրավի այդպիսի խելագար ուղևորության մեջ։

— Արդարև,— պատասխանեց Դիկ Սենդը,— ավելի լավ կլիներ հետևել ծովափին:ծովափին։

Հարրիսը այս խոսքերն արտասանում էր շատ որոշակի: որոշակի։ Դիկ Սենդը և նա խմբի առաջն անցած՝ հաճախ խոսակցում էին, և ոչ ոք չէր մասնակցում այդ խոսակցությանը։ Եթե պատանին այնպիսի մտահոգություն էր զգում, որը ամերիկացին չէր կարողանում փարատել, ավելի լավ էր համարում ոչ ոքի չհայտնել։ Ապրիլի 8-ի, 9-ի, 10-ի, 11-ի, 12-ի օրերն անցան առանց որևէ դեպքի։ Օրական ութ-ինը մղոնից ավելի առաջ չէին գնում։ Ճաշի և հանգստի ժամերը միմյանց էին հաջորդում կանոնավոր կերպով, ու թեև արդեն մի քիչ հոգնածություն էին զգում, այնուամենայնիվ, ընդհանուրի առողջությունը դեռևս բավարար էր։

Որպես թութակ փոքրիկ Ջեկը տեսել էր միայն գորշմոխրագույն, կարմիր պոչանի ժակոները, որոնք վխտում էին ծառերի տակ։ Սակայն ժակոները նորություն չէին նրա համար։ Նրանցից տարել են աշխարհի բոլոր կողմերը։ Երկոu Երկու աշխարհամասերում էլ նրանք ականջ են խլացնում իրենց անտանելի շաղակրատությամբ, և «խոսող» թութակների մեջ ժակոն ամենից հեշտ է սովորում մարդկային լեզուն։

Դիկ Սենդը մի քանի անդամ անգամ ափսոսաց, որ «Պիլիգրիմը» ծովափի մի ուրիշ մասում չէր խորտակվել, թեև այդ մասին ոչ ոքի ոչինչ չէր ասում։ Ավելի հարավ կամ ավելի հյուսիս՝ գյուղաքաղաքները, ավաններն ու պլանտացիաները անպակաս կլինեին, և տիկին Ուելդոնն ու մյուս ուղևորները վաղուց ապաստան գտած կլինեին։

— Ի՞նչ սուլոց է,— հարցրեց մանկամարդկինը՝ մանկամարդ կինը՝ ոտքի ցատկելով։

Փոքրիկ խումբը երեկոյան ժամը չորսի դեմ կարճ Ժամանակով ժամանակով կանգ էր առել մի բացատի մոտ, երբ երեք-չորս բարձրահասակ կենդանիներ դուրս եկան թավուտից, մոտավորապես հարյուր քայլի վրա, և իսկույն փախան՝ շատ մեծ արագությամբ։

Սակայն կրակելու րոպեին Հարրիսը անմիջապես շեղեց հրացանը, և Դիկ Սենդը, թեև դիպուկ կրակող էր, այս անդամ անգամ վրիպեց նպատակից։

— Ջայլա՜մ,― կրկնեցին Դիկ Սենդը և տիկին Ուելդոնը՝ զարմացաձ զարմացած միմյանց նայելով։

Հանդուն Հարավային Ամերիկայի տափաստանների բարձրասրունք թռչուն է, և նրա մատղաշների միսը կարելի է ուտել։ Դա մի խոշոր կենդանի է, որի բարձրությունը երբեմն անցնում է երկու մետրից, նա ունի ուղղաձիգ կտուց, երկար թևեր՝ խիտ և կապտավուն փետուրներով, ոտքերը երեքմատնանի են՝ զինված եղունգներով, դրանով էլ նրանք գլխավորապես տարբերվում են Աֆրիկայի ջայլամներից:ջայլամներից։

Այս շատ ճիշտ մանրամասնությունները տվեց Հարրիսը, որը քաշ ծանոթ էր երևում հանդուների կյանքին: կյանքին։ Տիկին Ուելդոնը և նրա ուղեկիցները ստիպված եղան ընդունել, որ սխալվել էին։

— Կարող է պատահել, որ մենք պատահ ենք պատահենք ջայլամների մի ուրիշ խմբի,— ավելացրեց Հարրիսը։— Այդ դեպքում աշխատեցաք ավելի լավ նայել և այլևս թռչունները չորքոտանու տեղ չեք ընդունի: ընդունի։ Բայց հատկապես, պատանի՝ բարեկամս, չմոռանաք իմ խորհուրդները և ոչ մի դեպքում չկրակեք որևէ կենդանու։ Ուտելիք ճարելու համար մենք կարիք չունենք որսորդություն անելու, կարիք չկա, որ զենքի պայթյունը մեր ներկայությունը մատնի այս անտառում:անտառում։

Սակայն Դիկ Սենդը մտախոհ էր: էր։ Մի անգամ ևս կասկածը սկսեց կրծել նրա միտքը:միտքը։

Հաջորդ օրը, ապրիլի 17-ին, վերսկսվեց առաջ գնալը, և ամերիկացին հավատացրեց, թե ամենաշատը քսան ժամ հետո փոքրիկ խումբը կտեղավորվեր Սան-Ֆելիչեի հացիենտայում:հացիենտայում։

— Այնտեղ, տիկի՛ն Ուելդոն,— ավելացրեց նա,— դուք կստանաք անհրաժեշտ խնամք, և մի քանի օրվա հանգիստը ձեզ կկազդուրի կատարելապես: կատարելապես։ Գուցե այդ ֆերմայում դուք չգտնեք այն շքեղությունը, որին սովոր եք ձեր Սան Ֆրանցիսկոյի բնակարանում, բայց կտեսնեք, որ այնտեղ որոշ հարմարություններ կան։ Մենք այնքան էլ վայրենի չենք։

— Ճիշտ է,— ասաց Դիկ Սենդը,— բայց, բարեբախտաբար, բնությունրբնությունը, որը մեշտ և ամեն տեղ նախատեսող է, դեղը դրել է հիվանդության կողքին։

— Ոչնչացնե՞մ միջատին,— բացականչեց կուզեն ԲենեգիկտըԲենեդիկտը,— երբե՛ք, երբեք, պետք է տեսնեմ, թե ինչ միջատ է։

Ժամանակն էր, որ տեղ հասնեին։ Տիկին Ուելդոնը, հոգնածությունից ուժասպառ եղած, այլևս չէր կարողանում այդպիսի ծանր պայմաններում շարունակել ուղևորությունը։ Նրա փոքրիկ տղան, որի դեմքը չափազանց կարմրում էր ջերմի րոպեներին և գունատվում ընդմիջումներին, խղճալի տեսք ուներ։ Մայրը, խիստ մտահոգված, չէր ուզում նրանից հեռանալ, չվստահելով նույնիսկ Նանի խնամքին, և միշտ իր գրկում էր պահում: պահում։ Այո, ժամանակն էր, որ տեղ հասնեին: հասնեին։ Ըստ ամերիկացու խոսքերի, այդ օրվա՝ ապրիլի 18-ի երեկոյան իսկ փոքրիկ խումբը վերջապես կհասներ Սան-Ֆելիչեի հացիենտան:հացիենտան։

Տասներկու օր քայլել, տասներկու օր բացօթյա գիշերել: գիշերել։ Այսքանը բավական էին՝ ուժասպառ անելու նույնիսկ այնպիսի առույգ կնոջը, ինչպիսին էր տիկին Ուելդոնը: Ուելդոնը։ Բայց հիվանդ երեխայի վիճակն ավելի վատ էր և, զրկված լինելով ամենատարրական դեղամիջոցից, երեխան կարող էր չդիմանալ:չդիմանալ։

Ավելի նոսրացած անտառում ծառերը խմբերով էին կանգնած և այլևս անանցանելի պատվար չէին առաջացնում: առաջացնում։ Մի՞թե իսկական պամպասում էին, որի մասին ասել էր Հարրիսը:Հարրիսը։

Օրվա առաջին ժամերին Դիկ Սենդի անհանգստությունը ավելացնող ոչ մի նոր դեպք տեղի չունեցավ, սակայն երկու հանգամանք գրավեցին նրա ուշադրությունը, որոնք գուցե կարևոր նշանակություն չունեին, բայց ներկա պայմաններում ոչ մի երևույթ պետք չէր աչքաթող անել:անել։

Արդարևէ Արդարև, շունը, որ ուղևորության ամբողջ ընթացքում կարծես ինչ-որ հետքի էր հետևում, հանկարծ բոլորովին փոխվեց։ Մինչ աքդ այդ քիթը կախ արած, հաճախ հոտոտելով խոտերը կամ ծառերը կամ լռում էր, կամ ողբագին հաչում, այդպիսով կարծես վիշտ կամ ափսոսանք արտահայտելով։

— Այո, Նեգորոյի, պարոն Դիկ․ չի՞ կարող պատահել, որ հետևել է մեղ․․․մեզ․․․

— Երբեք չի եղե՞լ,— շշնջաց Դիկ Սենզը։— Սենդը։— Վերջապես փաստն այն է, որ Դինգոյի շարժումներից երևում է, թե նրա ատած մարդը մոտեցել է մեզ։

— Ի՞նչ հրամայեցիք Դինգո յին։Դինգոյին։

— Կարիք չկա, պարոն Հարրիս,— պատսախանեց պատասխանեց Դիկ Սենդը։— Եթե Նեգորոն մինչև այստեղ հասել է, կարող է և ավելի հեռու գնալ․ նա ճարպիկ մարդ է։

— Ինչպես կուզեք,— պատասխանեց Հարրիսը,Հարրիսը։

Բայց ի՞նչ գաղտնի նպատակ Ուներ Հարրիսը։ Ի՞նչ ապագա էր սպասում «Պիլիդրիմից» ազատվածներին: «Պիլիգրիմից» ազատվածներին։ Դիկ Սենդը ինքն իրեն կրկնում էր, որ իր պատասխատվությունը չէր վերջացել առագաստանավի սուզվելով։ Ինքը դեռևս պարտավոր էր, ավելի քան երբևէ, հոգատար լինել աղետի հետևանքով ցամաք նետվածների հանդեպ։ Միայն ինքը կարող էր փրկել այդ կնոջը, երեխային, նեգրերին, դժբախտության բոլոր ընկերներին։ Բայց եթե որոշ բան կարող էր անել նավի վրա, եթե կարող էր գործել որպես ծովային, ապա ի՞նչ կարող էր անել այստեղ, այն ահռելի փորձությունների մեջ, որ նախատեսում էր նա։

— Մոլորված, ոչ․․․ Հացիենտան երեք մղոնից ավելի հեռու չպետք է լինի, ճանապարահը կրճատելու համար ես անտառի ամենակարճ ճանապարահն ճանապարհն ընտրեցի և գուցե սխալվեցի։

Մի լայն պուրակի մեջ Ղիկ Դիկ Սենդը որոշեց պատրաստվել քնելու, բայց ծերունի Թոմը, որը նրա հետ այդ պատրաստությամբ էր զբաղված, հանկարծ կանգ առավ բացականչելով․

Բայց հարրիսը Հարրիսը այնտեղ չէր, ձին ևս անհետացել էր նրա հետ․․․

Մահմեդականները Իսպանիայից վռնդվելուց հետո հաստատվեցին նեղուցին մյուս կողմը, աֆրիկյան ծովափում։ Պորտուգալացիները, որոնք այդ միջոցին գրավում էին ծովափի այդ մասը, սաստիկ հալածում էին նրանց։ Այդ փախստականների մի մասը բանտարկվեց և վերադարձվեց Պորտուգալիա։ Սստրկացվելով՝ Ստրկացվելով՝ նրանք դարձան աֆրիկյան ստրուկների այն առաջին կորիզը, որը կազմվեց Արևմտյան Եվրոպայում մեր դարաշրջանի սկզբին։

Իսկապես այդ շրջանն էր, որ մի քանի տարի հետո այնքան ծանր պայմաններում հետազոտեցին Քամերոնը հարավում, Սթենլին՝ հյուսիսում։ Այն ընդարձակ տերիտորիայից, որը կազմված է երեք նահանգներից՝ Բենգուելա, Կոնգո և Անգոլա, մինչ այդ միայն ծովափնյա մասն էր ծանոթ։ Այդ շրջանը տարածվում է սկսած Նուրսից՝ հարավում, մինչև Զաիրը՝ հյուսիսում․ երկու գլխավոր քաղաքները՝ Բենգուելան և ԱանՍան-Պաոլո դե Լոանդան նավահանգիստներ են․ այս վերջինը Պորտուգալիային պատկանող գաղութի մայրաքաղաքն է։

Տասնութ տարի հետո երկու հանդուգն հետախույզներ Աֆրիկան անցան արևելքից արևմուտք և դուրս եկան մեկը՝ Անգոլայի հարավում, մյուսը՝ հյուսիսում, անհավատալի դժվարությունների գնով:գնով։

Առաջին այդպիսի ուդևորություն կատարողը եղավ անգլիական նավատորմի լեյտենանտ Վերնեյ-Հովետ Քամերոնը։ 1872 թ․ այն կարձիքն կարծիքն ստեղծվեց, որ Մեծ Լճերի շրջանում Լիվինգսթոնի հետևից ուղարկված արշավախումբը աղետի էր ենթարկվել։ Լեյտենանտ Քամերոնը առաջարկեց գնալ նրան որոնելու։ Առաջարկն ընդունվեց։ Քամերոնը, որին ուղեկցում էին դոկտոր Դիլլոնը, լեյտենանտ Սեսիլ Մերֆին և Լիվինգսթոնի թոռը՝ Ռոբերտ Մոֆան, Զանզիբարից դուրս եկավ։ Ուգոգո գետն անցնելով Քամերոնը պատահեց Լիվինգսթոնի դիակին, որը նրա հավատարիմ սպասավորները տանում էին արևելյան ծովափը։ Շարունակելով ճանապարհը դեպի արևմուտք, մի ծովափից մյուսն անցնելու անսասան կամքով, անցնելով Ունիանսլիբեն, Ուգունդան, Կահուելեն և հավաքելով մեծ ճանապարհորդի թղթերը, անցնելով Տանգանիկա լիճը, Բամբարե լեռները, Լուալաբա գետը, որի հոսանքով չկարողացավ ցած իջնել, անցնելով պատերազմից ավերված, գերեվաճառությունից դատարկված վայրերը՝ Կիլեմբան, Ուրուան, Լոմանեի ակունքը, Ուլուդան, Լովալեն, շրջանցելով Կոանզան և այն ընդարձակ անտառները, որոնց մեջ Հարրիսը մոլորեցրել էր Դիկ Սենդին և նրա ընկերներին, խիղախ Քամերոնը վերջապես տեսավ Ատլանտյան օվկիանոսը և հասավ Սան Ֆիլիպպե դե Բենգուելա։ Երեք տարի և չորս ամիս տևող այդ ուղևորության ընթացքում մահացան նրա երկու ուղեկիցները՝ դոկտոր Դելլոնը և Ռոբերտ Մոֆան։

Վերջապես, օգոստոսի 6-ին Հենրի Սթենլին հասավ Նի Սանդա՝ ծովափից չորս օրվա հեռավորության վրա։ Երկու օր հետո Բանցա-Մբուկսում ստացավ իրեն սպասող կենսամթերքը, որն ուղարկել էին Էմբոբայի երկու առևտրականներ, և նա կարողացավ վերջապես հանգստանալ ծովափի այդ փոքր քաղաքում, երեսունհինգ տարեկան հասակում արդեն ծերացած՝ հոգնածությունից և զրկանքներից, աֆրիկյան մայրցամաքը ամբողջովին անցնելուց հետո, մի ուղևորություն, որը իր կյանքից խլել էր երկու տարի ինն ամիս։ Բայց Լուալաբայի ընթացքը ուսումնասիրվել էր մինչև Ատլանտյանը, և եթե Նեղոսը հյուսիսի մեծ զարկերակն էր, Զամբեզին՝ արևելյան մեծ զարկերակը, այժմ հայտնի էր, որ Աֆրիկայի արևմուտքում կար նաև երրորդ, աշխարհի ամենից մեծ գետերից մեկը՝ չորս հագար վեց հարյուր հիսուն կիլոմետր երկարությամբ։ Այգ Այդ գետը, որ իր հոսանքի տարբեր մասերում կրում է Լուալաբա, Ջաիր և Կոնգո անունները, Մեծ լճերի շրջանը միացնում է Ատլանտյան օվկիանոսին։

Այդ երկու հոգին Հարրիսն ու Նեգորոն էին։ Հետագայում կտեսնենք, թե ինչպես էր պատահել, որ Անգոլայի ծովավաւմ ծովափում միմյանց պատահեցին Նոր Զելանդիայից վերադարձող պորտուգալացին և ամերիկացին, որն իր գերվաճառության գործերով հաճախ երթևեկում էր Արևմտյան Աֆրիկայի այս նահանգում ։

― Ինչ քան Ինչքան էլ քաջ լինի Հարրի՛ս, նա թանկ կվճարի իր վիրավորանքների համար,— պատասխանեց Նեգորոն, որի դիմագծերը վայրագ տեսք ստացան։

— Չար սատանա,— բացականչեց Հարրիսը,— ցմահ բանտարկությա՜ն․ զնդա՜ն, տխուր տեղ այնպիսի մարդկանց համար, որոնք, ինչպես մենք, սովոր են բաց օդում ապրել: ապրել։ Ես կախաղանը կնախընտրեի։

Օ՜հ, ես սաստիկ տանջվում էի, որ չէի կարողանում դուրս գալ, երբ նավը հեռացավ ափից։ Բայց եթե անզգույշ լինեի և դուրս գայի, ինձ կրկին իսկույն նավամբարը կվերադարձնեին, և տանջանքը նույնը կլիներ։ Բացի դրանից, Օքլենդ հասնելով՝ ինձ ն որից նորից կհանձնեին, անգլիական իշխանություններին և ի վերջո կվերադարձնեին Լոանգայի զնդանը․ կամ գուցե կախեին, ինչպես դու ես ասում։ Ահա թե ինչու ես գերադասեցի ճանապարհորդել ծպտված։

— Ինչ եմ ուղում ուզում անե՜լ,― պատասխանեց Նեգորոն։― Այդ հարցին պատասխանելուց առաջ մի քանի տեղեկություններ տուր մեր տիրոջ՝ գերեվաճառ Ալվեցի մասին, որին չեմ տեսել երկու տարուց ի վեր։

— Անտարակույս, Նեգորո՛,— պատասխանեց Հարրիսը։— Լավ կազմվածքի տեր չորս նեգրեր, որոնք սովոր են աշխատելու և չեն նմանվում երկրի խորքից եկած անտաշներին։ Կասկած չկա, որ նրանց թանկ կծախես։ Ամերիկայում ծնված և Անգոլայի շուկան ուղարկված ստրուկներ, դա հազվագյուտ ապրանք է։ Բայց,— ավելացրեց ամերիկացին,— դոլ դու չասացիր․ մի՞թե «Պիլիգրիմի» վրա դրամական որևէ գումար չկար։

— Գուցե, Հարրիս, բայց արդեն վերջ տրվեց այդ ատելությանը:ատելությանը։

Դիկը հիշեց, թե ինչպես ջարդվեց առաջին կողմնացույցը, ինչպես լագի պարանը կարվեցկտրվեց, որի հետևանքով հնարավոր չէր ստուգել «Պիլիգրիմի» արագությունը։

Այսպես թե այնպես, եթե դեռևս որոշ մութ կետեր կային անցյալում, ներկան պարզ էր։ Պատանու համար ավելի քան որոշ էր, որ գտնվում էր Աֆրիկայում և շատ հավանական է Անգոլայի չարագուշակ նահանգում, ծովափից ավելի քան հարյուր մղոն հեռու։ Նրա համար պարզ էր նույնպես, որ Հարրիսը դավաճան էր։ Այդ բոլորը հանգում էին այն ճշմարտության, որ ամերիկացին և պորտուգալացին վաղուց էին ծանոթ, որ ճակատագրական պատահմունքը նրանց միացրել էր այդ ծովավաւմծովափում, որ նրանք միասին էին սարքել դավադրությունը, որի հետևանքն այնքան աղետալի պետք է լիներ նավաբեկյալների համար։

Դիկ Սենդը որոշել էր իր անելիքը։ անելիքը, որին հավանություն տվեց ծերունի նեգրը։ Բարեբախտաբար Հարրիսի դավաճանությունը շուտ էր բացվել, նախքան գործի անցնելը, ուրեմն պատանին ու նրա ընկերները անմիջական վտանգի տակ չէին։ Արդարև, ստրուկների թողած իրերը և առյուծի անսպասելի մռնչյունն ստիպել էին ամերիկացուն անհետանալ հանկարծ։ Նա զգացել էր, որ դիմակը պատռված է, և փախել էր՝ հավանաբար չհասցնելով փոքրիկ խմբին տանել այնտեղ, որտեղ պետք է հարձակման ենթարկվեր։ Ինչ վերաբերում է Նեգորոյին, որի ներկայությունը անկասկած զգացել էր Դինգոն՝ ուղևորության վերջին օրերին, միացած կլիներ Հարրիսին միասին գործելու համար։ Համենայն դեպս հարձակումը տեղի կունենար միայն մի քանի ժամից հետո, պետք էր օգտվել հանգամանքից։

Արդարև, ուղևորության վերջին մղոնների ընթացքում հողի բնույթը փոխվել էր։ Բարձունքները ցածրանում և խոնավանում էին։ Այս ու այնտեղ հոսում էին նեղ վտակներ, որոնք ցույց էին տալիս, թե հողի ներքին շերտերում ջրի առատ պաշար կար։ Ուղևորության վերջին օրը ճանապարհն անցնում էր այդ գետակներից մեկի կողքով, որը նորից գտնելը ո՛չ դժվար էր, ո՛չ էլ շատ Ժամանակ ժամանակ էր պահանջում։ Հավանական է, որ չէր կարելի նրա հեղեղման հոսանքով նավարկել, բայց դժվար չէր լինի հասնել գետաբերանին՝ նավարկելով մի ավելի լայն, հետևապես ավելի նավարկելի վտակով։

— Հարրիսը փախավ, տիկին Ուելդոն,— պատասխանեց Դիկ Սենդը,— նա դավաճան էր և Նեգորոյի հետ համաձայնած՝ մեզ բերեց այստեզ։այստեղ։

— Ո՛չ մի ֆերմա, n՛չ ո՛չ մի ավան, ո՛չ մի գյուղ չկա շրջակայքում,— պատասխանեց Դիկ Սենդը։— Տիկին Ուելդոն, կրկնում եմ, որ պետք է վերադառնալ ծովափ։

— Օ՜հ, ես ինձ լավ եմ զգում, Դի՛կ— Դի՛կ,— պատասխանեց տիկին Ուելդոնըհ Ուելդոնը, ծառանալով իր տկարության դեմ,— ես կքայլեմ ու կտանեմ երեխային․․․

— Շնորհակալություն բարեկամներս,— պատասխանեց աիկին տիկին Ուելդոնը,— իսկ ես ուզում եմ քայլել․․․ կքայլեմ։ Մեկնե՛նք։

— Իսկապես, Դինգոն չկա,— պատասխանեց Հերկուլեսը և հուժկու ձայնով մի քանի անգամ ավեց տվեց շան անունը։

— Կարոդ Կարող է պատահել,— ասաց պատանին։— Բայց մենք չենք կարող Դինգոյին սպասել, եթե, ողջ է, խելացի կենդանին կգտնի մեզ․ առաջ շարժվենք։

Բոլոր այդ ծառերը և տունկերը կանաչ ու դալար էին, թեև երաշտի շրջանն էր, և միայն հազվադեպ անձրևներ էին ոռոգում այդ փարթամ հողերը։ Տենդի շրջանն էր, բայց, ինչպես նկատել էր Լիվինգսթոնը, նրանից կարելի է բուժվել փախչելով վարակի օջախից։ Դիկ Սենդին հայտնի էր մեծ ճանապարհորդի այդ դիտողությունը և հույս ուներ, որ այդպես կլիներ նաև փոքրիկ Ջեկի համար։ Այդ մասին նա հայտնեց տիկին Ուելդոնին՝ նկատելով, որ տենդը չէր կրկնվել իր սովորական ժամանակին, և երեխան հանգիստ պառկել էր Հերկուլեսի գրկում ։գրկում։

Ճամբարը հավաքեցին, և երթը սկսվեց միևնույն կարգով։ Պետք եղավ անցնել պուրակի միջով՝ չկորցնելու համար գետակի հոսանքը։ ժամանակին Ժամանակին այդտեղ արահետներ էին եղել, սակայն այժմ դրանք «մեռած» էին, ըստ բնիկների արտահայտության, այսինքն՝ մոլախոտերն ու փշերը ծածկել էին։ Հարկ եղավ մեկ մղոն գնալ այդպիսի ծանր պայմաններում և երեք ժամ կորցնել։ Նեգրերը աշխատում էին անընդհատ։ Հերկուլեսը Ջեկին դնելով Նանի գիրկը՝ մասնակցեց աշխատանքին և ինչպե՜ս աշխատեց։ Նա աղմկալից շնչում էր՝ «հա՛ն», «հա՛ն» անելով, կացինը բարձրացնում և իջեցնում էր այնպիսի թափով, որ բացատ էր առաջանում նրա առաջ, կարծես այդ հսկան լափող կրակ լիներ։

Նրա ընկերներր ընկերները նայում էին աջ ու ձախ՝ զարմացած հայացքով, նրանց թվում էր, թե անցնում են անվերջանալի գերեզմանոցով, որտեղ երկրաշարժը տակնուվրա էր արել գերեզմանները* , բայց անցնում էին լռելյայն։

Պետք է ասել, որ կուզեն Բենեդիկտը անհաջող փոս էր ընտրել։ Երբ նրան դուրս բերեցին, այդ ցեխոտ հողից մեծ քանակությամբ պղպջակներ բարձրացան գետնի երես և պայթելով, խեղդող գազեր արձակեցին։ Լիվինգսթոնը, որ մի քանի անգամ մինչև կուրծքը խրվել էր այդ տիղմի մեջ, այդ հողերը համեմատում էր խոշոր սպունգների հետ, որոնց վրա ոտք դնելիս ջրի բարակ հոսանքներ էին ցայտում։ Այդ վայրհրով վայրերով անցնելը խիստ վտանգավոր էր։

Բնական աղետները սոսկալի են Աֆրիկայում, հեղեղանման անձրևներ, փոթորիկներ, որոնց չեն դիմանում ամենաուժեղ ծառերն իսկ, միմյանց հաջորդող շանթահարություն։ Դիկ Սենդին հայտնի էր այդ բոլորը, ուստի և նա շատ մտահոգ էր։ Չէր կարելի գիշերը բաց օդում անցկացնել, դաշտր դաշտը ողողվելու վտանգի տակ էր, և ոչ մի բարձունք չկար, որի վրա հնարավոր լիներ պատսպարվել։

Սակայն հյուսիսում քիչ բարձր բլուրները կարծես սահմանափակում էին ճահճոտ հովիտը։ Կարծես հողամասի էջքի սահմանագիծը լիներ դա։ Մի քանի ձառեր աղոտ լույսով երեվում երևում էին հորիզոնի՝ ամպերից զերծ ավելի լուսավոր ֆոնի վրա։

Երբ փոթորիկը պայթեց, նկատված վայրը դեռևս երկու մղոն հեռու էր։ Անձրևը չէր սկսվել առաջին փայլատակումներրի փայլատակումների հետ։ Եվ դա ավելի երկյուղալի էր։ Այդ միջոցին կատարյալ խավար էր տիրում, թեև արևը դեռևս մայր չէր մտել։ Բայց գոլորշու գմբեթը ցածրանում էր հետզհետե և սպառնում էր փուլ գալ, որը տեղատարափ անձրև էր նշանակում։ Կարմիր կամ կապույտ շանթերը ամենտեղ պատռում էին երկինքը և անանցանելի կրակի ցանցով ծածկում ամբողջ տափաստանը։

Քսան անդամ անգամ Դիկը և նրա ընկերները կայծակնահար լինելուց ազատվեցին՝ ծառազուրկ տափաստանի վրա, ուղևորները միակ դուրս ցցված կետերն էին և իրենց վրա կարող էին ընդունել էլեկտրական լիցքի հարվածները։ Ջեկը արթնանալով ամպի գոռոցի ձայնից՝ պահվեց Հերկուլեսի թևերի մեջ․ թեև շատ էր վախենում խեղճ փոքրիկը։ Բայց և այնպես չէր ուզում մորը ցույց տալ, որպեսզի նրան է՛լ ավելի չանհանգստացնի։ Հերկուլեսը մեծ քայլեր անելով հանդերձ՝ նրան քաջալերում էր, ինչպես կարող էր։

Դիկ Սենդը մի րոպե կանդ կանգ առավ Թոմի կողքին և ասաց․

— Մի ճամբար երևացք երևաց, տիկին Ուելդոն,— պատասխանեց Թոմը,— մի ճամբար․․․ կամ գուցե ավան, և մեր նավապետը գնաց ստուգելու նախքան մեզ այնտեղ առաջնորդելը։

Բայց ուղևորների համար տեղատարափն այլևս վտանգավոր չէր․ հաջող դիպվածը փոքր խմբին տվել էր այդ հաստատուն ապաստարանը, որն ավելի լավ էր, քան որևէ վրանք վրան, քան բնիկի հյուղակը։

Այդ նույնն է, որ ասենք, թե էվերեստը՝ Էվերեստը՝ Հիմալայի ամենաբարձրը ամենաբարձր գագաթը, մարդիկ են կառուցել։ 

Եվ իսկապես, պատերը, ինչպես ասացինք, կարմրավուն կավահողից էին շինված։ Եթե կառոլցված կառուցված լինեին գորշ կամ սև հողից, ապա կարելի կլիներ վերագրել դրանք «կծող տերմիտներին»։ Ինչպես երևում է՝ այս միջատներն այնպիսի վտանգավոր անուններ ունեն, որոնք դուր կգան կուզեն Բենեդիկտի նման երդվյալ միջատաբանին միայն։

— Ինչպե՜ս չէ,— առարկեց կուզեն Բենեդիկտը՝ վիրավորված ազնիվ նեգրի այդ պատասխանից։— Մի՞թե դուք ձեզ այնքան ուժեղ եք երևակայում, որ կարծում եք, թե կարող եք վտանգավոր լինել այդ քաջարի միջատների համար։ Այդ ցանցաթևավորների մի քանի հազարը ձեզ կարճ Ժամանակում ժամանակում կմախք կդարձներ, եթե ձեզ մեռած վիճակում պատահեր։

Իսկ ինչպե՞ս խուսափել այդ վտանգից, որն ամենավատը կլիներ ծովափ վերադառնալու ճանապարհին։ Պարզ էր, որ Հարրիսն ու Նեգորոն նրանց քարշ էին տվել հարյուր մղոն Անգոլայի խորքը չար դիտավորությամբ։ Բայց ի՞նչ էր այդ չարագործ պորտուգալացու նպատակը։ Ումի՞ց էր ուզում վրեժ ւուծել։ լուծել։ Պատանին մտքում միշտ կրկնում էր, թե միայն ինքն էր նրան հետապնդել և ահա նա վերհիշում էր «Պիլիգրիմի» վրա տեղի ունեցած բոլոր դեպքերը, խորտակված նավի և նեգրերի հանդիպումը, կետորսությունը, նավապետ Հուլի և անձնակազմի անհետ կորչելը։

Այդ դեպքերի հետևանքով Դիկ Սենդը տասնհինգ տարեկան հասակում նավապետ էր դարձել մի նավի, որի կողմնացույցն ու լագը շատ շուտով մեջտեղից վերացան Նեգորոյի ոճրագործ ձեռքով։ Պատանին վերհիշում էր, թե ինչպես էր իրեն հպատակեցրել լպիրշ խոհարարին՝ սպառնալով նրան բանտարկել կամ ատրճանակով գնդակահարել։ Ա՜խ, ինչո՞ւ էր ձեռքը վարանել այդ րոպեին։ Ինչ լավ կլիներ, եթե Նեգորոյի դիակը ծովը, նետած լինեին, ինչքա՜ն աղետալի դեպքեր տեղի չէին ունենա,ունենա։

Այդ մտքերով էր տարված պատանին։ Այնուհետև մի րոպե նա վերհիշեց այն փոթորիկը, որը վերջ տվեց «Պիլիգրիմի» ուղևորությանը։ Այդ միջոցին երևան եկավ դավաճան Հարրիսը, և Ամերիկայի հարավային նահանգը փոխվեց հետզհետե։ Բոլիվիան դարձավ ահռելի Անգոլա՝ իր ջերմոտ կլիմայով, գիշատիչ գազաններով, է՛լ ավելի վայրագ բնիկներով, բնիկներով։ Պիտի կարողանա՞ր փոքր խումբը այդ վտանգներից խուսափել դեպի ծովափ վերադարձին։ Այն գետը, որը Դիկ Սենդը փնտրում էր և հույս ուներ գտնել, կտանե՞ր ծովեզերք ավելի ապահով և ավելի հանզիստ։ Այդ մասին չէր ուղում ուզում կասկածել, քանի որ լավ գիտեր, թե հարյուր մղոն ճանապարհ գնալ այդ անհյուրընկալ շրջանում, անընդհատ վտանգների մեջ, անհնար էր։

— Այս անսպասելի հայտնությանը Դիկ Սենդը ոչինչ չէր կարող պատասխանել, մանավանդ որ տիկին Ուելդոնը իսկույն վերադարձել էր փոքրիկ Ջեկի մոտ։

Ժամը մոտավորապես տասը կլիներ։ Այդ միջոցին Դիկ Սենդը դգացզգաց, թե ինչպես եթե ոչ իսկական քուն, ապա մի տեսակ թմրություն էր իջնում իր վրա։ Այսպես թե այնպես, նա մի քիչ կհանգստանար։ Սակայն այդ իսկ րոպեին հիշեց, որ գետին թափված կավահողը եթե թրջվեր, մուտքը կարող էր փակվել։ Այդ դեպքում օդը կդադարեր ներս հոսել, իսկ տասը հոգու շնչառությունը կարող էր օդը հագեցնել ածխաթթու գազով։

— Ուզում եմ ես ինքս կատարել այդ փորձը,— պատասխանեց Դիկ Սենդը:Սենդը։

Այդ պատճառով էլ նա մտածում էր, թե տիկին Ուելդոնին, փոքրիկ Ջեկին և կուզեն Բենեդիկտին տարած կլինեին մյուսներից անջատ՝ ամերիկացու կամ պորտուգալացու կարգադրությամբ և այս վերջիններից ո՛չ մեկին, ո՛չ մյուսին չտեսնելով, ինքն իրեն ասում էր, թե երկու դավադիրները գուցե ուղեկցում էին իրենց զոհերին։ Ո՞ւր էին տանում նրանց։ Ի՞նչ կանեին նրանց․ ահա պատանու ամենածանր հոգսը։ Դիկ Սենդը մոռանում էր իր սեփական վիճակը և մտռածում մտածում միայն տիկին Ուելդոնի և նրա հարազատների մասին։

Այդ քարավանի չափահասների ու երեխաների «հագուստը» կազմված էր ծառի կեղևից պատրաստված քուրջի կտորից, որը տեղական լեզվով «մբուզու» էր կոչվում։ Այդպիսով, աներևակայելի ողբալի էր մարդկային արարածների այդ հոտի վիճակը։ Հոտը կազմված էր կանանցից, որոնց մարմինՆերը մարմինները ծածկված էր հավիլդարների մտրակի հարվածներից առաջացած վերքերով, վտիտ, նիհար, արնոտ ոտքերով երեխաներից, որոնց մայրերը փորձում էին տանել բեռի հետ միասին, երիտասարդներից, որոնք ամրացված էին աքսորական շղթայից ավելի տանջալի երկժանի ձողին։ Այո, այդ գրեթե կիսամեռ արարածների, այդ «էբենոսե կմախքների» տեսքը նույնիսկ վայրի գազանների գութր գութը կշարժեր, սակայն այդքան թշվառության դեմ անզգա էին մնում քարսիրտ արաբները և պորտուգալացիները, վերջիններս, եթե հավատանք լեյտենանտ Քամերոնին, շատ ավելի դաժան են<ref>Ահա թե ինչ է ասում Քամերոնը․ «Որպեսզի ձեռք բերվեն այս հիսուն կանայք, որոնք իբր թե պատկանում էին Ալվեցին, տասը ավան ավերվեցին․․․ Տասը ավան, որոնցից յուրաքանչյուրը հարյուրից երկու հարյուր բնակիչ ուներ, ընդհանուր թվով՝ հազար հինգ հարյուր հոգի, նրանցից մի քանիսը կարողացել էին փախչել, բայց մեծ մասը, գրեթե բոլորը, ոչնչացան բոցերի մեջ, սպանվեցին պաշտպանելով իրենց ընտանիքը, կամ քաղցից մեռան ջունգլիներում, կամ վայրի գազանները վերջ տվին նրանց տանջանքներին։ ․․․ Այս ոճիրները, որոնք տեղի են ունեցել Աֆրիկայի կենտրոնում այն մարդկանց կողմից, որոնք քրիստոնյա անունն են կրում և պորտուգալացի են համարվում, անհավատալի կթվար քաղաքակիրթ երկրների բնակիչներին։ Անկարելի է, որ Լիսաբոնի կառավարությունը տեղեկություն չունենա այն վայրագությունների մասին, որոնք գործադրված են իր դրոշակը կրող մարդկանց կողմից, և սրանք պարծենում են, որ նրա հպատակներն են»։ («Աշխարհի շուրջը») Հ․ Գ․ Պորտուգալիայում խիստ բողոքներ կան Քամերոնի այս հավաստումների դեմ։

Դիկ Սենդը, այնուամենայնիվ, կառչում էր այդ մտքից։ Կրկնում էր մտքում, որ հուժկու նեգրը ազատ է։ Նրա անձնվիրության նկատմամբ ոչ մի տարակույս չէր կարող լինել։ Ինչ որ մարդկային ուժերից վեր չէր՝ Հերկուլեսը կաներ տիկին Ուելդոնի համար։ Այո, Հերկուլեսը կփորձեր գտնել նրանց հետքերը և հարաբերության մեջ մտնել նրանց հետ կամ եթե այդ հետքը չգտներ, կփորձեր հաղորդակցվել իր՝ Դիկ Սենդի հետ և գուցե իրեն փախցներ, աղատեր։ ազատեր։ Գիշերվա դադարներին, իր նման սև ստրուկներին խառնվելով գուցե կարողանար զինվորների զգոնությունը խաբել, հասնել իր մոտ, քանդել կապերը, տանել անտառ, և երկուսով միասին ազատ լինելով ինչե՜ր չէին կարող անել տիկին Ուելդոնի փրկության համար։ Այնուհետև գետի հոսանքով կարող էին հասնել մինչև ծովափ, որից հետո Դիկ Սենդը հաջողության նոր շանսերով և դժվարությունների ավելի մեծ ծանրությամբ վերստին կձեռնարկեր իր ծրագրի իրագործմանը, որը, դժբախտաբար, ընդհատվեց բնիկների հարձակումով։

Պետք է ասել, որ Դիկ Սենդը ծանոթ լինելով ժամանակակից աշխարհագրության տվյալներին՝ բավական ճիշտ տեղեկություններ ուներ Կազոնդեի մասին։ Սան-Պաոլո դե Լոանզայից մինչև այդ քաղաքը եղած տարածությունը չորս հարյուր մղոնից ավելի չէր, և, հետևապես, Կուանզա գետի ափին տրված ճամբարից մինչև այդ շուկան հեռավորությունը ամենաշատը երկու հարյուր հիսուն մղոն կլիներ։ Դիկ Սենդն այդ հաշիվները մոտավոր տվյալներով էր անում՝ հիմք ունենալով այն ճանապարհը, որն անցել էր փոքր խումբը Հարրիսի առաջնորդությամբ։ Սովորական պայմաններում այդ տարածությունը կարելի էր անցնել տասից տասներկու օրում։ Սակայն նկատի ունենալով արդեն երկար ճանապարհ անցած քարավանի հոգնած վիճակը՝ պետք էր կրկնապտտկել այդ ժամանակը, ուրեմն կարելի էր ասել, թե երեք շաբաթում քարավանը կհասներ Կազոնդե։ Դիկ Սենդը շատ էր ցանկանում այդ խոհերին մասնակից դարձնել նաև Թոմին և մյուս ընկերներին։ Նրանց համար որոշ թեթևացում կլիներ, եթե իմանային, թե իրենց չէին քարշ տա Կենտրոնական Աֆրիկա, այն չարագույժ շրջանները, որտեղից դուրս գալու ոչ մի հույս չկա։ Բավական էր նրանց մոտով անցնելիս երկու թռուցիկ խոսք բաց թողնել, որպեսզի նրանք տեղյակ լինեին իրերի դրությանը։ հնարավո՞ր Հնարավո՞ր էր արդյոք այդ բանը։

Քիչ հետո Դիկ Սենդը անտարբեր դեմքով քսանհինգ քայլի չափ առաջ գնաց։ Իր կանգնած տեղից նա կարող էր բղավել և լսելի լինել Թոմին, տալով Կազոնդեի անունը, ինչպես նաև ասել, թե մոտավորապես ինչքան կտևեր ուղևորությունը։ Սակայն ավելի լավ էր լրացնել տեղեկությունները և նրանց հետ համաձայնեցնել, թե ուղևորության ընթացքում ինչ դիրք բռննեն։ բռնեն։ Պատանին շարունակեց մոտենալ, նրա սիրտը արդեն արագ բաբախում էր, արդեն մոտեցել էր և միայն մի քանի քայլ էր մնացել նպատակին հասնելու համար, երբ հավիլդարը կարծես գուշակելով նրա մտադրությունը՝ հարձակվեց պատանու վրա։ Այդ խելագարի բարձրացրած աղաղակի վրա տասը զինվորներ վազեցին և Դիկ Սենդին կոպտորեն ետ քշեցին, իսկ Թոմին և մյուսներին քշեցին ճամբարի մյուս ծայրը։

Սաստիկ զայրացած Դիկ Սենդը հարձակվեց հավիլդարի վրա, կարողացավ նրա ձեռքից խլել հրացանր հրացանը և փորձեց ջարդել, սակայն յոթ կամ ութ զինվոր միանգամից հարձակվեցին, և նա ստիպված էր տեղի տալ։ Կատաղած զինվորները կսպանեին նրան, եթե քարավանի պետերից մեկը՝ բարձրահասակ, վայրագ դեմքով մի արաբ, նրանց չկասեցներ։ Այդ արաբը այն Իբն Խամիսն էր, որի մասին խոսել էր Հարրիսը։ Նա մի քանի խոսք ասաց, որը Դիկ Սենդը չկարողացավ հասկանալ, իսկ զինվորները, ստիպված լինելով ձեռքից բաց թողնել որսը՝ հեռացան։

Բաթը, կապված իր հոր հետ, քայլում էր նրա առջևից, աշխատելով չցնցել լուծը, ոտքը դնելով գետնի վրա մեծ զգուշությամբ, որպեսզի հայրը կարողանա ավելի հանգիստ քայլել։ Մեկ-մեկ, երբ հավիլդարը մի քիչ ետ էր մնում, Բաթը մի քաջալերական խոսք էր ասում, որից մի քանիսն էր միայն լսում ծերունի Թոմը։ Որդին նույնիսկ դանդաղեցնում էր քայլերը, երբ զգում էր, թե Թոմը հոգնել էր։ Զավակի համար տանջանք էր, որ չէր կարողանում գլուխը դարձնել այնքան սիրելի հոր կողմը։ Ճիշտ է, Թոմը ավելի բախտավոր էր, որ կարողանում էր տեսնել տղային, բայց ինչպիսի գնով էր այդ բախտավորությունը։ Քանի՜-քանի՜ անգամ արցունքի խոշոր կաթիլները կաթել էին աչքերից, երբ հավիլդարի մտրակր մտրակը իջել էր Բաթի վրա։ Նրա համար այդ ավելի վատ էր, քան եթե այդ հարվածներն ինքն ընդուներ։

Դիկ Սենդին դրել էին քարավանի վերջում։ նա Նա չէր կարողանում տեսնել ո՛չ Թոմին, ո՛չ մյուս նեգրերին, ո՛չ էլ Նանին։ Երկար քարավանի գլուխն էր կարողանում տեսնել միայն, երբ անցնում էին հարթավայրով։ Նա քայլում էր՝ տխուր մտքերին անձնատուր եղած, որից սթափեցնում էին գործակալների ճիչերը։ Նա ո՛չ իր մասին էր մտածում, ո՛չ էլ այն դժվարությունների, որոնց դեռ պետք է ենթարկվեր, ո՛չ այն տանջանքների մասին, որ գուցե Նեգորոն վերապահել էր նրան։ Միայն տիկին Ուելդոնի մասին էր մտածում։ Պատանին իզուր էր գետնին, արահետների փշերի վրա, ծառերի ցածր ճյուղերին, փնտրում նրանից որևէ հետք։ Դիկին հայտնի էր, որ բացի այդ ճանապարհից, Կուանզայից դևպի դեպի Կազոնդե, ուրիշ ճանապարհով տարած չէին լինի նրան։ Ամեն ինչ կտար, որպեսզի որևէ նշան գտներ, որը ցույց տար, թե տիկին Ուելդոնը գնում էր այնտեղ, ուր տանում էին իրենց։

''Ապրիլի 25-ից 27'': ։ Անցնում ենք մի գյուղի մոտով, որը շրրջապատված է ութից տասը ոտնաչափ բարձրությամբ եղեգնյա ցանկապատով։ Եգիպտացորենի, բակլայի, սորգոյի և զանազան գետնանուշերի դաշտեր։ Երկու նեգր են բռնում և ստրկացնում։ Տասնհինգ սպանված։ Բնակչությունը փախչում է։

Հաջորդ օրն անցնում ենք մի արագահոս, լայն գետ։ Շարժական կամուրջ, կազմված՝ պատատուկներով միմյանց միացած ծառերի բներից։ Կիսաքանդ սյուներ: սյուներ։ Միևնույն երկժանուն կապված երկու կանայք սայթաքում են և ընկնում ջուրը։ Մեկի գրկում երեխա կար։ Ջուրը վշշում է և ներկվում արյունով։ Կոկորդիլոսները սողոսկում են կամուրջի տախտակների արանքում։ Անզգույշ մի քայլ և ուղիղ լայն բացված երախի մեջ․․․

''Ապրիլի 28'': ։ Անցնում ենք անտառով։ Բարձրադիր ծառեր, որոնք պորտուգալացիները անվանում են «երկաթի»։

''Ապրիլի 29 և 30'': ։ Աֆրիկյան, այսպես կոչված, ձմռան առաջին ցրտերը։ Առատ ցող է իջնում։ Նոյեմբերին սկսվում է, ապրիլին վերջանում անձրևային եղանակը: եղանակը։ Դաշտը դեռևս ողողված է։ Արևելյան քամին իր հետ ճահճային տենդ է բերում։

Անհանգստությունր կրծում է ինձ: ինձ։ Փոքրիկ Ջեկի ջերմը կրկնված կլինի այս վատառողջ շրջանում։ Արդյոք ապրո՞ւմ է դեռ․․․

''Մայիսի 1-ից մինչև 6-ը'': ։ Մի քանի օր առաջ ենք գնում ընդարձակ դաշտերով, որոնք դեռևս չեն չորացել։ Ջուրը երբեմն մինչև գոտկատեղն է հասնում։ Բյուրավոր տզրուկներ են կպչում մեր մարմիններին։ Այնուամենայնիվ, պետք է քայլել։ Ջրից դուրս պրծած մի քանի բարձունքների վրա՝ լոտոսներ և պապիրուսներ։ Ջրի հատակին այլ տեսակի բույսեր՝ կաղամբի լայն տերևներով, որոնց խփվում է ոտքը, և շատերը վայր են ընկնում։

''Մայիսի 7 և 8'': ։ Հաջորդ օրը հաշվեցին զոհերը։ Քսան ստրուկ էր անհետացել։

Հաջորդ օրը անցանք ողողվպծ ողողված դաշտի սահմանը՝ քսանչորս ժամ մեջը մնալուց հետո։ Դադար տրվեց մի բլրի վրա։ Արևը մի քիչ չորացրեց մեզ։ Մի քիչ բան կերանք, բայց ի՜նչ ողորմելի ուտելիք։ Մի քիչ մանիոկ, մի քանի բուռ եգիպտացորեն։ Խմելու ջուրը պղտոր է, կեղտոտ։ Կալանավորները պառկել են գետնի վրա, բայց քանիսը վեր չեն կենա։

''Մայիսի 9'': ։ Արևածագի հետ քարավանը առաջ շարժվեց։ Ետ մնացողներ չկան։ Հավիլդարի մտրակը իսկույն ոտքի կանգնեցրեց այն բոլորին, որոնց ընկճել էին հոգնածությունն ու հիվանդությունը։ Այդ ստրուկները արժեք ունեն։ Ստրուկը դրամ է։ Գործակալները չեն թողնի, որ ետ մնան, քանի դեռ ուժ կա նրանց վրա։ Ինձ շրջապատում են կենդանի կմախքներ։ Նրանք նույնիսկ բավականաչափ ձայն չունեն, որպեսզի կարողանան տնքալ։

Խեղճ աղախինը երկար նայեց ինձ և ւէերջապես վերջապես ասաց,.

Մի ուժեղ ձեռք ինձ մի կողմ հրեց, և դժբախտ Նանին, մտրակի հարվածի տակ, քշեցին ստրուկների խմբի մեջ: մեջ։ Ես ուզեցի հարձակվել այդ բռի մարդու վրա․․․ Բայց արաբ պետը երևաց, ձեռքիցս բռնեց և ինձ պահեց, մինչև որ ամբողջ քարավանն առաջ անցավ։

Նեգորո՛։ Ուրեմն պորտուգալացու կարգագրությամբ կարգադրությամբ էր գործում այդ մարդը: մարդը։ Իսկ ի՞նչ վիճակ էր սպասում ինձ:ինձ։

''Մայիսի 10'': ։ Այսօր անցանք երկու բոցավառ գյուղերի կողքով: կողքով։ Խրճիթները վառվում են ամեն տեղ։ Դիակներ են կախված ձառերից, որոնց հրդեհը խնայել է։ Բնակչությունը փախել է։ Արտերը ավերված են։ Գյուղերը թալանվել են, գուցե երկու հարյուր հոգի են զոհվել մի երկվեցյակ ստրուկ ձեռք բերելու համար։

Երեկոն վրա հասավ։ Գիշերային դադար։ Ճամբար դրվեց բարձր ծառերի տակ։ Անտառի եզրին բարձր խոտեր ու թփեր են աճում:աճում։

Գիշեր է։ Առյուծները և բորենիները մռնչում են։ Հեռվփց դետաձիերի Հեռվից գետաձիերի աղմուկ է գալիս։ Մոտակայքում անպատճառ լիճ կամ գետ կա։

Ես նրան հանգստացնում եմ։ Ոչ ոք չպետք է լսի նրա ձայնը։ Թող նա հետևի քարավանին առանց նկատվելու և գուցե․․․ Բայց ի՞նչ է պատահել․․․ Դինգոն համառորեն վիզը ձեռքերիս է քսում։ Կարծես ուզում է ասել․ «Փնտրիր, փնտրիր․․․» փնտրում եմ և ինչ-որ բան է գալիս ձեռքիս տակ, նրա վզին կապված․․․ եղեգնի մի կտոր է անցկացված վզակապի վրա, որտեղ փորագրված են Ա․ Ս․ Վ․ տառերը, որոնց գաղտնիքը դեռևս անբացատրելի է մնում մեզ համար։

''Մայիսի 11-ից 15'': ։ Քարավանը շարունակում է ճանապարհը։ Կալանավորները ավելի ու ավելի դժվարությամբ են քարշ գալիս։ Մեծամասնության ոտքերի տակ արյան հետքեր են մնում։ Իմ հաշվով դեռևս տասն օր պետք է Կազոնդե հասնելու համար։ Քանի՞սը այլևս չեն տանջվի մինչև այնտեղ հասնելը։ Բայց ես պետք է հասնեմ և կհասնեմ։

''Մայիսի 16-ից 24'': ։ Ես գրեթե ուժասպառ եմ եղել, բայց իրավունք չունեմ տկարանալու։ Անձրևները բոլորովին դադարեցին։ Մենք օրերով «ծանր երթեր» ենք անում։ Ստիպում են առաջ գնալ նաև կեսօրից հետո։ Պետք է ավելի արագ քայլել, իսկ ճանապարհը բարձրանում է բավական թեք զառիվերով։

Ամեն գիշեր Դինգոյին եմ սպասում։ւ սպասում։ Բայց նա չի վերադառնում։ Մի՞թե դժբախտություն պատահեց նրան, կամ գուցե Հերկուլեսին։ Ո՛չ․․․ ո՛չ․․․ Չեմ ուզում հավատալ․․․ Այս լռությունը, որ այնքան երկար է թվում ինձ, մի բան է միայն ապացուցում, այն, որ Հերկուլեսը ոչ մի նորություն չունի ինձ հաղորդելու։ Ճիշտ է, նա պետք է զգույշ և աչալուրջ լինի։ 

Կազոնդեի թագավորի աթոռանիստը, որ կից էր առևտրական թաղամասին, կեղտոտ խրճիթների մի խառնակույտ էր՝ տարածված մեկ քառակուսի մղոնի վրա։ Այդ հյուղակներից մի քանիսի առաջը բաց էր, մյուսները շրջապատված էին եղեգնի ցանկապատով կամ թփավոր թզենիներով։ Պապիրուսներից առաջացած ցանկապատը շրջապատում էր ստրուկներին հատկացված երեսունի չափ տնակները․ մի խումբ հյուղակներ կանանց համար, մանիոկի պլանտացիաների մեջ կորած մի քիչ ավելի ընգարձակ և ավելի բարձր «տեմբե», ահա և Կազոնդեի թագավորի աթոռանիստը։ Մուանի Լունգա անունով հիսուն տարեկան մի մարգ մարդ էր նա և արդեն վատնել էր իր նախորդներից ստացած ժառանգությունը։ Նա հազիվ չորս հազար զինվոր ուներ, մինչդեռ պորտուգալացի առաջին գերեվաճառների զինվորների թիվը քսան հազարի էր հասնում։ նա Նա չէր կարող առաջվա նման օրական քսանհինգից երեսուն ստրուկ զոհել աստվածներին։

«Մի՞թե այստեղ չեն բերել,— ինքն իրեն հարց տվեց Դիկ Սենդը։— Որտե՞ղ է ուրեմն։ Ոչ, Հերկուլեսը սխալված չի կարող լինել։ Ճիշտ է, որ Հարրիսը և Նեգորոն նրանց նկատմամբ գաղտնի ծրագրեր են ունեցել․․․ բայց նրանք ես չեն երևում․․․»։

Խոզե-Անտոնիո Ալվեցը և Կոիմբրան խոսում էին մի տեսակ պորտուգալական ժարգոնով, որը խառն էր բնիկների բարբառից վերցրած խոսքերով, և Լիսաբոնի բնակիչը դժվարությամբ կհասկանար։ Դիկ Սենդը նույնպես ոչինչ չէր հասկանում այդ «առևտրականների» խոսակցությունից։ Արդյո՞ք հարց չէր եղել իր և ուղեկիցների մասին, որոնք այնքան դավաճանորեն միացվել էին քարավանի ստրուկներին։ Պատանու կասկածն այդ մասին բոլորովին ցրվեց, երբ արաբ Իբն Խամիսի նշանով հավիլդարներից մեկն ուղղվեց դեպի այն բարաքը, որտեղ բանտարկվել էին Թոմը, Օստինը, Բաթը և Ակտեոնը,Ակտեոնը։

Դիկ Սենդը վերջապես տեսել էր Նեգորոյին՝ առաջին անգամ ծովափից մեկնելուց հետո։ Նա լավ գիտեր, որ այդ չարագործն էր «Պիլիգրիմի» կործանման միակ պատճառը։ Նա նրան ատում էր է՛լ ավելի, քան նրա մեղսակցին։ Բայց և այնպես ամերիկացուն սպանելուց հետո ոչ մի խոսք չուզեց ուղղել Նեգորոյին:Նեգորոյին։

Ամուր շղթայելով՝ Դիկ Սենդին գցեցին առանց լուսամուտ մի բարաք, մի տեսակ զնդան, որտեղ Ալվեցը բանտարկում էր ըմբոստություն կամ բռնություն գործադրելու համար մահվան դատապարտված ստրուկներին։ Այդ զնդանում պատանին այլևս ոչ մի հարաբերություն չէր կարող ունենալ դրսի աշխարհի հետ, բայց այդ նրան, ցավ չպատճառեց։ Նա լուծել էր իր սիրեցյալների վրեժը, որոնք այլևս գոյություն չունեին։ Այժմ ինչ էլ որ լիներ նրան սպասող վիճակը՝ նա ամեն ինչի պատրաստ էր։

Երկսեռ բնիկների համար լակոնին տոնի օր է, և եթե այդ օրը նրանց վրա չէր երևում իրենց ամենագեղեցիկ հագուստները, որովհետև այդպիսիք չունեին, համենայի համենայն դեպս պճնվել էին ամենագեղեցիկ զարդերով։ Տղամարդկանց մազերը բաժանված էին չորս մասի և սանրված էին շինյոնի ձևով։ Մի քանիսը ծամերը բաժանել էին մանր հյուսերի և կախ արել մկան պոչի նման, իսկ գագաթին՝ կանգնեցրել կարմիր փետուրների մի փունջ։ Ուրիշները մազերը օծել էին կարմիր կավահողով և ձեթով։ Բնական և կեղծ մազերի այդ զանազան ձևերը զարդարվել էին երկաթե և փղոսկրե բազմաթիվ ծամկալներով և ձողիկներով։ Մի քանի պճնամոլներ չբավարարվելով դրանցով՝ մազերը զարդարել էին գույնզգույն հուլունքներով, իսկ այդ խայտաբղետ նախշի մեջտեղը խրել էին դանակ՝ քանդակներով նախշած փղոսկրե կոթով։ Կանանց գլխի մազերը բաժանված էին կեռասի մեծությամբ ոլորների, գանգուրների, խոպոպիկների և այդպեսով այդպիսով խառնաշփոթ պատկեր էին առաջացնում։ Նրանցից մի քանիսը, ավելի պարզերը, գուցե և ավելի գեղեցիկները, մազերը հյուսել էին և գցել ուսերին անգլիական ձևով, իսկ ուրիշները՝ ֆրանսիական ձևով, այսինքն՝ ճակատի վրա կտրած։ Եվ գրեթե միշտ այդ խռիվ ծամերը առատորեն օծում էին ճարպով, կավահողով և կամ փայլող նկոլայով՝ սանդալի ծառի ձյութե հյութով, այնպես որ այդ պճնամոլ կանանց գլուխը կարծես կղմինդրով ծածկված լիներ։

Բացի դրանից, եթե բնությունը բնիկին ատամն եր ատամներ է տվել, մի՞թե նրա համար չէ, որպեսզի սրեն, կարճացնեն և զանազան ձևեր տան դրանց։ Եթե մատների ծայրերին եղունգ կա, մի՞թե նրա համար չէ, որ անչափ երկարեն, որի հետևանքով ձեռքը կարելի չլինի գործածել։ Եթե մարդու մարմինը ծածկված է սև կամ թուխ մաշկով, մի՞թե նրա համար չէ, որ այն նախշեն «տեմբո««տեմբո»-յով․ մարմնի վրա նկարեն ծառեր, թռչուններ, կիսալուսիններ, լիալուսիններ կամ այնպիսի ալեծածան գծեր, որոնք Լիվինգսթոնը հին Եգիպտոսի նկարներին է նմանեցնում։ Հայրերի մարմնի այդ դաջվածքները, որոնք մաշկի վրա նկարում են՝ մի տեսակ կապույտ նյութ ներարկելով մարմնի մեջ, հար և նման «վերատպվում» են երեխաների մարմնի վրա և այդպիսով կարելի է լինում ճանաչել, թե ո՛ր ցեղին կամ ո՛ր ընտանիքին են պատկանում նրանք։ Ավելի լավ չէ՞ տոհմանշանը դաջել կրծքին, եթե հնարավոր չէ նկարել կառքի դռան վրա։

Այդ երկրի զարմանալի բերքատվության հետևանքով լակոնի էր հորդում մեծ քանակությամբ առաջնակարգ սննդամթերք։ Այնտեղ առատորեն ցուցադրվում էր բրինձ, որը մեկին հարյուր բերք է տալիս, եգիպտացորեն, որից երեք բերք է ստացվում ութ ամսվա մեջ և մեկից երկու հարյուր է հավաքվում, սուսում, Ուրուայի պղպեղ, որ Կայենայի պղպեղից թունդ է, մանիոկա, սորգո, մուսկատ, աղ, արմավենու ձեթ։ Շուկայում միմյանց կողքին թափվել էին հարյուրավոր այծեր, խոզեր, անբուրդ ոչխարներ, զանազան տեսակի թռչուններ, ձկներ և այլն։ Բրդեղենի համաչափությունն ու վառ գույնը աչք էր շլացնում։ Փոքրիկ նեգրերը զանազան տեսակի խմիչքներ էին վաճառում և իրենց զիլ ձայնով գրավում հաճախորդներին․ այդ խմիչքներն էին պոմբե կոչվող բանանի թունդ և շատ գործածվող գինին, բանանի պտուղից պատրաստված քադցր քաղցր գարեջուրը՝ «մալոֆուն», «հիդրոմել» կոչվող հեղուկը, որը խառնուրդ է մեղրի ու ջրի, և որի խմորումը կատարվում է գարով։

— Ինչքան ծանր կլինի ինձ համար, որ դու ինձանից հեռու լինես և որպես ստրուկ աշխատես․․․ Խե՜ղճ ծերունի հայրըսհայրս,— բացականչեց Բաթը, որի դեմքը ողողված էր արցունքով։

Այդպես էր բոլորի համար կիրառվող մեթոդը, և բոլորը պետք է ենթարկվեին այդ ստորացուցիչ փորձերին։ Թող չկարծվի, թե այդ դժբախտ մարդիկ անտարբեր էին այդպիսի ստոր վերաերմունքի վերաբերմունքի հանդեպ։ Ոչ։ Բացի երեխաներից, որոնք չէին կարող հասկանալ, թե ինչ աստիճան էին ստորացնում իրենց, բոլոր տղամարդիկ ու կանայք մեծ ամոթ էին զգում։ Բացի դրանից, նրանց անվերջ հայհոյում և ծեծում էին։ Կիսահարբած Կիոմբրան և Ալվեցի գործակալները նրանց հետ վարվում էին ծայր աստիճան կոպտությամբ, իսկ նոր տերերը, որոնք նրանց գնում էին փղոսկրով, կտորեղենով կամ մարգարիտով, ավելի լավ վերաբերմունք չէին ցույց տալիս։ Բռնությամբ միմյանցից բաժանելով, մորը՝ երեխայից, ամուսնուն՝ կնոջից, եղբորը՝ քրոջից, թույլ չէին տալիս ո՛չ վերջին հրաժեշտը, ո՛չ վերջին համբույրը, մինչդեռ այդ շուկայում նրանք վերջին անգամ էին իրար տեսնում։

Արդարև գերեվաճառության կարիքները պահանջում էին, որ ստրուկները, ըստ իրենց սեռի, տարբեր նշանակում ստանան։ Տղամարդկանց գնորդները ուրիշ գերեվաճառներ էին, կանանցը՝ ուրիշ։ Այս վերջինները, մահմեդականների բազմակնության սովորության հետևանքով, տարվում էին արաբական երկրները և այնտեղ փոխանակվում փղոսկրի հետ։ Իսկ տղամարդիկ հատկացվում էին ծանր աշխատանքի, տարվում ծովեզերքի ֆակտորիաներր ֆակտորիաները և արտահանվում կամ իսպանական գաղութները, կամ Մասկատի և Մադագասկարի շուկաները։ Այդ ընտրությունը սրտաճմլիկ տեսարաններ էր առաջացնում բաժանվողների միջև, նրանք հեռանում էին միմյանցից և կմեռնեին, առանց այլևս մեկը մյուսին տեսնելու։

Եղավ այնպես, ինչպես իրենք էին ցանկանում։ Նույնիսկ միմյանցից չբաժանվելու անսպասելի բախտին արժանացան։ Նրանց խմբի համար Ուջիջիի մի քանի գերեվաճառների մեջ մեծ պայքար տեղի ունեցավ։ Խոզե-Անտոնիո Ալվեցը ուրախությունից ձեռքերն էր շփում։ Չորս նեգրերի արժեքը բարձբանում բարձրանում էր։ Ամեն մեկն ուզում էր ինքը տեր լինել Կազոնդեի շուկայի համար անսովոր այդ թանկարժեք ստրուկներին, որոնց անցյալի մասին Ալվեցը լռություն էր պահում, իսկ Թոմը և նրա ընկերները, տեղական լեզուն չիմանալով, չէին կարողանում իրենց բողոքը հայտնել։

ԹnմըԹոմը, Բաթը, Ակտեոնը և Օստինը հեռացան հրապարակից և ոչինչ չտեսան այն տեսարանից, որով պիտի վերջանար Կազոնդեի տոնավաճառը։ 

Մուանի Լունգան, որ գալիս էր հնամաշ պատգարակով, ցած իջավ հրապարակի մեջտեղը՝ մի տասնյակ ստրուկների օգնությամբ,օգնությամբ։

— Մի կաթիլ սպիտակամորթի արյուն,— բացա կանչեց բացականչեց Նեգորոն՝ խորհրդավոր ակնարկ անելով Ալվեցին, որը հասկպցավհասկացավ, թե ինչ էր ուզում ասել Նեգորոն, և գլխով հավանություն տվեց։

Խե՜ղճ Դիկ Սենդ, ինչպիսի ահավոր տանջանք էր սպասում նրան։ Երբ մտածում ես հարբեղոցության հարբեցողության սոսկալի և այլանդակ հետևանքների մասին քաղաքակրթված երկրներում, հասկանալի է դառնում, թե ինչ աստիճանի կհասցնի դա վայրենի մարդկանց։

Պարզ էր, սպիտակա մորթին սպիտակամորթին տանջանքի ենթարկելը տհաճ չէր լինի ոչ մի բնիկի, ոչ նրանց նման նեգր Խոզե-Անտոնիո Ալվեցին, սևամորթ խառնածին Կոիմբրային, ոչ Նեգորոյին, որը դաժան ատելությամբ էր լցված իր գույնի մարդկանց հանդեպ։

Պետք էր տեսնել, թե ինչպես հեղուկը բռնկվեց, և կապույտ բոցերը թռչկոտեցին կաթսայի երեսին։ Ալկոհոլը ավելի թունդ դարձնելու համար Ալվեցը մի քանի բուռ աղ էր խառնել, որի հետևանքով կաթսայի մոտ եղողների դեմքը այնպիսի կապարագույն կերպարանք ստացավ, որպիսին մարդու երևակայությունն ուրվականներին է վերագրում։ Նեգրերը նախօրոք հարբած լինելովք՝ լինելով՝ սկսեցին բղավել, շարժումներ անել և միմյանց ձեռք բռնած՝ մի մեծ շրջան կազմեցին Կազոնդեի թագավորի շուրջը։

Մուանի Լունգայի մինիստրներից մեկը նետվեց վեհապետի կրակը հանգցնելու, սակայն տիրոջ նմանճ նման բոցավառվեց ինքն էլ։

Հաջորդ օրը, մայիսի 29-ին, Կազոնդե քաղաքը արտասովոր տեսք էր ստացել։ Սարսափած բնիկները փակված էին իրենց խրճիթներում։ Նրանք կյանքում չէին տեսել, որ երկնային ծագում ունեցող թագավորը և նրա մինիստրը մեռնեն այդպիսի սոսկալի մահով։ Առաջին անգամ չէր, որ նրանք իրենց նմաններին այրել էին խարույկի վրա, և նրանցից ամենածերերը չէին կարող մոռանալ, թե խոհարարական ինչպիսի նախապատրաստություններ էին արել մարդակերությունից առաջ։ նրանք Նրանք լավ գիտեին, որ մարդկային մարմինր մարմինը շատ դժվար է այրվում, և ահա նրանց թագավորն ու մինիստրը այրվեցին իրենք իրենց։ Նրանց համար ինչ-որ անբացատրելի բան կար այստեղ։

— Ես իմ պարտքը համարվեցիհամարեցի,— ասաց Նեգորոն որպես առաջաբան,— գալ և վերջին անգամ ողջունել իմ պատանի նավապետին և նրան հայտնել, թե ինչքան ցավալի է, որ նա այստեղ այլևս չի հրամայում այնպես, ինչպես հրամայում էր «Պիլիգրիմի» վրա։

— Հերկոլլե՞սըՀերկուլե՞սը,— բացականչեց Նեգորոն՝ ոտքը գետին խփելով,— վաղուց նրան պատառոտել են առյուծներն ու հովազները, և ես միայն ցավում եմ, որ նրանք կանխեցին իմ վրեժը։

— Սրիկա՛,— բացականչեց պորտուգալացին՝ սաստիկ զայրացած։— Դինգոն սպանվեց իմ գնդակից․ Գինգոն Դինգոն ընկավ այնպես, ինչպես մեռան տիկին Ուելդոնը և նրա որդին, մեռան, ինչպես կմեռնեն «Պիլիգրիմի» բոլոր ողջ մնացածները․․․

Տիկին Ուելդոնին և փոքրիկ Ջեկին նստեցրին մի պատգարակի՝ «կիտանգայի» մեջ։ Ինչպե՞ս բացատրել Նեդորոյի Նեգորոյի նման մարդու այդ հոգատարությունը։ Տիկին Ուելդոնը բան չէր հասկանում։

Կուանզայից մինքև Կաղոնդե Կազոնդե ուղևորությունը կատարվեց արագ և հանգիստ։ Կուզեն Բենեդիկտը, որը կրած նեղություններից կարծես բոլորովին չէր ազդվել, լավ էր քայլում և որովհետև թողնում էին, որ աջ ու ձախ թրև գա, գանգատվելու ոչ մի պատճառ չուներ։ Այդպիսով, փոքրիկ խումբը Կազոնդե հասավ Իբն Խամիսի քարավանի հասնելուց ութ օր առաջ։ Տիկին Ուելդոնին, երեխային և կուզեն Բենեդիկտին փակեցին Ալվեցի հիմնարկում։

Վերջապես, կուզեն Բենեդիկտը ամենից բախտավոր միջատաբանը կլիներ, եթե այնպիսի կորուստ չունենար, որը երբեք չէր կարող մոռանալ։ Նրա ուսից առաջվա նման կախված էր թիթեղե տուփը, բայց ակնոցը այլևս չկար քթի վրա, իսկ խոշորացույցը վզից կախված չէր։ Ինչպե՞ս կարող է բնագետը առանց խոշորացույցի և առանց ակնոցի լինել։ Բայց կուզեն Բենեդիկտին վիճակված չէր վերստին տեսնել իր օպտիկական գործիքները, քանի որ նրանք թաղված էին արքայի խրտվիլակի հետ։ Այդպիսով, երբ նա որևէ միջատ էր գտնում, ստիպված էր լինում ուղղակի իր աչքը մտցնել, որպեսզի կարողանար բնորոշել միջատի ամենատարրական առանձնահատկությունները։ Է՜հ, ինչ վիշտ էր դա կուզեն Բենեդիկտի համար, և նա պատրաստ էր, ինչ գնով էլ լինի, ձեռք գցել մի ակնոց, սակայն այդ ապրանքից ոչ մի հատ չկար Կազոնդեի շուկայում։ Այսպես թե այնպես, կուզեն Բենեդիկտը կարող էր ազատ ելումուտ անել Խոզե-Անտոնիո Ալվեցի հիմնարկում, որովհետև գիտեին, որ նա անընդունակ է փախուստտալու։ փախուստ տալու։ Բացի դրանից, բարձր ցանկապատը ֆակտորիան բաժանում էր քաղաքի մյուս թաղամասերից, և հեշտ չէր նրա վրայից անցնելը։ Ցանկապատը մեկ մղոն շրջագծից պակաս չէր, և այդ հսկայական տարածության վրա բարձրանում էին ծառեր, թփեր, բարձր խոտեր, բարաքներ, խրճիթներ և տնակներ, հոսում էին մի քանի առուներ․ այդքանը բավական էր, որպեսզի այդտեղ հավաքվեն մայրցամաքի ամենահազվագյուտ միջատները, որոնք կուզեն Բենեդիկտին եթե չէին հարստացնի, գոնե բախտավոր կդարձնեին։

Եվ իսկապես, նա հայտնաբերեց մի քանի վեցոտանիներ ու քիչ էր մնացել, որ նրանց դիտելիս բոլորովին զրկվեր տեսողությունից, բայց վերջապես նա հարստացրեց հավաքածուն և դրեց հիմքերը մի մեծ աշխատության՝ աֆրիկյանմ իջատաբանության աֆրիկյան միջատաբանության վերաբերյալ։ Եթե կարողանար գտնել մի նոր միջատ և իր անունով կոչեր, այլևս ոչ մի բան չէր ցանկանա այս աշխարհում։

Եթե Ալվեցի հիմնարկը բավականաչափ մեծ էր կուզեն Բենեդիկտի գիտական էքսկուրսիաների համար, ապա անսահման էր երևում փոքրիկ Ջեկին, որը կարող էր այնտեղ շրջել բոլորովին ազատ։ Բայց այդ երեխան շատ քիչ էր հետաքրքրվում իր տարիքի խաղերով։ Նա քիչ էր հեռանում մոր կողքից, որը նրան մենակ չէր թողնում և վախենում էր որևէ դժբախտությունից։ Փոքոիկ Փոքրիկ Ջեկը հաճախ խոսում էր հոր մասին, որին վաղուց չէր տեսել և ցանկանում էր վերադառնալ նրա մոտ։ Նա տեղեկություններ էր հարցնում բոլորի՝ պառավ Նանի, բարեկամ Հերկուլեսի, Բաթի, Օստինի, Ակտեոնի կամ Դինգոյի մասին, որը ինչպես երևում է՝ նույնպես մոռացել էր իրեն։ Նա ուզում էր նորից տեսնել Դիկ Սենդին։ Նրա վառ երևակայությունը այժմ միայն հիշողություններով էր ապրում։ Այդ հարցերին տիկին Ուելդոնը պատասխանում էր միայն նրան կրծքին սեղմելով, համբուրելով։ Միակ բանը, որ կարող էր անել, այն էր, որ լաց չէր լինում երեխայի առաջ։

Այդ երևույթը զարմացնում և միժամանակ միաժամանակ անհանգստացնում էր երիտասարդ կնոջը։

— Այո․․․ այդ դրամը․․․ ինչպես նաև այլ գումար,— անամոթարար անամոթաբար պատասխանեց Նեգորոն։— Բայց ես ուզում եմ ձեզ վաճառել շուտ, վաճառել թանկ գնով։ Կարծում եմ, թե Ջեյմս Ուելդոնը չի մերժի վճարել հարյուր հազար դոլլար․․․

Գերեվաճառը իրավացի էր․ իսկապես հայտնի է, որ մի քանի տարի հետո Քամերոնր Քամերոնը հարավում, Սթենլին հյուսիսում հետախուզեցին Աֆրիկայի դեռևս քիչ ուսումնասիրված արևմրտյան արևմտյան վայրերը, նկարագրեցին գերեվաճառության հրեշագործությունները, դիմակազերծ արեցին օտար գործակալների հանցագործ մեղսակցությունը՝ պատասխանատու ճանաչելով գերեվաճառներին։

Դոկտորը մեկնեց մի քանի բնիկների հետ 1852 թ․ հունիսի 3-ին։ Հասավ Կուրուման և անցավ Կալահարի անապատով։ Դեկտեմբերի 31-ին մտավ Լիտուբարուբա և բեշուանների երկիրը, որն այդ միջոցին քարուքանդ էին արել բուրերը՝ հոլանդական նախկին գաղութաբնակները, որոնք տիրապետում էին Կապշտադտին Անդլիայի Անգլիայի գրավումից առաջ։

Նույն տարվա սեպտեմբերի 24-ին Դավիդ Լիվինգսթոնը հեռացավ Լոանդայից։ Նա հետևեց Կուանզա գետի աջ ափին, գետ, որն այնքան ճակատագրական էր եղել Դիկ Սենդի և նրա ուղեկիցների համար, հասավ Լոմբեի Կուանզայի մեջ թափվելու կետին՝ հանդիպելով ստրուկների բազմաթիվ քարավանների, կրկին անցավ Կասանգան, մեկնեց փետրվարի 20-ին, անցավ Կուանգո դետը գետը և Զամբեզի հասավ Կավավայում։ Հունիսի 8-ին նորից հասավ Դիլոլո լճին, նորից տեսավ Շինտե թագավորին, հետևեց Զամբեզիի ափերին, մտավ Լինիանտի և այնտեղից դուրս եկավ 1855 թ․ նոյեմբերի 3-ին։

Այցելելով հռչակավոր Վիկտորիա ջրվեժը՝ «Որոտաձայն, ծուխը», Դավիդ Լիվինգսթոնը հեռացավ Զամբեզիից և ուղղվեց դեպի հյուսիս-արևելք։ Անցավ բակոտաների երկրով, որի բնակիչները բթացել էին կանեփ ծխելով, այցելեց շրջանի հզոր պետին՝ Սեմալեմբուեին, անցավ Կաֆուե գետը, կրկին անդամ անգամ Զամբեզին, այցելեց Մբուրումա թագավորին, տեսավ պորտուգալական հին քաղաքի՝ Զումբոյի ավերակները, 1856 թ․ հունվարի 17-ին հանդիպեց Մպենդե ցեղապետին, որն այդ միջոցին կռվում էր պորտուգալացիների դեմ, վերջապես մարտի 2-ին հասավ Տետե, Զամբեզիի ափին, ահա այդ ուղեծրի գլխավոր էտապները։ Ապրիլի 22-ին Լիվինգսթոնը հեռացավ մի ժամանակ հարուստ Տետեից, իջավ մինչև գետի դելտան և մայիսի 20-ին Քիլիմանեում հասավ նրա գետաբերանին՝ Կապշտադտից դուրս գալուց չորս տարի հետո։ Հուլիսի 22-ին նա շոգենավով մեկնեց Մորիս և Անգլիա վերադարձավ տասնվեց տարվա բացակայությունից հետո։

Վեց շաբաթ հետո նրա ուղեկիցներից շատերր շատերը փախան, վերադարձան Զանզիբար և այնտեղ սուտ լուր տարածեցին, թե Լիվինգսթոնը մեռել է։ Սակայն նա չհուսահատվեց և չնահանջեց։ Նա ցանկանում էր այցելել Նիասայի և Տանգանիկայի միջև ընկած շրջանը։ Դեկտեմբերի 10-ին, մի քանի բնիկների ուղեկցությամբ, անցավ Լուանգուա գետը և 1867 թ․ ապրիլի 2-ին հայտնաբերեց Լիեմբան։ Այնտեղ նա ծանր հիվանդացավ և հազիվ ազատվեց մահից։ Առողջանալուց անմիջապես հետո օգոստոսի 30-ին հասավ Մոերո լիճը և հետազոտեց նրա հյուսիսային ափը, նոյեմբերի 21-ին մտավ Կազեմբե քաղաքը և այնտեղ մնաց քառասուն օր, որի ընթացքում երկու անգամ ուսումնասիրեց Մոերո լիճը։

— Ցտեսություն, դոկտո՛ր, սիբելի՛ սիրելի՛ բարեկամ։

Լիվինգսթոնը շարունակեց իր հետազոտությունները։ Օգոսյոոսի Օգոստոսի 25-ին, հինգ ամիս Կութհարայում մնալուց հետո, իր երեք նեգր սպասավորների՝ Սուզիի, Շումայի և Ամոդայի, Ջակոբ Ուենրայթի և Սթենլիի ուղարկած քառասունվեց բնիկների ուղեկցությամբ ճանապարհվեց դեպի Տանգանիկայի հարավը։

Իսկապես, ապրիլի 29-ին փոքրիկ քարավանը հասել էր Չիտամրո ավանը՝ նույն լճի հարավում։ Դոկտորին բերել էին պատգարակով։ Ամսի 30-ի գիշերը, ծանր ցավի ազդեցության տակ, նա արտաբերեց հազիվ լսելի այս տրտունջը․ «Օ՜, աստվա ծ աստված իմ, աստված իմ», և նիրհեց։

Այդպես էր նաև տիկին Ռլելդոնի համար, և հասկանալի է, թե ինչ զգաց նա, երբ Ալվեցի բերանից լսեց, որ Լիվինգսթոնը վախճանվել էր Բանգուելոյի փոքրիկ ավանում։ Նրան թվաց, թե այժմ ինքն ավելի մենակ ու դժբախտ է, քան երբևէ։ Կապը քաղաքակիրթ աշխարհի հետ կտրված էր։ Ազատարար շյուղը փախավ ձեռքից, հույսի նշույլը չքացավ աչքերից։ Թոմը և նրա ընկերները Կազոնդեիg Կազոնդեից մեկնել էին դեպի Մեծ լճերի շրջանը։ Հերկուլեսից ոչ մի լուր չկար։ Տիկին Ուելդոնը ոչ ոքից օգնություն չէր կարող սպասել․․․ Պետք էր ուրեմն ընդունել Նեգորոյի առաջարկը՝ փորձելով մեղմացնել պայմանները և ապահովել գործի հաջող վախճանը։

Բանտարկյալ կնոջ կյանքը շարունակվում էր միևնույն միօրինակությամբ։ Ֆակտորիայի պատերից ներս նույն կյանքն էր, ինչպես դրսի բնիկների մոտ։ Ալվեցը խստությամբ պահում էր բնիկների սովորությունները։ Ֆակտորիայի կանայք աշխատում էին այնպես, ինչպես քաղաքի կանայք, կատարելով իրենց ամուսինների և տերերի բոլոր կամայականությունները՝ բրինձը թակում էին փայտե մեծ սանդի մեջ մինչև կատարյալ թեփազրկումը, եգիպտացորեն էին մաքրում և մանրահատիկ ձավար ստանում տեղական լեզվով «մթելե» կոչված ապուրը պատրաստելու համար, սորգո (կորեկի մի տեսակ) էին քաղում, որի հասունացումը հանդիսավոր կերպով նշել էին այդ Ժամանակժամանակ, հոտավետ ձեթ ստանում «մպաֆու» կոչված կորիզավոր հատապտուղից (մի տեսակ ձիթապտուղ, որի յուղը շատ թանկագին անուշահոտություն է բնիկների համար), բամբակ էին մանում և թել ստանում տեղական տնայնագործական դազգահի միջոցով, փայտե թակոցով ծառի կեղևից կերպաս պատրաստում, մանիոկայի արմատներ քաղում և հողը մշակում զանազան բույսեր ցանելու համար, որոնցից ստանում են կասավ, մանիոկա (որից ստանում են ալյուր), բակլա, (որի «մոզիցանե» կոչված տասնհինգ մատնաչափ պատիճները ստացվում են քսան ոտնաչափ բարձրություն ունեցող ծառերից), գետնանուշի յուղ, «չիլոբե» կոչված բաց կապտավուն ոլոռ (որի ծաղիկները հիշեցնում են սորգոյի շիլայի մի քիչ անդուրեկան հոտը), տեղական սուրճ, շաքարեղեգ (որի հյութից օշարակ են պատրաստում), սխտոր, սուսում, վարունգ (որի հատիկները խորովում են շագանակի նման), ոգելից խմիչքներ էին պատրաստում՝ բանանի «մալոֆու», «պոմբե» և այլ թունդ խմիչքներ․ ընտանի կենդանիներին էին խնամում․ կովերը թույլ էին տալիս իրենց կթել միայն նորածնի կամ տիկը դարմանով լցված հորթի ներկայությամբ, պահում էին կարճ եղջյուրանի երինջներ, որոնցից ոմանք մի սապատանի են, այծեր, որոնց միսն ուտում են և փոխանակման կարևոր նյութ են ծառայում՝ ինչպես դրամը, ինչպես ստրուկները․ վերջապես՝ պահում են տնային թռչուններ, խոզեր, ոչխարներ և այլն․ այս երկար թվարկումը ցույց է տալիս, թե ինչպիսի ծանր աշխատանք է ընկած թույլ սեռի վրա աֆրիկյան մայրցամաքի այս վայրի շրջաններում։

Այդ ժամանակ տղամարդիկ ծխախոտ կամ կանեփ էին ծխում, փղի և գոմշի որսորդության գնում, գերեվաճառների հաշվին ասպատակության մասնակցում։ Եգիպտացորենի կամ ստրուկների հավաքումը միևնույն բանն էր, այն տարրերությամբտարբերությամբ, որ դրանք որոշակի սեզոնում են կատարվում։

Երբ տիկին Ուելդոնը ամսի 17-ի այդ օրը սովորական ժամին չտեսավ կուզեն Բենեդիկտին, սաստիկ անհանգստացավ։ Թե ինչ էր եղել իր մեծ երեխան, չէր կարողանում հասկանալ։ Չէր կարելի մտածել, թե նա կարող էր դուրս գալ անանցանելի ցանկապատով շրջապատված ֆակտորիայից։ Տիկին Ուելդոնը լավ էր ճանաչում իր զարմիկին։ Եթե առաջարկեին այդ ինքնատիպ մարդուն փախչել թողնելով թիթեղյա տուփը և աֆրիկյան միջատների հավաքածուի տուփը, նա կմերժեր առանց մի րոպե վարանելու։ Մինչդեռ տուփը հյուղակում էր, ոչ ոք ձեռք չէր տվել դրան, և պարունակում էր այս մայցամաքում գիտնականի հավաքած բոլոր միջատները։ Անընդունելի կլիներ, որ նա կամավոր բաժանված լիներ իր միջատաբանական գանձերից:գանձերից։

Ալվեցը անտարակույս պատրաստվում էր հարցնել թագուհուն, թե ինչով էր պարտական, որ այցելությամբ պատվել էր իրեն, սակայն կախարդը ժամանակ չտվեց նրան և ցրելով ամբոխին, որպեսզի իր շուրջր շուրջը ազատ տարածություն գոյանա, նա վերսկսեց մնջախաղը է՛լ ավելի ոգևորությամբ։ Զեռքով ամպերը ցույց տվեց, սպառնաց նրանց, դևահան արեց, շարժում արեց, որպեսզի նախ կանգնեցնի և այնուհետև հեռացնի նրանց։ Նրա ահագին թշերն ուռեցին, և փչեց ծանր ամպերի վրա, որպես թե այնքան ուժ ուներ, որ կարող էր նրանց ցրել։ Այնուհետև ամբողջ հասակով մեկ կանգնեց, կարծես ուզում էր նրանց կասեցնել, և թվում էր, թե ահա իր հսկա հասակով կկարողանար նրանց բռնել։

Բայց Հերկուլեսը գիշերը գետափին թափառելիս, գետի հոսանքով ցած իջնող մի լաստ գտավ։ Դիկ Սենդը նրանից լավի վրա հուս հույս չէր կարող ունենալ, և պատահականությունը շատ լավ բան էր արել։ Ձեռք բերվածը այն նեղ ու երկար մակույկներից չէր, որ սովորաբար գործածում են բնիկները։ Հերկուլեսի գտած լաստի երկարությունը անցնում էր երեսուն ոտնաչափից, լայնությունը՝ չորս։ Տիկին Ուելդոնն ու նրա ուղեկիցները կարող էին հանգիստ տեղավորվել նրա վրա, բացի դրանից՝ բավական էր այն պահել ջրի հոսանքի ուղղությամբ և միայն նավախելի թիակը բավական էր լաստը ղեկավարելու համար։ Ահա իջնում ես գետն ի վար։

Տիկին Ուելդոնը՝ լաստի կենտրոնում պառկած չոր տերևներից շինված անկողնու վրա, թաղված էր մտածմունքների մեջ։ Կուզեն Բենեդիկտը մռայլ, հոնքերը կիտած՝ Հերկուլեսի ներկայությունից, որին չէր ներում մանտիկորի գործին միջամտելու համար, մտածելով կորցրած հավաքածուի, միջատաբանական նշումների մասին, որոնց նշանակությունը չէին կարող հասկանալ Կազոնդեի բնիկները, լաստին նստած էր՝ ոտքերը ձգած, թևերը կրծքին խաչաձևած և երբեմն բնազդորեն ձեռքը քթին էր տանոմտանում, ակնոցն ուղղելու համար, բայց ավաղ, ոչ մի ակնոց չկար քթին։ Իսկ փոքրիկ Ջեկը հասկացել էր, որ չի կարելի աղմկել, բայց քանի որ շարժումներ անելը արգելված չէր, երեխան Դինգոյի ձևերն էր անում և լաստի մի ծայրից մյուսն էր վազում չորեքթաթ։

Ուղևորության սկզբում ոչ մի դեպք չպատահեց այդ անծանոթ գետի վրա, որի լայնությունը միջին հաշվով հարյուր հիսուն ոտնաչափից ավելի չէր։ Մի քանի կղզյակներ լողում էին ջրի երեսին և առաջ էին շարժվում լաստի արագությամբ, ուրեմն վախ չկար, թե լաստը նրանց կխփվեր, եթե ուրիշ խոչնդոտներ խոչընդոտներ դրանց չկասեցնեին։

— Մի պատվար, բայg բայց բնական պատվար,— պատասխանեց Դիկ Սենդը։

Մի խոշոր առյուծ էր այդ, մեկը նրանցից, որոնց բնիկները «կարամոս» են կոչում։ Սրանք ոչ մի նմանություն չունեն «նխափի» առյուծներին, որոնք անբաշ են կոչվում։ Առյուծի հասակը հինգ ոտնաչափ էր․ մի վփթխարի վիթխարի կենդանի։

Դիկ Սենդը մի քանի րոպե ևս անշարժ մնաց, հետո վեր կացավ և, ընկերների մոտ հասնելով՝ ոչինչ չասաց նրանց վտանգի մասին, որից աղատվել ազատվել էր շնորհիվ իր սառնարյունության։ Եթե փախստականները ստիպված լինեին անցնել այդպիսի վայրի գազաններով հարուստ անտառներով ու հովիտներով, գուցե այդ ժամին «Պիլիգրիմի» աղետյալներից ոչ մեկը ողջ մնացած չլիներ։

Դիկ Սենդը, լաստի առջևի մասում կանգնած, ցածր ձայնով ցուցումներ էր տալիս այդ ստորջրյա պատվարներից խուսափելու համար։ Գիշերը լուսավոր էինելով՝ լինելով՝ նա պարզ տեսնում և կարողանում էր ուղղություն տալ լաստին, սակայն լաստը նույնպես պարզ տեսանելի էր։

Լաստի վրա, ընդհակառակը, կատարյալ լռություն էր տիրում, բացի Դիկ Սենդի ցածրաձայն կարգադրություններից, ոչ մի շարժում, բացի Հերկուլեսի աջ թևի ղեկի թիակը մանևրող շարժումներից, երբեմն լսվում էր Դինգոյի խուլ մռնչյունը, որի ծնոտները փակում էր Ջեկը իր փոքրիկ թաթիկներով, գետի վրա՝ ցցերին խփհող խփվող հոսանքի մրմունջը․ իսկ ցցերի վրա՝ մարդակերների գազանային ճիչերը։

Ուտելիքի հարցր հարցը այս ամայի երկրում դժվարացավ․ նախկին պաշարներից ոչինչ չէր մնացել։ Ձկնորսությունից քիչ բան էր ստացվում, իսկ որսորդությունը ոչինչ չէր տալիս։ Քարայծերն ու մյուս խոտակեր կենդանիները կեր չէին կարող ճարել այս անապատում, նրանց հետ միասին չքացել էին նաև գիշատիչները։

«Hexapodes Benedictus․»Benedictus»-ը գտնելուց հետո, մի միջատ, որը պիտի անմահացներ նրա անունը, կուզեն Բենեդիկտը ուրախ տրամադրության մեջ էր։ Միջատը դնելով ապահով տեղ, այսինքն՝ գլխարկի աստառին կպցնելով, գիտնականը վերսկսեց դադարի րոպեներին հետախուզություն անել։ Այդ օրը, բարձր խոտերը քրքրելիս, մի թռչուն փախցրեց, որի փետուրների գույնը նրա ուշադրությունը գրավեց։

Գրությունը ամեն ինչ բացատրում էր։ Սամուել Վեռնոնը իր շան՝ Դինգոյի հետ մեկնել էր հետազոտելու Աֆրիկայի կենտրոնը, ուղեցույց ունենալով Նեգորոյին։ Նրա մոտ գտնվող դրամը գրգռել էր չարագործի տենչանքը, և Նեգորոն որոշել էր տեր դառնալ դրամին։ Ֆրանսիացի ճանապարհորդը, հասնելով Կոնգոյի ափի այդ կետին՝ հաստատվել էր այդ հյուղակում։ Այնտեղ Նեգորոն նրան մահացու կերպով վիրավորել էր, կողոպտել և լքել․․․ Սպանությունը կատարելուց հետո Նեգորոն անտարակույս փախուստ էր տվել և այդ միջոցին էր, որ ընկել էր պորտուգալական իշխանությունների ձեռքը։ Ճանաչվելով որպետ որպես գերեվաճառ Ալվեցի գործակալը՝ նա տարվել էր Սան-Պաոլո դե Լոանդա և դատապարտվել ցմահ բանտարկության գաղութներից մեկում։ Հայտնի է, որ նրան հաջողվել էր փախչել, գնալ Նոր Զելանդիա և անցնել «Պիլիգրիմի» վրա, ի դմբախտություն դժբախտություն նրա ուղևորների։ Թե ի՞նչ էր պատահել ոճիրից հետո, դժվար չէր կռահել։ Դժբախտ Վեռնոնը մահվանից առաջ անշուշտ ժամանակ էր ունեցել գրել այդ թուղթը, որը սպանության թվականի և շարժառիթի հետ՝ տալիս էր մարդասպանի անունը։ Գրությունը դրել էր այդ տուփի մեջ, որտեղ անկասկած գտնվում էր դողացված գողացված դրամը և վերջին ճիգով, արնոտած մատով կարողացել էր, որպես տապանագիր, գրել իր անվան սկզբնատառերը․․․ Այդ երկու կարմիր տառերի առաջ Դինգոն երկար օրեր մնացած կլիներ և ի վերջո ճանաչել էր դրանք՝ երբեք չմոռանալու համար։ Այնուհետ և ծովափին Դինգոյին վերցրել էր «Վալդեկի» նավապետը, և, վերջապես, նա անցել էր «Պիլիգրիմի» վրա, որտեղ կրկին պատահեց Նեգորոյին։ Այդ միջոցին Վեռնոնի ոսկորները փտում էին Կենտրոնական Աֆրիկայի այս հեռավոր անտառում և միայն իր շան հիշողության մեջ էր նա վառ մնացել։

Առանց պատճառի չէր, որ եկել էր այդտեղ․ բոլորին հայտնի եղավ այդ, երբ նրանք տեսան մի քանի բուռ ֆրանսիական ոսկեդրամ, որը փայլում էր ծառի արմատի մոտ նոր բացված խոռոչի մեջ։ Պարզ էր, որ մարդասպանությունից հետո և պորտուգալացիների ձեռքն անցնելուց առաջ Նեգորոն գողացած դրամը պահել էր՝ մի օր վերադառնալու և վերցնելու նպատակով և այդ օրը կտաներ ամբողջ ոսկեդրամը, եթե Դինգոն հետևելով հետքին՝ չբռներ նրա կոկորդից։ Չարագործը անակնկալի գալով՝ դանակը քաշել և խփել էր շանը այն րոպեին, երբ հերկուլեսը Հերկուլեսը նրա վրա հարձակվեց՝ գոռալով․

Նեգորոն այլևս չկար, սակայն Կազոնդեից նրան ընկերակցող բնիկները հեոու հեռու չպետք է լինեին։ Այլևս նրան չտեսնելով, անշուշտ կփնտրեին գետափի մոտ։ Ուղևորների համար լուրջ վտանգ էր այդ։

Մի բան պարզ էր, որ այդ գետը Կոնգոն էր, որը բնիկները կոչում էին Կվանգո կամ Իկուտու յա Կոնգո, որը որոշ տարածության վրա կոչվում է Զաիր, իսկ ուրիշ տարածության վրաճ վրա՝ Լուալաբա։

Օգոստոսի 11-ին տիկին Ուելդոնը, Դիկ Սենդը, Ջեկը, Հերկուլեսը և կուզեն Բենեդիկտը հասան Էմբոմա, որտեղ պարոններ Մոթթա Վիեգոն և Հարրիսոնը նրանց ընդունեցին մեծ հյուրընկլությամբ։ հյուրընկալությամբ։ Մի շոգենավ այդ միջոցին մեկնում էր Պանամայի պարանոցը։ Տիկին Ուելդոնը և նրա ուղեկիցները այդ շոգենավով մեկնեցին և բարեհաջող հասան ամերիկյան մայրցամաքը։

Հուլիսի 25-ին, վերջապես, շոգենավը աղետյալներին հասցըրեց հասցրեց Կալիֆոռնիայի մայրաքաղաքը։ Ինչքա՜ն լավ կլիներ, եթե ծերունի Թոմը և նրա ընկերները նրանց հետ լինեին․․․

Սակայն սևեռուն մի միտք հետապնդում էր նրան։ Ազատ ժամերին նա անընդհատ մտածում էր ծերունի Թոմի, Բաթի, Ակտեոնի, Օստինի մասին, որոնց դժբախտության պատասխանատվությունը իրեն էր վերագրում ։ վերագրում։ Տիկին Ուելդոնին նույնպես միշտ տխրություն էր պատճառում դժբախտության նախկին ընկերների ներկա վիճակը։ Ուստի, Ջեյմս Ուելդոնը, Դիկ Սենդը և Հերկուլեսը աշխարհը ոտքի տակ տվին նրանց հետքը գըտնելու գտնելու համար։ Վերջապես հաջողվեց դա՝ շնորհիվ նավատիրոջ ամեն տեղ ունեցած թղթակիցների։ Մադագասկարում, որտեղ կարճ ժամանակ հետո ստրկությունը կվերանար։ Թոմը և նրա ընկերները վաճառվել էին։ Դիկ Սենդը ուզում էր խնայած փոքր գումարը հատկացնել նրանց ետ գնելու գործին, սակայն Ջեյմս Ուելդոնը լսել անգամ չուզեց։ Նրա գործակալներից մեկը հանձն առավ այդ գործը, և 1877 թ․ նոյեմբերի 15-ին չորս նեգրերը թակում էին Ջեյմս Ուելդոնի բնակարանի դուռը։

<references />