Changes
/* Գլուխ չորրորդ */
=== Գլուխ չորրորդ ===
Լապտերի լույսը զգուշորեն սահեց պատերի վրայով և անզոր կախվեց անձավի ցեխոտ հատակին։ Ստորգետնյա կացարանի տեսքը հուսահատեցնող էր. բոլոր կողմերից բարձրացող ծանր, խոժոռ ժայռերը միանալով կազմում էին քարե մի փափախ, որի ամենավերին ծայրում՝ եռյակի համար անմատչելի հեռավորության վրա, ծռմռվում էր ձվաձև անցքի երկնագույն կարկատանը։ Նույն ճանապարհով անձավից դուրս պրծնելու մասին անիմաստ էր նույնիսկ մտածելը։ Արամը, Գագիկն ու Հասմիկը դա հասկացան համարյա, միաժամանակ, պատերի կամարակապ թեքությունը հայտնաբերելուն պես, և լուռ սեղմվեցին իրար։ Հասմիկն անկարող եղավ զսպել հեկեկոցը։ Արամը հիշեց այն ծանր խոսքերը, որ ասել էր նրան և վատ զգաց իրեն. «Փոքրոգի... և ինչպե՞ս չամաչեցիր...» նա զգուշորեն գրկեց աղջկա ցնցվող ուսերն ու կիսաձայն ասաց.
— Պետք չէ, լաց մի՛ լինի։
— Ճիշտ է, լաց մի՛ լինի,— հաստատեց Գագիկը և տնքտնքալով տեղավորվեց փոքրիկ ելուստի ծայրին։ Լապտերի լույսը, որ մինչ այդ լուսավորում էր դատարկ քարակտորը՝ ընկավ տղայի ոտքին և լուսավորեց անդրավարտիքի աջ փոզքի պատռվածքից երևացող վերքը։ Վերքր Գագիկն ստացել էր երկու օր առաջ բզեզի ետևից վազելիս։ Միջատով տարված, չէր նկատել փշալարի խուրձը, որ դրված էր Վաղինակ ապոր ցանկապատի տակ։ Ընկել էր ժանգոտ մետաղափշերի վրա ու պատառոտել ոտքը։ Վերքն, իհարկե, փակվել էր։ Բայց քարանձավն ընկնելու ժամանակ ոտքը նորից կպել էր ինչ֊որ սրածայր քարի, պատռել անդրավարտիքը և միաժամանակ վիրավորել դեռ չապաքինված ոտքը։ Դրանից տղան համարյա չէր կարողանում շարժվել։
— Ցավո՞ւմ է,— հեկեկոցի միջից հարցրեց Հասմիկը, որը ելուստի ծայրին Գագիկի նստելուց հետո դեռ չէր կարողացել հայացքը հեռացնել վիրավոր ոտքից։
— Չէ, դատարկ բան է, արդեն մոռացել էի։ Հարկավոր է միայն անդրավարտիքի եզրը պոկել, և վերջ,— Գագիկը փոքր ինչ բարձրացրեց ոտքը, չորացած արյան հետ մաշկին կպած հագուստի եզրերը պոկելու համար, բայց Արամը թույլ չտվեց՝ ամուր բռնեց ընկերոջ ձեռքն ու համարյա ճչաց.
— Մի անի։ Արյունր հազիվ է կտրվել, նորից կսկսի։
— Բայց այսպես էլ ձգվում է, ցավեցնում։ Չի թողնում շարժվել։
— Իսկ դու մի՛ շարժվիր, ինչի՞դ է պետք։ Միևնույն է, այստեղից դուրս պրծնողը չենք։
— Կպրծնենք։
— Հը՜մ... այս գմբեթաձև պատերի վրայով նույնիսկ մողեսը չի կարող անցքին հասնել, ուր մնաց մենք...
— Մողեսը չի հասնի, բայց մենք կհասնենք։ Մողեսը խելք չունի, իսկ մենք ունենք։ Հը՞, Հասմիկ, ճիշտ չէ՞,— վերջին խոսքի հետ նա ձեռքն զգուշորեն հպեց աղջկա ուսին։
Հասմիկն արցունքոտ աչքերը հառեց գլխավերևի ձվաձև անցքին, ասես մեկ անգամ էլ նրա անմատչելիության մեջ համոզվելու համար, և դանդաղ տարուբերեց գլուխը.
— Անհնար բան է։
— Ճիշտ է, այդ անցքով վերադառնալն անհնար բան է, դրա համար էլ մենք նոր ճանապարհ կգտնենք։
— Լսիր, Գագիկ,— խոսակցությանը խառնվեց Արամը,— դու այդ բոլորն ասում ես Հասմիկին ու ինձ սրտապնդելու համա՞ր,— խոժոռված հոնքերի տակից նայեց ընկերոջը,— պետք չէ։
— Ինչ սրտապնդել, բոլորովին։ Դրանում ես համոզված եմ։
Արամը նույնիսկ չէր կասկածում, որ Գագիկն այդ բոլորն ասում է հենց այնպես՝ իրեն ու Հասմիկին սրտապնդելու համար, և դրանից վիրավորվում էր։ «Երեխաների տեղ է դրել։ Մտածում է, որ ինքն ավելի քիչ է վախենում, քան մենք։ Մոռացել է, որ եթե ես չլինեի Լեղաճաքից սկսած բոլորը մեկ-մեկ կջարդեին իրեն։ Չէ, վախեցող չկա, ինչ ուզում է լինի»։ Նրանք երկու անգամ արդեն ուսումնասիրել էին անձավի խորդուբորդ պատերը՝ հիմքից մինչև գագաթ և ոչ մի անցք չէին հայտնաբերել։ Անձավն իսկական քարե բանտ էր, որի միակ ելքը՝ ութ֊տասը մետր բարձրության վրա բացվող ձվաձև անցքն էր, որը սակայն տեղատարափից հետո օզոնով հարստացած օդից բացի ուրիշ ոչինչ չէր կարող տալ եռյակին։ Բայց միաժամանակ սխալ էր նաև Արամի ենթադրությունը՝ Գագիկը բոլորովին էլ չէր մտածում Հասմիկին ու նրան երեխաների տեղ դնել կամ ցույց տալ, թե ինքն ավելի քիչ է վախենում։
— Լսիր, Արամ, ազնիվ խոսք, ես ոչինչ չեմ ձևացնում։ Ախր դա կարող ես ինքդ էլ հասկանալ. անձավում գոյություն ունի օդի հոսանք, իսկ օդի հոսանքր միայն մեկ անցքով առաջանալ չի կարող։
— Ճիշտ է,— հաստատեց Հասմիկը,— օդի հոսանքը միայն մեկ անցքով առաջանալ չի կարող։ Դրա համար հարկավոր է նաև երկրորդ անցք։
— Լսեցի՞ր։ Ուրեմն պետք է գտնել այդ անցքը։ Այ թե ինչու եմ ուզում պոկել այս անիծվածը,— վերջին խոսքի հետ Գագիկը ձգեց անդրավարտիքի պատոված փողքը։
Այս անդամ Արամը չհասցրեց արգելել։ Հիմա արդեն Գագիկը կարող էր գոնե շարժվել։ Նա անմիջապես բարձրացավ տեղից ու սկսեց կաղալով գնալ պատերի երկարությամբ։ Քայլում էր դանդաղ աջ ձեռքը վեր բարձրացրած։
Մեկ լրիվ պտույտ կատարելուց հետո նա փոքրացրեց շրջագծի շառավիղը, այսինքն հեռացավ պատից։ Փոքր-ինչ հանգստացավ ու շարունակեց քայլել, ինչպես նախորդ անգամ՝ դանդաղ, աջ ձեռքը բարձրացրած վեր։
— Գուցե կկարողանայի՞նք քեզ օգնել,— կիսաձայն հարցրեց Արամը, որ ոչինչ չէր հասկացել Գագիկի տարօրինակ շարժումներից։
— Ես փորձում եմ գտնել անցքը։
— Ձեռքո՞վ։
— Իհարկե։ Այսպես կորոշեմ, թե անձավի որ մասումն է օդի հոսանքն ավելի ուժեղ և այդտեղ էլ կփնտրենք անցքը։
Արամը թոթվեց ուսերն ու հառաչեց.
— Եթե անցք լիներ հենց առաջին պտույտի ժամանակ կգտնեիր, էլի։
— Անցք անպայման կա։
— Իսկ ինչո՞ւ չգտար։
— Որովհետև պատին մոտ էի քայլում։
— Հետո ի՞նչ։
— Հետո այն, որ անցքը մի փոքր ավելի բարձր է, քան իմ ձեռքի բարձրությունը։ Դրա համար էլ առաջին անգամ չգտա, իսկ հիմա կգտնեմ, ա՛յ,— նա անսպասելիորեն լռեց։ Մի քայլ ետ գնաց, հետո նորից առաջ, թոթվեց ուսերն ու քրթմնջաց,— կարծես թե, սպասիր... Արամ։
— Ի՞նչ։
— Լուսավորիր այս պատը։
Արամն անմիջապես բարձրացրեց լապտերը։ «Երանի ճիշտ լիներ»։ Լույսը թրթռաց նոթերը կիտած ժայռաբեկորի վրա։ Անհամբեր երեք հայացքներ վազեցին կարմրադեղնավուն ճառագայթների ետևից, լայնությամբ ու երկարությամբ չափչփեցին քարե կիսաշրջանը։ Անցքի ոչ մի հետք, ոչ մի նշան։ Արամը հուսահատված իջեցրեց ձեռքը։ Բայց Գագիկը պնդեց, որ պատի վրա չի կարող անցք չլինել և ընկերոջը խնդրեց նորից լուսավորել պատը։
Գագիկը չէր սխալվել։ Անցքն առաջինը նկատեց Հասմիկը։ Լույսը նոր էր փաթաթվել առյուծի երախ հիշեցնող զույգ քարերին, երբ նա քաշեց Արամի թևը և խնդրեց նորից լուսավորել առյուծի երախը։ Արամն անմիջապես կատարեց աղջկա պահանջը՝ լույսը փաթաթվեց միմյանցից սուր անկյան տակ հեռացած զույգ քարերին և երեքն էլ միաժամանակ տեսան մարդաբոյ անցքը, որ խնամքով պահվել էր առյուծի երախ հիշեցնող ժայռաբեկորի գանգաձև ստվերում։
Ուրախության ճիչերն արձագանք տվին քարակոփ պատերի մեջ։ Երեքից ոչ մեկն այդ պահին չէր կարող պատկերացնել այն դժվարություններն ու անակնկալները, որ սպասում էին իրենց մթությամբ լցված անցքի ճանապարհին։ Դա միակ փրկությունն էր և առանց ժամանակ կորցնելու նրանք նետվեցին դեպի «առյուծի երախը»։
Առաջինը բարձրացավ Գագիկը։ Արամի և Հասմիկի օգնությամբ նա մի կերպ հասավ անցքին, կառչեց ինչ֊որ քարակոշտի, գլուխը խցկեց անցքի մեջ, վերջնականապես համոզվեց, որ օդի հոսանքը այնտեղ ավելի զգալի է և շրջվելով, ձեռքը մեկնեց Հասմիկին։ Արամը բարձրացավ վերջինը, Հասմիկին օգնելուց հետո։
Մթությունն անցքում ավելի սև էր և ավելի թանձր, բայց դա երեքից ոչ մեկին չվախեցրեց։
Արամը վերցրեց ուսապարկն ու ընկավ առաջ։ Շուտափույթ փրկության հույսը ոգևորել էր նրան, վերադարձրել ինքնավստահությունը։
Գագիկն ու Հասմիկը հետևեցին Արամին։
{{ԵրեքԱստղ}}
Անձավը տարօրինակ էր։
Ուղիղ մեջտեղից, հորիզոնական գծով անցուղին բաժանվում էր երկու մասերի, որոնք ընդհանուր ոչինչ չունեին միմյանց հետ։ Վերևի կեսը՝ այսինքն առաստաղն ու պատերի մի մասը, կազմված էին խոժոռ ժայռաբեկորներից՝ սուր-սուր ցցվածքներով և հզոր կուտակումներով, որոնք ասես գազանների կերպարանք առած սպասում էին հրամանի, եռյակի վրա գրոհելու համար։ Ներքևի կեսը՝ հատակն ու պատերի մնացած մասը, լրիվ հակադրություն էր առաջինին՝ ողորկ էր, հարթ, ասես հարյուրավոր վարպետներ էին աշխատել այնտեղ և տարիների ծանր աշխատանքով կոկել որձաքարերի կողերը։ Ոչ մի ցցվածք կամ սուր ելուստ, ոչ մի անհարթություն կամ կուտակում։ Արամն ասաց, որ քարանձավում ինչ֊որ ժամանակ մարդիկ են բնակվել և հենց նրանք էլ կոկել են հատակն ու պատերի կեսը։ Հասմիկի կարծիքով, դա այլ մոլորակներից երկիր ժամանած բանական էակների գործն է։
Գագիկը չհամաձայնեց ոչ առաջինի հետ, ոչ երկրորդի.
— Խելքի մոտ բան չեք ասում,— նկատեց նա,— ոչ քո մարդիկ,— նա նայեց Արամին,— ոչ էլ օտար մոլորակից եկած էակները այստեղ ոչինչ չեն արել։ Պատերր հղկվել են բոլորովին այլ ճանապարհով...
— Ի՞նչ ճանապարհով,— փնթփնթաց Արամը։
Գագիկը չպատասխանեց, որովհետև չգիտեր, թե ինչպես են կոկվել ստորգետնյա ճանապարհի պատերը։ Պարզապես նա համաձայն չէր Արամի և Հասմիկի տեսակետին։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև ճանապարհի տեսքը հակասում էր նրանց բացատրություններին։ Ճանապարհի տարբեր մասերում անցուղին ուներ տարբեր լայնություն, որը մեկ մեծանում էր, մեկ՝ փոքրանում։ Իսկ այդ փոփոխությունների հետ միաժամանակ ավելանում ու պակասում էր անցուղու կոկված մասերի բարձրությունը։ Այնտեղ, ուր ճանապարհը լայնանում էր, կոկված մասերի բարձրությունն իջնում էր և հակառակը՝ ճանապարհի նեղ մասերում՝ բարձրանում։ Այս բանը Գագիկին մտածելու առիթ էր տալիս, բայց և այնպես վերջնական պատասխան գտնելը դժվար էր։ Իսկ Արամը նրա լռությամբ բավարարվել չէր կարող։ Արամը գիտեր, որ անձավի երկրորդ ելքը գտնելու գործում ինքը հարյուր տոկոսով տանուլ էր տվել և հիմա ամեն կերպ ձգտում էր Հասմիկի աչքում վերականգնել կորցրած հեղինակությունը։
— Դե սպասում ենք քո գիտական բացատրությանը,— առժամանակ լռելուց հետո նորից չխոսեց նա։
Գագիկը չպատասխանեց։ Դրանից Արամն ավելի ոգևորվեց.
— Ձայն հանիր, ընկեր գիտնական, սպասում ենք։
Գագիկը խուլ տնքաց և առաջարկեց նստել, հանգստանալու։ Ոտքի վերքը պարզապես տանջում էր տղային։ Մինչ այդ նա կարողացել էր թաքցնել ցավը, ցույց չտալ և թերևս հենց այդ լարումն էլ ուժասպառ էր արել։ Արամն ու Հասմիկը նույնպես հոգնել էին և անմիջապես համաձայնեցին Գագիկի առաջարկին։ Նստելուն պես, Հասմիկը ձեռքը քսեց անցուղու ողորկ հատակին ու կիսաձայն ասաց.
— Իսկական Սոչիի ծովաքար լինի։
Գագիկը մոռացավ և՛ վերք, և՛ ցավ։ Լսեց աղջկա ասածն ու թռավ տեղից։
— Ի՞նչ։ Ասացիր իսկական ինչ լինի՞...
— Ծովաքար,— կրկնեց շփոթված Հասմիկը,— անցյալ տարի հայրիկս էր Սոչիից բերել, մինչև հիմա էլ մեր տանը գցած է։ Այս հատակի պես հարթ ու սահուն է։
Գագիկն ամբողջ ուժով թփփացրեց Արամի ուսին.
— Տեսա՞ր։
— Ի՞նչը։
— Ծովաքարը... Հենց այդ է որ կա՝ ծովաքար։ Ինչ հիմարն ենք։ Իհարկե ծովաքար։ Ավելի ճիշտ, գետաքար... այստեղից գետ է հոսել, հասկացա՞ք։ Հոսել է հարյուր տարի առաջ, հազար տարի առաջ և կոկել անձավի պատերն ու հատակը։ Որձաքարի կեսը ջուրը չի կոկել, որովհետև հոսանքը չի լցրել անձավի ողջ տարածությունը։ Հենց դրա համար էլ լայն մա սերում հարթված պատի բարձրությունն իջնում է, նեղ մասերում՝ բարձրանում։ Հասարակ բան է, իսկ մենք հիմարների պես գլխի չէինք ընկնում։
— Իսկ հետո ո՞ւր կորավ քո այդ գետը,— հեգնեց Արամը, որը բոլորովին չհավատաց ընկերոջ բացատրությանը,— գուցե հիմա էլ է հոսում, հը՞...
— Չէ, հիմա էլ չի հոսում,— ոգևորությունը Գագիկին թույլ լտվեց նկատել ընկերոջ հեգնանքը,— հիմա գետն անհետացել է։ Երկրաշարժ է եղել կամ նման մի բան և գետը փոխել է իր հունը։
— Ճիշտ է,— ոգևորվեց Հասմիկը,— հենց այդ է, որ կա։ Այդպիսի մի բան էլ Կարենն էր պատմում։
Արամը լեզուն չլմփացրեց.
— Ճիշտ է, բա չէ։ Գլխիս նոր գիտնական դարձաք՝ դու, Գագիկը, ձեր միջանցքի Կարենը... Խելոքներ, մեր գետը կա արդեն հարյուր տարի։ Գնացեք, ում ուզում եք հարցրեք։
— Ավելի լավ,— համաձայնեց Գագիկը,— ուրեմն դետի հունը փոխող երկրաշարժը տեղի է ունեցեք երկու հարյուր տարի առաջ։
Արամը հոգոց հանեց և լռեց, այսինքն՝ լավ, թող ձեր ասածը լինի, միևնույն է, ես հավատացողը չեմ։ Եսկ Գագիկն էլի որոշ ժամանակ իր գիտական ենթադրությունը հիմնավորելուց հետո բարձրացավ տեղից։ Հասմիկն ու Արամը հասկացան, որ շարժվելու ժամանակն է ու հետևեցին նրան։
Համոզված լինելով, որ անձավի հատակի հարթությունն այդպես էլ կշարունակվի, մարտկոցները խնայելու նպատակով, Գագիկը հանգցրեց լապտերը և եռյակը ճանապարհը շարունակեց մթության մեջ։ Նրանք վարժվել էին տուշի պես թանձր, սև մթությանը և կարող էին նույնիսկ երգել կամ կատակել, եթե չլիներ անտանելի քաղցը, որ գնալով ավելի ու ավելի էր սաստկանում։ Արամն ու Հասմիկը տանջվում էին ուտելու անզուսպ ցանկությունից։ Բայց Արամն ավելի շուտ պատրաստ էր մեռնել, քան Հասմիկի մոտ խոստովանել, որ քաղցած է։ «Չեմ ասի։ Թող Գագիկն ասի»— մտածում էր նա, չիմանալով, որ ոտքի անտանելի ցավը Գագիկին մոռացնել էր տվել ուտելու գոյությունը։ Բայց և այնպես Արամը կարողացավ մինչև վերջ պահել իր որոշումը։ Առաջինը չդիմացավ Հասմիկը, երկրորդ դադարի ժամանակ նա ասաց, որ քաղցից գլուխը պտտվում է։
— Ես էլ եմ ուտել ուզում,— այլևս չհամբերեց Արամը։
— Եթե համաձայնեք,— Գագիկը մի կերպ զսպեց տնքոցը,— ես կարող եմ ուտելիք առաջարկել։
Արամն ու Հասմիկը թռան տեղներից և անմիջապես էլ հիասթափված նորից նստեցին։ Գագիկն ասաց, թե ինչ կարող է առաջարկել։ Երկուսն էլ թթվեցրին դեմքերն ու զզված թքեցին։ Գագիկը փորձեց համոզել, ասաց, որ իր առաջարկած միջատն ուտում են աշխարհի շատ երկրներում, որ խիստ սննդարար է և զզվելու ոչինչ չկա։ Բայց Արամն ու Հասմիկը վերջանականապես հրաժարվեցին։
— Ինքդ կեր,— ասաց Արամը։
— Մեռնեմ բերանս չեմ դնի այդ կեղտոտությունը,— ավելացրեց Հասմիկը։
— Դուք գիտեք,— ասաց Գագիկը և ուտելու հարցը դրանով փակվեց։
Իսկ քիչ անց, Գագիկը մի կերպ բարձրացավ տեղից։ «Քայլելիս ցավը գուցե թեթևանա»— մտածեց նա։ Բայց անմիջապես էլ պարզվեց, որ իզուր բան է։ Նա կարողացավ անցնել ընդամենը վեց քայլ, հետո կանգ առավ ու հենվեց պատին։
— Էլ չեմ կարող։
— Ինչպե՞ս թե,— Արամը բռնեց նրա թևը։
— Ոտքս,— տնքաց Գագիկն ու փլվեց հատակին։
Հասմիկը վերցրեց նրա ձեռքից ընկած լապտերը, լույսն ուղղեց վիրավոր ոտքին։ Անդրավարտիքի պատռվածքից երևում էր վերքը, որ պրկվել էր լավ ուռեցրած փուչիկի նման և փայլում էր։ Հասմիկը վատ զգաց նայելուց և հանգցրեց լապտերը։
Մթության մեջ Գագիկը գտավ Արամի թևը և թույլ֊թույլ սեղմեց.
— Դուք գնացեք։ Ես այստեղ կսպասեմ մինչև... ախ,— Գագիկը չկարողացավ զսպել տնքոցը,— մինչև դուք գյուղից օգնություն բերեք,— այստեղ Գագիկը նորից տնքաց,— դե, գնացեք...
{{ԵրեքԱստղ}}
Գագիկի վիճակը ծանրանում էր։
Տնքոցները, որ սկզբում հատուկենտ էին, գնալով դարձան ավելի հաճախակի։ Հասմիկն ու Արամը չգիտեին ինչ անեն։ Նստել էին տղայի տարբեր կողմերում ու արցունքները կուլ տալով, ունկնդրում էին նրա հառաչանքներին։ Երբեմն֊երբեմն, մի տնքոցից մյուսն ընկած ընդմիջման ժամանակ, Գագիկը նայում էր մթության մեջ չերևացող ընկերների կողմն ու շշնջում.
— Արամ, Հասմիկ, դուք դեռ չե՞ք գնացել։ Ո՞ւմ եք սպասում, շուտ արեք, հասեք գյուղ։ Անցքը պետք է այս կողմերում լինի, ոչ այնքան հեռու։ Շուտ արեք...
Ընկերներր ոչինչ չէին պատասախանում։ Ի՞նչ ասեին։ Յուրաքան յուրն իր մտքում ելք էր որոնում և ոչինչ չէր գտնում։
Վերջապես Հասմիկը չհամբերեց.
— Ի՞նչ անենք, Արամ։
— Չգիտեմ, սովորական վերքի նման չէ։
— Իսկ եթե արյան վարակում է ստացե՞լ։
— Ի՞նչ,— Արամը ցնցվեց։
— Չգիտեմ։ Ելք գտիր։ Մի բան մտածիր։
«Ելք։ Ելք։ Ելք...»— Արամի գլխում ամեն ինչ խառնվել էր իրար։ Մեկ մտածում էր թողնել Գագիկին ու սլանալ գյուղ, օգնություն կանչել, մարդիկ բերել։ Բայց որտե՞ղ էր անցքը, որտեղ էր գյուղը, որքան ժամանակում ինքը կհասցներ գնալ և վերադառնալ։ «Իսկ այդ ընթացքում... Չէ, մենակ թողնել չի կարելի։ Բայց մի՞թե նրա կողքին նստելով... Չէ, այնուամենայնիվ մենակ թողնել չի կարելի, պետք է ուրիշ բան մտածել։ Ի՞նչ...»։
— Արամ։
— Ի՞նչ։
— Ելք գտիր։ Մի բան մտածիր, ես վախենում եմ։
«Այս նվնվանն էլ...»— չիմանալով ինչ անել Արամը շոյեց Գագիկի մազերը, ուղղեց ակնոցը, կոճկեց վերնաշապկի արձակած կոճակը։
— Իսկ եթե փորձենք տեղափոխե՞լ,— միտքը նրան թվաց միակն ու ամենահանճարեղը։
— Ո՞ւմ տեղափոխեք, ի՞նձ,— տնքալով հարցրեց Գագիկը։ Ոգևորությունից Արամը վերջին բառերն արտասանել էր բարձրաձայն և Գագիկը նույնպես լսել էր։ Արամը գլխով արեց.
— Այո, քեզ։
— Պետք չէ։
— Ինչպե՞ս թե պետք չէ։
— Հասկացիր, Գագիկ ջան, մենք քեզ...
— Պետք չէ։
— Վիճելու ժամանակ չկա,— միջամտեց Հասմիկն ու բռնեց Գագիկի ոտքերը, Արամը գրկեց թևատակերից և շարժվեցին։ Գագիկը չէր ուզում ենթարկվել, բայց ուժ չուներ դիմադրելու համար։
Այսպես բավական քայլեցին։ Դժվար էր։ Քաղցն ուժասպառ էր արել նրանց, բայց երկուսից ոչ մեկի մտքով չէր անցնում տրտնջալ։ «Ինչ ուզում է լինի, միայն թե Գագիկը փրկվեր, միայն թե հասնեինք անցքին։ Հասնեինք անցքին...»։ Իսկ անցքը չկար։ Գագիկը շարունակում էր տնքալ, պահանջել, որ իրեն թողնեն։ Հասմիկը հազիվ էր փոխում ոտքերը։ հուզմունքից, քաղցից, հոգնածությունից գլուխը պտտվում էր, ծնկները դողում էին։ Արամը նույնպես դժվարությամբ էր քայլում։ Երկուսից ոչ մեկն էլ համոզված չէր, որ իրենց արածը Գագիկի համար փրկություն է, բայց և այնպես քայլում էին, որովհետև չգիտեին, թե ուրիշ ինչ կարող են անել։
Գագիկը տնքաց.
— Թող, խնդրում եմ, էլ չեմ կարող։
— Ուր որ է կհասնենք ելքին,— հուսադրել փորձեց Արամը։
— Հազիվ հարյուր քայլ մնացած լինի,— ավելացրեց Հասմիկը։
— Չէ, չեմ կարող, թողեք,— Գագիկը բարձրացրեց ձայնը,— թողեք, ասում եմ...
Հասմիկն զգուշորեն իջեցրեց Գագիկի ոտքերը։ Արամն սպասեց մինչև աղջիկը կմոտենար իրեն և նստելուց հետո Գագիկի գլուխն զգուշորեն տեղավորեց նրա ծնկներին։
— Արամ,— գետնի չոր սառնությունն զգալուն պես նորից տնքաց Գագիկը,— Արամ, որտե՞ղ է պայուսակը։
— Ինչի՞դ է պետք,— զարմացավ Արամը։
— Այնտեղ եզանլեզու կար, գուցե... ահ...
— Եզան լեզո՞ւ,— Արամը թռավ տեղից,— եզան լեզու, հասկանո՞ւմ ես, Հասմիկ, եզանլեզուն փրկություն է։ Տատս բոլոր վերքերը բուժում էր եզան լեզվով... դե, ես վազեցի ուսապարկի ետևից։ Լապտերն էլ այնտեղ թողեցինք, չէ՞,— ասաց Արամն ու առանց պատասխանի սպասելու հեռացավ։
— Աջ կողմով քայլիր,— նրա ետևից ձայնեց Հասմիկը.— պայուսակն աջ պատի տակ էր։
Արամը բավական հեռացել էր և հավանաբար չլսեց աղջկա ձայնը կամ գուցե լսեց, բայց շտապելուց, թե շփոթությունից խառնեց աջն ու ձախը և գնաց ձեռքը կպցրած անձավի ձախ պատին։
Կամաց-կամաց նրա ոտնաձայները հեռացան և լռեցին։ Հասմիկը գրկեց Գագիկի գլուխն ու սկսեց սպասել։ Աղջկա հաշվարկներով իրենք պայուսակից հեռացել էին ամենաշատը երեք հարյուր քայլ։ Նա մտքում հաշվեց երեք հարյուր քայլ անցնելու ժամանակը. «Հիմա Արամը պայուսակի մոտ է։ Երևի փնտրում է։ Գտավ։ Վերցրեց։ Հետո գտավ նաև լապտերը։ Արդեն վերադառնում է»։ Հասմիկն սկսեց մտածել, թե եզան լեզուն ինչպես են կապելու Գագիկի վերքին, թե ժամեր անց Գագիկն ինչպես կսկսի ապաքինվել։
Գագիկը շարունակում էր տնքալ։
Ժամանակն անցնում էր, իսկ Արամը չկար։
«Ուր որ է կլսվեն ոտնաձայները,— Հասմիկը սրեց լսողությունը,— հիմա կլսվեն»։ Բայց ոտնաձայները չէին լսվում։ Հասմիկը մտածեց, որ շտապելուց արագ է հաշվել կամ թերևս պայուսակն ավելի հեռու է մնացել։ Սկսեց հաշվել նորից... տեղ հասավ, գտավ, վերադարձավ։ Դարձյալ ոչ մի ձայն. «Էլի շտապեցի»— որոշեց Հասմիկն ու հաշվեց նորից։ Հետո՝ նորից, նորից... Իսկ ոտնաձայներն այդպես էլ չկային ու չկային։ «Ինչո՞ւ պետք է այսքան ուշանար։ Այսքան ուշանալ նա չէր կարող, անհնար բան է,— արյունն ասես սառեց աղջկա երակներում,— իսկ եթե նրան որևէ բան է պատահե՞լ։ Բայց ի՞նչ կարող էր պատահել։ Ի՞նչ...»։
Հասմիկն էլի սպասեց։ «Հիմա կլսվեն ոտնաձայները։ Հիմա կլսվեն։ Հիմա...»։ Հասմիկը զգուշորեն գրկից իջեցրեց Գագիկի գլուխն ու բարձրացավ տեղից.
— Արամ։ Ա֊րա՜մ... Ա֊րա՜մ...
— Որտե՞ղ է Արամը,— տնքաց Գագիկը։
— Գնաց ուսապարկի ետևից։
— Ըմ՜մմ...
— Ա֊րա՜մ...
Ոչ մի պատասխան։ Հասմիկի կոկորդը սեղմվեց. «Արամին բան է պատահել։ Արամին ինչ֊որ բան է պատահել...»։ Մթությունը միանգամից խտացավ, դարձավ ահարկու, ծանր, վտանգավոր։ Հասմիկի մարմնով հազարավոր մրջյուններ վազեցին։ Նա թռավ տեղից և առանց իրեն հաշիվ տալու կամ Գագիկին որևէ բան ասելու նետվեց դեպի մթությունը։
Ուսապարկն իսկապես աջ պատի տակ էր։ Հասմիկի հաշվով դեռ բավական ճանապարհ կար նրան հասնելու համար, երբ հանկարծ ոտքը կպավ ինչ֊որ բանի և նա երեսնիվայր փռվեց գետին։ Վախեցավ։ ճչաց։ Թե ինչպես չուշաթափվեց, ինքն էլ չհասկացավ։ Մատերը հպվեցին ինչ֊որ բանի։ Շոշափեց ու հասկացավ՝ ուսապարկն է։ Գտավ նաև լապտերը։ Սեղմեց անջատման կոճակը։ Կարմիր լույսն ալարելով ցրեց մթությունը։ Հասմիկը վերցրեց ուսապարկն ու թռավ ոտքի։ Նայեց աջ, ձախ՝ Արամը չկար։ «Ի՞նչ կարող է պատահած՝ լինել»։ Նա ցանկանում էր ճչալ, ձայնել, կանչել Արամին, բայց վախեցավ և առանց շուրջը նայելու սլացավ ետ՝ այնտեղ, ուր թողել էր վիրավոր Գագիկին։
=== Գլուխ հինգերորդ ===
