Changes
/* X */
=== X ===
=== X ===
Իպոլիտը շրթունքները թրջեց Վերա Լեբեդևայի մատուցած թեյի գավաթում, գավաթը դրեց փոքրիկ սեղանին և հանկարծ, կարծես ամաչելով, գրեթե շփոթված նայեց շուրջը։
— Տեսեք, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, այս գավաթները,— մի տեսակ արտասովոր իրար անցավ նա,― այս ճենապակե գավաթները, և, կարծեմ, հրաշալի ճենապակե, Լեբեդևը միշտ պահում է շիֆոներկայի մեջ՝ ապակու տակ փակած, երբեք չեն մատուցվում... ինչպես ընդունված է, սա նրա կինն է հետը օժիտ բերել... նրանց մոտ այդպես է ընդունված... և ահա նա սրանք մատուցեց ի պատիվ ձեզ, հասկանալի է, այնքան ուրախացել է, որ...
Նա ուզում էր էլի ինչ֊որ բան ավելացնել, բայց խոսք չգտավ։
— Այնուամենայնիվ շփոթվեց, ես այդպես էլ սպասում էի,— հանկարծ իշխանի ականջին շշնջաց Եվգենի Պ ավլովիչը։— Բայց դա վտանգավոր է, չէ՞։ Ամենաճիշտ նշանն է, որ հիմա, չարությունից, մի այնպիսի արտառոց բան կանի, որ նույնիսկ Լիզավետա Պրոկոֆևնան չի դիմանա։
Իշխանը հարցական նայեց նրան։
― Դուք արտառոց բաներից չե՞ք վախենում,— ավելացրեց Եվգենի Պավլովիչը։— Ես էլ նույնպես, նույնիսկ ցանկանում եմ․ իսկապես ասած, ես ուզում եմ նրա համար միայն, որ մեր սիրելի Լիզավետա Պրոկոֆևնան պատժվի, և անպայման հենց այսօր, հենց հիմա, առանց այդ նույնիսկ գնալ չեմ ուզում։ Դուք, կարծես, տենդ ունեք։
— Հետո, մի խանգարեք։ Այո, ես տկար եմ,— մտացրիվ և նույնիսկ անհամբեր պատասխանեց իշխանը։ Նա լսել էր իր անունը։ Իպոլիտը խոսում էր նրա մասին։
— Դուք չե՞ք հավատում,— հիստերիկ ծիծաղում էր Իպոլիտը,— այդպես էլ պետք է լինի, իսկ իշխանը միանգամից կհավատա և ամենևին չի զարմանա։
— Լսո՞ւմ ես, իշխան,— դեպի նա շրջվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— լսո՞ւմ ես։
Բոլորը ծիծաղում էին։ Լեբեդևն իրար անցած առաջ էր ընկնում և պտույտ էր գալիս ուղղակի Լիզավետա Պրոկոֆևնայի առջև։
— Նա ասում է, որ ահա այս կոտրատվանը՝ քո տանտերն է ուղղել... այն պարոնի հոդվածը, այ որ քիչ առաջ քո մասին կարդացին։
Իշխանը զարմանքով նայեց Լեբեդևին։
— Ի՞նչ ես լռել,— նույնիսկ ոտքը դոփեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Ի՞նչ ասեմ,— քրթմնջաց իշխանը,— շարունակելով ուշադիր դիտել Լեբեդևին,— ես արդեն տեսնում եմ, որ նա է ուղղել։
— Ճի՞շտ է,— արագ շրջվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան դեպի Լեբեդևը։
— Միանգամայն ճիշտ, ձերդ գերազանցություն,— հաստատ ու անվարան պատասխանեց Լեբեդևը, ձեռքը սրտին դնելով։
— Կարծես պարծենում էլ է,― քիչ մնաց աթոռից վեր թռչեր Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Ստոր եմ, ստոր եմ,— մրթմրթաց Լեբեդևը, կուրծքը ծեծելով և ավելի ու ավելի ցած կախելով գլուխը։
— Ինձ ի՞նչ, որ ստոր ես։ Նա կարծում է, որ եթե ասի՝ ստոր եմ, դրանով դուրս կպրծնի։ Եվ ամոթ չէ՞ քեզ, իշխան, այսպիսի մարդուկների հետ գործ ունենալ, մի անգամ էլ եմ ասում։ Երբեք չեմ ների քեզ։
— Ինձ կների իշխանը,— համոզված ու սրտաշարժված ասաց Լեբեդևը։
— Սոսկ ազնվությունից,— բարձր ու զրնգուն հանկարծ խոսել սկսեց Կելլերը՝ մոտ թռչելով և դիմելով ուղղակի Լիզավետա Պրոկոֆևնային,— սոսկ ազնվությունից, տիկին, և որպեսզի չմատնեմ անվանարկված բարեկամիս, ես քիչ առաջ թաքցրեցի ուղղումների մասին, չնայած որ հենց ինքն էր առաջարկում մեզ վռնդել, ինչպես ինքներդ բարեհաճեցիք լսել։ Ճշմարտությունը վերականգնելու համար խոստովանում եմ, որ ես ինքս դիմել եմ նրան, որպես տեղյակ մարդու, վեց ռուբլով, բայց բոլորովին ոչ ոճի, այլ իսկն ասած, մեծ մասամբ, ինձ անհայտ փաստերն իմանալու համար։ Շտիբլետների մասին, շվեյցարացի պրոֆեսորի մոտ եղած ժամանակ նրա ախորժակի մասին, հիսուն ռուբլու մասին երկու հարյուր հիսունի փոխարեն, մի խոսքով, այդ ամբողջ խմբավորումը, այդ ամենը պատկանում է նրան, վեց ռուբլու դիմաց, բայց ոճը չեն ուղղել։
— Ես պետք է նկատեմ,— տենդոտ անհամբերությամբ և մի տեսակ սողուն տոնով ընդհատեց նրան Լեբեդևը, ավելի ու ավելի տարածվող ծիծաղի ներքո,— որ ես ուղղել եմ հոդվածի միայն առաջին մասը, բայց քանի որ մեջտեղում համաձայնության չեկանք և մի մտքի առթիվ գժտվեցինք, ապա ես երկրորդ կեսը այլևս չուղղեցի, այնպես որ, այնտեղ ինչ որ անգրագետ է (իսկ այնտեղ անգրագետ է), այդ ինձ չպետք է վերագրել։
— Այ թե ինչի մասին է հոգում նա,— բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։ .
— Թույլ տվեք հարցնել,— դիմեց Եվգենի Պավլովիչը Կելլերին,— ե՞րբ եք ուղղել հոդվածը։
— Երեկ առավոտյան,— միապաղաղ ու անարտահայտիչ ասաց Կելլերը,— մենք տեսակցություն ունեցանք, ազնիվ խոսք տալով իրար՝ գաղտնիքը պահել երկու կողմից էլ։
— Այսինքն՝ այն ժամանակ, երբ նա սողում էր քո առաջ և քեզ համոզում իր անձնվիրությունը։ Ա՜յ թե մարդուկներ են։ Ինձ պետք չի քո Պուշկինը, և աղջիկդ էլ թող ինձ մոտ չերևա։
Լիզավետա Պրոկոֆևնան ուզեց վեր կենալ, բայց հանկարծ գրգռված դիմեց ծիծաղող Իպոլիտին։
— Ի՞նչ է, սիրելիս, մտքումդ դրել էիր ինձ ծաղրի առարկա՞ դարձնել այստեղ։
— Աստվա՜ծ չանի,— ծուռ ժպտաց Իպոլիտը,— բայց ինձ ամենից ավելի զարմացնում է ձեր արտակարգ տարօրինակությունը, Լիզավետա Պրոկոֆևնա. խոստովանում եմ, ես դիտմամբ խոսք բացեցի Լեբեդևի մասին, ես գիտեի, թե ինչպես կազդի ձեզ վրա, միայն ձեզ վրա, որովհետև իշխանն իրոք կների և հավանաբար արդեն ներել է... նույնիսկ, գուցե, մտքում ներումն է գտել. ախր այդպես է, ճիշտ չէ՞, իշխան։
Նա շնչահեղձ էր լինում, նրա տարօրինակ հուզմունքն աճում էր արտասանած ամեն մի բառի հետ։
— Հետո՞,— ցասկոտ ասաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, զարմանալով նրա խոսելաձևից,— հետո՞։
— Ձեր մասին ես արդեն շատ եմ լսել, նույն ոգով․․․ մեծ ուրախությամբ․․․ սովորել եմ չափազանց հարգել ձեզ,— շարունակեց Իպոլիտը։
Նա ասում էր մի բան, բայց կարծես իր այդ խոսքերով ուզում էր բոլորովին այլ բան ասել։ Խոսում էր ծաղրի երանգով և միաժամանակ հուզվում էր չափից ավելի, կասկածամտորեն նայում շուրջը, ըստ երևույթին շփոթվում և իրեն կորցնում էր ամեն մի խոսքի հետ, այնպես որ այդ ամենը, նրա հյուծախտավոր տեսքի և տարօրինակ, փայլատակող և կարծես թե մոլեգնած հայացքի հետ, ակամա շարունակում էր իր վրա ուշադրություն գրավել։
— Ես կզարմանայի, ի դեպ, բոլորովին ծանոթ չլինելով բարձր հասարակությանը (ես այդ խոստովանում եմ), որ ոչ միայն դուք ինքներդ մնացիք մեր քիչ առաջվա կամպանիայի ներկայությամբ, որը ձեզ համար անվայելուչ էր, այլև թողիք այս... օրիորդներին ունկնդրելու մի խայտառակ գործի, չնայած նրանք արդեն ամեն ինչ կարդացել են վեպերում։ Ես, ասենք, գուցե և չգիտեմ... որովհետև շփոթվում եմ, բայց համենայն դեպս, բացի ձեզանից ո՞վ կարող էր մնալ... մի տղեկի խնդրանքով (այո, տղեկի, ես նորից խոստովանում եմ), նրա հետ երեկոն անցկացնելու և... ամեն ինչին մասնակից լինելու... որպեսզի հաջորդ օրը ամոթ զգա․․․ (ես, ասենք, համաձայն եմ, որ այնպես չեմ արտահայտվում), ես այդ ամենը չափազանց գովում և խորապես հարգում եմ, թեև արդեն նորին գերազանցության՝ ձեր ամուսնու միայն դեմքից երևում է, թե որքան տհաճ է այս ամենը նրա համար... Հի՛֊հի՛,— քրքջաց նա, բոլորովին խճճվելով, և հանկարծ սկսեց այնպես հազալ, որ մոտ երկու րոպե չէր կարողանում շարունակել խոսքը։
― Նույնիսկ շունչը կտրվեց,— սառն ու կտրուկ արտասանեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, խստաշունչ հետաքրքրությամբ դիտելով նրան.— գե, սիրելի տղեկ, հերիք է քեզ հետ։ Ժամանակն է։
— Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարոն, իմ կողմից նկատել ձեզ,— հանկարծ գրգռված խոսել սկսեց Իվան Ֆյոդորովիչը, որը կորցրել էր վերջին համբերությունը,— որ իմ կինը այստեղ մեր ընդհանուրի բարեկամ և հարևան իշխան Լև Նիկոլաևիչի տանն է գտնվում, և, որ, համենայն դեպս, երիտասարդ, դուք չէ, որ պիտի դատեք Լիզավետա Պրոկոֆևնայի արարքների մասին, ինչպես նաև բարձրաձայն և երեսիս ասեց, թե ինչ է արտահայտում իմ դեմքը։ Այո-ո։ Եվ եթե իմ կինը մնաց այստեղ,— շարունակում էր նա ավելի ու ավելի գրգովելով դրեթե ամեն մի խոսքից,— ապա ավելի շուտ, պարոն, զարմանքից և տարօրինակ երիտասարդներին տեսնելու բոլորի համար հասկանալի՝ ժամանակակից հետաքրքրասիրությունից։ Ես ինքս էլ մնացի, ինչպես երբեմն կանգ եմ առնում փողոցում, երբ տեսնում եմ որևէ բան, որին կարելի է նայել ինչպես... ինչպես... ինչպես...
— Ինչպես հազվագյուտ բանի,— հուշեց Եվգենի Պավլովիչը։
— Հիանալի է և ուղիղ,— ուրախացավ նորին գերազանցությունը, որը մի քիչ խճճվել էր համեմատության մեջ,— հենց ինչպես հազվագյուտ բանի։ Բայց համենայն դեպս ինձ համար ամենից զարմանալին և նույնիսկ վշտացնելին, եթե միայն քերականորեն կարելի է այսպես արտահայտվել, այն է, որ դուք, երիտասարդ, նույնիսկ այն չկարողացանք հասկանալ, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան հիմա ձեզ հետ մնաց նրա համար, որ դուք հիվանդ եք,— եթե միայն իրոք որ դուք մեռնում եք,— այսպես ասած, կարեկցությունից, ձեր խղճալի խոսքերի համար, պարոն, և որ ոչ մի կեղտ ոչ մի դեպքում չի կարող կպչել նրա անվանը, հատկություններին և ունեցած նշանակությանը․․․ Լիզավետա Պրոկոֆևնա,— եզրափակեց կարմրատակած գեներալը,— եթե ուզում ես գնալ, հրաժեշտ տանք մեր բարի իշխանին և․․․
— Շնորհակալ եմ ձեզնից դասի համար, գեներալ,— լուրջ և անսպասելի ընդմիջեց Իպոլիտը, մտախոհ նայելով նրան։
— Դե գնանք, maman, սա դեռ երկա՞ր պիտի տևի,— անհամբեր ու ցասկոտ արտասանեց Ագլայան, վեր կենալով աթոռից։
— Եվս երկու րոպե, սիրելի Իվան Ֆյողորովիչ, եթե թույլ կտաս,— արժանապատվությամբ շրջվեց դեպի ամուսինը Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— ինձ թվում է, նա ամբողջովին տենդի մեջ է և ուղղակի զառանցում է. ես դրանում համոզված եմ, դատելով աչքերից, նրան այսպես թողնել չի կարելի։ Լև նիկոլաևիչ, կարո՞ղ է նա քեզ մոտ գիշերել, որպեսզի այսօր Պետերբուրգ քարշ չտային նրան։ Cher prince, դուք ձանձրանո՞ւմ եք,— չգիտես ինչու հանկարծ դիմեց նա իշխան Շչ֊ին։― Եկ այստեղ, Ալեքսանդրա, մազերդ ուղղիր, սիրելիս։
Նա ուղղեց աղջկա մազերը, որոնք ուղղելու կարիք չունեին, և համբուրեց նրան. հենց միայն դրա համար էր կանչել։
— Ես ձեզ համարում էի զարգացման ընդունակ...— նորից սկսեց խոսել Իպոլիտը, սթափվելով իր մտախոհությունից։— Հա, ահա թե ինչ էի ուզում ասել,― ուրախացավ նա, կարծես հանկարծ հիշելով,— ահա Բուրդովսկին անկեղծորեն ուզում է պաշտպանել իր մորը, ճիշտ չէ՞։ Բայց այնպես է ստացվում, որ հենց ինքն է խայտառակում։ Ահա իշխանն ուզում է օգնել Բուրդովսկուն, մաքուր սրտով նրան առաջարկում է իր քնքուշ բարեկամությունն ու դրամը և, թերևս, ձեր բոլորիդ մեջ միայն նա է, որ զզվանք չի զգում Բուրդովսկու նկատմամբ, և ահա հենց նրանք էլ իրար դեմ կանգնած են ինչպես իսկական թշնամիներ... Հա՛-հա՛-հա՛։ Դուք բոլորդ Բուրդովսկուն ատում եք նրա համար, որ նա, ձեր կարծիքով, մոր հետ վարվում է տգեղ և ոչ նրբավարի, այդպես է, չէ՞, այդպե՞ս է, այդպե՞ս է։ Ախր դուք բոլորդ անասելի սիրում եք ձևերի գեղեցկությունն ու նրբությունը, միայն դրանց եք պաշտպան կանգնում, ճիշտ չէ՞։ (Ես վաղուց էի կասկածում, որ միայն դրանց)։ Դե, իմացեք ուրեմն, որ թերևս ձեզանից ոչ մեկը այնպես չի սիրել իր մորը, ինչպես Բուրդովսկին։ Դուք, իշխան, ես գիտեմ, որ Գանեչկայի հետ թաքուն փող եք ուղարկել Բուրդովսկու մորը, և ահա, գրազ կգամ (հի՛֊հի՛֊հի՛,— հիստերիկորեն քրքջում էր նա), գրազ կգամ, որ հենց Բուրդովսկին էլ ձեզ կմեղադրի անքաղաքավարի ձևի և իր մոր նկատմամբ անհարգալից լինելու մեջ, աստված վկա, այդպես է, հա՜-հա՜-հա՜։
Այստեղ նա նորից շնչակտուր եղավ և սկսեց հազալ։
— Դե, պրծա՞ր։ Հիմա ամեն ինչ, ամեն ինչ ասացի՞ր։ Դե հիմա գնա քնելու, դու տենդ ունես,― անհամբերությամբ ընդհատեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, որը նրանից չէր կտրում իր անհանգիստ հայացքը։— Ախ, աստված։ Նա դեռ խոսում էլ է։
— Դուք կարծես ծիծաղո՞ւմ եք։ Ի՞նչ եք շարունակ ծիծաղում ինձ վրա։ Ես նկատեցի, որ դուք շարունակ ծիծաղո՞ւմ էիք ինձ վրա,— անհանգիստ ու գրգռված դիմեց նա հանկարծ Եվգենի Պավլովիչին. նա իրոք ծիծաղում էր։
— Ես միայն ուզում էի հարցնել ձեզ, պարոն... Իպոլիտ... ներեցեք, ես մոռացա ձեր ազգանունը։
— Պարոն Տերենտև,— ասաց իշխանը։
— Այո, Տերենտև, շնորհակալություն, իշխան, այն ժամանակ ասացիք, բայց մտքիցս թռավ... ես ուզում էի ձեզ հարցնել, պարոն Տերենտև, արդյոք ճի՞շտ եմ լսել, որ դուք այն կարծիքին եք, որ բավական է քառորդ ժամ լուսամուտի առաջ կանգնած խոսեք ժողովրդի հետ և նա իսկույն ամեն բանում համաձայն կլինի ձեզ հետ և անմիջապես կգն ձեր հետևից։
— Շատ հնարավոր է, որ ասել եմ․․․— պատասխանեց Իպոլիտը, կարծես ինչ֊որ բան մտաբերելով,— անպայման ասել եմ,— ավելացրեց նա հանկարծ, կրկին աշխուժանալով և հաստատուն նայելով Եվգենի Պավյովիչին,— դրանո՞վ ինչ։
― Ոչինչ, ես միայն ի գիտություն, որպեսզի լրացնեմ։
Եվգենի Պավլովիչը լռեց, բայց Իպոլիտը անհամբեր սպասումով դեռ շարունակում էր նրան նայել։
— Դե, վերջացրի՞ր, ինչ է,— դիմեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան Եվգենի Պավլովիչին,— շուտ արա, վերջացրու, նրա քնելու ժամանակն է։ Թե՞ չես կարող։ (Նա սոսկալի զայրացած էր)։
— Ես, թերևս, շատ էլ դեմ չեմ ավելացնելու,— ժպտալով շարունակեց Եվգենի Պավլովիչը,— որ այն ամենը, ինչ լսեցի ձեր ընկերներից, պարոն Տերենտև, և այն ամենը, ինչ շարադրեցիք հիմա դուք, և այնպիսի աներկբա տաղանդով, իմ կարծիքով հանգում է իրավունքի հաղթանակման տեսությանը, ամենից առաջ և անկախ ամեն բանից, և նույնիսկ բացառելով մնացյալ ամեն ինչ, և գուցե նույնիսկ նախքան հետաքննելը, թե ինչումն է կայանում իրավունք ասածդ։ Գուցե ես սխալվո՞ւմ եմ։
— Իհարկե սխալվում եք, ես նույնիսկ չեմ հասկանում ձեզ... հետո՞։
Անկյունից նույնպես դժգոհություն լսվեց։ Լեբեդևի ազգականը կիսաձայն ինչ-որ բան փնթփնթաց։
— Դե համարյա ուրիշ ոչինչ,— շարունակեց եվգենի Պավլովիչը,— ես միայն ուզում եմ նկատել, որ դրանից բանը կարող է թռչել ուղղակի ուժի իրավունքին, այսինքն՝ առանձնակի բռունցքի ուժի իրավունքին և անձնական ցանկությանը, ինչով, ի դեպ, շատ հաճախ վերջացել է աշխարհում։ Պրուդոնը կանգ չառա՞վ ուժի իրավունքի վրա։ Ամերիկյան պատերազմի ժամանակ ամենաառաջավոր լիբերալներից շատ շատերը իրենց հայտարարեցին պլանտատորների կողմնակիցներ, այն իմաստով, որ նեգրը նեգր է, սպիտակ ցեղից ստոր, և, ուրեմն, նշանակում է, ուժի իրավունքը սպիտակինն է...
— Է՞։
— Այսինքն, նշանակում է, դուք չե՞ք ժխտում ուժի իրավունքը։
— Հետո՞։
— Դուք ուղղակի կոնսեքվենտ եք. ես կուզենայի միայն նշել, որ ուժի իրավունքից մինչև վագրերի և կոկորդիլոսների իրավունքը և նույնիսկ մինչև Դանիլովը և Գորսկին հեռու չէ։
— Չգիտեմ. հետո՞։
Իպոլիտը հազիվ էր լսում Եվգենի Պավլովիչին, որին եթե ասում էլ էր՝ ''է՞'' և ''հետո՞'', ապա, թվում է, ավելի շուտ խոսելիս առաջուց յուրացրած սովորության համաձայն, և ոչ թե ուշադրությունից և հետաքրքրությունից դրդված։
— Հետո՝ ոչինչ... այսքանը։
— Ասենք, ես ձեզնից չեմ նեղանում,— բոլորովին անսպասելի եզրակացրեց Իպոլիտը և, հազիվ թե գիտակցելով, ձեռքը պարզեց, նույնիսկ ժպտալով։ Եվգենի Պավլովիչը սկզբում զարմացավ, բայց ամենալուրջ տեսքով շոշափեց իրեն պարզած ձեռքը, կարծես թե ընդունելիս լիներ ներումը։
— Չեմ կարող չավելացնել,— ասաց նա նույն երկդիմի հարգալիր տոնով,— իմ շնորհակալությունն այն ուշադրության համար, որով ինձ թույլ տվիք խոսելու, որովհետև, համաձայն իմ բազմաթիվ դիտումների, մեր լիբերալը երբեք ի վիճակի չէ թույլ տալու, որ որևէ մեկը իր հատուկ համոզմունքն ունենա և չի կարող իր ընդդիմախոսին անմիջապես չպատասխանել հայհոյանքով կամ որևէ ավելի վատ բանով․․․
— Այդ դուք միանգամայն ճիշտ եք ասում,— նկատեց գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչը և ձեռքերը մեջքին դարսելով, ամենաձանձրացած տեսքով պատշգամբից ետ քաշվեց դեպի ելքը, որտեղ զայրույթից նույնիսկ հորանջեց։
— Դե, բավական է, հերս,— հանկարծ հայտարարեց Եվգենի Պավլովիչին Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— ձանձրացրիք ինձ...
— Ժամանակն է,— մտահոգ և գրեթե վախեցած տեղից վեր կացավ հանկարծ Իպոլիտը, շփոթված նայելով շուրջը․— ես ուզում էի ձեզ ասել ամեն ինչ․․․ ես կարծում էի, որ ամեն ինչ... վերջին անգամ․․․ դա ֆանտազիա էր...
Երևում էր, որ նա աշխուժանում էր պոռթկումներով, գրեթե իսկական զառանցանքից սթափվում էր հանկարծ, մի քանի ակնթարթ, լիակատար գիտակցությամբ հանկարծ մտաբերում ու խոսում էր, մեծ մասամբ գուցե հիվանդության երկարուձիգ, տաղտկալի ժամերին, մահճակալին պառկած, միայնության մեջ, անքնության պահերին վաղուց արդեն մտածած ու սերտած պարբերություններով։
— Դե, մնաք բարով,— կտրուկ ասաց նա հանկարծ։ — Կարծում եք, ինձ համար հե՞շտ է ձեզ մնաք բարով ասելը։ Հա՜֊հա՜,— սրտնեղած քմծիծաղ տվեց նա իր անհարմար հարցերից և հանկարծ, ասես զայրանալով, որ իրեն շարունակ չի հաջողվում ուզածն ասել, բարձրաձայն ու գրգռված ասաց,— Զերդ գերազանցությունւ Պատիվ ունեմ խնդրելու ձեզ, որ բարեհաճեք գալ իմ թաղմանը, եթե միայն կարժաացնեք այդ պատվին և... բոլորիդ, պարոնայք, գեներալի հետ...
Նա նորից ծիծաղեց, բայց դա արդեն խելագարի ծիծաղ էր։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան վախեցած շարժվեց դեպի նա և բռնեց նրա ձեռքից։ Իպոլիտը նայում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնային նույն ծիծաղով, որը, սակայն, արդեն չէր շարունակվում, այլ դադարել էր ու քարացել նրա դեմքին։
— Գիտե՞ք արդյոք, որ ես այստեղ եկա, որպեսզի ծառ տեսնեմ։ Ահա այս ծառերը... (նա ցույց տվեց պուրակի ծառերը)։ Դա հո ծիծաղելի չէ, հը՞։ Այստեղ ոչ մի ծիծաղելի բան չկա, այնպես չէ՞,— լրջորեն հարցրեց նա Լիզավետա Պրոկոֆևնային և հանկարծ մտքերի մեջ ընկավ․ հետո, մի վայրկյան անց, գլուխը բարձրացրեց և աչքերով հետաքրքրությամբ սկսեց որոնել ամբոխի մեջ։ Նա որոնում էր Եվգենի Պավլովիչին, որ կանգնած էր շատ մոտիկ, աջ կողմում, նույն տեղում, ինչպես առաջ, բայց Իպոլիտն արդեն մոռացել էր և որոնում էր չորս կողմում։— Ա՜, դուք չեք, գնացել,— վերջապես զտավ նրան,— դուք քիչ առաջ շարունակ ծիծաղում էիք, որ ես լուսամուտի առաջ կանգնած ուզում էի քառորդ ժամ խոսել... Իսկ գիտե՞ք, որ ես տասնութ տարեկան չեմ, ես այնքան եմ պառկել այդ բարձին, և այնքան եմ դուրս նայել այդ լուսամատից, և այնքան եմ մտածել բոլորի մասին... որ․․․ Մեռելը տարիք չի ունենում, դուք գիտեք։ Ես դեռ անցյալ շաբաթ մտածեցի այդ մասին, երբ գիշերն արթնացա․․․ իսկ գիտե՞ք, թե ամենից ավելի ինչից եք վախենում դուք, թեպետև արհամարհում եք մեզ։ Ես դա նույնպես, հենց այն ժամանակ բարձին պառկած մտածեցի գիշերը․․․ Դուք կարծում եք, թե քիչ առաջ ես ուզում էի ծիծաղե՞լ ձեզ վրա։ Լիզավետա Պրոկոֆևնա։ Ոչ, ես չէի ծիծաղում ձեզ վրա, ես միայն գովել էի ուզում․․․ Կոլյան ասում էր, որ իշխանը ձեզ մանուկ է անվանել... դա լավ է... Հա, էն ի՞նչ էր․․․ մի մի բան էի ուզում ասել․․․
Նա դեմքը ծածկեց ձեռքերով և մտասուզվեց։
― Ահա թե ինչ, երբ քիչ առաջ հրաժեշտ էի տալիս, հանկարծ մտածեցի․ ահա այս մարդիկ, և էլ երբեք նրանք չեն լինի, էլ երբեք։ Եվ ձառերը նույնպես, միայն աղյուսե պատը կլինի, կարմիր, Մեյերի տան պատը․․․ իմ լուսամուտի դիմաց... դե, հապա ասա նրանց այդ մասին․․․ փորձիր, ասա․ ահա գեղեցկուհին... չէ՞ որ դու մեռած ես, քեզ ներկայացրու իբրև մեռել, ասա, որ «մեռելին թույլատրելի է ամեն ինչ ասել»․․․ և որ իշխանուհի Մարիա Ալեքսևնան չի բարկանա, հա՜֊հա՜։— Դուք հո չե՞ք ծիծաղում,— թերահավատությամբ հայացքը հածեց նա շուրջը։— Իսկ գիտե՞ք, որ բարձի վրա շատ մտքեր են անցել գլխովս․․․ Գիտե՞ք, ես համոզվեցի, որ բնությունը շատ ծաղրասեր է․․․ Դուք քիչ առաջ ասացիք, որ ես աթեիստ եմ, բայց գիտե՞ք, որ դա բնությունն է․․․ էլի ինչո՞ւ եք ծիծաղում։ Դուք սարսափելի դաժան եք,— տխուր վրդովմունքով արտասանեց նա հանկարծ նայելով բոլորին,— ես Կոլյային չեմ փչացրել,— ավարտեց նա բոլորովին այլ եղանակով, լուրջ և համոզված, կարծես թե նույնպես հանկարծ հիշելով։
— Այստեղ ոչ ոք, ոչ ոք չի ծիծաղում քեզ վրա, հանդարտվիր,— գրեթե տանջվում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— վաղը նոր բժիշկ կգա, այն մյուսր սխալվել է։ Դե նստիր, ախր ոտքի վրա կանգնել չես կարող։ Զառանցում ես... Ախ, հիմա սրան ի՞նչ անեմ,— իրար էր անցել նա, Իպոլիտին նստեցնելով բազկաթոռին։ Մի արցունքի կաթիլ փայլեց նրա այտին։
Իպոլիտը կանգ առավ գրեթե շանթահար, ձեռքը բարձրացրեց, երկյուղածությամբ մեկնեց այն և դիպցրեց այդ արցունքի կաթիլին։ Նա ժպտաց ինչ-որ մանկական ժպիտով։
— Ես... ձեզ...— սկսեց խոսել նա խնդագին,— դուք չգիտեք, թե ես ձեզ ինչպես եմ․․․ նա միշտ այնպիսի հիացմունքով էր խոսում ձեր մասին, ահա սա, Կոլյան․․․ ես սիրում եմ նրա հիացմունքը։ Ես նրան չեմ փչացրել։ Ես հենց միայն նրան եմ թողնում... Ես ուզում էի բոլորին թողնել, բոլորին, բայց ոչ ոք չկար, չկար ոչ ոք։ Ես ուզում էի գործիչ լինել, ես իրավունք ունեի․․․ Օ, որքան շատ էի ուզում։ Ես հիմա ոչինչ չեմ ուզում, ոչինչ չեմ ուզում ուզել, ես ինձ այպիսի խոսք եմ տվել, որ այլևս ոչինչ չուզեմ. թող, թող առանց ինձ որոնեն ճշմարտությունը։ Այո, բնությունը ծաղրասեր է։ Ինչո՞ւ է նա,— հանկարծ ասաց նա եռանդով,— ինչո՞ւ է նա ստեղծում ամենալավ էակներին, որպեսզի հետո ձեռ առնի նրանց։ Չէ՞ որ նա այնպես արավ, որ միակ էակը, որին երկրի վրա ընդունեցին որպես կատարելություն... ախր այնպես արավ, որ, նրան ցույց տալով մարդկանց, հենց նրան էլ նշանակեց ասելու այն, հանուն ինչի այնքան արյուն թափվեց, որ եթե այդ ամբողջը թափվեր միանգամից, ապա հավանաբար մարդիկ կխեղդվեին։ Օ, լավ է, որ ես մեռնում եմ։ Երեի ես էլ մի սարսափելի սուտ կասեի, բնությունը այնպես կնենգեր... Ես ոչ ոքի չեմ փչացրել․․․ Ես ուզում էի ապրել բոլոր մարդկանց երջանկության համար, ճշմարտությունը հայտնագործելու և ազդարարելու համար․․․ Ես լուսամուտից նայում էի Մեյերի պատին և մտածում էի միայն քառորդ ժամ խոսել և բոլորին, բոլորին համոզել, բայց լոկ մի անգամ հանդիպեցի... ձեզ, եթե ոչ մարդկանց, և ահա ի՞նչ ստացվեց։ Ոչինչ։ Ստացվեց, որ դուք ինձ արհամարհում եք։ Նշանակում է՝ հարկավոր չեմ, նշանակում է՝ հիմար եմ, նշանակում է՝ ժամանակն է։ Եվ ախր ոչ մի հուշ չկարողացա թողնել։ Ոչ մի հնչյուն, ոչ մի հետք, ոչ մի գործ, չտարածեցի ոչ մի համոզմունք... Մի ծիծաղեք հիմարիս վրա։ Մոռացեք։ Մոռացեք բոլորդ... Մոռացեք, խնդրում եմ, այդքան դաժան մի եղեք։ Գիտե՞ք արդյոք, որ եթե այս թոքախտը չպատահեր, ես ինքս կսպանեի ինձ...
Նա կարծես դեռ շաա բան էր ուզում ասել, բայց չավարտեց, նետվեց բազկաթոռին, դեմքը ծածկեց ձեռքերով և լաց եղավ փոքրիկ երեխայի նման։
— Դե հիմա ի՞նչ կհրամայեք անել սրան,— բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, թռավ նրա մոտ, բռնեց նրա գլուխը և պինդ֊պինդ սեղմեց կրծքին։ Իպոլիտը հեկեկում էր ջղաձգաբար։— Դե-դե-դե։ Դե, մի լար, դե բավական է, դու բարի տղա ես, քեզ աստված կների քո անգիտության համար, դե, հերիք է, արի եղիր․․․ համ էլ հետո կամաչես...
— Ես այնտեղ,— ասում էր Իպոլիտը, ճգնելով գլուխը բարձրացնել,― ես այնտեղ եղբայր ու քույրեր ունեմ, փոքրիկ երեխաներ, խեղճ, անմեղ... ''Նա'' կփչացնի նրանց։ Դուք սուրբ եք, դուք... ինքներդ երեխա եք, փրկեցեք նրանց, պոկեցեք նրանց այդ․․․ կնոջից... նա... ամոթ... օ, օգնեցեք նրանց, օգնեցեք, աստված ձեզ հարյուրապատիկը կհատուցի, ի սեր աստծո, ի սեր Քրիստոսի...
— Դե վերջապես ասացեք, Իվան Ֆյոդորովիչ։ Հիմա ի՞նչ անենք,― գրգռված բղավեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— շնորհ արեք, ընդհատեցեք ձեր վեհ լռությունը։ Եթե դուք չվճռեք, ապա թող հայտնի լինի ձեզ, որ ես ինքս եմ մնում այստեղ գիշերելու. բավական է, որքան բռնացել եք ինձ վրա ձեր ինքնիշխանությամբ։
Լիզավետա Պրոկոֆևնան հարցնում էր խանդավառված ու ցասկոտ և սպասում էր անհապաղ պատասխանի։ Բայց նման դեպքերում ներկաները, եթե նույնիսկ նրանք շատ են, մեծ մասամբ պատասխանում են լռությամբ, կրավորական հետաքրքրությամբ, չուզենալով ոչ մի բան վերցնել իրենց վրա և իրենց մտքերն արտահայտում են արդեն շատ ժամանակ անց։ Ներկաների թվում կային և այնպիսիները, որոնք պատրաստ էին այստեղ նստել թեկուզ մինչև առավոտ, առանց մի բառ արտասանելու. օրինակ, Վարվառա Արդալիոնովնան, որն ամբողջ երեկո նստել էր մեկուսի, լռում էր և ականջ դնում արտասովոր հետաքրքրությամբ, թերևս դրա համար ունենալով նաև իր պատճառները։
— Իմ կարծիքն այն է, բարեկամս,— արտահայտվեց գեներալը,— որ այստեղ հիմա հարկավոր է, այսպես ասած, ավելի շուտ, հիվանդապահ կին, քան մեր հուզմունքը, և, թերևս, բարեհույս, զգաստ մարդ գիշերվա համար։ Համենայն դեպս, հարցնել իշխանին և... անմիջապես հանգիստ տալ։ Իսկ վաղը կարելի է նորից մասնակից լինել։
— Հիմա ժամը տասներկուսն է, մենք գնում ենք։ Նա գալի՞ս է մեզ հետ, թե՞ մնում է ձեր տանը,— գրգռված ու բարկացած դիմեց Դոկտորենկոն իշխանին։
— Եթե ուզում եք, դուք էլ մնացեք նրա մոտ,— ասաց իշխանը,― տեղ կլինի։
— Ձերդ գերազանցություն,― անսպասելի և ոգևորված՝ գեներալի մոտ թռավ պարոն Կելլերը,— եթե գիշերը պահանջվում է գոհացուցիչ մարդ, ես պատրաստ եմ զոհաբերել ընկերոջս համար... դա մի այնպիսի՜ հոգի է։ Ես վաղուց արդեն նրան համարում եմ մեծ մարդ, ձե՛րդ գերազանցություն։ Ես, իհարկե, անփույթ եմ եղել կրթությանս նկատմամբ, բայց երբ նա քննադատում է, ախր դրանք մարգարիտնե՜ր, մարդարիտնե՜ր են թափվում, ձերդ գերազանցություն...
Գեներալը հուսաբեկ շրջվեց։
— Ես շատ ուրախ կլինեմ, եթե մնա. իհարկե, նրա համար դժվար է գնալը,— հայտարարում էր իշխանը ի պատասխան Լիզավետա Պրոկոֆևնայի գրգռված հարցերի։
— Դու քնա՞ծ ես, ինչ է։ Եթե չես ուզում, հերս, ես նրան ինձ մոտ կփոխադրեմ։ Տե՜ր աստված, ախր սա ինքն էլ հազիվ է ոտքի վրա կանգնում։ Հիվա՞նդ ես, ինչ է։
Այն ժամանակ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, իշխանին չգտնելով մահվան մահճում, սաստիկ չափազանցրել էր նրա առողջական վիճակի բավարարությունը, դատելով արտաքին տեսքից, բայց նոր անցկացրած հիվանդությունը, դրան զուգակցվող ծանր հիշողությունները, հոգսաշատ երեկոյի հոգնությունը, «Պավլիշչևի որդու» դեպքը, Իպոլիտի հետ կապված հիմիկվա դեպքը, այդ բոլորը իրոք գրգռել էր իշխանի հիվանդ դյուրազգացությունը, նրան հասցնելով գրեթե տենդային վիճակի։ Բայց, բացի դրանից, նրա աչքերում հիմա էլի մի ուրիշ հոգս կար, նույնիսկ երկյուղ․ նա վախվխելով նայում էր Իպոլիտին, կարծես թե նրանից սպասելով էլի ինչ-որ բան։
Հանկարծ Իպոլիտը վեր կացավ սարսափելի գունատ և ահավոր, հուսահատության հասնող ամոթի արտահայտությունը աղավաղված դեմքին։ Դա գերազանցապես արտահայտվում էր ատելությամբ ու երկչոտությամբ ժողովվածներին նայող նրա հայացքում և թրթռացող շրթունքների վրա թափառող շփոթված, աղավաղված ու սողացող ժպիտում։ Նա անմիջապես աչքերը ցած թողեց ու երերալով և շարունակ նույն տեսակ ժպտալով ոտները քարշ տվեց դեպի Բուրդովսկին ու Դոկտորենկոն, որոնք կանգնած էին պատշգամբի ելքի մոտ. նա մեկնում էր նրանց հետ։
— Ահա հենց դրանից էի վախենում ես,— բացականչեց իշխանը։— Այդպես էլ պետք է լիներ։
Իպոլիտը արագ շրջվեց դեպի նա ամենակատաղի չարությամբ, և նրա դեմքի ամեն մի գիծը կարծես թրթռում էր ու խոսում։
— Ա՜, հենց դրանից էիք վախենում դուք։ «Այդպես էլ պետք է լինե՞ր» ձեր կարծիքով։ Գիտցեք, ուրեմն, որ եթե ես այստեղ ատում եմ որևէ մեկին,— գոչեց նա խռպոտ, ճղճղան, բերանից ցայտեր շաղ տալով (ես ձեզ բոլորիդ, բոլորիդ ատում եմ),— բայց ձեզ, ձեզ՝ ճիզվիտային, քաղցրումեղցր հոգի, ապուշ, միլիոնատեր-բարերար, ձեզ աշխարհում բոլորից և ամեն ինչից ավելի։ Ես ձեզ վաղուց եմ հասկացել և ատել, երբ լսել էի ձեր մասին. ես ձեզ ատել եմ հոգուս ամբողջ ատելությամբ... Այս բոլորը հիմա դո՛ւք արիք։ Այդ դո՛ւք հասցրիք ինձ նոպայի։ Մեռնողին դուք հասցրիք ամոթի աստիճանի դո՛ւք, դո՛ւք, դո՛ւք եք մեղավոր իմ ստոր փոքրոգության համար։ Ես ձեզ կսպանեի, եթե ողջ մնայի։ Հարկավոր չեն ինձ ձեր բարերարությունները, ոչ ոքից չեմ ընդունի, լսո՞ւմ եք, ոչ ոքից, ոչինչ։ Ես զառանցում էի, և դուք չհամարձակվեք հաղթանակ տոնել... Անիծում եմ ձեզ բոլորիդ առհավետ։
Այստեղ արդեն նա բոլորովին շնչասպառ եղավ։
— Իր արցունքներից ամաչեց,— շշնջաց Լեբեդևը Լիզավետա Պրոկոֆևնային,— «այդպես էլ պետք է լիներ»։ Ա՜յ քեզ իշխան։ Մինչև հոգու խորքը կարդաց...
Բայց Լիզավետա Պրոկոֆևնան նրան չարժանացրեց իր հայացքին։ Նա կանգնել էր հպարտորեն շիտկված, գլուխը ետ գցած և արհամարհալից հետաքրքրությամբ դիտում էր «այդ մարդուկներին»։ Երբ Իպոլիտը վերջացրեց, գեներալը ուսերը վեր քաշեց. Լիզավետա Պրոկոֆևնան ցասումնալից չափեց նրան ոտից մինչև գլուխ, կարծես թե նրանից հաշիվ պահանջելով այդ շարժման համար, և անմիջապես շուռ եկավ դեպի իշխանը։
— Շնորհակալություն, ձեզ, իշխան, մեր տան էքսցենտրիկ բարեկամ, այս հաճելի երեկոյի համար, որ մեզ բոլորիս տրամադրեցիք։ Ով գիտե, ձեր սիրտն ուրախանում է հիմա, որ ձեզ հաջողվեց մեզ էլ կրել ձեր հիմարություններին․․․ Բավական է, տան սիրելի բարեկամ, որ գոնե, վերջապես, հնարավորություն տվիք մի լավ տեսնելու ձեզ...
Նա վրդովմունքով սկսեց շտկել իր ժանեկավոր թիկնոցը, սպասելով, թե երբ պետք է ճամփա ընկնեն «նրանք»։ Այդ րոպեին «նրանց» մոտեցավ մի քառանիվ թեթև սայլակ, որի հետևից դեռ քառորդ ժամ առաջ Դոկտորենկոն կարդադրել էր ուղարկել Լեբեդևի աղային՝ գիմնազիստին։ Գեներալը կնոջից անմիջապես հետո իր խոսքը վրա բերեց.
— Ճիշտ որ, իշխան, ես նույնիսկ չէի սպասում... այն ամենից հետո... բոլոր բարեկամական հարաբերություններից հետո... և, վերջապես, Լիզավետա Պրոկոֆևնան...
— Դե ինչպե՞ս, դե ինչպե՞ս կարելի է այդ,— բացականչեց Ադելաիդան, արագ մոտեցավ իշխանին և ձեռքը մեկնեց նրան։
Իշխանը ինքն իրեն կորցրած տեսքով ժպտաց Ադելաիդային։
Հանկարծ մի տաք, արագ շշուկ կարծես թե այրեց իշխանի ականջը։
— Եթե անմիջապես չթողնեք այդ նողկալի մարդկանց, ապա ես ամբողջ կյանքումս, ամբողջ կյաքնումս կատեմ ձեզ,— շշնշաց Ագլայան. նա կարծես մոլեգնած էր, բայց առաջ քան իշխանը հասցրեց նրան նայել, նա շուռ եկավ։ Ասենք, իշխանին արդեն ոչինչ և ոչ ոքի չէր մնում թողնել, մինչ այդ արդեն հասցրել էին հիվանդ Իպոլիտին մի կերպ նստեցնել սայլակ, որը հեռացել էր։
— Ինչ է, սա երկա՞ր պիտի շարունակվի, Իվան Ֆյոդորովիչ։ Ի՞նչ եք կարծում։ Ես շա՞տ եմ հանդուրժելու այդ չարասիրտ անպիտան տղաներին։
— Դե ես, բարեկամս... ես, հասկանալի է, պատրաստ եմ և... իշխան...
Իվան Ֆյոդորովիչը, այնուհանդերձ, ձեռքը պարզեց իշխանին, բայց չհասցրեց սեղմել և վազեց Լիզավետա Պրոկոֆևնայի հետևից, որն աղմկալի ու զայրույթով ցած էր իջնում աստիճաններից։ Ադելաիդան, նրա փեսացուն և Ալեքսանդրան անկեղծորեն հրաժեշտ տվին իշխանին։ Եվգենի Պավլովիչը նույն թվում էր և միայն նա էր զվարթ։
— Եղավ այնպես, ինչպես կարծում էի։ Միայն ափսոս, որ դուք էլ, իմ խեղճ, այստեղ տուժեցիք,— շշնջաց նա ամենաանուշիկ ժպիտով։
Ագլայան գնաց առանց հրաժեշտ տալու։
Բայց այդ երեկոյի արկածները դեռ դրանով չվերջացան։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան ստիպված եղավ հանդուրժելու ևս մի չափազանց անսպասելի հանդիպում։
Նա դեռ չէր հասցրել ոտքը սանդուղքից դնել ճանապարհը (որը օղակում էր պուրակը), երբ հանկարծ երկու սպիտակ ձի լծած մի շքեղ կառք սլացավ իշխանի ամառանոցի մոտով։ Կառքի մեջ նստած էին երկու փառահեղ տիկին։ Բայց դեռ տասը քայլ չանցած, կառքը հանկարծ կանգ առավ։ Տիկիններից մեկը արագ շուռ եկավ, կարծես հանկարծ տեսնելով իրեն անհրաժեշտ ինչ-որ ծանոթի։
— Եվգենի Պա՜վլիչ։ Այդ դո՞ւ ես,— կանչեց հանկարծ մի զրնգուն, սքանչելի ձայն, որից իշխանը ցնցվեց և, թերևս, էլի որևէ մեկը,— դե, ինչպես ուրախ եմ, որ վերջապես գտա։ Ես քո հետևից հատուկ սուրհանդակ եմ ուղարկել քաղաք, երկու հոգի։ Ամբողջ օրը քեզ են փնտրում։
Եվգենի Պավլովիչը կանգնել էր սանդուղքի աստիճանին ինչպես շանթահար։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան նույնպես կանգնեց իր տեղում, բայց ոչ սարսափած ու քարացած, ինչպես Եվգենի Պավլովիչը։ Նա հանդուգն կնոջը նայեց նույնպես հպարտ և նույնպիսի սառն արհամարհանքով, ինչպես հինգ րոպե առաջ նայում էր «մարդուկներին», և անմիջապես իր սևեռուն հայացքը փոխադրեց Եվգենի Պավլովիչի վրա։
— Նորությո՜ւն,— շարունակում էր զրնգուն ձայնը,— Կուպֆերի մուրհակներից մի վախենա։ Ռոգոժինը գնեց երեսունով, ես համոզեցի։ Կարող ես հանգիստ լինել գոնե մի երեք ամիս։ Իսկ Բիսկուպից և այդ ամբողջ աղտեղությունից հավանաբար գլուխ կհանենք ծանոթության միջոցով։ Ահա ուրեմն, նշանակում է, ամեն ինչ բարեհաջող է։ Ուրախ լեր։ Մինչև վա՜ղը։
Կառքը շարժվեց ու արագ չքացավ։
— Դա խելագար է,— վերջապես բացականչեց Եվգենի Պավլովիչը, զայրույթից շառագունած և տարակուսանքով շուրջը նայեց,— ես ոչինչ չգիտեմ, այդ ինչ էր ասում։ Ի՞նչ մուրհակներ։ Ո՞վ է նա։
Լիզավետա Պրոկոֆևնան դեռ շարունակում էր նրան նայել մի երկու վայրկյան ևս. վերջապես արագ ու կտրուկ ուղղվեց դեպի իր ամառանոցը, իսկ նրա հետևից բոլորը։ Ուղիղ մի րոպե անց իշխանի պատշգամբը վերադարձավ Եվգենի Պավլովիչը արտակարգ հուզվաձ։
— Իշխան, ճշմարի՞տ դուք չգիտեք, թե ինչ է նշանակում սա։
— Ոչինչ չգիտեմ,— պատասխանեց իշխանը, որ գտնվում էր արտասովոր հիվանդագին լարման մեջ։
― Ո՞չ։
— Ոչ։
— Ես էլ չգիտեմ,— հանկարծ ծիծաղեց Եվգենի Պավլովիչը։― Աստված վկա, ոչ մի առնչություն չունեմ այդ մուրհակների հետ, հավատո՞ւմ եք ազնիվ խոսքին... Բայց ի՞նչ է կատարվում ձեզ հետ, դուք ուշագնա՞ց եք լինում։
— Օ, ոչ, ոչ, հավատացնում եմ ձեզ, ոչ...
=== XI ===
Եպանչինները միայն երրորդ օրը լիովին գթասրտվեցին։ Իշխանը թեև սովորականի պես իրեն մեղադրեց շատ բանում, և անկեղծորեն սպասում էր պատժի, բայց և այնպես. սկզբում նա լիովին համոզված էր, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան չէր կարող նրա վրա լրջորեն բարկանալ, այլ ավելի շատ զայրացել էր իր իսկ վրա։ Այսպիսով, թշնամանքի այդպիսի երկարատև ժամկետը իշխանին երրորդ օրը դրեց ամենամռայլ փակուղի։ Այլ հանգամանքներ էլ նրան փակուղի դրին, բայց նրանցից մեկը` գերազանցորեն։ Երեք օր շարունակ դա պրոգրեսիվորեն աճում էր իշխանի կասկածամտության մեջ (իսկ իշխանը վերջին ժամանակներս իրեն մեղադրում էր երկու ծայրահեղության՝ իր արտասովոր «անիմաստ ու աներես» դյուրահավատության և միաժամանակ «մռայլ, ստոր» կասկածամտության մեջ)։ Մի խոսքով, երրորդ օրվա վերջում կառքից Եվգենի Պավլովիչի հետ խոսող էքսցենտրիկ տիկնոջ արկածը իշխանի ուղեղում սարսափեցնող և խորհրդավոր չափեր ընդունեց։ Հանելուկի էությունը, բացի գործի այլ կողմերից, իշխանի համար այն ցավալի հարցն էր, թե արդյոք հենց ի՞նքն է մեղավոր այդ նոր «հրեշավորության» համար, թե՞ միայն․․․ Բայց նա մինչև վերջ չէր ասում, թե էլի ով։ Ինչ վերաբերում է Ն. Ֆ. Բ․ տառերին, ապա, նրա կարծիքով, այստեղ միայն անմեղ չարաճճիություն էր, նույնիսկ ամենամանկական չարաճճիություն, այնպես որ որևէ չափով դրա մասին մտահոգվելը ամոթ կլիներ և մի տեսակետից համարյա նույնիսկ անազնիվ։
Ասենք, հենց առաջին օրը այլանդակ «երեկույթից» հետո, որի անկարգություններում նա այնպիսի գլխավոր «պատճառ» էր, իշխանը առավոտյան իշխան Շչ֊ին և Ադելաիդային իր մոտ ընդունելու բավականությունն ունեցավ. «նրանք եկել էին ''գլխավորապես'' նրա համար, որ իմանային իշխանի առողջությունը», եկել էին երկուսով, զբոսանքից։ Ադելաիդան հիմա պուրակում նկատել էր մի ծառ, հրաշալի հինավուրց ծառ, ճյուղատարած, երկար, ծուռումուռ ոստերով, ամբողջովին թարմ սաղարթի մեջ կորած, փչակով ու ճեղքվածքով. նա որոշել է անպայման, անպայման նկարել այդ ծառը։ Այնպես որ իր այցելության ամբողջ կես ժամվա ընթացքում համարյա միայն այդ մասին էր խոսում։ Իշխան Շչ-ն ըստ սովորականի սիրալիր ու անուշ էր, իշխանին հարցնում էր առաջվա մասին, մտաբերում էր իրենց առաջին ծանոթության հանգամանքները, այնպես որ երեկվա մասին գրեթե ոչ մի խոսք էլ չէր ասված։ Վերջապես, Ադելաիդան չդիմացավ և, քմծիծաղ տալով խոստովանեց, որ իրենք եկել են incoցnito, սակայն խոստովանանքը հենց դրանով էլ վերջացավ, թեև այդ incognito֊ից արդեն կարելի էր եզրակացնել, որ ծնողները, այսինքն, գլխավորապես Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ինչ-որ առանձնահատուկ վատ են տրամադրված։ Բայց ոչ նրա, ոչ Ագլայայի, ոչ նույնիսկ Իվան Ֆյոդորովիչի մասին Ադելաիդան և իշխան Շչ֊ն իրենց այցելության ընթացքում մի հատիկ բառ չարտասանեցին։ Նորից գնալով զբոսանքի, իշխանին չհրավիրեցին իրենց հետ գնալու։ Իսկ իրենց մոտ կանչելու մասին ակնարկ անգամ չեղավ. այդ առթիվ նույնիսկ մի շատ բնորոշ խոսք թռավ Ադելաիդայի բերանից․ խոսելով իր մի ջրաներկ նկարի մասին, նա հանկարծ շատ ուզեցավ ցույց տալ այդ։ «Ինչպե՞ս անենք, որ շուտ լինի։ Կացե՛ք։ Ես կամ այսօր Կոլյայի հետ կուղարկեմ, եթե գա, կամ վաղը ինքս, երբ իշխանի հետ նորից զբոսանքի դուրս գանք, կբերեմ» — եզրափակեց նա վերջապես իր տարակուսանքը, ուրախանալով, որ իրեն հաջողվեց այդպես ճարպիկ ու բոլորի համար հարմար լուծել այդ խնդիրը։
Վերջապես, արդեն համարյա հրաժեշտ տալիս, իշխան Շչ֊ն կարծես հանկարծ հիշեց.
— Ախ, հա,— հարցրեց նա,— գոնե դուք չգիտե՞ք, սիրելի Լև Նիկոլաևիչ, այն ինչ կին էր, որ երեկ երեկոյան կառքից բղավեց Եվգենի Պավլովիչին։
— Դա Նաստասյա Ֆիլիպովնան էր,— ասաց իշխանը,— մի՞թե դեռ չեք իմացել, որ այդ նա է։ Իսկ նրա հետինը չգիտեմ ով էր։
— Գիտեմ, լսել եմ,— վբա բերեց իշխան Շչ֊ն,— բայց ի՞նչ էր նշանակում այդ բացականչությունը։ Դա, խոստովանում եմ, այնպիսի հանելուկ է ինձ համար... ինձ համար և ուրիշների համար։
Իշխան Շչ-ն խոսում էր արտասովոր և ակնհայտ զարմանքով։
— Նա խոսում էր Եվգենի Պավլովիչի ինչ-որ մուրհակների մասին,— շատ պարզ պատասխանեց իշխանը,— որոնք Նաստասյա Ֆիլիպովնայի խնդրանքով ինչ-որ վաշխառուից ընկել են Ռոգոժինի ձեռքը, որը Եվգենի Պավլովիչին ժամանակ կտա։
— Լսեցի, լսեցի, իմ թանկագին իշխան, բայց ախր դա չէր կարող պատահել։ Այստեղ Եվգենի Պավլովիչի ոչ մի մուրհակ չէր կարող լինել։ Այդպիսի կարողություն ունենալով... ճիշտ է, առաջ նրան պատահում էր, թեթևամտությունից, և նույնիսկ ես նրան նեղ տեղից ազատում էի... այդպիսի կարողություն ունենալով մուրհակներ տալ վաշխառուին և անհանգստանալ դրանց համար՝ անհնարին է։ Եվ նա չի կարող ''դու''-ով խոսել և այդպիսի բարեկամական հարաբերությունների մեջ լինել Նաստասյա Ֆիլիպովնայի հետ,— ահա թե որն է գլխավոր խնդիրը։ Նա երգվում է, որ ոչինչ չի հասկանում, և ես լիովին հավատում եմ նրան։ Բայց բանն այն է, սիրելի իշխան, որ ես ուզում էի հարցնել ձեզ, գոնե դուք որևէ բան չգիտե՞ք։ Այսինքն, որևէ հրաշքով գոնե ձեզ լուր չի՞ հասել։
— Ոչ, ոչինչ չգիտեմ, և հավատացնում եմ ձեզ, որ ես դրան բոլորովին չեմ մասնակցել։
— Ախ, ինչպիսի՜ն եք դարձել, իշխան։ ես այսօր ուղղակի չեմ ճանաչում ձեզ։ Մի՞թե ես կարող էի կասկածել, թե դուք այդպիսի գործի մասնակից եք... Դե, այսօր ձեր տրամադրությունն ընկած է։
Նա գրկեց և համբուրեց իշխանին։
— Այսինքն՝ ինչպիսի՞ «այդպիսի» գործի մասնակից։ Ես ոչ մի «այդպիսի» գործ չեմ տեսնում։
— Անկասկած այդ անձնավորությունը ինչ֊որ ձևով և ինչ֊որ բանում ուզում էր խանգարել Եվգենի Պավլովիչին, վկաների աչքում նրան այնպիսի հատկություններ վերագրելով, որպիսիք նա չունի և չի կարող ունենալ,— պատասխանեց իշխան Շչ-ն բավական չոր։
Իշխան Լև Նիկոլաևիչը շփոթվեց, բայց, այնուամենայնիվ շարունակում էր սևեռուն ու հարցական նայել իշխանին. բայց նա լուռ մնաց։
― Եվ ո՞չ թե ուղղակի մուրհակներ։ Արդյոք տառացիորեն այդպես չէ՞, ինչպես երեկ ասաց,— մրթմրթաց վերջապես իշխանը ինչ-որ անհամբերությամբ։
— Բայց, ասում եմ ձեզ, ինքներդ դատեցեք, այստեղ ի՞նչ ընդհանուր բան կարող է լինել Եվգենի Պավչովիչի և... նրա մեջ, դեռ Ռոգոժինն էլ ավելացրած։ Կրկնում եմ ձեզ, հսկայական կարողություն ունի, որն ինձ ստույգ հայտնի է. մի այլ կարողություն էլ, որը սպասում է հորեղբորից։ Ուղղակի Նաստասյա Ֆիլիպովնան․․․
Իշխան Շչ-ն հանկարծ նորից լռեց, ըստ երևույթին նրա համար, որ չէր ուզում իշխանի մոտ շարունակել Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին։
— Նշանակում է, համենայն դեպս, Նաստասյա Ֆիլիպովնան նրան ծանո՞թ է,― հանկարծ հարցրեց իշխան Լև Նիկոլաևիչը, մի րոպե լռելուց հետո։
— Այդ մեկը կարծես թե եղել է․ թեթևսոլիկ է։ Բայց, համենայն դեպս, եթե եղել է, ապա շատ վաղուց, դեռ առաջ, այսինքն՝ երկու֊երեք տարի։ Չէ՞ որ նա Տոցկու հետ էլ ծանոթ էր։ Իսկ հիմա այդ կարգի ոչ մի բան լինել չի կարող, իրար հետ ''դու''֊ով լինել նրանք երբեք չէին կարող։ Ինքներդ դիտեք, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան էլ ամբողջ ժամանակ այստեղ չէր․ ոչ մի տեղ չէր։ Շատերը դեռ չգիտեն էլ, որ նա նորից հայտնվել է։ Նրա կառքը ես նկատել եմ մի երեք օր առաջ, ոչ ավելի։
— Հիանալի՜ կառք է,— ասաց Ադելաիդան։
— Այո, կառքը հիանալի է։
Երկուսն էլ հեռացան, այնուամենայնիվ, ամենաբարեկամական, կարելի է ասել, ամենաեղբայրական տրամադրությամբ դեպի իշխան Լև Նիկոլաևիչը։
Իսկ մեր հերոսի համար այդ այցելությունը իր մեջ պարունակում էր նույնիսկ շատ կարևոր մի հանգամանք։ Ասենք, երեկ գիշերվանից սկսած (գուցե և ավելի առաջ), նա ինքն էլ շատ էր կասկածում, բայց մինչև նրանց այցելությունը չէր համարձակվում լիովին արդարացնել իր վախը։ Իսկ հիմա պարզ էր դառնում, իշխան Շչ֊ն, իհարկե, իրադարձությունը սխալ էր մեկնաբանում, բայց համենայն դեպս թափառում էր ճշմարտության շուրջը, համենայն դեպս, հասկացել էր, որ այստեղ ''ինտրիգա'' կա։ (Ասենք, նա ինքն իր մեջ գուցե բոլորովին ճիշտ է հասկանում,— մտածեց իշխանը,— միայն թե չի ուզում արտահայտվել, դրա համար էլ դիտմամբ սխալ է մեկնաբանում)։ Ամենից ակնհայտն այն էր, որ հիմա նրա մոտ գալիս էին (և հատկապես իշխան Շչ֊ն) որևէ պարզաբանումների հույսով. եթե այդպես է, ուրեմն նրան ուղղակի համարում են ինտրիգի մասնակից։ Բացի այդ, եթե այդ ամենը այդպես է և իրոք կարևոր է, ապա, նշանակում է, նա ինչ֊որ սարսափելի նպատակ ունի, բայց ի՞նչ նպատակ։ Սոսկալի՜ բան։ «Եվ ինչպե՞ս կասեցնես նրան։ Նրան կասեցնելու ոչ մի հնարավորություն չկա, երբ նա համոզված՝ է իր նպատակի ճշտությանը»։ Այդ արդեն իշխանը փորձով գիտեր։ «Խելագար է։ Խելագար»։
Բայց այդ առավոտ ուրիշ շատ, շատ անլուծելի հանգամանքներ էլ էին կուտակվել, և բոլորը միաժամանակ, և ամեն ինչ պահանջում էր անհապաղ լուծում, այնպես որ իշխանը շատ տխուր էր։ Նրա թախիծը մի քիչ փարատեց Վերա Լեբեդևան, որը նրա մոտ եկավ Լյուբոչկայի հետ, և, ծիծաղելով, երկար ինչ-որ բան էր պատմում։ Վերայի հետևից ներս մտավ նաև նրա՝ բերանը բաց քույրը, նրանց հետևից՝ Լեբեդևի գիմնազիստ որդին, որը հավատացնում էր, թե հավատո հանգանակի միջի «օշինդր աստղը», որը ընկել է երկիր ջրի աղբյուրների վրա, ըստ հոր մեկնաբանության Եվրոպայամ տարածված երկաթուղագծերի ցանցն է։ Իշխանը չհավատաց, որ Լեբեդևն այդպես է մեկնաբանում, որոշեցին հարցնել հենց Լեբեդևից, առաջին իսկ հարմար դեպքում։ Վերա Լեբեդևայից իշխանն իմացավ, որ երեկվանից Կելլերը քոչել֊եկել է նրանց մոտ և, բոլոր նշաններից երևում է, որ երկար ժամանակ նրանցից պոկ չի գա, որովհետև ընկեր է գտել և բարեկամաբար կապվել է գեներալ Իվոլգինի հետ։ Ասենք, նա հայտարարել է, թե նրանց մոտ մնում է լոկ նրա համար, որ կոմպլեկտավորի իր կրթությունը։ Ընդհանրապես Լեբեդևի երեխաները գնալով ավելի ու ավելի էին դուր գալիս իշխանին։ Կոլյան ամբողջ օրը չէր երևացել. նա վաղ առավոտվանից գնացել էր Պետերբուրգ։ (Լեբեդևն էլ լույսը չբացված գնացել էր իր ինչ-որ գործերով)։ Բայց իշխանն անհամբեր սպասում էր Գավրիլա Արդալիոնովիչին, որն անպայման հենց այսօր պետք է անցներ նրա մոտ։
Նա շնորհ բերեց կեսօրվա ժամը յոթին մոտ, ճաշից անմիջապես հետո։ Նրա վրա գցած առաջին հայացքից իշխանի մտքով անցավ, որ գոնե այս պարոնը պետք է ամբողջ ճշմարտությունը անսխալ իմանա. և ինչպե՞ս չիմանար, Վարվառա Արդալիոնովնայի և նրա ամուսնու պես օգնականներ ունենաչռվ։ Բայց Գանյայի հետ իշխանի հարաբերությունները միշտ ինչ-որ առանձնահատուկ էին։ Իշխանն, օրինակ, նրան վստահեց վարել Բուրդովսկու գործը և հատկապես խնդրեց նրան այդ մասին, բայց չնայած այդ վստահությանը և առաջ պատահած որոշ բաների, երկուսի միջև շարունակ մնում էին մի քանի կետեր, որոնց մասին կարծես փոխադարձաբար վճռած լինեին ոչինչ չխոսել։ Իշխանին երբեմն թվում էր, որ թերևս, Գանյան իր կողմից կուզենար ամենալիակատար ու բարեկամական անկեղծություն ցուցաբերել, օրինակ, հիմա, հենց որ նա ներս մտավ, իշխանին անմիջապես թվաց, թե Գանյան վերին աստիճանի համոզված է, որ հենց այս րոպեին հասել է բոլոր կետերում նրանց միջև եղած սառույցը կոտրելու ժամանակը։ (Սակայն Գավրիլա Արդալիոնովիչն շտապում էր. Լեբեդևի տանը նրան սպասում էր քույրը. նրանք երկուսն էլ շտապում էին ինչ֊որ գործով)։
Բայց եթե Գանյան իրոք սպասում էր մի ամբողջ շարք անհամբեր հարցերի, ակամա հաղորդումների, բարեկամական զեղումների, ապա, իհարկե, նա շատ սխալվեց։ Նրա այցելության ամբողջ քսան րոպեի ընթացքում իշխանը նույնիսկ շատ մտազբաղ էր, գրեթե մտացրիվ։ Սպասվող հարցեր կամ, լավ է ասել մի գլխավոր հարց, որ սպասում էր Գանյան, չէին կարող լինել։ Այն ժամանակ Գանյան որոշեց, որ ինքն էլ ավելի զուսպ կխոսի։ Նա, առանց լռելու, ամբողջ քսան րոպե պատմում էր, ծիծաղում, զբաղվում ամենաթեթև, հաճելի ու արագախոս շաղակրատությամբ, բայց գլխավոր հարցը չշոշափեց։
Գանյան ի միջի այլոց պատմեց, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ընդամենը չորս օր է, ինչ այստեղ Պավլովսկում է և արդեն իր վրա է գրավում ընդհանուրի ուշադրությունը։ Նա ապրում է մի տեղ, ինչ-որ Մատրոսսկայա փողոցում, մի փոքրիկ, անճոռնի տան, Դարյա Ալեքսեևնայի մոտ, իսկ նրա կառքը համարյա առաջինն է Պավլովսկում։ Նրա շուրջը արդեն հավաքվել է ծեր ու ջահել արկածախնդիրների մի ամբողջ ամբոխ, երբեմն կառքն ուղեկցում են հեծյալներ։ Նաստասյա Ֆիլիպովնան, ինչպես և առաջ, շատ խստապահանջ է, իր մոտ գնալու թույլ է տալիս ընտրությամբ։ Բայց և այնպես նրա շուրջը մի ամբողջ խումբ է գոյացել, այնպես որ հարկ եղած դեպքում նրան պաշտպանող մարդ կճարվի։ Հովեկներից մի օրինական փեսացու նրա պատճառով արդեն գժտվել է իր հարսնացուի հետ. մի ծերուկ գեներալ համարյա անիծել է իր որդուն։ Նա հաճախ իր հետ կառքով զբոսնելու է վերցնում մի սքանչելի աղջկա, ընդամենը տասնվեց տարեկան, Դարյա Ալեքսեևնայի հեռավոր ազգականուհուն, այդ աղջիկը լավ է երգում, այնպես որ երեկոները նրանց տունը իր վրա ուշադրություն է հրավիրում։ Սակայն Նաստասյա Ֆիլիպովնան իրեն չափազանց կարգին է պահում, հագնվում է ոչ շքեղ, բայց արտասովոր ճաշակով, և բոլոր տիկնայք նրա «ճաշակին, գեղեցկությանն ու կառքին նախանձում են»։
— Երեկվա արտառոց դեպքը,— խոսք թռցրեց Գանյան,— իհարկե, կանխամտածված էր և, իհարկե, չպետք է հաշվի առնել։ Նրան որևէ բանում կշտամբելու համար պետք է դիտմամբ մի բան փնտրես կամ զրպարտես, որ, ի դեպ, չի հապաղի,— եզրափակեց Գանյան, որ սպասում էր, թե իշխանն անպայման կհարցնի. «Ինչո՞ւ է նա երեկվա դեպքը կանխամտածված դեպք համարում։ Եվ ինչո՞ւ չի հապաղի»։ Բայց իշխանը չհարցրեց դա։
Եվգենի Պավյովիչի մասին նույնպես Գանյան ծավալվեց ինքը, առանց հատուկ հարցուփորձի, որ շատ տարօրինակ էր, որովհետև նրան խոսակցության մեջ գցեց առանց որևէ առիթի, Գավրի ա Արդալիոնովիչի կարծիքով Եվգենի Պավլովիչը չէր ճանաչում Նաստասյա Ֆիլիպովնային, նա նրան հիմա էլ հազիվհազ է ճանաչում և հենց շնորհիվ այն բանի, որ մի չորս օր առաջ ինչ֊որ մեկը զբոսանքի ժամանակ նրան ներկայացրել էր Նաստասյա Ֆիլիպովնային, և հազիվ թե գեթ մի անգամ ուրիշների հետ նրա տանը եղած լինի։ Մուրհակների մասին ասածը նույնպես կարող էր ճիշտ լինել (դա Գանյան գիտի նույնիսկ հաստատ), Եվգենի Պավլովիչը, իհարկե, մեծ կարողություն ունի, «բայց կալվածքի որոշ գործեր գտնվում են որոշ անկարգության մեջ»։ Այդ հետաքրքիր նյութի վրա Գանյան հանկարծ խոսքը կտրեց։ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի երեկվա արարքի մասին մի հատիկ խոսք չասաց, բացի վերև հարևանցի ասածից։ Վերջապես, Գանյայի հետևից մտավ Վարվառա Արդալիոնովնան, մնաց մի րոպե, հայտարարեց (որին նույնպես չէին խնդրել), որ Եվգենի Պավլովիչը այսօր կամ գուցե վաղը, կլինի Պետերբուրգում, որ իր ամուսինը (Իվան Պետրովիչ Պտիցինը) նույնպես Պետերբուրգում է, և գրեթե նույնպես Եվգենի Պավլովիչի գործերով, որ այնտեղ իրոք ինչ֊որ բան է եղել։ Գնալիս նա ավելացրեց, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան այսօր դժոխային տրամադրության մեջ է, բայց որ ամենից տարօրինակն է, Ագլայան գժտվել է ամբողջ ընտանիքի հետ, ոչ միայն հոր ու մոր, այլև նույնիսկ երկու քույրերի հետ, և որ դա բոլորովին լավ չէ»։ Կարծես հարևանցի հայտնելով այդ վերջին (իշխանի համար չափազանց նշանակալից) լուրը, քույր ու եղբայր հեռացան։ «Պավլիշչևի որդու» գործի մասին նույնպես Գանեչկան ոչ մի խոսք չասաց, գուցե կեղծ համեստությունից, գուցե «խնայելով իշխանի զգացմունքները», բայց իշխանը, համենայն դեպս, մի անգամ էլ շնորհակալություն հայտնեց նրան գործի ջանադիր ավարտման համար։
Իշխանը շատ ուրախ էր, որ վերջապես նրան մենակ թողին. նա ցած իջավ պատշգամբից, կտրեց անցավ ճանապարհը և մտավ զբոսայգին. նա ուզում էր կշռադատել և լուծել մի քայլ։ Բայց այդ «քայլը» նրանցից չէր, որոնք կշռադատվում են, այլ նրանցից, որոնք հենց չեն կշռադատվում, այլ որոնց ուղղակի դիմում են, նա հանկարծ սաստիկ ուզեց այս ամենը թողնել այստեղ և վերադառնալ այնտեղ, որտեղից եկել էր, որևէ հեռու, խուլ տեղ, մեկնել հենց հիմա և նույնիսկ առանց որևէ մեկին հրաժեշտ տալու։ Նա նախազգում էր, որ եթե գեթ մի քանի օր էլ այստեղ մնա, ապա անպայման անդառնալիորեն կներքաշվի այդ աշխարհը և առաջիկայում էլ հենց այդ աշխարհը նրան բաժին կընկնի։ Բայց նա տասը րոպե իսկ չխորհեց և անմիջապես վճռեց, որ փախչելն «անհնար» է, որ դա համարյա փոքրոգություն կլինի, որ իր առաջ այնպիսի խնդիրներ են կանգնած, որ չլուծելու կամ գոնե դրանք լուծելու համար բոլոր ուժերը չգործադրելու հիմա նույնիսկ ոչ մի իրավունք չունի։ Այդպիսի մտքերով նա վերադարձավ տուն, և հազիվ թե քառորդ ժամ զբոսնեց։ Նա այդ րոպեին լիովին դժբախտ էր։
Լեբեդևը դեռևս բացակայում էր անից, այնպես որ երեկոյան իշխանի մոտ կարողացավ խուժել Կելլերը, ոչ հարբած, բայց զեղումներով ու խոստովանություններով։ Նա ուղղակի հայտարարեց, որ եկել է իշխանին պատմելու իր ամբողջ կյանքը և հենց դրա համար էլ մնացել է Պավլովսկում. նրան վռնդելու ոչ մի հնարավորություն չկար, ոչ մի դեպքում չէր գնա։ Կելլերը պատրաստվեց խոսելու շատ երկար ու շատ անկանոն, բայց հանկարծ գրեթե առաջին իսկ խոսքերից թռավ եզրափակմանը և հայտարարեց, որ ինքն այն աստիճան է կորցրել «բարոյականության ամեն մի նշույլ» (լոկ ամենաբարձրյալին չհավատալուց), որ նույնիսկ գողություն է արել։— «Կարո՜ղ եք պատկերացնել այդ»։
— Լսեցեք, Կելլեր, ձեր տեղը լինեի, դա չէի խոստովանի առանց հատուկ պատճառի,— սկսեց իշխանը,— ասենք, դուք, գուցե դիտմամբ եք ձեզ ամբաստանում։
— Ձեզ, միմիայն ձեզ, և միմիայն նրա համար, որպեսզի օգնեմ զարգացմանս։ Ուրիշ ո՛չ ոքի. կմեռնեմ և պատանքիս տակ կտանեմ գաղտնիքս։ Բայց, իշխան, եթե իմանայիք, եթե միայն իմանայիք, թե մեր դարում որքա՜ն դժվար է փող ճարելը։ Որտեղի՞ց ճարես, թույլ տվեք ձեզ հարցնել դրանից հետո։ Մի պատասխան կա, «Ոսկի ու ադամանդներ բեր, դրանց դիմաց էլ կտանք», այսինքն՝ հենց այն, ինչ որ ես չունեմ, կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Ես, վերջապես, բարկացա, կանգնեցի֊կանգնեցի, «Իսկ զմրուխտի դիմաց, ասում եմ, կտա՞ք»։— «Զմրուխտի դիմաց էլ, ասում է, կտամ»։— «Դե, հրաշալի է»,— ասում եմ, գլխարկս դնում ու դուրս գալիս․ ձեր գլուխը քարը, սրիկանե՜ր։ Աստվա՛ծ վկա։
— Իսկ մի՞թե դուք զմրուխտ ունեիք։
— Որտեղի՞ց։ Օ, իշխան, դեռ որքան պայծառ և անմեղ, նույնիսկ կարելի է ասել, հովվորեն եք նայում կյանքին։
Իշխանը, վերջապես, չէ թե խղճաց, այլ մի տեսակ, կարծես, անհարմար զգաց։ Նրա գլխով նույնիսկ մի միտք անցավ. «Արդյոք չի՞ կարելի որևէ մեկի լավ ազդեցությամբ այս մարդուց մի բան շինել»։ Իր սեփական ազդեցությունը, որոշ պատճառներով, նա համարում էր չափազանց ոչ պիտանի, ոչ թե ինքնանվաստացումից, այլ իրերի նկատմամբ որոշ առանձնահատուկ հայացք ունենալուց։ Կամաց֊կամաց նրանք զրույցի բռնվեցին, և այն աստիճան, որ չէին ուզում բաժանվել։ Կելլերն արտասովոր պատրաստակամությամբ այնպիսի բաներ էր խոստովանում, որ նույնիսկ չէր կարելի պատկերացնել, թե ինչպես կարելի է այդպիսի գործերի մասին պատմել։ Անցնելով ամեն մի պատմությանը, նա հաստատ հավատացնում էր, որ զղջում է և ներքուստ «լի է արցունքով», մինչդեռ այնպես էր պատմում, որ կարծես հպարտանում էր իր արարքով և միաժամանակ երբեմն այնքան ծիծաղաշարժ, որ նա ու իշխանը, վերջապես, հռհռում էին խելագարի նման։
— Գլխավորն այն է, որ ձեր մեջ ինչ֊որ մանկական դյուրահավատություն և արտասովոր շիտակություն կա,— վերջապես ասաց իշխանը,— արդյոք գիտե՞ք, որ հենց միայն դրանով շատ եք կաշառում։
— Շնորհակալ եմ, շնորհակալ եմ, ասպետորեն շնորհակալ եմ,― սրտաշարժված հաստատեց Կելլերը,— բայց գիտե՞ք, իշխան, ամեն ինչ միայն երազանքներում, և, այսպես ասած, երևակայական համարձակությամբ, իսկ գործնականում երբեք բան չի ստացվում։ Իսկ ինչո՞ւ է այդպես։ Չեմ կարող հասկանալ։
— Մի հուսահատվեք։ Հիմա հաստատ կարելի է ասել, որ ինձ ներկայացրիք ձեր ամենաթաքուն գաղտնիքները. համենայն դեպս ինձ թվում է, որ ձեր պատմածին այլևս ոչինչ չի կարելի ավելացնել, այնպես չէ՞։
― Չի՞ կարելի,— մի տեսակ ափսոսանքով բացականչեց Կելլերը,— օ, իշխան, դեռ ո՜ր աստիճան դուք, այսպես ասած, շվեյցարավարի եք հասկանում մարդուն։
— Մի՞թե էլի կարելի է ավելացնել,— վարանոտ զարմանքով արտասանեց իշխանը,― ուրեմն ինձնից ի՞նչ էիք սպասում, Կելլեր, ասացեք, խնդրեմ, և ինչո՞ւ եք եկել ձեր խոստովանությամբ հանդերձ։
— Ձեզնի՞ց։ Ինչ էի սպասո՞ւմ։ Նախ և առաջ լոկ հաճելի է տեսնել ձեր պարզասրտությունը. ձեզ հետ նստել ու խոսելը հաճելի է, ես գոնե գիտեմ, որ իմ առաջ ամենաառաքինի անձնավորություն է, իսկ երկրորդ․․․ երկրորդ...
Նա ծիծաղեց։
— Գուցե փո՞ղ էիք ուզում պարտք վերցնել,— հուշեց իշխանը շատ լուրջ ու հասարակ, նույնիսկ կարծես մի քիչ երկչոտ։
Կելլերը կարծես ցնցվեց. նա արագ, առաջվա պես զարմացած, նայեց իշխանի ուղիղ աչքերի մեջ և բռունցքն ամուր խփեց սեղանին։
— Դե, ահա հենց դրանով էլ դուք մարդուն վերջանականապես շշկլեցնում եք։ Ներեցեք, իշխան, մերթ այնպիսի պարզասրտություն, այնպիսի անմեղություն եք ցուցաբերում, որ նույնիսկ ոսկե դարում չի լսված, և հանկարծ միաժամանակ մարդու նետի պես ծակում անցնում եք դիտողականության այդպիսի խորագույն հոգեբանությամբ։ Բայց թույլ տվեք, իշխան, դա պահանջում է պարզաբանում, որովհետև ես... ես ուղղակի շշմած եմ։ Հասկանալի է, վերջ ի վերջո իմ նպատակն էր փող պարտք վերցնել, բայց փողի մասին դուք ինձ այն ձևով հարցրիք, կարծես դրանում դատապարտելի բան չեք գտնում, կարծես թե այդպես էլ պետք է լինի․․․
— Դե․․․ ձեր կողմից այդպես էլ պետք է լինի։
— Եվ զայրացած չե՞ք։
— Դե... ինչի՞ց։
— Լսեցեք, իշխան, ես երեկ իրիկվանից այստեղ մնացի, նախ և առաջ դեպի Ֆրանսիայի արքեպիսկոպոս Բուրդալուն ունեցած առանձնահատուկ հարգանքից (Լեբեդևի տանը մինչև ժամը երեքը շիշ էինք դատարկում), իսկ երկրորդ և գլխավորը (և ահա բոլոր խաչերով երդվում եմ, որ կատարյալ ճշմարտությունն եմ ասում), նրա համար մնացի, որ ուզում էի, այսպես ասած, ձեզ հայտնելով իմ սրտի լրիվ խոստովանանքը, դրանով իսկ նպաստել սեփական զարգացմանս. այդ մտքով էլ քնեցի չորսին մոտ, արցունքներ թափելով։ Հիմա հավատո՞ւմ եք արդյոք ազնվագույն անձնավորությանս, բուն այն րոպեին, որ քնում էի, անկեղծորեն լի ներքին և, այսպես ասած, արտաքին արցունքներով (որովհետև վերջապես հոնգուր-հոնգուր լաց էի լինում, ես դա հիշում եմ), մի դժոխային միտք անցավ գլխովս. «Իսկ ինչ, վերջ ի վերջո, խոստովանությունից հետո նրանից փող պարտք չվերցնե՞մ»։ Այդպիսով, ես խոստովանությունս պատրաստեցի ինչպես, այսպես ասած մի «ֆենեզերֆ արցանքի սոուսով», այն նպատակով, որ հենց այդ արցունքներով ճանապարհը փափկացնեմ և որպեսզի դուք, գթաշարժվելով, հարյուր հիսուն ռուբլին հաշվեք ու դնեք բուռս։ Ձեր կարծիքով սա ստորություն չէ՞։
— Բայց, երևի դա ճիշտ չէ, այլ ուղղակի համընկել է մեկը մյուսին։ Երկու միտք համընկել են իրար, դա շատ հաճախ է պատահում։ Ինձ անընդհատ պատահում է։ Ասենք, ես կարծում եմ, որ դա լավ չէ, և գիտե՞ք, Կելլեր, ես դրանում ամենից շատ ինձ եմ, կշտամբում։ Դուք հիմա կարծես իսկական իմ մասին պատմեցիք ինձ։ Ինձ նույնիսկ երբեմն պատահել է մտածել,— շարունակում էր իշխանը շատ լուրջ, անկեղծ ու խորապես հետաքրքրված,— որ բոլոր մարդիկ էլ այդպես են, այնպես որ ես նույնիսկ սկսեցի արդարացնել ինձ, որովհետև սարսափելի դժվար է պայքարել այդպիսի կրկնակի մտքերի դեմ. ես զգացել եմ։ Աստված գիտի, թե դրանք ինչպես են գալիս ու ծնվում։ Բայց ախր ահա դուք դա ուղղակի ստորություն եք անվանում։ Հիմա ես էլ նորից կսկսեմ վախենալ այդ մտքերից։ Համենայն դեպս ես ձեզ համար դատավոր չեմ։ Բայց և այնպես, իմ կարծիքով, չի կարելի դա ուղղակի ստորություն անվանել, ի՞նչ եք կարծում։ Դուք խորամանկեցիք, որպեսզի արցունքների միջոցով փող կորզեիք, բայց չէ՞ որ հենց ինքներդ երդվում եք, որ ձեր խոստովանությունը մի այլ, ազնիվ նպատակ էլ ուներ, և ոչ թե միայն դրամական, ինչ վերաբերում է փողին, ապա փողը ձեզ պետք է քեֆի համար, այնպես չէ՞։ Իսկ դա արդեն այդպիսի խոստովանությունից հետո, հասկանալի է, փոքրոգություն է։ Բայց նաև մարդ մի րոպեում ինչպե՞ս թողնի քեֆը։ Չէ՞ որ դա անհնար է։ Ի՞նչ անել, ուրեմն։ Ամենից լավ է թողնել ձեր սեփական խղճին, ի՞նչ եք կարծում։
Իշխանը արտակարգ հետաքրքրությամբ նայում էր Կելլերին։ Կրկնակի մտքերի հարցը ակնհայտորեն և վաղուց հետաքրքրում էր նրան։
— Դե, չեմ հասկանում, ինչո՞ւ են ձեզ դրանից հետո ապուշ անվանում,— բացականչեց Կելլերը։
Իշխանը թեթևակի շիկնեց։
— Քարոզիչ Բուրդալուն լիներ, չէր խնայի մարդուն, իսկ դուք խնայեցիք մարդուն և ինձ դատեցիք մարդավարի։ Ի պատիժ ինձ, և որպեսզի ցույց տամ, որ զգացված եմ, հարյուր հիսուն ռուբլի չեմ ուզում, ինձ միայն քսանհինգ ռուբլի տվեք, և բավական է։ Ահա ամենը, ինչ ինձ հարկավոր է առնվազն երկու շաբաթվա համար։ Երկու շաբաթից շուտ փող ուզելու չեմ գա։ Ուզում էի Ագաշկային մի քիչ զվարճացնել, բայց նա արժանի չէ դրան։ Օ, սիրելի իշխան, աստված օրհնի ձեզ։
Վերջապես ներս մտավ հենց նոր վերադարձած Լեբեդևը, և Կելլերի ձեռքին նկատելով քսանհինգռուբլիանոցը, խոժոռվեց։ Բայց Կելլերը փողի տեր դառնալով, արդեն շտապում էր դուրս և անմիջապես աննկատելի հեռացավ։ Լեբեդևն իսկույն սկսեց չարախոսել նրա մասին։
— Դուք արդարացի չեք, նա իրոք անկեղծորեն զղջում էր,― վերջապես նկատեց իշխանը։
— Բայց ախր զղջման մեջ ի՞նչ կա։ Ճիշտ և ճիշտ ինչպես երեկ ես․ «ստո՛ր եմ, ստո՛ր», բայց ախր լոկ խոսքեր են։
— Ուրեմն դուք լոկ խոսքե՞ր էիք ասում։ Իսկ ես կարծեցի...
— Դե, ձեզ, միմիայն ձեզ կհայտնեմ ճշմարտությունը, որովհետև դուք թափանցում եք մարդու մեջ. և խոսքերը, և գործը, և սուտը, և ճշմարտությունը, այս բոլորը իմ մեջ միասին է և միանգամայն անկեղծ։ Իմ մեջ ճշմարտությունն ու գործը կայանում են անկեղծ զղջման մեջ, իսկ խոսքերն ու սուտը կայանում են այն դժոխային (և միշտ հատուկ) մտքի մեջ, թե ինչպես լինի, որ այստեղ էլ որսամ մարդուն, ինչպես լինի, որ զղջման արցունքով էլ շահեմ։ Աստվա՛ծ վկա, այդպես է։ Ուրիշին չէի ասի. կծիծաղի կամ կթքի, բայց դուք, իշխան, դուք մարդավարի կդատեք։
— Ահա ճիշտ և ճիշտ նույնն էր ասում ինձ նա հիմա,— բացականչեց իշխանը,— և կարծես թե դուք երկուսդ էլ պարծենում եք։ Դուք նույնիսկ զարմացնում եք ինձ, միայն նա ձեզնից ավելի անկեղծ է, իսկ դուք իսկական արհեստ եք դարձրել։ Դե, բավական է, մի կնճռոտվեք, Լեբեդև, և ձեռներդ սրտիդ մի դրեք։ Որևէ բան չե՞ք ասի ինձ։ Դուք զուր տեղը ներս եկողը չեք․․․
Լեբեդևը սկսեց ծամածռվել և կուչուձիգ անել։
— Ես ամբողջ օրն սպասում էի ձեզ, որպեսզի մի հարց տայի, կյանքում գոնե մի անգամ առաջին խոսքից ճիշտ պատասխանեցեք․ որևէ չափով մասնակցե՞լ եք երեկվա այդ կառքին, թե ոչ։
Լեբեդևը նորից ծամածռվեց, սկսեց քրքջալ, ձեռքերն էր շփում, վերջապես, նույնիսկ, սկսեց փռշտալ, բայց դեռ սիրտ չէր անում որևէ բան ասել։
— Տեսնում եմ, որ մասնակցել եք։
— Բայց կողմնակի, միմիայն կողմնակի կերպով։ Կատարյալ ճշմարտությունն եմ ասում։ Միայն նրանով եմ մասնակցել, որ հայտնի անձնավորությանը Ժամանակին հայտնել եմ, որ ինձ մոտ այդպիսի կամպանիա է հավաքվել և, որ ներկա են որոշ անձնավորություններ։
— Ես գիտեմ, որ դուք ձեր որդուն ''այնտեղ'' եք ուղարկել, նա ինքն է քիչ առաջ ասել ինձ, բայց այդ ի՞նչ բանսարկություն է,— անհամբեր բացականչեց իշխանը։
— Իմ բանսարկությունը չէ, իմը չէ,— իրենից հեռացնում էր Լեբեդևը,― այստեղ ուրիշներն են, ուրիշները, և ավելի շուտ, այսպես ասած, երևակայություն է, քան բանսարկություն։
— Բայց բանն ի՞նչ է, բացատրեցեք, ի սեր Քրիստոսի։ Մի՞թե չեք հասկանում, որ դա ուղղակի ինձ է վերաբերում։ Չէ՞ որ այստեղ Եվգենի Պավլովիչին են սևացնում։
— Իշխա՜ն։ Ամենապայծառափա՜յլ իշխան,— նորից կուչուձիգ արեց Լեբեդևը,— ախր դուք թույլ չեք տալիս ասելու ամբողջ ճշմարտությունը, չէ՞ որ ես արդեն սկսել եմ ճշմարտությունն ասել. շատ անգամ եմ փորձել. դուք թույլ չեք տվել շարունակել...
Իշխանը փոքր-ինչ լռեց ու միտք արեց։
— Դե լավ, ասացեք ճշմարտությունը,― ծանր արտասանեց նա, ըստ երևույթին մեծ պայքարից հետո։
— Ագլայա Իվանովնան...— անմիջապես սկսեց Լեբեդևը։
— Լռեցեք, լռեցեք,— կատաղի գոչեց իշխանը, ամբողջովին կարմրելով զայրույթից, գուցե նաև ամոթից։— Դա չի կարող պատահել, այդ ամենը ցնդաբանություն է։ Այդ ամենը դուք ինքներդ եք հնարել կամ ձեզ նման խելագարները։ Եվ այլևս երբեք դա չլսեմ ձեզանից։
Ուշ երեկոյան, արդեն ժամը տասնմեկին մոտ հայտնվեց Կոլյան մի լիք տոպրակ լուրերով։ Նրա լուրերը երկակի էին․ պետերբուրգյան և պավլովսկյան։ Նա հապճեպ պատմեց պետերբուրգյան գլխավոր լուրերը (գերազանցապես՝ Իպոլիտի և երեկվա պատմության մասին), պայմանով, որ հետո նորից անդրադառնա դրանց և շուտով անցավ պավլովսկյան լուրերին։ Երեք ժամ առաջ նա վերադարձել էր Պետերբուրգից և, առանց իշխանի մոտ անցելու, գնացել էր ուղղակի Եպանչինների մոտ։ «Այնտեղ սարսափելի բան է»։ Հասկանալի է, առաջին պլանի վրա կառքն է, բայց հավանաբար այստեղ էլի ինչ-որ բան է պատահել, այնպիսի մի բան, որ Կոլյային ու իշխանին հայտնի չէ. «Հասկանալի է, ես լրտեսություն չէի անում և ոչ ոքի հարցաքննել չէի ուզում։ Ասենք, ինձ լավ ընդունեցին, որ ես նույնիսկ չէի սպասում. բայց ձեր մասին, իշխան, ո՛չ մի խո՜սք»։ Ամենագլխավորը և հետաքրքիրն այն է, որ Ագլայան նորերդ յուրայինների հետ գժտվել է Գանյայի համար։ Թե գործն ինչ մանրամասնություններ է ունեցել, հայտնի չէ, բայց թե Գանյայի համար է եղել (պատկերացրե՜ք դա), և նույնիսկ սարսափելի են կռվում, նշանակում է, ինչ-որ կարևոր բան է։ Գեներալն ուշ եկավ, եկավ խոժոռված, եկավ Եվգենի Պավլովիչի հետ, որին հրաշալի ընդունեցին, իսկ Եվգենի Պավլովիչն ինքը զարմանալի ուրախ և սիրալիր է։ Իսկ ամենահիմնավոր լուրն այն է, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, առանց մի աղմուկի, իր մոտ է կանչել օրիորդների մոտ նստած Վարվառա Արդալիոնովնային և մեկընդմիշտ վռնդել է նրան տնից, ի դեպ, ամենաքաղաքավարի ձևով,― «Վարյայից, իրենից իմացա»։ Բայց երբ Վարյան դուրս է եկել, Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մոտից և հրաժեշտ է ավել աղջիկներին, նրանք իսկի չեն էլ իմացել, որ Վարյային ընդմիշտ արգելել են իրենց տուն մտնել և որ նա վերջին հրաժեշտ է տալիս նրանց։
— Բայց Վարվառա Արդալիոնովնան ժամը յոթին ինձ մո՞տ էր,— զարմացած հարցրեց իշխանը։
— Իսկ նրան վռնդել են ժամը ութին մոտ կամ ութին։ ես շատ եմ խղճում Վարյային, խղճում եմ Գանյային․․․ նրանք, անկասկած, մշտական բանսարկություններ ունեն, առանց դրանց անհնար է։ Եվ երբեք չեմ կարողացել իմանալ, թե ինչ են նյութում, և չեմ ուզում իմանալ։ Բայց հավատացնում եմ ձեզ, իմ սիրելի, բարի իշխան, որ Գանյայի մեջ սիրտ կա։ Նա, իհարկե, շատ տեսակետներից կորած մարդ է, բայց շատ տեսակետներից նրա մեջ կան այնպիսի գծեր, որոնք արժե փնտրել գտնելու համար, և ես երբեք չեմ ների ինձ, որ առաջ նրան չէի հասկանում... Չգիտեմ, արդյոք շարունակե՞մ հիմա, Վարյայի պատմությունից հետո։ Ճիշտ է, սկզբից ևեթ բոլորովին անկախ և առանձին դիրքի վրա եմ դրել, բայց և այնպես, պետք է կշռադատել։
― Դուք զուր եք չափից ավելի խղճում ձեր եղբորը,— նկատեց իշխանը,— եթե բանն այդտեղ է հասել, նշանակում է Լիզավետա Պրոկոֆևնայի աչքում Գավրիլա Արգալիոնովիչը վտանգավոր է, ուրեմն նրա որոշ հույսերը հաստատվում են։
― Ինչպե՜ս, ինչ հույսեր,— զարմացած գոչեց Կոլյան,— հո չե՞ք կարծում, որ Ագլայան... դա չի կարող պատահել։
Իշխանը լռեց։
— Դուք սարսափելի սկեպտիկ եք, իշխան,— մի երկու րոպե անց ավելացրեց Կոլյան,— ես նկատում եմ, որ որոշ ժամանակից ի վեր դուք չափազանց սկեպտիկ եք դառնում, դուք սկսում եք ոչնչի չհավատալ և ամեն ինչ ենթադրել․․․ իսկ այս դեպքում ես ճի՞շտ գործածեցի «սկեպտիկ» բառը։
― Կարծում եմ, որ ճիշտ, թեև ինքս էլ հաստատ չգիտեմ։
— Բայց ես ինքս հրաժարվում եմ «սկեպտիկ» բառից, և նոր բացատրություն գտա,— բղավեց հանկարծ Կոլյան,— դուք ոչ թե սկեպտիկ եք, այլ խանդող։ Դուք դժոխային չափերով խանդում եք Գանյային դեպի հայտնի հպարտ մի օրիորդ։
Այդ ասելով, Կոլյան վեր թռավ և սկսեց հռհռալ այնպես ինչպես, նրան գուցե երբեք չէր հաջողվել ծիծաղել։ Տեսնելով, որ իշխանը ամբողջովին շիկնեց, Կոլյան ավելի սաստիկ ծիծաղեց, նրան շատ դուր եկավ այն միտքը, որ իշխանը խանդում է Ագլայային, բայց նա անմիջապես լռեց, նկատելով, որ իշխանն անկեղծորեն վշտացավ։ Ապա նրանք շատ լուրջ ու մտահոգված զրուցեցին ևս մեկ կամ մեկուկես ժամ։
Հաջորդ օրը մի անհետաձգելի գործով իշխանը ամբողջ առավոտն անցկացրեց Պետերբուրգում։ Կեսօրվա ժամը հինգին վերադառնալով Պավլովսկ, երկաթուղու կայարանում նա հանդիպեց Իվան Ֆյոդորովիչին։ Սա արագ բռնեց իշխանի ձեռքը, կարծես թե վախեցած նայեց շռւրջը, և իշխանին իր հետ քարշ տվեց առաջին կարգի վագոն, որպեսզի միասին գնան։ Նա այրվում էր ինչ֊որ կարևոր բանի մասին խոսելու ցանկությունից։
— Նախ և առաջ, սիրելի իշխան, մի բարկացիր ինձ վրա, և եթե իմ կողմից մի բան եղել է, մոռացիր։ Ես ինքս դեռ երեկ կանցնեի քեզ մոտ, բայց չգիտեի, թե դրան ինչպես կնայեր Լիզավետա Պրոկոֆևնան... Իմ տունը... ուղղակի գժոխք է, խորհրդավոր սֆինքս է մտել այնտեղ, իսկ ես շրջում եմ, ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինչ վերաբերում է քեզ, ապա իմ կարծիքով դու մեր բոլորից ամենից քիչ ես մեղավոր, թեև, իհարկե, քո պատճառով շատ բան ստացվեց։ Գիտե՞ս ինչ, իշխան, ֆիլանտրոպ լինելը հաճելի է, բայց ոչ այնքան։ Երևի ինքդ արդեն ճաշակել ես պտուղները։ Ես, իհարկե, սիրում եմ բարությունը և հարգում եմ Լիզավետա Պրոկոֆևնային, բայց...
Գեներալը դեռ երկար շարունակում էր այդ ոգով, բայց նրա բառերը զարմանալի անկապ էին։ Երևում էր, որ նա չափազանց ցնցված ու շփոթված է իր համար ծայրահեղորեն անհասկանալի մի բանից։
— Ես կասկած չունեմ, որ գու այստեղ խառը չես,— վերջապես ավելի պարզ արտահայտվեց նա,— բայց միառժամանակ մեզ մի այցելիր, ընկերաբար խնդրում եմ քեզ, մինչև քամու ուղղությունը փոխվի։ Ինչ վերաբերում է Եվգենի Պավլովիչին,— բղավեց նա անսովոր եռանդով,— ապա այդ ամենը անմիտ զրպարտություն է, զրպարտություն զրպարտությանց։ Դա չարախոսություն է, այստեղ բանսարկություն է, ամեն ինչ քանդելու և մեզ գժտեցնելու ցանկություն։ Տեսնո՞ւմ ես, իշխան, ականջիդ եմ ասում, մեր և Եվգենի Պավլովիչի մեջ դեռ ոչ մի խոսք չի եղել, հասկանո՞ւմ ես։ Մենք ոչնչով կապված չենք, բայց այդ խոսքր կարող է ասվել, և նույնիսկ շուտով, և նույնիսկ, կարող է պատահել, շատ շուտով։ Ահա ուրեմն, որպեսզի վնասեն։ Իսկ թե ինչու, ինչ պատճառով՝ չեմ հասկանում։ Զարմանալի կին է, էքսցենտրիկ կին, նրանից այնքան եմ վախենում, որ հազիվ եմ քնում։ Եվ ի՜նչ կառք է, սպիտակ ձիեր, չէ՞ որ դա շիկ է, չէ՞ որ դա հենց այն է, ինչը ֆրանսերեն կոչվում է շի՜կ։ Այդ ո՞վ է նրան տվել։ Աստված վկա, մեղք գործեցի, երեք օր առաջ մտքովս անցկացրի, թե Եվգենի Պավլովիչը։ Բայց բանից դուրս է գալիս, որ չի էլ կարող պատահել, իսկ եթե չի կարող պատահել, ապա նա ինչո՞ւ է ուզում այստեղ խանգարել։ Ահա, ահա խնդիրը։ Որպեսզի իր մոտ պահի Եվգենի Պավլովիչի՞ն։ Բայց կրկնում եմ քեզ, ահա խաչը վկա, որ Եվգենի Պավլովիչը նրա հետ ծանոթ չէ և որ այդ մուրհակները հնարած բան են։ Եվ այդպիսի անպատկառությամբ փողոցի մի ծայրից մյուսը նրան ''դու'' է բղավում։ Զուր դավադրություն։ Պարզ բան է, որ պետք է բացասել արհամարհանքով, իսկ Եվգենի Պավլովիչի նկատմամբ կրկնապատկել հարգանքը։ Այդպես էլ ասացի Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Հիմա քեզ կասեմ իմ ամենաթաքուն միտքը. ես համառորեն համոզված եմ, որ նա այդ անում էր անձնապես ինձ վրեժխնղիր լինելու համար, հիշո՞ւմ ես, առաջվանի համար, թեև ես երբեք և ոչ մի բանում նրա առաջ մեղավոր չեմ եղել։ Շիկնում եմ լոկ հիշելուց։ Հիմա ահա նա կրկին հայտնվեց։ Ես կարծում էի, բոլորովին անհայտացել է, իսկ որտե՞ղ է նստում այդ Ռոդոժինը, ասացեք խնդրեմ։ Ես կարծում էի, ''այդ կինը'' արդեն վաղուց տիկին Ռոգոժինա է։
Մի խոսքով, մարդը խիստ շշկլվել էր։ Գրեթե մի ամբողջ ժամ տևող ճանապարհին միայն նա էր խոսում, հարցեր էր տալիս, ինքն էլ լուծում դրանք, սեղմում էր իշխանի ձեռքը, ու թերևս, հենց միայն այն բանում համոզեց իշխանին, որ մտքովն էլ չի անցկացնում որևէ բանում կասկածել նրան։ Դա իշխանի համար կարևոր էր։ Նա վերջացրեց Եվգենի Պավլովիչի հարազատ հորեղբոր մասին պատմելով, որը Պետերբուրգում ինչ֊որ գրասենյակի պետ է,— «աչքի ընկնող տեղում, յոթանասուն տարեկան, կենսասեր, խորտկասեր և առհասարակ հաճոյակատար մի ծերուկ է... Հա՜-հա՜։ Ես գիտեմ, որ նա լսել է Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին և նույնիսկ ջանացել է մտերմանալ։ Նորերս գնացի նրա մոտ. չի ընդունում, տկար է, բայց հարուստ է, հարուստ, կշիռ ունի և... աստված նրան երկար կյանք տա, բայց և այնպես՝ էլի ամեն ինչ Եվգենի Պավլովիչին կմնա․․․ այո, այո... իսկ ես այնուամենայնիվ վախենում եմ... Կարծես օդում մի բան է թևածում, կարծես թե չղջիկ, դժբախտություն է թռչում, և վախենում եմ, վախենում․․․»։
Եվ, վերջապես, միայն երրորդ օրը, ինչպես արդեն գրել էինք վերը, տեղի ունեցավ Եպանչինների ձևական հաշտությունը իշխան Լև Նիկոլաևիչի հետ։
=== XII ===
Կեսօրվա ժամը յոթն էր. իշխանը պատրաստվում էր գնալ զբոսայգի։ Հանկարծ Լիզավետա Պրոկոֆևնան մենակ մտավ նրա պատշգամբը։
— ''Նախ և առաջ'', չհամարձակվես մտքովդ անցկացնել,— ասաց նա,— որ քեզ մոտ եկել եմ ներողություն խնդրելու։ Դատարկ բան։ Ամեն ինչում դու ես մեղավոր։
Իշխանը լուռ էր։
— Մեղավո՞ր ես, թե՞ ոչ։
— Նույնքան, որքան և դուք։ Ասենք, ոչ ես, ոչ դուք, մենք երկուսս էլ ոչ մի բանում դիտավորյալ մեղավոր չենք։ Ես երեք օր աոաջ ինձ մեղավոր էի համարում, իսկ հիմա մտածեցի, որ դա այդպես չէ։
— Ա՜յ թե դու ինչպես։ Դե լավ. ուրեմն լսիր և նստիր, որովհետև ես մտադիր չեմ կանգնելու։
երկուսն էլ նստեցին։
— ''Երկրորդ''՝ ոչ մի խոսք չարամիտ անպիտան տղաների մասին։ Ես կնստեմ ու քեզ հետ կխոսեմ տասը րոպե. ես եկել եմ քեզ մոտ տեղեկանք ստանալու (իսկ դու աստված գիտի, թե ի՞նչ էիր կարծում), և եթե դու գեթ մի ծպտուն հանես հանդուգն անպիտան տղաների մասին, ես վեր եմ կենում և գնում եմ, և արդեն ընդմիշտ քեզ հետ խզում կապերս։
— Լավ,— պատասխանեց իշխանը։
— Թույլ տուր քեզ հարցնելու, մի երկու կամ երկուսուկես ամիս առաջ, զատկի տոների մոտ դու բարեհաճե՞լ ես Ագլայային նամակ ուղարկել։
— Գը֊գրել եմ։
— Իսկ ի՞նչ նպատակով։ Ի՞նչ կար նամակում։ Ցույց տուր նամակը։
Լիզավետա Պրոկոֆևնայի աչքերը բոցավառվում էին անհամբերությունից, նա համարյա դողում էր։
— Ինձ մոտ նամակ չկա,— սաստիկ զարմացավ ու վախվորեց իշխանը,— եթե կա և դեռ չի ոչնչացված, ապա Ագլայա Իվանովնայի մոտ է։
— Պոչ մի՛ խաղացրու։ Ինչի՞ մասին էիր գրել։
— Ես պոչ չեմ խաղացնում և ոչնչից չեմ վախենում։ Ես պատճառ չեմ գտնում, թե ինչու չպիտի գրեի...
— Լռի՛ր։ Հետո կխոսես։ Ի՞նչ կար նամակում։ Ինչո՞ւ կարմրեցիր։
Իշխանը փոքր֊ինչ մտածեց։
— Ես չգիտեմ ձեր մտքերը, Լիզավետա Պրոկոֆևնա։
Միայն տեսնում եմ, որ այդ նամակը ձեզ բոլորովին դուր չի գալիս։ Համաձայնեցեք, որ ես կարող էի հրաժարվել այդպիսի հարցին պատասխանելուց, բայց որպեսզի ձեզ ցույց տամ, որ ես նամակի համար չեմ վախենում և չեմ ափսոսում, որ գրել եմ, և բնավ չեմ կարմրում դրա համար (իշխանը համարյա կրկնակի կարմրեց), ես ձեզ կկարդամ այդ նամակը, որովհետև, կարծես, անգիր հիշում եմ։
Այդ ասելով, իշխանը գրեթե բառ առ բառ կարդաց այդ նամակը, ինչպես որ գրված էր։
― Ինչպիսի՜ բարբաջանք։ Քո կարծիքով ի՞նչ կարող է նշանակել այդ դատարկաբանությունը,— խիստ հարցրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, արտասովոր ուշադրությամբ լսելով նամակը։
— Ինքս էլ չգիտեմ լիովին․ գիտեմ, որ զգացմունքս անկեղծ էր։ Այնտեղ կյանքով ու հույսերով լի րոպեներ էի ունենում։
— Ի՞նչ հույսերով։
― Դժվար է բացատրել, միայն ոչ այնպիսի հույսերով, ինչպես գուցե հիմա դուք կարծում եք... Դե, մի խոսքով ապագայի հույսերով և այն ուրախությամբ, որ, գուցե, ես ''այնտեղ'' օտար չեմ, օտարերկրացի չեմ։ Հայրենիքը հանկարծ ինձ շատ դուր եկավ։ Մի արևոտ առավոտ ես գրիչ վերցրի ու նամակ գրեցի նրան, ինչու նրան՝ չգիտեմ։ Չէ՞ որ մարդ երբեմն ուզում է կողքին մտերիմ ունենալ, ըստ երևույթին, ես էլ ուղեցա մտերիմ ունենալ․․․― փոքր-ինչ լռելով ավելացրեց իշխանը։
—— Սիրահարվա՞ծ ես, ինչ է։
— Ո-ոչ։ Ես... ես գրել եմ ինչպես քրոջ, ես նույնիսկ ստորագրել եմ եղբայր։
— Հը՛մ, դիտմամբ. հասկանամ եմ։
— Ինձ համար շատ ծանր է այդ հարցերին պատասխանել, Լիզավետա Պրոկոֆևնա։
— Գիտեմ, որ ծանր է, բայց բոլորովին իմ գործը չէ, որ քեզ համար ծանր է։ Լսիր, պատասխանիր ինձ ճշմարիտը, ինչպես աստծու առաջ, դու ինձ խաբո՞ւմ ես, թե չես խաբում։
— Չեմ խաբում։
— Ճի՞շտ ես ասում, որ սիրահարված չես։
— Կարծես, միանգամայն ճիշտ։
― Մի տե՜ս, «կարծես»։ Անպիտան տղա՞ն է հանձնել։
— Ես խնդրել եմ Նիկոլայ Արդալիոնովիչին․․․
— Անպիտան տղա՜ է։ Անպիտան տղա,— ազարտով ընդհատեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան,― բոլորովին չգիտեմ, թե այդ ինչ Նիկոլայ Արդալիոնովիչ է։ Անպիտան տղա է։
— Նիկոլայ Արդալիոնովիչը․․․
— Անպիտան աղա է, ասում եմ քեզ։
— Ոչ, ոչ թե անպիտան տղա, այլ Նիկոլայ Արդալիոնովիչ,— հաստատ, թեև բավական կամացուկ պատասխանեց, վերջապես, իշխանը։
— Դե լա՜վ, աղավնյակս, լա՜վ։ Ես քեզ կհիշեցնեմ դա։
Մի րոպե նա հաղթահարում էր իր հումունքը և հանգստանում էր։
— Իսկ ի՞նչ բան է «աղքատ ասպետը»։
— Բոլորովին չգիտեմ. դա առանց ինձ է եղել, որևէ կատակ կլինի։
— Հաճելի է հանկարծ իմանալ։ Միայն մի՞թե նա կարող էր քեզնով հետաքրքրվել։ Չէ՞ որ նա ինքն էր քեզ «այլանդակիկ» և «ապուշ» անվանում։
— Դուք կարող էիք այդ բանն ինձ չհայտնել,— կշտամբալի, համարյա շշուկով նկատեց իշխանը։
— Մի՛ նեղանա։ Ինքնիշխան, խենթ, երես առած աղջիկ է, եթե սիրի, անպայման բարձրաձայն կնախատի և երեսին կծաղրի։ Ես ճիշտ նույնպիսին էի։ Միայն, խնդրեմ, մի ցնծա, աղավնյակս, քոնը չի. հավատալ չեմ ուզում դրան, և երբեք չի լինի։ Նրա համար եմ ասում, որ դու հենց հիմա միջոցների դիմես։ Լսիր, երդվիր, որ դու ամուսնացած չես ''այն կնոջ'' հետ։
— Լիզավետա Պրոկոֆենա, ի՞նչ եք ասում, ի սեր ասածու,— քիչ մնաց տեղից վեր թռչեր իշխանը զարմանքից։
— Բայց ախր քիչ մնաց ամուսնպնայի՞ր։
— Քիչ մնաց ամուսնանայի,— շշնջաց իշխանը և գլուխը կախեց։
— Ինչ, ուրեմն ''նրա՞ն'' ես սիրահարված, եթե այդպես է։ Հիմա ''նրա՞'' համար ես եկել։ Այդ ''կնո՞ջ''։
— Ես նրա համար չեմ եկել որ ամուսնանամ,— պատասխանեց իշխանը։
— Քեզ համար որևէ է սրբություն կա՞ աշխարհիս երեսին։
— Կա։
— Երդվիր, որ ''նրա'' հետ ամուսնանալու չես եկել։
— Երդվում եմ ինչով կուզեք։
— Հավատում եմ. համբուրիր ինձ։ Վերջապես ազատ շնչեցի. բայց գիտցիր, Ագլայան քեզ չի սիրում, միջոցների դիմիր, և նա քեզ մարդու չի գնա, քանի դեռ ես ապրում եմ աշխարհի երեսին։ Իմացա՞ր։
— Իմացա։
Իշխանն այն աստիճան կարմրում էր, որ չէր կարող ուղիղ նայել Լիզավետա Պրոկոֆևնային։
— Ուրեմն ականջիդ օղ արա։ Ես քեզ սպասում էի ինչպես նախախնամություն (դրան արժանի չէի՜ր դու), գիշերները բարձս արցունքով էի ողողում, ոչ թե քեզ համար, աղավնյակս, մի անհանգստացիր, ես իմ, ուրիշ, վիշտն ունեմ, հավիտենական ու միշտ միևնույն։ Բայց ահա թե ինչու էի քեզ այդպիսի անհամբերությամբ սպասում. ես դեռ շարունակում եմ հավատալ, որ աստված ինքն է քեզ ուղարկել ինձ որպես բարեկամ և որպես հարազատ եղբայր։ Մոտս ոչ ոք չկա, բացի պառավ Բելոկոնսկայայից, բայց նա էլ թռավ֊գնաց, համ էլ պառավությունից ոչխարի պես հիմարացել է։ Հիմա պատասխանիր ուղղակի ''այո'' կամ ոչ. գիտե՞ս թե երեք օր առաջ ''նա'' ինչու էր բղավում կառքից։
— Ազնի՛վ խոսք, որ ես դրանում չեմ մասնակցել և ոչինչ չգիտեմ։
— Բավական է, հավատում եմ։ Հիմա ես էլ ուրիշ մտքեր ունեմ այդ մասին, բայց դեռ երեկ, առավոտյան, ամեն ինչում մեղադրում էի Եվգենի Պավլովիչին։ Երեք օր առաջվա ամբողջ օր ու գիշերը և երեկ առավոտյան։ Հիմա, իհարկե, չեմ կարող չհամաձայնել նրանց հետ. ակնհայտ է, որ այստեղ նրա վրա, ինչպես հիմարի, ծիծաղել են չգիտես ինչու, ինչ պատճառով, ինչի համար (լոկ սա արդեն կասկածելի է, և բարետեսիլ չէ), բայց Ագլայան չի լինի նրա կինը, ասում եմ սա քեզ։ Շատ էլ որ նա լավ մարդ է, բայց դա այդպես էլ կլինի։ Ես առաջ էլ տատանվում էի, իսկ հիմա արդեն հաստատ որոշեցի․ «Առաջ ինձ դագաղ դրեք և թաղեցեք հողում, իսկ հետո աղջկանս ամուսնացրեք», ահա ինչ ասացի կտրուկ Իվան Ֆյոդորովիչին այսօր։ Տեսնո՞ւմ ես, ինչ եմ վստահում քեզ, տեսնո՞ւմ ես։
— Տեսնում եմ և հասկանում։
Լիզավետա Պրոկոֆևնան թափանցող հայացքով ուշադիր նայում էր իշխանին. գուցե ուզում էր իմանալ, թե նրա վրա ինչ տպավորություն է գործում Եվգենի Պավլովիչի մասին լսած լուրը։
— Գավրիլա Իվոլգինի մասին ոչի՞նչ չգիտես։
— Այսինքն․․․ շատ բան գիտեմ։
— Գիտեի՞ր, թե ոչ, որ նա հարաբերությունների մեջ է Ագլայայի հետ։
— Բոլորովին չգիտեի,— զարմացավ և նույնիսկ ցնցվեց իշխանը,— ինչպե՞ս, դուք ասում եք, Գավրիլա Արդալիոնովիչը հարաբերությունների մեջ է Ագլայա Իվանովնայի հե՞տ։ Չի՛ կարող պատահել։
— Բոլորովին վերջերս։ Այստեղ քույրը ամբողջ ձմեռ նրա համար ճանապարհ էր բացում, աշխատում էր առնետի պես։
— Ես չեմ հավատում,— հաստատ կրկնեց իշխանը որոշ մտմտուքից ու հուզմունքից հետո։— Եթե դա լիներ, հավանաբար ես կիմանայի։
― Չլինի՞ թե նա ինքը կգար և կրծքիդ վրա արցունք թափելով կխոստովաներ։ Է՜խ, դու, պարզամի՜տ, պարզամի՜տ։ Բոլորը քեզ խաբում են ինչպես... ինչպես... Եվ չե՞ս ամաչում, որ նրան հավատ ես ընծայում։ Մի՞թե չես տեսնում, որ նա ամեն ձևով քեզ պլոկել է։
— Ես լավ գիտեմ, որ նա երբեմն ինձ խաբում է,— դժկամությամբ արտասանեց իշխանը կիսաձայն,— և նա գիտի, որ ես գիտեմ այդ...— ավելացրեց նա և խոսքը կիսատ թողեց։
— Գիտենալ և հավա՜տ ընծայել։ Այդ էր պակաս։ Ասենք, քո կողմից այդպես էլ պիտի լինի։ Իսկ ե՞ս ինչու եմ զարմանում։ Տեր աստված։ Եղե՞լ է արդյոք մի ուրիշ այսպիսի մարդ։ Թո՛ւհ։ Իսկ գիտե՞ս, որ այդ Գանկան կամ այդ Վարկան, նրան հարաբերության մեջ են դրել Նաստասյա Ֆիլիպովնայի հետ։
— Ո՞ւմ,— բացականչեց իշխանը։
— Ագլայային։
— Չե՛մ հավատում։ Դա չի կարող պատահել։ Իսկ ի՞նչ նպատակով։
Նա վեր թռավ աթոռից։
— Ես էլ չեմ հավատում, թեև հանցանշաններ կան։ Ինքնակամ աղջիկ է, ֆանտաստիկ աղջիկ է, խելագար աղջիկ է։ Չար, չար, չար աղջիկ է։ Հազար տարի կպնդեմ, որ չար է։ Հիմա իմ բոլոր աղջիկներն այդպես են, նույնիսկ այդ թրջված հավը, Ալեքսանդրան, բայց այս մեկն արդեն բոլորովին դուրս է պրծել ձեռքիցս։ Բայց ես չեմ հավատում։ Գուցե նրա համար, որ չեմ ուզում հավատալ,— ավելացրեց նա կարծես թե ինքն իր մեջ։— Ինչո՞ւ չէիր գալիս,— հանկարծ նորից դարձավ նա իշխանին։— Ամբողջ երեք օր ինչո՞ւ չէիր գալիս,— անհամբեր բղավեց նրա երեսին մի անգամ ևս։
Իշխանն սկսեց պատմել իր պատճառները, բայց նա նորից ընդհատեց։
— Բոլորը քեզ հիմարի տեղ են դնում և խաբում են։ Դու երեկ քաղաք ես գնացել. գրազ կգամ, ծունկի ես եկել, խնդրել ես այդ սրիկային տասը հազարն ընդունել։
— Բոլորովին ոչ, մտքովս էլ չի անցել։ Նույնիսկ չեմ տեսել նրան և, բացի այդ, նա սրիկա չէ։ Ես նրանից նամակ եմ ստացել։
— Ցո՛ւյց տուր նամակը։
Իշխանը թղթապանակից մի տոմսակ հանեց և տվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Տոմսակում գրված էր.
«Ողորմած տեր, ես, իհարկե, մարդկանց աչքում նվազագույն իսկ իրավունք չունեմ ինքնասիրություն ունենալու։ Մարդկանց կարծիքով ես չափազանց չնչին եմ դրա համար։ Բայց դա մարդկանց աչքում և ոչ թե ձեր։ Ես շատ համոզվեցի, որ դուք, ողորմած տեր, գուցե ավելի լավն եք, քան ուրիշները։ Ես համաձայն չեմ Դոկտորենկոյի հետ և տարակարծիք եմ նրա այդ համոզմանը։ Ես ձեզնից երբեք չեմ վերցնի ոչ մի կոպեկ, բայց դուք օգնել եք իմ մորը, և դրա համար ես պարտավոր եմ ձեզ շնորհապարտ լինել, թեպետև թուլությանս պատճառով։ Համենայն դեպս, ես ձեզ վրա այլ կերպ եմ նայում և հարկ համարեցի ձեզ տեղեկացնել։ Եվ ապա ենթադրում եմ, որ մեր մեջ այլևս ոչ մի հարաբերություն չի կարող լինել։ ''Անտիպ Բուրդովսկի''»։
«P․S․ երկու հարյուր հիսուն ռուբլուց պակասած գումարը ժամանակի ընթացքում լրիվ կվճարվի ձեզ»։
— Ա՜յ թե խառնաշփոթություն է,— եզրակացրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ետ շպրտելով տոմսակը,— նույնիսկ չարժեր կարդալ։ Ի՞նչ ես քմծիծաղ տալիս։
— Համաձայնեցեք, որ ձեզ համար էլ հաճելի էր կարդալը։
— Ինչպե՜ս։ Սնափառությամբ տառապող այս բարբաջանքը։ Մի՞թե դու չես տեսնում, որ նրանք բոլորը խելքները թռցրել են հպարտությունից ու սնափառությունից։
— Այո, բայց համենայն դեպս նա մեղա է եկել, կապերը խզել է Դոկտորենկոյի հետ, և նույնիսկ որքան ավելի փառասեր է, այդքան ավելի թանկ է նստել դա նրա փառասիրությանը։ Օ, ինչպիսի՜ փոքրիկ երեխա եք դուք, Լիզավետա Պրոկոֆևնա։
— Ինչ է, դու վերջ ի վերջո մտադիր ես ինձնից ապտա՞կ ստանալ։
— Ոչ, բոլորովին մտադիր չեմ։ Այլ նրա համար, որ դուք ուրախ եք տոմսակի համար, բայց թաքցնում եք այդ։ Ինչո՞ւ եք ամաչում ձեր զգացմունքներից։ Ախր դուք ամեն բանում այդպես եք։
— Հիմա չհամարձակվես ոտք դնել շեմս,— վեր թռավ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, զայրույթից գունատվելով,— սրանից հետո երբեք իզ ու թոզդ էլ չլինի իմ տանը։
— Իսկ երեք օր հետո ինքներդ կգաք և կկանչեք ձեզ մոտ... Է, ինչպե՞ս չեք ամաչում։ Դրանք ձեր լավագույն զգացմունքներն են, ինչո՞ւ եք ամաչում դրանցից։ Չէ՞ որ միայն տանջում եք ինքներդ ձեզ։
— Մեռնեմ, երբե՛ք չեմ կանչի։ Անունդ կմոռանամ։ Արդեն մոռացա։
Նա դուրս նետվեց իշխանի մոտից։
— Առանց ձեզ էլ ինձ արդեն արգելել են ձեզ մոտ գալը,— բղավեց նրա հետևից իշխանը։
— Ի֊ի՞նչ։ Ո՞վ է արգելել ձեզ։
Նա վայրկենաբար շուռ եկավ, կարծես ասեղով ծակեցին նրան։ Իշխանը տատանվեց՝ պատասխանի՞, թե ոչ, նա զգաց, որ անզգուշաբար, բայց խոսք փախցրեց բերանից։
― Ո՞վ է արգելել քեզ,— կատաղորեն բղավեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Ագլայա Իվանովնան է արգելում․․․
— Ե՞րբ։ Դե ա-ասա՛ տեսնե՜մ...
— Այսօր առավոտյան լուր էր ուղարկել, որ ես երբեք չհամարձակվեմ ձեզ մոտ գալ։
Լիզավետա Պրոկոֆևնան կանգնած էր քար կտրած, բայց նա միտք էր անում։
— Ի՞նչ էր ուղարկել։ Ո՞ւմ էր ուղարկել։ Անպիտան տղայի միջոցո՞վ, բերանացի՞,— նորից բացականչեց նա հանկարծ։
— Ես տոմսակ ստացա,— ասաց իշխանը։
— Ո՞ւր է։ Տո՛ւր, իսկույն։
Իշխանը մի րոպե մտածեց, սակայն ժիլետի գրպանից հանեց թղթի մի անփույթ պատառ, որի վրա գրված էր․
«Իշխան Լև Նիկոչաևիչ։ Եթե այն ամենից հետո, որ եղել է, դուք մտադիր եք ինձ զարմացնել մեր ամառանոցն այցելելով, ապա, համոզված եղեք, ինձ չեք գտնի ուրախացածների թվում։ ''Ագլայա Եպանչինա''»։
Լիզավետա Պրոկոֆևնան մի րոպե կշռադատում էր․ հետո հանկարծ նետվեց դեպի իշխանը, բռնեց նրա ձեռքը և քարշ տվեց իր հետևից։
— Հիմա՛։ Ե՛կ։ Դիտմամբ հիմա, ա՛յս րոպեի՜ս,— բացականչեց նա արտասովոր հուզմունքի ու անհամբերության նոպայով։
— Բայց ախր դուք ինձ ենթարկում եք․․․
— Ինչի՞։ Անմեղ պարզասի՜րտ։ Կարծես իսկի տղամարդ չլինի։ Դե, հիմա ամեն ինչ ես ինքս կտեսնեմ, սեփական աչքերովս...
— Բայց թույլ տվեք, գոնե գլխարկս վերցնեմ...
— Ահա քո զզվելի գլխարկը, գնանք։ Չես կարողացել նույնիսկ ձևը ճաշակով ընտրել... Այդ նա... այդ նա նոր պատահածից հետո... տաք֊տաք,— մրթմրթում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, քարշ տալով իր հետևից իշխանին և ոչ մի րոպե բաց չթողնելով նրա ձեռքը,— քիչ առաջ ես քեզ պաշտպան կանգնեցի, բարձրաձայն ասացի հիմար ես, որ չես գալիս... այլապես չէր գրի այսպիսի անմիտ տոմսակ։ Անվայելուչ տոմսակ։ Անվայելուչ՝ ազնիվ, դաստիարակված, խելացի, խելացի աղջկա համար․․․ Հը՛մ,— շարունակում էր նա,— դե իհարկե, ինքն էլ էր բարկանում, որ չես գալիս, միայն հաշվի չի առել, որ ապուշին այդպես գրել չի կարելի, որովհետև տառացիորեն կընդունի, ինչպես որ ստացվեց։ Ի՞նչ ես ականջ դնում,— բղավեց նա ուշքի գալով, որ խոսք թռցրեց։— Նրան քեղ նման ծաղրածու է պետք, վաղուց չի տեսել, ահա թե ինչու է խնդրում քեզ։ Եվ ես ուրախ եմ, ուրախ եմ, որ նա հիմա քեզ ձեռ կառնի։ Հենց դրան էլ արժանի ես։ Իսկ նա կարողանո՜ւմ է, օ, ինչպե՜ս է կարողանում։
=== XI ===
