Changes
Ռիո Պլատայի շրջակայքը, ըստ երևույթին, հատկապես ենթակա է էլեկտրական երևույթների։ 1793 թվին<ref>Ազարա, „Voyage”, vol. I, p. 36։* Ազարա, „Voyage”, vol. I, p. 36։</ref> Բուենոս Այրեսում տեղի ունեցավ մի չափազանց ուժեղ որոտալից փոթորիկ, որը թերևս արձանագրված փոթորիկներից ամենաուժեղն է։ Քաղաքում երեսուն յոթ տեղ կայծակը խփել է գետնին և սպանել տասնիննը մարդու։ Բազմաթիվ ճանապարհորդական գրքերում հիշատակված փաստերից ես տրամադրվում եմ կասկածելու, որ որոտալի փոթորիկներն ամենից շատ պատահում են մեծ գետերի գետաբերաններին։ Արդյոք հնարավոր չէ՞, որ աղի և անուշ ջրերի մեծ զանգվածների խառնվելն առաջացնի էլեկտրական հավասարակշռության խանգարում։ Մինչև անգամ Հարավային Ամերիկայի այս մասում մեր պատահական այցելության ժամանակ մենք լսեցինք, որ կայծակը խփել է մի նավի, երկու եկեղեցու և մի տան։ Կարճ ժամանակից հետո ես տեսա և՛ եկեղեցին, և՛ տունը։ Տունը պատկանում էր Մոնտեիդեոյի գեներալ-կոնսուլ մր. Հուդին։ Զանգի մետաղյա թելի ճանապարհի աջ և ձախ կողմերում մի-մի ոտնաչափ տարածության վրա թուղթը սևացել էր։ Մետաղը հալվել էր և, թեև սենյակն ուներ տասնհինգ ոտնաչափ բարձրություն, վերևից ընկած գնդիկներն աթոռների և այլ առարկաների վրա այրելով բացել էին մանր փոսիկների շարքեր։ Պատի մի մասը քանդվել էր, կարծեք թե վառոդ էր պայթել ներսը, և այնպիսի ուժով էր նետել կտորները դեպի սենյակի մյուս պատը, որ նրանք փոսեր էին առաջացրել։ Հայելու շրջանակը սևացել էր, իսկ հետևի զօծած նյութը պետք է որ ցնդած լիներ, որովհետև ծխնելույզի վրա, դրած անուշաբույր նյութերով լցված փոքրիկ շիշը պատած էր պայծառ մետաղական մասնիկներով, որոնք այնքան ամուր էին կպած, որ կարծեք թե էմալել էին։
==ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՌԻՈ ՆԵԳՐՈՅԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԲԱՀԻԱ ԲԼԱՆԿԱ==
<FONT SIZE="-2">Ռիո Նեգրո.— Հնդիկների հարձակումները ֆերմաների վրա.— Աղուտ լճեր.— Ֆլամինգոներ Ռիո Նեգրոյից մինչև Ռիո Կոլորադո.— Սուրբ ծառը.— Պատագոնիական նապաստակ.— Հնդիկ ընտանիքներ.— Գեներալ Ռոսասը.— Ճանապարհորդություն դեպի Բահիա Բլանկա.— Ավազաբլուրներ.— Նեգր լեյտենանտը.— Բահիա Բլանկա.— Աղային դրվագներ.— Պունտա Ալտա.— Սորիլյո։</FONT>
'''Հուլիսի 24, 1833.'''— «Բիգլ»-ը լողալով դուրս եկավ Մալդոնադոյից և օգոստոսի 3-ին խարիսխ ձգեց Ռիո Նեգրոյի գետաբերանի մոտ։ Այս գետը Պլատայից մինչև Մագելլանի նեղուցը տարածվող ամբողջ ծովափի վրա գտնվող գետերից ամենագլխավորն է։ Նա ծովն է թափվում Պլատայի գետաբերանից մոտավորապես երեք հարյուր մղոն հարավ։ Մոտ հիսուն տարի առաջ, սպանական հին կառավարության օրով, այստեղ հաստատվեց մի փոքրիկ գաղութ, և այդ գաղութը մինչև այժմ էլ մնում է որպես Ամերիկայի արևելյան ափի ամենահարավային վայրը (41° լայնություն), որը բնակեցված է քաղաքակրթված բնակչությամբ։
Գետաբերանի շրջակա վայրերն ունեն վերին աստիճանի անհրապույր տեսք։ Հարավային կողմում սկսվում է քարափների ուղղաձիգ երկար շղթա, որը ներկայացնում է այդ շրջանի երկրաբանական կաոուցվածքի կտրվածքը։ Այդ շերտերը կազմված են ավազաքարերից. մի շերտը նշանակալի էր նրանով, որ բաղկացած էր ամուր ցեմենտացված պեմզայի խճերի կոնգլոմերատից։ Այդ շերտն Անդերից այստեղ հասած լինելու համար պետք է ճանապարհորդած լինի ավելի քան չորս հարյուր մղոն։ Մակերեսն ամենուրեք ծածկված է մանրախճի հաստ շերտով, որը լայն և ընդարձակ տարածվում է բաց դաշտի վրա։ Ջուր շատ քիչ է պատահում, եղածն էլ միշտ աղահամ է։ Բուսականությունը շատ աղքատ է, և թեև, շատ տեսակի թփուտներ կան, բայց սրանք բոլորն էլ զինված են ահռելի փշերով, որոնք կարծեք թե զգուշացնում են ճանապարհորդին չփորձել այդ անհյուրընկալ վայրերը մտնել։ Վերոհիշյալ գաղութը տեղավորված է գետից տասնութը մղոն վերև։ Ճանապարհն անցնում է թեք ժայռերի տակից. այդ ժայռերը կազմում են այս մեծ հովտի հյուսիսային սահմանը, որի միջից հոսում է Ռիո Նեգրո գետը։ Ճանապարհին մենք անցանք մի քանի գեղեցիկ «էստանսիաների» ավերակների միջով, որոնք մի քանի տարի առաջ ավերել էին հնդիկները։ Նրանք դիմացել էին մի քանի հարձակումների։ Մի մարդ, որն ականատես էր եղել այդ հարձակումներից մեկին, ինձ շատ կենդանի կերպով նկարագրեց դեպքի մանրամասնությունները։ Բնակիչները ժամանակին նախազգացել էին այս հարձակումը և կարողացել էին իրենց խոշոր եղջերավոր անասունները և ձիերը քշել «կորալը»,<ref>Կորալը բարձր և ուժեղ ցցերով շրջապատված մի փակ տարածություն է։ Յուրաքանչյուր էստանսիա կամ ֆերմա իրեն կից ունի այսպիսի մի տեղ։</ref> որը պատրաստված էր տան շրջապատում, և միաժամանակ պատրաստել էին մի քանի փոքր թնդանոթ։ Հնդիկներն արաուկաններ էին, Չիլիի հարավային մասից։ Նրանք թվով մի քանի հարյուր մարդ էին և վերին աստիճանի դիսցիպլինար։ Այդ հնդիկները նախ երևացին երկու խմբերով շրջակա մի բլրի վրա։ Այնտեղ ձիերից ցած գալուց և իրենց մուշտակները հանելուց հետո բոլորովին մերկ անցան հարձակման։ Հնդիկի միակ զենքը բամբուկից (եղեգ) պատրաստած մի չափազանց երկար փայտ է, որ զարդարում են ջայլամի փետուրներով և ծայրը սրում նիզակի գլխի ձևի։ Այսպիսի զենքը նրանք անվանում են «չուսո» (Chuzo)։ Ինձ պատմողը մեծ սարսուռով հիշում էր, թե ինչպես հետզհետե մոտենալով, նրանք ճոճում էին այս չուսոները։ Երբ նրանք շրջապատեցին գաղութը, նրանց կասիկը՝ Պինչեյրան բարձրաձայն առաջարկեց պաշարվածներին հանձնելու իրենց զենքերը, սպառնալով հակառակ դեպքում մորթել րոլորին։ Որովհետև նրանց մուտքն էստանսիա որևէ պարագայում հավանորեն նույն հետևանքը պիտի ունենար, ուստի միակ պատասխանը եղավ հրացանների մի համազարկ։ Հնդիկներն անհողդողդ եկան մինչև կորալի ցանկապատը, բայց ի զարմանս իրենց՝ նրանք տեսան, որ ցցերն իրար միացած են ոչ թե կաշվե փոկերով, այլ երկաթյա բևեռներով, և, իհարկե, նրանց փորձերն այդ բևեռներն իրենց դանակներով կտրատելու համար իզուր էին։ Այս փրկեց քրիստոնյաների կյանքը։ Վիրավոր հնդիկներն այդ տեղից հեռացվում կին իրենց ընկերների կողմից, և վերջապես, երբ վիրավորվեց կրտսեր կասիկներից մեկը, նահանջի շեփորը հնչեց։ Նրանք վերադարձան դեպի իրենց ձիերը, և թվում էր, թե տեղի էր ունենում ռազմական խորհրդակցություն։ Այդ մի սարսափելի դադար էր սպանացիների համար, որովհետև նրանց ամբողջ ռազմամթերքը, բացառությամբ մի քանի փամփուշտների, սպառվել էր։ Հանկարծ հնդիկները հեծան իրենց ձիերը և քառասմբակ քշելով անհետացան։ Մի այլ հարձակում ետ էր մղվել շատ ավելի հաջող կերպով։ Այդ ժամանակ թնդանոթը ղեկավարելիս է լինում մի սառնարյուն ֆրանսիացի. նա սպասում է մինչև հնդիկների մոտենալը և այնուհետև նրանց շարքերը հնձում է կարտեչով։ Նա գետին է գլորում երեսունիննը հնդիկ, և, իհարկե, այսպիսի մի հարված անմիջապես ցրում է նրանց ամբողջ խումբը։
Քաղաքն ունի երկու անուն՝ Էլ Կարմեն կամ Պատագոնես։ Նա կառուցված է մի քարափի վրա, որը գտնվում է գետի դիմացը։ Շատ տներ մինչև անգամ փորված են ավազաքարերի մեջ։ Գետն ունի մոտավորապես երկու հարյուրից երեք հարյուր յարդ լայնություն։ Նա խոր է և սրընթաց։ Բազմաթիվ կղզիներ իրենց ուռենու ձառերով և հարթ հրվանդաններով, որ երևում էին իրար հետևից լայն կանաչ հովտի հյուսիսային մասում, արևի պայծառ լույսի տակ գեղատեսիլ տեսարան են կազմում։ Բնակիչները թվով մի քանի հարյուրից չեն անցնում։ Այս սպանական գաղութներն անգլիականների նման իրենց մեջ չեն կրում աճելու, ընդարձակվելու տարրերը։ Այստեղ բնակվում են բազմաթիվ զտարյուն հնդիկներ։ Կասիկ Լուկանի ցեղի հնդիկները քաղաքի շրջակայքում անընդհատ, շինում են իրենց տոլդոները։<ref>Հնդկական հյուղակները կոչվում են տոլդոներ։</ref> Տեղական կառավարությունը մասամբ նրանց օգնում է պարենով, տալով նրանց բոլոր ծերացած և ուժասպառ ձիերը, բացի այդ՝ հնդիկներն իրենք էլ մասամբ հայթայթում են իրենց ապրուստը՝ ձիերի համար թաղիքներ և. հեծնելու այլ պարագաներ պատրաստելով։ Այս հնդիկները համարվում են քաղաքակրթված, բայց ինչ որ կարող է շահել նրանց նկարագիրը կատաղության մի փոքր մեղմացումով, գրեթե ամբողջովին հակակշռվում է նրանց անբարոյականությամբ։ Այնուամենայնիվ երիտասարդների մի մասը հետզհետե զարգանում է, նրանք ցանկանում են աշխատել, և երբ մոտիկ ժամանակներում նրանցից մի խումբ գնաց փոկ որսալով ծովային ճանապարհորդության, ցուցաբերեց շատ լավ վերաբերմունք։ Այժմ նրանք վայելում էին իրենց աշխատանքի արդյունքը՝ հագնելով գեղեցիկ, մաքուր շորեր, միաժամանակ լինելով ծույլ և թեթևամիտ։ Հագնվելու մեջ ցուցաբերած նրանց ճաշակն սքանչելի էր։ Եթե այս հնդիկներից մեկին կարողանայինք դարձնել բրոնզե արձան, նրա զգեստավորությունը չափազանց վայելուչ կլիներ։
Մի օր ձիով այցելեցի մի մեծ աղուտ լիճ, կամ, ինչպես այստեղ դրանց անվանում են, «սալինա» (salina), որը քաղաքից գտնվում է տասնևհինգ մղոն հեռավորության վրա։ Ձմեռը նա ներկայացնում է աղի ջրի մի ծանծաղ լիճ, որն ամառը փոխարկվում է ձյան չափ սպիտակ աղից կազմված մի դաշտի։ Եզրերին աղի շերտի հաստությունը հասնում է չորսից—հինգ մատնաչափի, բայց դեպի կենտրոնն այդ հաստությունը հետզհետե մեծանում է։ Այս լճի լայնությունը մեկ մղոն էր, իսկ երկարությունը՝ երկու և կես։ Նրա մոտերքում կային նաև այլ լճեր, որոնք մի քանի անգամ ավելի մեծ էին և որոնց հատակի աղի շերտի հաստությունը մինչև անգամ ձմեռը, երբ ջուրը գոլորշիացած չի լինում, հասնում էր երկու կամ երեք ոտնաչափի։ Այս շլացնող սպիտակ հարթությունները թուխ և ամայի դաշտի մեջ ներկայացնում էին մի արտաքո կարգի տեսարան։ Յուրաքանչյուր տարի այս սալինայից ստացվում է մեծ քանակությամբ աղ, և պատրաստել էին հարյուրավոր տոնն կշիռ ունեցող աղի մի քանի կույտեր՝ արտահանելու համար։ Այս սալինաների վրա աշխատելու շրջանը Պատագոնեսի համար բերքահավաքի շրջան է համարվում, որովհետև այս վայրի բարեկեցությունը կախված է դրանից։ Գրեթե ամբողջ բնակչությունը տեղափոխվում է գետափը, և մարդիկ սայլերով քաշում դուրս են բերում աղը։ Այս աղը բյուրեղանում է մեծ խորանարդների ձևով և զարմանալիորեն մաքուր է։ Մր. Տրենհեմ Ռիքսն ինձ համար անալիզի է ենթարկել այս աղը և գտել է, որ նա պարունակում է միայն 0,26 գիպս և 0,22 հողային նյութեր։ Տարօրինակն այն է, որ նա այնքան նպատակահարմար չէ միսը պահպանելու համար, որքան Կանաչ Հրվանդանի կղզիների ծովի աղը, և Բուենոս Այրեսում մի առևտրական ինձ ասաց, որ իր կարծիքով այդ աղը հիսուն տոկոսով պակաս արժե։ Ուստի Կանաչ Հրվանդան ի կղզիներից այստեղ ներմուծում են աղ, որը խառնում են տեղի սալինաներից ստացված աղի հետ։ Պատագոնիական այս աղի որակի ցածրության միակ պատճառը պետք է փնտրել նրա մաքրության կամ այլ աղային նյութերի բացակայության մեջ, նյութեր, որոնք գտնվում են բոլոր ծովային ջրերում։ Այս բացատրությունը շատ տարօրինակ է թվում, սակայն այդ հիմնվում է վերջերս ապացուցված այն փաստի վրա, որ այն աղերն են լավ պահպանում պանիրը, որոնք ամենից շատ են պարունակում հեշտ լուծվող քլորիդներ։<ref>Report of the Agricult. chem. Assoc. „Agricult. Gazette”-ում, 1845, p. 93.</ref>
Լճի եզրը կազմված է տղմից, որի մեջ գտնվում են գիպսի բազմաթիվ բյուրեղներ, որոնցից մի քանիսը ունեն մինչև երեք մատնածափի հասնող երկարություն, իսկ մակերեսին ցրված են նատրիում սուլֆատի բյուրեղներ։ Առաջիններին գաուչոներն անվանում են «աղի հայր», իսկ վերջիններին՝ «մայր»։ Նրանք նշում են, որ այս նախածնող աղերը միշտ պատածում են սալինաների եզրերին, երբ ջուրն սկսում է գոլորշիանալ։ Տիղմը սև է և գարշահոտ։ Սկզբում ես չէի կարող հասկանալ այս գարշելի հոտի պատճառը, բայց հետագայում նկատեցի, որ փրփուրը, որը քամին կիտում էր եզրերին, ներկված էր կանաչ գույնով, կարծեք թե այդ առաջացել էր ջրիմուռներից (Confervae)։ Փորձեցի այս կանաչ նյութից քիչ տանել տուն, բայց որոշ դիպվածով ինձ չհաջողվեց այդ։ Լճի որոշ մասեր, քիչ հեռվից դիտելիս, երևում էին կարմրագույն, և այս թերևս արդյունք էր որոշ ինֆուզորային մանր կենդանիների։ Շատ տեղերում ցեխը դուրս էր ձգվել զանազան տեսակի բազմաթիվ օղակավոր որդերի միջոցով։ Որչա՜փ զարմանալի է գտնել կենդանիներ, որոնք կարող են ապրել այդ աստիճանի աղի ջրի. մեջ և սողալ նատրիումի և կալցիումի սուլֆատների բյուրեղների մեջ։ Իսկ ի՞նչ է լինում այս որդերի վիճակը երկար ամառը, երբ լճի մակերեսը վերածվում է աղային պինդ շերտի։ Այս լճում ապրում են բազմաթիվ ֆլամինգոներ և բազմանում այստեղ։ Ամբողջ Պատագոնիայում, Հյուսիսային Չիլիում և Գալապագոսի կղզիներում ես հանդիպում էի այս թռչուններին այնպիսի վայրերում, որտեղ գտնվում էին աղի լճեր։ Ես տեսնում էի, թե ինչպիսի դժվարությամբ էին շրջում դես ու զենք տղմի մեջ սնունդ ձեռք բերելու համար։ Հավանորեն նրանք փնտրում էին որդեր, որոնք թաղվում, թաքնվում են տղմի մեջ. իսկ այս վերջիններն էլ հավանորեն սնվում են ինֆուզորիաներով կամ ջրիմուռներով։ Այսպիսով մենք ունենք մի փոքր օրգանական աշխարհ՝ ամփոփված այս փոքր լճերի մեջ, հարմարված այս կղզիացած աղուտ լճերի պայմաններին։
Ասում են,<ref>„Linnean Trans.”, vol. XI, p. 205. Նշանակալից է այն, թե ինչպես աղի լճերի հետ կապված բոլոր պայմանները Սիբիրում և Պատագոնիայում միևնույնն են։ Սիբիրը Պատագոնիայի նման ըստ երևույթին երկրաբանական վերջին ժամանակներն է դուրս եկել ծովի ջրի տակից։ Երկու երկրում էլ աղի լճերը գրավում են հարթավայրի ծանծաղ փոսերը, երկուսումն էլ եզրերի տիղմը սև է և գարշահոտ։ Սովորական աղի կեղևի տակ կան նատրիումի կամ մագնեզիումի ոչ կատարելապես բյուրեղացած սուլֆատներ, և երկուսումն էլ տղմոտ ավազի մեջ խառը լինում են գիպսի ոսպնյակներ։ Սիբիրի աղային լճերում բնակվում են փոքր խեցային կենդանիներ, որտեղ նույնպես հաճախակի այցելում են ֆլամինգոներ („Edin. New philos. Jour.”, Jan. 1830)։ Որովհետև այս երկու հանգամանքները, որոնք, ըստ երևույթին, չնչին բաներ են երևում, պատահում են երկու իրարից հեռու երկրամասերում, ուստի մենք կարող ենք վստահ ասել, որ սրանք ընդհանուր պատճառների ան հրաժեշտ արդյունքներն են.— Տես Pallas’s „Travels”, 1793—1794, p. 129—134։</ref> որ Լիմինգտոնի աղի լճերում ապրում է անհաշիվ թվով խեցավոր կենդանու մի փոքր տեսակ (Cancer salinus), և նա գտնվում է այն լճերում, որտեղ ջրի գոլորշիացումից աղի խտությունը հասնում է զգալի չափի, որտեղ յուրաքանչյուր պինտ (մոտ կես լիտր) ջուր պարունակում է մեկ քառորդ ֆունտ աղ։ Այսպիսով մենք կարող ենք վստահորեն ասել, որ աշխարհի յուրաքանչյուր մաս բնակելի է։ Ե՛վ աղի լճերում և՛ ստորերկրյա ջրերում, որոնք գտնվում են հրաբխային լեռների տակ, և՛ հանքային տաք աղբյուրներում և՛ օվկիանոսի լայնատարած և խորը տեղերում կամ մթնոլորտի վերին շերտերում, մինչև անգամ հավերժական ձյան մակերեսի վրա ամենուրեք մենք հանդիպում ենք օրգանական էակների։
Ռիո Նեգրոյից դեպի հյուսիս, նրա և Բուենոս Այրեսի մոտ գտնվող բնակելի վայրի միջև սպանացիներն ունեն միայն մի փոքրիկ գաղութ, որը վերջերս հաստատվել է Բահիա Բլանկայի մոտ։ Ուղիղ գծով նրանից մինչև Բուենոս Այրեսի հեռավորությունը կլինի մոտավորապես հինգ հարյուր անգլիական մղոն։ Թափառաշրջիկ ձիավոր հնդիկ ցեղերը, որոնք միշտ գրավել են այս երկրի մեծ մասը, վերջին ժամանակները խիստ նեղում են հեռուներն ընկած ֆերմաները։ Բուենոս Այրեսի կառավարությունը վերջերս գեներալ Ռոսասի առաջնորդությամբ սպառազինել է մի բանակ՝ այս հնդիկներին ոչնչացնելու համար։ Զորամասերը գտնվում էին Կոլորադոյի ափերին, մի գետ, որը գտնվում է Ռիո Նեգրոյից ութսուն մղոն հյուսիս։ Դուրս գալով Բուենոս Այրեսից՝ գեներալ Ռոսասն ուղղակի անցավ չհետազոտված հարթություններով, և որովհետև նրա անցած տեղերում երկիրը բավականին մաքրված էր հնդիկներից, նա իր հետևում թողնում էր իրարից բավականին հեռու զինվորների փոքր խմբեր, ձիերով միասին (posta), որպեսզի հնարավոր լիներ մայրաքաղաքի հետ հաղորդակցություն պահպանելը։ Որովհետև «Բիգլ»-ը մտադիր էր այցելել Բահիա Բլանկա, ես որոշեցի գնալ այնտեղ ցամաքային ճանապարհով և վերջապես ծրագրեցի ամբողջ ճանապարհը, մինչև Բուենոս Այրես, անցնել այդ պոստերի գծով։
'''Օգոստոսի 11.'''— Այդ ճանապարհորդության ժամանակ ինձ ընկերակցում էին մր. Հարիսը՝ մի անգլիացի, որն ապրում էր Պատագոնեսում, մի ուղեկցող և հինգ գաուչո, որոնք գործով շտապում էին դեպի բանակը։ Կոլորադոն, ինչպես արդեն ասել եմ, գտնվում էր այդտեղից մոտավորապես ութսուն մղոն հեռու, և որովհետև մենք այնքան էլ արագ չէինք գնում, մեր ճանապարհորդությունը տևեց երկու և կես օր։ Այդ ամբողջ տարածությունը հազիվ թև արժանի լիներ ավելի հարմար մի կոչում ունենալու, քան այն, որ տրվում է անապատներին։ Ջուր գտնվում է միայն երկու, փոքր ջրհորներում։ Այդ հորի ջրերն այստեղ համարվում են թարմ ջրեր, բայց մինչև անգամ տարվա այս անձրևային եղանակին կատարյալ աղի էին։ Ամառն այս ճանապարհը պետք է մի դժվարին և տանջող ճանապարհ լինի, որովհետև նա այժմ էլ բավականին ամայի էր։ Ռիո Նեգրոյի հովիտն իր լայնությամբ բացվում է զուտ ավազաքարային հարթավայրի մեջ, որովհետև հենց նրա ափից անմիջապես սկսվում է մի հարթ երկիր, որի վրա կառուցված է քաղաքը, և որն ընդհատվում է միայն մի քանի փոքր հովիտներով և փոսերով։ Երկիրն այստեղ ամենուրեք կրում է միևնույն անբերրի և չոր տեսքը։ Այսպիսի չոր և խճավոր հողը կարող է տալ միայն խոտի դեղնավուն խորշոմած փնջեր և փշերով պատած ցածր թփուտներ։
Առաջին աղբյուրն անցնելուց քիչ հետո մենք տեսանք մի հռչակավոր ծառ, որին հնդիկները մեծարում են որպես Ուալիխուի սրբավայրը։ Նա գտնվում է հարթավայրի բարձր մասի վրա, որի շնորհիվ նա երևում է բավականին հեռավոր վայրերից։ Հենց որ հնդիկները տեսնում են այդ ծառը, նրանք բարձր աղաղակներով մատուցում են իրենց երկրպագությունները։ Ծառն այնքան բարձր չէ, բայց չափազանց ճյուղավորված է և փշոտ։ Հենց արմատներից անմիջապես վերև նրա տրամագիծը երեք ոտնաչափից չի անցնում։ Նա բարձրանում է որպես մի առանձին ծառ և ոչ մի հարևան չունի, և իսկապես մեզ համար էլ նա հանդիսանում էր առաջինը։ Հետագայում հանդիպեցինք միևնույն տեսակի մի քանի այլ ծառերի ևս, բայց ընդհանրապես նրանք թվով շատ քիչ էին։ Որովհետև մեր հանդիպելու ժամանակը ձմեռ էր, նա տերևներ չուներ, բայց տերևներին փոխարինում էին անհաշիվ թելեր, որոնցից կախված էին զանազան նվերներ, ինչպես՝ սիգարներ, հաց, միս, շորի կտորներ և այլն։ Աղքատ հնդիկները չունենալով մի հարմար բան՝ իրենց գոգնոցներից (պոնչո) քաշում են մի թել և կապում ծառից։ Հարուստ հնդիկները մի որևէ ծակից լցնում են ոգելից խմիչքներ և մաթե, ինչպես և ծառի տակից ծխում են դեպի վեր, կարծելով, որ այդպիսով Ուալիխուին ճաշակել կտան բոլոր հնարավոր հաճույքները։ Տեսարանը լրիվ անելու համար հիշատակենք և այն, որ ծառը շրջապատված էր ձիերի սպիտակ ոսկրներով։ Ձիերն այնտեղ մորթել էին որպես զոհաբերություններ։ Բոլոր հնդիկներն էլ, ամեն տարիքի և սեռի, մատուցում են իրենց նվիրատվությունները։ Այս անելով, նրանք մտածում են, որ իրենց ձիերը չեն հոգնի, իսկ իրենց բոլոր գործերում հաջողություն կունենան։ Այս բաներն ինձ պատմող գաուչոն ասում էր, որ խաղաղ ժամանակ նա ականատես է եղել այսպիսի մի տեսարանի և իր մյուս ընկերների հետ սպասել մինչև հնդիկների հեռանալը, որպեսզի Ուալիխուից գողանան նվերները։
Գաուչուները կարծում են, որ հնդիկների համար ծառն աստված է, բայց ավելի հավանական է թվում այն, որ նրանք այս համարում են որպես սրբավայր։ Իմ կարծիքով՝ այս ընտրության միակ պատճառն այն է, որ այդպիսի մի վտանգավոր ճանապարհի համար նա ծառայում է որպես ուղենիշ։ Սիերա դե լա Վենտանան երևում է ահագին հեռավորությունից։ Մի գաուչո պատմում էր ինձ, որ երբ մի անգամ նա մի հնդիկի հետ ձիով անցնում է Ռիո Կոլորադոյից, մի քանի մղոն հյուսիսից հնդիկն սկսում է միևնույն բացագանչությունները. նրանց համար սովորական է այդ, երբ առաջին անգամ տեսնում են սուրբ ծառը. հնդիկը ձեռքը նախ դնում է գլխին և ապա ուղղում Սիերայի ուղղությամբ։ Երբ նրան հարցնում է գաուչոն, թե ի՞նչ է նշանակում այդ, հնդիկը պատասխանում է կոտրատված սպաներենով՝ «առաջին տեսնելը Սիերան»։ Այս հետաքրքրական ծառից վեց փարսախ անցնելուց հետո մենք կանգ առանք գիշերելու համար։ Այդ նույն պահին սրաչյա գաուչոները դիտում էին մի դժբախտ կովի, որի հետևից ընկնելով, մի քանի րոպեից հետո բռնեցին նրան իրենց լասոներով և քաշեցին, բերին մորթեցին։ Այստեղ մենք ունեինք „en el campo” (դաշտի) կյանքի համար չորս անհրաժեշտ պայմանները — արոտատեղ ձիերի համար, ջուր (թեև տղմոտ), միս և վառելու փայտ։ Գաուչոների տրամադրությունը շատ բարձր էր, որովհետև նրանք ունեին այս բոլոր զեխությունները։ Մենք իսկույն ևեթ սկսեցինք աշխատել խեղճ կովի վրա։ Այդ առաջին գիշերն էր, որ ես անցկացնում էի բաց երկնքի տակ՝ որպես անկողին գործածելով ձիու թամբի տապճակը։ Գաուչոյի անկախ կյանքի մեջ կա մեծ երջանկություն։ Նա կարող է որևէ մոմենտ կանգնեցնել ձիդ և ասել՝ «այստեղ ենք անցկացնելու գիշերը»։ Այդ հարթավայրերի մեռելային լռությունը, արթուն պահապան շները, գաուչոների գնչուական խմբերի նման անկողիններ պատրաստելը կրակի շուրջը, իմ մտքում այդ առաջին գիշերից այնպիսի ուժեղ պատկերներ են թողել, որ երբեք չեն մոռացվելու։
Հաջորդ օրը վայրի բնույթը մնաց նույնը։ Թռչուններ կամ այլ կենդանիներ այստեղ շատ քիչ կան։ Երբեմն պատածում են եղջերուներ կամ գուանակոներ (վայրի լամա), բայց այստեղի ամենատարածված չորքոտանին ագուտին (Cavia Patagonics) է։ Այս կենդանին համապատասխանում է մեր նապաստակներին։ Սակայն նա այդ սեռից տարբերվում է մի շարք էական կողմերով, օրինակ՝ նա (ագուտին) հետևի ոտներին ունի միայն երեք մատ։ Բացի այդ, նա ծավալով էլ գրեթե երկու անգամ մեծ է մեր նապաստակներից, ունենալով քսանից—քսանհինգ ֆունտ<ref>Անգլիական ֆունտը 453 գրամ է։ ''Ծ. Թ.''</ref> քաշ։ Ագուտին անապատի իսկական բնակիչն է, և այդ տեղերում սակավ չեն հանդիպում նրանցից երկուսը կամ երեքը միասին, որոնք իրար հետևից ուղիղ գծով արագ ցատկոտելով անցնում են այս ամայի հարթավայրերով։ Նրանք տարածված են դեպի հյուսիս մինչև Սիերա Տապալդուենը (37°30՛ լայնություն), որից այն կողմ հարթավայրը միանգամից դառնում է կանաչ և խոնավ, իսկ նրանց հարավային սահմանը Պորտ Դեզիրեն և Սեն Խուլիանն են, որտեղ վայրն իր բնույթով շատ միապաղաղ է։ Զարմանալի է այն, որ թեև այժմ ագուտիներ չկան Պորտ Սեն Խուլիանից հարավ, այնուամենայնիվ կապիտան Վուդը 1670 թվին կատարած իր ճանապարհորդության մեջ խոսում է Պորտ Սեն Խուլիանում նրանց շատ լինելու մասին։ Ի՞նչպիսի պատճառ կարող էր փոխել լայնատարած, անբնակ և շատ քիչ այցելություններ ունեցած մի երկրում այսպիսի մի կենդանու տարածումը։ Պորտ Դեզիրեում կապիտան Վուդի մի օրում սպանած այդ կենդանիների թիվը ցույց է տալիս, որ նրանք պետք է այն ժամանակ շատ ավելի առատ լինեին այնտեղ, քան այժմ։ Որտեղ որ ապրում են վիսկաշաները և շինում իրենց բները, ագուտիներն օգտագործում են այդ բները։ Իսկ որտեղ որ վիսկաշաներ չկան, ինչպես, օրինակ, Բահիա Բլանկայում, ագուտիներն իրենք են շինում իրենց բները։ Նույն բանը կատարվում է նաև պամպասների փոքրիկ բվի (Athene cunicularia) հետ, որը մի քանի անգամ նկարագրված է, թե ինչպես պահակի նման կանգնում է բնի բերնին, իսկ Բանդա Օրիենտալում վիսկաշայի բացակայության պատճառով նա ստիպված է լինում ինքը փորել իր բնակարանը։
Հաջորդ առավոտը, որքան մոտենում էինք Ռիո Կոլորադոյին, այնքան երկրի տեսքը փոխվում էր։ Շուտով մենք եկանք կանաչ գորգերով ծածկված մի հարթավայր, որն իր ծաղիկներով, բարձրացած առվույտով և փոքրիկ բվերով նման էր պամպասի։ Մենք անցանք նաև մի բավականին ընդարձակ և տղմոտ ճահիճ, որն ամառը չորանում է և ծածկվում զանազան աղերից կազմված կեղևով, այդ պատճառով էլ նա կոչվում է „Salitral”։<ref>Ճահճուտ տեղեր, որտեղ որոշ աղեր, օրինակ՝ սալպետրը, չոր եղանակին պնդանում և կեղև են կազմում։ ''Ծ. Թ.''</ref> Նա ծածկված էր այնպիսի ցածր, սուկուլհնտ (հյութառատ) բույսերով, որոնք սովորաբար աճում են ծովափերին։ Կոլորադոյի լայնությունը մեր անցած տեղում հազիվ վաթսուն յարդ լինի։ Ընդհանրապես նա պետք է ունենա այդ լայնության կրկնակին։ Նրա ընթացքը վերին աստիճանի ոլորապտույտ է, որը նկատվում է ափերին բուսած եղեգների և ուռենիների միջոցով։ Ասում են, որ մինչև գետաբերանն ուղիղ գծով իննը փարսախ<ref>Մեկ փարսախը մոտ 4 կիլոմետր է։ ''Ծ. Թ.''</ref> է, իսկ հոսանքով՝ քսանհինգ։ Մենք ուշացանք նավակներով գետն անցնելիս, որովհետև այդ ժամանակ լողալով գետն էին անցնում մի քանի հարյուր մատակ ձի. նրանց տանում էին երկրի խորքերում գտնվող զորամասերին։ Ես երբեք չեմ դիտել ավելի զվարճալի տեսարան, քան կանգնեցրած ականթներով, լարված և փնչացող քթերով հարյուրավոր գլուխներ, որոնք բոլորն էլ ուղղված են միևնույն կողմը և ջրի երեսին երևում են երկակենցաղ կենդանիների բազմության նման։ Արշավախմբերի ժամանակ զինվորների միակ սնունդը կազմում է մատակ ձիու միսը։ Այս բանը մեծ նշանակություն ունի բանակի շարժման և տեղափոխության տեսակետից, որովհետև այս հարթավայրերում ձիու մի օրվա անցած ճանապարհը հասնում է ապշեցուցիչ չափերի։ Ինձ հավատացնում էին, որ չբեռնավորված ձին կարող է օրական հարյուր մղոն ճանապարհ անցնել և այդ շարունակել մի քանի օր անընդհատ։
Գեներալ Ռոսասի բանակատեղին գտնվում էր գետին շատ մոտիկ։ Այդ ներկայացնում էր մի քառանկյունի հրապարակ, որը կազմված էր կառքերից, արտիլերիայից, ծղնոտներից շինած հյուղակներից և այլն։ Զինվորները գրեթե, բոլորը հեծյալներ էին, և ևս կարծում եմ, որ այդ աստիճանի նողկալի, բանդիտանման բանակ երբևիցե մինչ այդ չի հավաքվել մի տեղ։ Մարդկանց մեծ մասը ծագումով ներկայացնում էին հնդիկի, նեգրի և սպանացու խառնուրդ։ Չգիտեմ, թե ինչո՛ւ այսպիսի ծագում ունեցող մարդիկ հազվադեպ են արտաքնապես ունենում բարյացակամ տեսք։ Գնացի քարտուղարի մոտ՝ իմ անցագիրս ցույց տալու համար։ Նա սկսեց ծանրաբարո և խորհրդավոր կերպով ինձ ենթարկել հարցուփորձի։ Բարեբախտաբար ինձ մոտ կար մի հանձնարարական Բուենոս Այրեսի<ref>Մեծ հաճույքով և ամենաանկեղծ բառերով արտահայտում եմ իմ երախտապարտությունը Բուենոս Այրեսի կառավարությանը՝ իր պարտավորիչ վերաբերմունքի համար, որով տվեց ինձ անցագիր երկրի բոլոր մասերի համար՝ որպես «Բիգլ»-ի բնագետի։</ref> կառավարությունից, որն ուղղված էր Պատագոնեսի հրամանատարին։ Այս նամակը տարան գեներալ Ռոսասին, գեներալ Ռոսասն ինձ շատ քաղաքավարի պատասխան էր ուղարկել, որից հետո քարտուղարը լցված էր սիրալիրությամբ և քաղցր ժպտով։ Որպես բնակարան վերցրինք մի հետաքրքիր և ծեր սպանացու ռանչո (rancho) կամ հյուղակ. այս սպանացին եղել էր Նապոլեոնի բանակում՝ դեպի Ռուսաստան կատարած արշավանքի ժամանակ։
Կոլորադոյում մնացինք երկու օր. այդտեղ ինձ շատ բան չկար անելու, որովհետև շրջապատը ներկայացնում էր մի ճահիճ, որը ամառը (դեկտեմբերին), երբ ձյունը հալչում է Կորդիլյերների վրա, հեղեղվում է գետերից։ Իմ գլխավոր զվարճությունը հնդիկ ընտանիքները դիտելն էր, որոնք գալիս էին մեր բնակած ռանչոն՝ մանրուքներ գնելու համար։ Ենթադրվում էր, որ գեներալ Ռոսասն ունի մոտ վեց հարյուր հնդիկ դաշնակիցներ։ Այդ մարդիկ բարձրահասակ էին և գեղեցիկ։ Հետագայում Հրո Երկրի վայրենիների մոտ հեշտ էր նկատել միևնույն կերպարանքը, որը ցրտի, սննդի կարիքին քաղաքակրթության բացակայության հետևանքով սոսկալի այլանդակվել էր։ Մի շարք հեղինակներ մարդկային ցեղերը որոնելիս այս հնդիկներին բաժանում են երկու դասի, բայց, իհարկե, այս ճիշտ չէ։ Նրանց երիտասարդ կանանց կամ չինասներից մի քանիսին կարելի էր մինչև անգամ գեղեցկուհիներ համարել։ Նրանց մազերը կոշտ էին, բայց պայծառ և սև, և նրանք իրենց մազերը հյուսում էին երկու հյուսերով և կախում հետևից՝ մինչև մեջքը։ Նրանց դեմքի գույնը թարմ էր և կարմիր, իսկ աչքերը շողում էին պայծառությամբ։ Նրանց սրունքները, ոտքերը և բազուկները փոքր էին և ունեին նուրբ կազմություն։ Ոտքերը և երբեմն էլ նրանց մեջքերը զարդարված էին կապույտ հուլունքներից պատրաստած ապարանջաններով։ Ոչ մի բան այնքան հետաքրքրական չէր, որքան ընտանեկան խմբերը։ Մի մայր իր մեկ կամ երկու աղջիկներով հաճախ գալիս էր մեր ռանչոն՝ բոլորը միասին հեծած լինելով միևնույն ձին։ Նրանք այնպես են ձի հեծնում, ինչպես տղամարդիկ, բայց իրենց ծնկներն անհամեմատ ավելի բարձր են պահում։ Այս սովորությունն առաջացել է գուցե նրանից, որ ճանապարհորդության ժամանակ նրանք շարունակ հեծնելով բեռնված ձիեր՝ այդպես են վարժվել։ Կանանց պարտականությունը ձի բեռնել կամ բեռներն իջեցնելն է, գիշերելու համար վրան պատրաստելը, մի խոսքով՝ նրանք պետք է լինեն այնպես, ինչպես բոլոր վայրենիների կանայք, նրանք պետք է լինեն օգտակար ստրկուհիներ։ Տղամարդիկ զբաղվում են կռվով, որսով, ձիերը պահելով և հեծնելու սարք պատրաստելով։ Նրանց ներսի գլխավոր զբաղմունքներից մեկը երկու քարեր իրար քսելն է՝ մինչև նրանք կատարելապես կլորանան. այդ քարերից նրանք բոլաներ են պատրաստում։ Այս կարևոր զենքով հնդիկը բռնում է իր որսը, ինչպես և իր ձին, որն ազատ թափառում է հարթավայրերում։ Կռվի ժամանակ նա ամենից առաջ փորձում է բոլայով գետին գլորել իր հակառակորդի ձին, և երբ ընկնելիս թշնամին շփոթվում կամ բռնվում է կապերից, նա սպանում է նրան չուսոյով։ Եթե գնդակները կպչում են միայն կենդանու մարմնին կամ վզին, այդ դեպքում հաճախ կենդանին իր հետ տանում է նրանց և կորցնում։ Որովհետև քարերը կլորացնելը երկու օրվա աշխատանք է, ուստի գնդակների արտադրությունն այստեղ մի հիմնական և սովորական զբաղմունք է։ Մարդկանցից և կանանցից մի քանիսն իրենց դեմքերը ներկել էին կարմիր գույնով, բայց երբեք չտեսա այստեղ այն հորիզոնական երիզները, որոնք շատ սովորական են Հրո Երկրի բնակիչների մոտ։ Նրանք հատկապես հպարտանում են, երբ նրանց գործածած իրերը պատրաստված են արծաթից։ Մի կասիկի կոշկի խթանը, ձիու թամբի ասպանդակը, դանակի կոթը և սանձը պատրաստված էին այս մետաղից. շրթների կապը և սանձը, որոնք պատրաստված էին մետաղաթելից, հազիվ թե լինեին մտրակի թելի չափ հաստ, և այդ կրակոտ նժույգների շրջումն աջ ու ձախ՝ այդպիսի թեթև շղթայի հրամանի տակ, հեծվորին տալիս էր վերին աստիճանի վայելուչ տեսք։
Գեներալ Ռոսասը ցանկություն էր հայտնել տեսնել ինձ. մի հանգամանք, որի համար ես հետագայում շատ ուրախ եղա։ Նա արտաքո կարգի նկարագրի տեր մարդ է և երկրում ունի վերին աստիճանի գերակշիռ ազդեցություն, որը հավանորեն նա ի սպաս կբերի այդ երկրի բարգավաճման և զարգացման համար։<ref>Այս նախագուշակումը դժբախտաբար ամբողջովին սխալ դուրս եկավ։ 1845 թիվ։</ref> Ասում են, որ նա ունի յոթանասունչորս քառակուսի փարսախ կալվածք և մոտավորապես երեքհարյուր հազար խոշոր եղջերավոր անասուն։ Նրա կալվածները կառավարվում են զարմանալիորեն լավ և հացահատիկի անհամեմատ ավելի բարձր բերք են տալիս, քան մի այլ կալվածք։ Ամենից առաջ նա իր հռչակը ձեռք է բերել իր ֆերմաների համար մշակած օրենքներով և այնպես լավ կարգապահ է դարձրել մի քանի հարյուր մարդու, որ հաջողությամբ են ետ մղում հնդիկների հարձակումները։ Շատ պատմություններ են պատմում նրա այն խիստ մեթոդների մասին, որոնցով նա իրագործում է իր օրենքները։ Այդ օրենքներից մեկը կիրակի օրը դանակ կրելն արգելելն էր, օրինազանցներին ենթարկելով ոտնակալի պատժի։ Այդ օրը (կիրակին) գլխավորապես խաղերի և խմելու հարբեցողության օր լինելով, ավելի շատ անախորժություններ կարող էին տեղի ունենալ, որի ժամանակ դանակով կռվելու ընդհանուր սովորության համեմատ՝ հաճախ հետևանքը դժբախտությունն էր լինում։ Մի կիրակի օր նահանգապետը մեծ շուքով այցելում է այս էստանսիան, և գեներալ Ռոսասն աճապարանքով վազում է նրան դիմավորելու համար՝ դանակը սովորականի պես գոտում խրած։ Սպասավորապետը բռնում է նրա թևը և հիշեցնում նրան այդ օրենքի մասին և այդ ժամանակ գեներալ Ռոսասը դառնալով նահանգապետին՝ ասում է, որ ինքը չափազանց ցավում է ասելու, որ ենթարկվելու է ոտնակալի պատժի և մինչև այնտեղից դուրս գալն իրավունքից զուրկ է մինչև անգամ իր տանը։ Կարճ ժամանակից հետո սպասավորապետին համոզում են, որ նա բաց անի ոտնակալները և ազատի գեներալ Ռոսասին, բայց հենց որ նա դուրս է գալիս ոտնակալներից, դառնում է դեպի սպասավորապետը և ասում. «Դու այժմ խախտել ես ընդհանուր. օրենքը, ուստի պետք է փոխարինես ինձ ոտնակալներում»։ Նման վերաբերմունքն ուրախացնում էր գաուչոներին, որոնք բոլորն էլ չափազանց հարգում են իրենց հավասարությունն ու արժանապատվությունը։
Գեներալ Ռոսասը միաժամանակ լավ ձիավար է, և այդ հատկությունը պակաս նշանակություն չունի մի այնպիսի երկրում, որտեղ կռվողներն իրենց կռվի առաջնորդին ընտրում են հետևյալ ձևով. մի խումբ չվարժեցրած և անզուսպ ձիեր քշում են կորալը և այնտեղից դուրս են թողնում մի դարպասից, որի վերևը գտնվում է հակուղիղ մի ձող։ Ըստ պայմանի, ով իրեն այդ ձողից գցի այս վայրի կենդանիներից մեկն ու մեկի վրա, երբ վերջիններս արագ դուրս են վազում կորալից, և կարողանա առանց թամբի կամ սանձի ոչ միայն հեծնել նրան, այլ և նրան ետ բերել դեպի կորալի դուռը, նա կլինի նրանց գեներալը։ Ով այս կատարեր հաջողությամբ, նա էլ կընտրվեր, և անկասկած նա կլիներ այսպիսի մի բանակի համար հարմար գեներալ։ Այս արտաքո կարգի ճարպկությունը ներկայացրել է նաև գեներալ Ռոսասը։
Այս միջոցներով և գաուչոների հետ սովորությունների և շորի համաձևությամբ նա երկրում ձեռք է բերել անսահման ժողովրդականություն, հետևաբար և միահեծան ուժ։ Մի անգլիացի առևտրական ինձ պատմեց հետևյալ պատմությունը. մի մարդ սպանում է մի ուրիշ մարդու։ Երբ ձերբակալվում է մարդասպանը և ենթարկվում հարցաքննության, պատասխանում է. «Նա գեներալ Ռոսասի հասցեին անբարեկիրթ բաներ ասաց, դրա համար էլ ես սպանեցի նրան»։ Մի շաբաթ հետո մարդասպանն ազատ է արձակվում։ Անկասկած այս վերաբերմունքը պետք է վերագրել գեներալի համախոհներին և ոչ գեներալին իրեն։
Խոսակցության մեջ նա էնտուզիաստիկ է (խանդավառ), զգայուն և վերին աստիճանի ծանրաբարո։ Նրա լրջությունը հասնում է ծայրահեղ աստիճանի։ Նրա ծաղրածուներից մեկը (նա հին ժամանակի բարոնների նման պահում է երկու ծաղրածու) ինձ պատմեց հետնյալ անեկդոտը. «Մի անգամ ես շատ էի ուզում լսել որոշ երաժշտություն, ուստի երկու-երեք անգամ դրա համար գնացի գեներալի մոտ։ Նա ասաց ինձ՝ «գնա՛ քո գործին, ես զբաղված եմ»։ Երկրորդ անգամ գնացի. նա ասաց՝ «եթե մեկ էլ գաս, քեզ կպատժեմ»։ Երրորդ անգամ խնդրելիս նա ծիծաղեց։ Ես դուրս վազեցի վրանից, բայց արդեն ուշ էր. նա հրամայեց երկու զինվորների բռնել ինձ և կապել ցցերին։ Ես նրան աղաչեցի երկնքի բոլոր սրբերի անունից ինձ ազատ թողնելու, բայց այդ չօգնեց.— երբ գեներալը ծիծաղում է, նա ոչ խենթին է խնայում, ոչ խելոքին»։ Խեղճ թռվռուն մարդը երբ վերհիշեց այդ պատիժը, կատարելապես տխրեց։ Այս մի վերին աստիճանի դաժան պատիժ է. չորս ցից են անկում գետնի մեջ, և մարդը հորիզոնական դիրքով, ամեն մի ձեռն ու ոտը մի ցցի կապած՝ մի քանի ժամ մնում է տարածված։ Պատժի այս ձևը ծագում է անասունների մորթիները չորացնելու եղանակից, որը կատարվում է նույն ձևով։ Իմ տեսակցությունն անցավ առանց որևէ ժպտի, և ես նրանից ստացա մի անցագիր և հրամաններ համապատասխան զորակայաններից ձիեր ստանալու համար, և այս նա տվեց ինձ վերին աստիճանի պարտավորիչ և պատրաստակամ ձևով։
Առավոտյան ուղևորվեցինք դեպի Բահիա Բլանկա, ուր հասանք երկու օրից հետո։ Թողնելով սովորական բանակատեղին՝ մենք անցանք հնդիկների տոլգոների (հյուղակ) մոտով։ Սրանք կլոր են, ինչպես հնոցը, և ծածկված են մորթիներով։ Յուրաքանչյուր հյուղակի բերանի մոտ գետնին անկված էր մի սրածայր չուսո։ Այդ հյուղակները բաժանվում էին առանձին խմբերի, որոնք պատկանում էին տարբեր կասիկների ցեղերին, իսկ խմբերն իրենց հերթին բաժանված էին ավելի փոքր խմբերի ըստ բնակիչների ազգակցական կապերի։ Մի քանի մղոն անցանք Կոլորադո գետահովտի երկայնքով։ Ափերի հեղեղվող հարթավայրերն արտաքնապես արգավանդ էին երևում, և ենթադրում են, որ այս մասերը շատ հարմար են հացահատիկային բույսեր մշակելու համար։ Դառնալով գետից դեպի հյուսիս՝ շուտով մենք մտանք մի երկիր, որը տարբերվում էր գետի հարավում գտնվող հարթավայրերից։ Չոր և անբերրի երկիրը դեռ շարունակվում էր, բայց այդտեղ կային բազմապիսի բույսեր, և կանաչ խոտը, թեև թուխ և խորշոմած, շատ ավելի առատ էր, և փշոտ մացառներն էլ ավելի քիչ։ Այս վերջիններս փոքր տարածությունից հետո բոլորովին չքացան, և հարթավայրերը մնացին առանց որևէ թփուտի և մերկ։ Բուսականության այս փոփոխությանը նշում է մեծ կրակավային նստվածքների սկիզբը, որը կազմում է պամպասների լայն տարածությունը և ծածկում է Բանդա Օրիենտալի գրանիտային ապառները։ Մագելլանի նեղուցից մինչև Կոլորադո, մոտ ութ հարյուր մղոն տարածություն, երկրի երեսն ամենուրեք կազմված է մանր խճերից, այս խճերը մեծ մասամբ պորֆիրից են և հավանորեն առաջացել են Կորդիլյերների ժայռերի բեկորներից։ Կոլորադոյից հյուսիս այս շերտը հետզհետե բարականում է, իսկ խճերը վերին աստիճանի փոքրանում են, և այստեղ էլ վերջանում է Պատագոնիայի բնորոշ բուսականությունը։
Մոտ քսանհինգ մղոն ձիով անցնելուց հետո եկանք ավազաթմբերի մի լայն գոտի, որը տարածվում է դեպի արևելք և արևմուտք այնքան հեռու, որքան աչքը կարող է տեսնել։ Ավազաբլրակները տարածվելով կավի վրա, հնարավոր են դարձնում հավաքվող ջրերից փոքրիկ լճակներ կազմվելը, և այսպիսով այս չոր երկրում առաջացնում են անգնահատելի թարմ ջրի պաշար։ Հաճախ մենք չենք կարող հիշել այն մեծ առավելությունը, որ առաջանում է երկրի մակերեսի անհավասարությունից, այսինքն բարձրություններից և ցածրություններից։ Ռիո Նեգրոյից մինչև Կոլորադո ընկած այդ երկար ճանապարհի վրա գոյություն ունեցող երկու ողորմելի աղբյուրները հետևանք են այդ հարթավայրերի չնչին անհարթությունների, առանց այդ անհարթությունների հնարավոր չէր լինի գտնել և ոչ մի կաթիլ ջուր։ Ավազաթմբերի գոտին անի մոտավորապես ութ մղոն լայնություն. հավանորեն հին ժամանակներում նա կազմել է մի մեծ էստուարի (գետաբերան) եզրը, որտեղից այժմ հոսում է Կոլորադոն։ Այս շրջանում, որտեղ հանդիպում են ցամաքի վերջին ժամանակների բարձրացման բացարձակ ապացույցների, այսպիսի տեսակետները չեն կարող զանց առնվել որևէ մեկի կողմից, մինչև անգամ եթե սոսկ նկատի առնվի այս երկրի ֆիզիկական աշխարհագրությունը։ Անցնելով ավազային տարածությունը՝ երեկոյան ժամանեցինք կայաններից մեկը. և որովհետև ձիերն արածում էին բավականին հեռվում, մենք որոշվեցինք գիշերել այդտեղ։
Այդ կայանի տունը գտնվում էր մեկից երկու հարյուր ոտնաչափ բարձրություն ունեցող մի բլրաշարքի տակին. այս շատ նշանակալի է այս երկրի համար։ Այս կայանը կամ պոստը գտնվում էր Աֆրիկայում ծնված մի նեգր լեյտենանտի հսկողության տակ։ Ի պատիվ նրան պետք է ասել, որ Բուենոս Այրեսից մինչև Կոլորադո ոչ մի ռանչո (հյուղակ) չկար, որ իր հարմարությամբ և կոկիկությամբ համեմատվեր այստեղի հետ։ Նա օտարականների կամ հյուրերի համար պատրաստել էր մի փոքրիկ սենյակ, իսկ ձիերի համար՝ մի փոքրիկ կորալ։ Այդ բոլորը շրջապատված էր փայտի ձողերով և եղեգներով։ Նա իր տան շրջապատում փորեր-պատրաստել էր մի խրամատ՝ հարձակումներից պաշտպանվելու համար։ Այս, իհարկե, քիչ նշանակություն կունենար, եթե հնդիկները հարձակվեին բայց նրա գլխավոր նպատակն այս դեպքում իր կյանքը թանգ ծախելն էր։ Մի քանի օր առաջ հնդիկների մի խումբ գիշերով անցել էր այդ տան մոտերքով։ Եթե նրանք իմանային այդ կայանի մասին, անկասկած մեր նեգր բարեկամը և իր չորս զինվորները սպանված կլինեին։ Ոչ մի տեղ ես չհանդիպեցի ավելի քաղաքավարի և ավելի պարտավորիչ մարդու, քան այս նեգրն էր, ուստի և շատ ավելի ցավալի էր տեսնել, թե ինչպես ուտելու ժամանակ նա մեզ հետ չէր նստում ճաշի։
Առավոտյան շատ վաղ բերել տվինք մեր ձիերը և ուրախ-զվարթ, քառատրոփ մեկնեցինք դեպի մյուս կայանը։ Մենք անցանք Կաբեսա դել Բուեյը. այս մի հին անուն է՝ տրված մի մեծ ճահճի սկզբին, որն սկսվում է Բահիա Բլանկայից։ Այստեղ նորից փոխեցինք մեր ձիերը և մի քանի փարսախ տարածություն անցանք եղեգնուտների և աղուտ ճահիճների միջով։ Վերջին անգամ վախելով մեր ձիերը՝ մենք նորից սկսեցինք ցեխի մեջ թաղվելով շարժվել առաջ։ Իմ ձին ընկավ, և ես լավ աղջրվեցի սև ճահճի մեջ — մի վերին աստիճանի անցանկալի պատահար, այն էլ այնպիսի ժամանակ, երբ փոխելու հագուստ չկա։ Բերդից մի քանի մղոն հեռու մենք հանդիպեցինք մի մարդու, որն ասաց մեզ, որ ինքը լսել է մի մեծ թնդանոթի կրակոց, որը նշան է հնդիկների մոտալուտ լինելուն։ Մենք իսկույն ևեթ թողինք ճանապարհը և սկսեցինք շարժվել եղեգնուտի կողքով, որը հալածվելու դեպքում փախուստի և թաքնվելու համար ամենահարմարն էր։ Մեծ էր մեր ուրախությունը, երբ հասանք բերդի պատերին, որտեղ իմացանք, որ այդ ամբողջ տագնապն իզուր է եղել, որովհետև այդ հնդիկները բարեկամ հնդիկներ են եղել և ցանկացել են միանալ գեներալ Ռոսասին։
Բահիա Բլանկան հազիվ թե արժանի լինի գյուղ կոչվելու։ Մի քանի տներ և զինվորների համար կառուցված բարակներ շրջապատված են մի խորը խրամատով և ամրացրած պատով։ Այդ գաղութը հիմնվել է վերջերս (1828 թվին), և նրա աճումը, զարգացումը մի դժվարին խնդիր է դարձել։ Բուենս Այրեսի կառավարությունը փոխանակ հետևելու սպանական փոխարքաների խելոք օրինակին, որոնք Ռիո Նեգրո հին գաղութի շրջապատի հողերը գնում էին հնդիկներից, անարդարացիորեն այդ տեղը գրավել էր բռնությամբ։ Այդ պատճառով էլ ստիպված էր ամրացնել գաղութը, սահմանափակել տների թիվը՝ չկարողանալով ընդարձակել պատերից դուրս գտնվող մշակվող հողի տարածությունը։ Մինչև անգամ անասունները բերդը շրջապատող հարթավայրից այն կողմ ազատ չէին հնդիկների հարձակումներից։
Նավահանգստի այն մասը, որտեղ «Բիգլ»-ը խարիսխ էր «ձգելու, լինելով քսանհինգ մղոն հեռու, ես կոմենդանտից խնդրեցի ձիեր և մեկ ուղեկցող՝ գնալու և իմանալու, թե արդյոք նավը եկե՞լ էր, թե ոչ։ Սկզբում մենք անցնում էինք մի կանաչ հարթավայրով, որը տարածվում էր մի փոքր առվակի հոսանքի ուղղությամբ. այնուհետև մտանք մի ընդարձակ ամայի հարթավայր՝ կազմված ավազից, աղուտ ճահիճներից կամ սոսկ ցեխից։ Հարթավայրի որոշ մասերը ծածկված էին ցածր թփուտներով, իսկ մյուս մասերը՝ այնպիսի սուկուլենտ (հյութառատ) բույսերով, որոնք փարթամ աճում են այն վայրերում, որտեղ կա առատ աղ։ Թեև երկիրն այդքան վատ է, բայց ջայլամներ, եղջերուներ, ագուտիներ և զրահակիրներ գտնվում էին առատ քանակությամբ։ Իմ ուղեկցողն ինձ պատմեց, թե ինչպես երկու ամիս առաջ փախուստի միջոցով հազիվհազ ազատել էր իր կյանքը։ Նա ուրիշ երկու մարդկանց հետ դուրս էր եկել որսի դաշտի այդ մասից ոչ հեռու, երբ նրանք հանկարծակի հանդիպում են մի խումբ հնդիկների, որոնք ընկնելով իրենց հետևից՝ շուտով բռնում են իր երկու ընկերներին և սպանում։ Իր ձիու ոտներն էլ բռնվում են բոլայով, բայց նա ցատկում է ներքև և կտրատում բոլայի կապերն իր դանակով. այս անելիս նա ստիպվում է թաքնվել ձիու հետևը, և նրա շուրջը վազվզելիս հնդիկների չուսոներից ստանում է երկու ծանր վերք։ Ցատկելով թամբի վրա՝ նա զարմանալի ճարպկությամբ քառատրոփ վազեցնելով իր ձին՝ ազատվում է իր հալածողների նիզակներից, որոնք հետևում են նրան մինչև բերդի պատերի տակ։ Այդ օրից սկսած արգելվում է բերդից հեռու տեղեր թափառելը։ Երբ ես դուրս եկա բերդից, այդ բանի մասին ոչինչ չէի իմանում և զարմանքով դիտում էի, թե ինչպիսի լրջությամբ իմ ուղեկիցը նայում էր մի եղջերուի, որն, ըստ երևույթին, վախեցած էր հեռվում գտնվող մի ինչ-որ խմբից։
Պարզվեց, որ «Բիգլ»-ը դեռ չէր եկել, հետևաբար ետ դարձանք, բայց ձիերը շուտով հոգնելով՝ մենք ստիպված եղանք գիշերել դաշտում, բացօթյա։ Առավոտյան մենք բռնել էինք մի զրահակիր, որն իր վահանի մեջ խորովելիս կազմում է մի հրաշալի աման կերակուր, բայց երկու քաղցած մարդու նախաճաշի և ճաշի համար այնքան էլ գոհացուցիչ չէր։ Այնտեղ, որտեղ մենք իջել էինք գիշերելու, գետինը ծածկված էր նատրիում սուլֆատի շերտով, ուստի և, իհարկե, ջուր գոյություն ունենալ չէր կարող։ Այնուամենայնիվ մինչև անգամ այստեղ բազմաթիվ փոքր կրծողներ կարողանում են ապրել։ Տուկուտուկոն մինչև կես գիշեր իմ գլխի տակին հանում էր իր ''տքտքոցի'' նման փոքրիկ խռնչոցները։ Մեր ձիերը շատ վատ էին և առավոտյան շուտով ուժասպառ եղան, որովհետև ոչինչ չէին խմել, այնպես որ մենք ստիպված էինք քայլել։ Կեսօրին մոտ մեր շները բռնեցին մի փոքրիկ վայրի այծ, որ մենք խորովեցինք։ Այդ խորովածից մի քիչ ուտելուց հետո ես անտանելիորեն ծարավեցի։ Այդ տանջանքն ավելի մեծանում էր, երբ տեսնում էինք նորերս եկած անձրևից ճանապարհի վրա գոյացած վճիտ ջրի փոքրիկ լճակները, որոնցից մի կաթիլ խմել չէր կարելի։ Հազիվ թե քսանչորս ժամ լիներ, որ ջուր չէի խմել, և այդ ժամանակի մի մասն էի անցկացրել արևի տակ, բայց ծարավն ինձ կատարյալ թուլացրել էր։ Ես չեմ կարող հասկանալ, թե ինչպես մարդիկ կարող են ապրել այսպիսի պայմաններում երկու-երեք օր։ Միաժամանակ պիտի խոստովանեմ, որ իմ ուղեկիցը բոլորովին չէր նեղվում և զարմացել էր, որ մի օրվա զրկանքն այդ աստիճանի տանջալից էր ինձ համար։
Մի քանի անգամ արդեն ակնարկել եմ, որ այստեղ գետինը ծածկված է աղային կեղևով։ Այս երևույթը բոլորովին տարբերվում է սալինաների (աղուտ լճեր) երևույթից և շատ ավելի հետաքրքրական է և ուշագրավ։ Հարավային Ամերիկայի շատ մասերում, որտեղ կլիման բավականին չորային է, այս կեղևարկումները սովորական են. ոչ մի տեղ ես չեմ տեսել, որ նրանք այնքան առատ լինեն, որքան Բահիա Բլանկայի շրջակայքում։ Այստեղ և Պատագոնիայի այլ մասերում աղը բաղկացած է գլխավորապես նատրիում սուլֆատից, որի հետ խառն կա նաև փոքր քանակությամբ կերակրի սովորական աղ։ Այս աղուտներում (սալիտրալ)<ref>Սպանացիները այսպիսի տեղերն անվանում են սալիտրալներ. այդ անունը՝ դրանց համար ճիշտ չէ։ Նրանք այս նյութը շփոթում են սալպետրի հետ։</ref> ամբողջ հարթավայրն իրենից ներկայացնում է սև տղմային հողի մի մեծ տարածություն, տեղ-տեղ աճում են բույսերի փնջեր։ Մի շաբաթյա տաք և չոր եղանակից հետո, եթե մեկը վերադառնա այս տարածություններից մեկի միջով, նա զարմանքով կտեսնի հարթավայրը քառակուսի մղոններով սպիտակած բոլորովին։ Նրան կթվա, թե մի բարակ շերտ ձյուն է եկել, և տեղ-տեղ քամու միջոցով կույտեր են կուտակվել։ Այս վերջին երևույթն առաջանում է նրանից, որ դանդաղ գոլորշիացման ժամանակ աղի աղբյուրները հավաքվում են չորացած խոտի տերևների, փայտի կտորների կամ փշրված հողի շուրջ և ոչ թե բյուրեղանում լճացած ջրի հատակին։ Աղուտները պատահում են կամ հարթավայրի այնպիսի տարածություններում, որոնք ծովից միայն մի քանի ոտնաչափ են բարձր, և կամ թե գետերի ափերը կազմող հեղեղվող գետնի վրա։ Մ. Պարշապը<ref>Voyage dans I’Amèrique Mérid., par M. A. d’Orbigny. Part. Hist., tome. I, p 664.</ref> պարզել է, որ հարթավայրերի վրա գտնվող աղային կեղևը, որը ծովից գտնվում է մի քանի մղոն հեռու, բաղկացած է լինում գլխավորապես նատրիում սուլֆատից, պարունակելով միայն յոթը տոկոս սովորական աղ, մինչ ծովափին մոտիկ գտնվողների մոտ սովորական աղի տոկոսը բարձրանում է մինչև երեսունյոթ տոկոս։ Այս հանգամանքն ստիպում է մարդկանց ենթադրելու, որ նատրիում սուլֆատն առաջանում է հողի մեջ՝ քլորային միացություններից, որոնք մակերեսին են մնում վերջին ժամանակներում՝ այս չոր երկրի դանդաղ բարձրացման ընթացքում։ Այս ամբողջ երևույթն արժանի է բնագետների ուշադրության։ Արդյոք աղ սիրող սուկուլենտ (հյութառատ) բույսերը, որոնք հայտնի են որպես շատ նատրիում պարունակողներ, կարո՞ղ են քայքայել քլորի միացությունները. արդյոք սև գարշահոտ տիղմը, որի մեջ գտնվում են առատ քանակությամբ օրգանական նյութեր, կարո՞ղ է տալ ծծումբ և վերջը ծծմբաթթու։
Երկու օր հետո ես նորից գնացի նավահանգիստը։ Դեռ չէինք հեռացել մեր որոշյալ վայրից, իմ ուղեկիցը, նույն մարդը, որն ինձ հետ եղել էր երկու օր առաջ, նկատեց երեք մարդու, որոնք ձիով որս էին անում։ Նա անմիջապես ցած իջավ ձիուց և ուշադիր կերպով նրանց դիտելուց հետո ասաց. «Սրանք քրիստոնյաների նման ձի չեն նստել, և, բացի այդ, ոչ ոք չի կարող բերդից այսքան հեռանալ»։ Այդ երեք որսորդները մոտեցան իրար և մեզ նման ցած եկան ձիերից։ Վերջը մեկը նորից հեծավ ձին և քշելով բլրի վրայով՝ անհետացավ մեր աչքից։ Իմ ընկերն ասաց. «Այժմ պետք է հեծնել ձիերը. ատրճանակդ լցրո՛ւ». իսկ ինքը նայեց իր սրին։ Ես հարցրի, «Դրանք հնդիկնե՞ր են»։— „Quien sabe?” (ո՞վ գիտե), «եթե միայն երեք հոգի են և ուրիշները չկան, այդ նշանակության չունի»։ Ինձ այնպես թվաց, որ բլրի վրայով անցնողն իր ցեղի անդամներին կանչելու գնաց։ Այս բանի մասին ես հարցրի իմ ուղեկցին, բայց ամբողջ պատասխանը, որ ես կարողացա նրանից կորզել „Quien Scibe”-ն էր։ Նրա գլուխը և աչքերը ոչ մի րոպե չէին դադարում զգուշությամբ հորիզոնը հեռվում զննելուց։ Նրա այդ անսովոր սառնությունն ինձ թվում էր վատ կատակ, և ես հարցրի նրանք թե ինչո՞ւ մենք չենք վերադառնում տուն։ Ես շատ զարմացա, երբ նա պատասխանեց. «Մենք վերադառնալու ենք, բայց այնպիսի մի ճանապարհով, որ անցնի ճահճի մոտով, որտեղով մենք կարող ենք ձիերին քառասմբակ վազեցնել որքան որ հնարավոր է, իսկ այնուհետև, որտեղ հնարավոր չէ, պետք է ապավինենք մեր սեփական ոտքերին, որից հետո վտանգ չի լինի»։ Այդ բոլորն ինձ այնքան էլ ճիշտ չէին թվում, և ուզում էի արագացնել մեր քայլերը։ Նա ասաց, «Ո՛չ, չպետք է քշել, մինչև նրանք չքշեն իրենց ձիերը»։ Երբ մի փոքր անհարթություն ծածկում էր մեզ մենք արագ քշում էինք ձիերը, իսկ բաց տեղում շարունակում էինք քայլել։ Վերջապես հասանք մի հովիտ և դառնալով դեպի ձախ՝ արագ քշեցինք դեպի բլրի տակը, նա իր ձին տվեց ինծ պահելու, շներին պառկեցրեց գետնին և իր ձեռքերի ու ծնկների վրայով սողոսկելով սկսեց հետախուզել շրջապատը։ Այս դիրքում նա որոշ ժամանակ մնալուց հետո, վերջապես, բարձր ծիծաղով, բացագանչեց՝ „Mugeres!” (կանա՜յք)։ Նա ճանաչեց նրանց, դրանք մայորի որդու կինը և քենին էին, որոնք ջայլամի ձվեր էին փնտրում։ Ես այդ դեպքը և այս մարդու ընթացքը նկարագրեցի նրա համար, որ նա յուրաքանչյուր շարժում կատարելիս հավատացած էր, թե սրանք մեզ հետևող հնդիկներ էին։ Սակայն երբ պարզվեց մեր անիմաստ սխալվելը, նա ինձ բացատրեց հարյուրավոր պատճառներ, թե ինչո՛ւ նրանք հնդիկներ չէին կարող լինել, իսկ այդ պատճառներից և ոչ մեկը ժամանակին չեկավ նրա գլուխը։ Այնուհետև ձիերը հեծած՝ հանգիստ և խաղաղ իջանք մի տափարակ տեղ, որը կոչվում է Պունտա Ալտա, որտեղից մենք կարող էինք տեսնել գրեթե ամբողջ Բահիա Բլանկայի մեծ նավահանգիստը։
Այդտեղ ջրի ընդարձակ տարածությունն ակոսվել է տղմի բազմաթիվ մեծ թմբերով, որոնց տեղացիներն անվանում են կանդրեխալես կամ խեչափառանոցներ, որովհետև այդտեղ ապրում են անհաշիվ թվով փոքր խեչափառներ։ Այդ տիղմն այնքան փափուկ է, որ նրա վրայով քայլել հնարավոր չէ մինչև անգամ մի քանի քայլ։ Այդ թմբերից շատերի մակերեսները ծածկված են երկար եղեգներով, որոնց ծայրերը մակընթացության ժամանակ երևում են ջրից վերև։ Մի անգամ, երբ մենք գտնվում էինք մի նավակում, այնպես խճճվեցինք այս ծանծաղուտների մեջ, որ շատ դժվարությամբ էինք գտնում մեր ճանապարհը։ Բացի տղմի հարթ շերտերից, ոչինչ չէր երևում, օրն այնքան պարզ չէր, իսկ ռեֆրակցիան՝ բարձր, կամ, ինչպես նավաստիներն էին ասում, «ամեն ինչ տարտամ էր երևում»։ Մեր տեսողության դաշտի միակ առարկան, որը գտնվում էր իր տեղում, հորիզոնն էր. եղեգները նմանվում էին մացառների, որոնք կախված են օդից՝ առանց հենարանի, ջուրը նմանվում էր տղմի թմբերին, իսկ տղմի թմբերը՝ ջրի։
Գիշերն անցկացրինք Պունտա Ալտայում, և ես զբաղված էի բրածո ոսկրներ որոնելով։ Այս վայրը մի կատարյալ գետնադամբան էր անհետացած ահռելի կենդանիների համար։ Երեկոն կատարյալ խաղաղ էր և պարզկա։ Տեսարանի վերին աստիճանի մոնոտոն լինելը նրան մի առանձին հետաքրքրականություն էր տալիս մինչև անգամ ցեխի թմբերի և ճայերի, ավազաբլուրների և մենավոր անգղների առկայությամբ։ Առավոտյան ետ դառնալիս հանդիպեցինք մի պումայի (առյուծակատու) բոլորովին թարմ ոտնահետքի, բայց մեզ չհաջողվեց գտնել նրան։ Մենք տեսանք նաև երկու սորիլյո, որոնք ունեն զզվելի հոտ։ Սրանք շատ սովորական են այստեղի համար։ Ընդհանուր տեսքով սորիլյոն նման է ժանտաքիսին, բայց քիչ ավելի մեծ է և համեմատաբար ավելի հաստ է։ Լավ գիտենալով իր կարողությունը՝ նա ցերեկով թափառում է բաց դաշտերում և ոչ շնից է վախենում, ոչ մարդուց։ Եթե մի շուն հարձակվում է, նրա համարձակությունն անմիջապես կոտրվում է սորիլյոյի արձակած մի քանի կաթիլ գարշահոտ յուղի միջոցով, որն առաջացնում է ուժեղ սրտախառնություն, և քթից սկսում է հոսել։ Ինչ իր որ մի անգամ ապականվում է այդ նյութով, ընդմիշտ անպետք է դառնում։ Ազարան ասում է, որ այդ հոտն զգացվում է մեկ փարսախ հեռավորությունից։ Մի քանի անգամ Մոնտեվիդեոյի նավահանգիստը մտնելիս, երբ քամին ցամաքից է եղել, մենք նավի վրա զգացել ենք այդ հոտը։ Հայտնի է, որ բոլոր կենդանիները մեծ հոժարությամբ իրենց տեղը զիջում են սորիլյոյին։
