Changes
/* Գլուխ XLII */
― Տաս րոպեից ամեն ինչ պատրաստ կլինի։ Ի՜նչ փոթորիկ կբարձրանա վաղը, երբ այս թղթի կտորը սկսի աշխատել։ Բայց ինչ էլ որ ասեն, մեր տունը փառավոր է, արդյոք երբևէ նորից կտեսնե՞նք այն։ Է՛հ, ոչինչ։
==Գլուխ XLIII==
Ավազագոտու ճակատամարտը
Մերլինի քարանձավում ենք՝ ես, Քլարենսը և հիսուներկու ջահել, առողջ, առույգ, լավ կրթված, խելացի բրիտանացի տղաներ։ Առավոտյան դեմ ես հրաման ուղարկեցի մեր բոլոր գործարաններին և արհեստանոցներին, որպեսզի դադարեցնեն աշխատանքը և մարդկանց փոխադրեն ապահով վայրեր, քանի որ ամեն ինչ պետք է հօդս ցնդի գաղտնի ականի պայթեցումով։ «Եվ կանխապես պիտի չհայտնվի պայթեցման պահը, ուստի հեռանալ անհապաղ»։ Այդ մարդիկ ճանաչում էին ինձ և սովոր էին վստահել իմ խոսքերին։ Նրանք կփախչեին նույնիսկ առանց մազերը սանրելու, և ես կարող էի պայթեցման համար ընտրել ինձ հարմար որևէ պահ։ Վստահ եղեք, որ նրանց հարյուր տարվա ընթացքում էլ ոչ ոք չի կարողանա ստիպել ետ վերադառնալ, քանի դեռ պայթեցումը ի կատար չի ածված։
Մի ամբողջ շաբաթ սպասեցինք։ Դա ինձ համար ձանձրացուցիչ չէր, որովհետև ես ամբողջ ժամանակ գրում էի։ Առաջին երեք օրերի ընթացքում հին օրագրիս պատմողական ձև տվեցի․ այժմ ինձ մնում էր ևս մեկ֊երկու գլուխ, որպեսզի պատմությունս հասցնեի ներկա դեպքերին։ Շաբաթվա վերջին օրերը օգտագործեցի կնոջս նամակներ գրելով։ Սովորություն ունեի բաժանումի ժամանակ Սենդիին նամակ գրել ամեն օր։ Այդ սովորությունը պահպանեցի նաև այժմ՝ և սովորության, և՛ կնոջս նկատմամբ պարզ սիրուց դրդված, թեպետ նամակները նրան առաքելու ոչ մի հնարավորություն չունեի։ Բայց, հասկանո՞ւմ եք, նամակ գրելը զբաղեցնում էր ամբողջ ժամանակը, և ես կարծես զրուցում էի նրա հետ, ասում նրան․ «Սենդի, եթե դու և Հելլո֊Կենտրոնը այստեղ, քարանձավում լինեիք ձեր լուսանկարների փոխարեն, ի՜նչ հիանալի ժամանակ կանցկացնեինք մենք միասին»։ Ես պատկերացնում էի, թե ինչպես է դստրիկս ծլվլում, բռունցքները փոքրիկ բերանը տանելով, մոր ծնկներին մեջքի վրա պառկած, իսկ մայրն էլ ծիծաղում է, մատով խտտացնում ծնոտը, որպեսզի նա էլ ծիծաղի, ու շարունակ ինձ հետ բառեր է փոխանակում և այլն, և այլն․ ես կարող էի ժամերով նստել քարանձավում գրիչս ձեռքիս և երազել արթմնի։ Ինձ թվում էր, թե մենք նորից իրար հետ ենք։
Գիշերները բնականաբար, ես լրտեսներ էի ուղարկում, որպեսզի ամեն ինչի տեղյակ լինեի։ Եվ ամեն անգամ նրանց հաղորդումները ավելի ու ավելի տագնապալի էին լինում։ Բանակները հավաքվում էին ու հավաքվում։ Անգլիայի բոլոր ճանապարհներով ու կածաններով ասպետներ էին գալիս, նրանց ուղեկցում էին տերտերները, այդ յուրօրինակ խաչակիրներին սրբազան պատերազմի ոգեշնչելով։ Եկեղեցու պաշտպանության համար ոտքի էր ելել ամբողջ խոշոր և մանր ազնվականությունը։ Ամեն ինչ ընթանում էր այնպես, ինչպես ակնկալում էինք։ Ոչինչ, մենք արմատահան կանենք այդ ամբողջ մոլախոտը, այն ժամանակ ժողովրդին արդեն ոչինչ չի մնա, երբ նա հանդես գա հանրապետությունը պաշտպանելու և․․․
Ա՜խ, ինչ ավանակն եմ եղել ես։ Շաբաթվա վերջին սկսեց գլուխս մտնել, որ ժողովրդական զանգվածները միայն մեկ օր են գլխարկները օդ շպրտել ի պատիվ հանրապետության։ Հենց որ եկեղեցին ու ավագանին նոթերը կիտել են, նրանք բոլորը անմիջապես ոչխար են կտրել։ Եվ տեղն ու տեղը ոչխարները սկսել են հոտեր կազմել, այսինքն ռազմական ճամբարների մեջ հավաքվել, ու իրենց էժան կյանքը ու թանկարժեք բուրդը առաջարկել «արդար գործի» համար պայքարի նպատակին։ Նույնիսկ նրանք, ովքեր դեռ ոչ շատ առաջ ստրուկներ են եղել, նույնպես պաշտպանում էին «արդար գործը, փառաբանում, աղոթում նրա հաջողության համար, նրա մասին խոսում էին խանդաղատանքով, ինչպես մնացած բոլոր հասարակ մարդիկ։ Ի՜նչ ապուշություն։ Հո մարդիկ չեն, կատարյալ գոմա՜ղբ։
Այո, այժմ ամենուրեք միայն լսվում էր «Մա՛հ հանրապետությանը», և ոչ մի ձայն՝ թեր։ Ամբողջ Անգլիան մեր դեմ էր արշավում։ Ճիշտն ասած, ես այդ չէի սպասում։
Ես ուշադիր դիտում էի իմ հիսուներկու տղաներին, դիտում էի նրանց դեմքերը, նրանց քայլվածքը, նրանց անգիտակից շարժումները, քանի որ այդ ամբողջը լեզու էր, լեզու, որ տրված է մատնելու համար մեր գաղտնիքները, երևան հանելու համար այն, ինչ մենք ջանում ենք թաքցնել։ Ես գիտեի, որ նրանցից յուրաքանչյուրի գլուխը շաղափում է այն միտքը, թե <b>«Ամբողջ Անգլիան մեր դեմ է արշավում»,</b> և անընդհատ ու անընդհատ իրեն գամում նրանց ուշադրությունը, ավելի վառ է հառնում երևակայության առջև, և նույնիսկ քնի մեջ նրանք չեն կարողանում օձիք թոթափել․ <b>«Ամբողջ Անգլիան, ամբողջ Անգլիան ձեր դեմ է արշավում»</b> ճչացող ձայնից։ Ես գիտեի, թե ինչ վախճան կունենա այդ ամենը, գիտեի, որ վերջ ի վերջո լարումը անտանելի կդառնա ու դուրս կժայթքի, և պատրաստվում էի անհրաժեշտ պահին պատասխան տալու՝ լավ մտածված ու հանգստացուցիչ պատասխան։
Ես չսխալվեցի։ Պահը վրա հասավ։ Նրանք խոսեցին։ Խե՜ղճ երեխաներ, սիրտս ճմլվում էր նրանց տեսքից՝ գունատ, տանջահար, տագնապոտ։ Սկզբում նրանց խոսնակը բառ չէր գտնում, ձայնը կորցրել էր, ապա վերջապես երկուսն էլ գտավ։ Ահա թե ինչ ասաց նա, ժամանակակից լավ անգլերենով, որը նրան ուսուցանել էին դպրոցում։
― Մենք աշխատում էինք մոռանալ, որ անգլիացի տղաներ ենք։ Մենք աշխատում էինք բանականությունը վեր դասել զգացմունքից, պարտքը սիրուց, մեր բանականությունը ենթարկվեց մեզ, բայց սրտերը հրաժարվեցին ենթարկվել։ Քանի դեռ մեր դեմ կանգնած էր ազնվականությունը, միայն ավագանին, միայն վերջին պատերազմներից հետո կենդանի մնացած քսանհինգ֊երեսուն հազար ասպետները, մենք համախորհուրդ էինք և ոչ մի բան մեզ չէր անհանգստացնում։ Ձեր առջև կանգնած այս հիսուներկու տղաներից յուրաքանչյուրն ասում էր․ «Նրանք իրենք էին այդ ուզում, ուրեմն և թող ստանան»։ Բայց պարագաները փոխվեցին․ <b>ամբողջ Անգլիան է մեր դեմ արշավում։</b> Օ՜, սըր, մտածեցեք, խորհեցեք, այդ ժողովուրդը մեր ժողովուրդն է, մեր միս և արյունն է, մենք սիրում ենք նրան, մի պահանջեք, որ մենք մեր ժողովրդի դեմ ելնենք։
Այ տեսնո՞ւմ եք, թե ինչ է նշանակում կանխագուշակել դեպքերի ընթացքը և ժամանակին նախապատրաստվել դիմագրավելու դրանց։ Եթե նախապատրաստված չլինեի, այդ մանչուկը ինձ հանկարծակիի կբերեր, և ես ոչ մի առարկություն ունենալ չէի կարող։ Բայց ես նախապատրաստվել էի և ասացի․
― Զավակներս, ձեր սրտերը ձեզ չեն խաբել։ Դուք արժանավոր կերպով եք մտածել և արժանավոր կերպով եք վարվել։ Դուք անգլիացի տղաներ եք և կմնաք անգլիացի տղաներ ու ձեր անունը անբիծ կպահեք։ Այժմ մի տանջեք ձեզ կասկածներով, հանգստացեք այլևս։ Ահա, մտածեցեք․ <b>թեպետ ամբողջ Անգլիան է արշավում մեր դեմ,</b> բայց ո՞վ է առջևից ընթանում։ Պատերազմի սովորական կանոնների համաձայն ո՞վ է առաջին շարքերում լինում։ Պատասխանեցեք։
― Զրահակիր ասպետների հեծյալ ջոկատները։
― Ճիշտ է։ Նրանց թիվը երեսուն հազար է։ Նրանք անընդգրկելի տարածություն կծածկեն։ Հասկացեք․ նրանցից բացի ոչ ոք Ավազագոտի չի թափանցի։ Հենց միայն նրանց հետ էլ մենք մեր հաշիվը կփակենք։ Իսկ վերջապահում ընթացող քաղաքացիների զանգվածները վայրկյանաբար կցրվեն, ամեն մեկը որևէ անհետաձգելի գործ կգտնի։ Միայն ազնվականներն ու ավագանին են ասպետներ, և միայն <b>նրանք</b> կպարեն մեր <b>երաժշտության տակ։</b> Բացարձակ ճշմարտություն է, որ մենք կռվելու ենք միայն այդ երեսուն հազարի դեմ։ Այժմ խոսեցեք և մենք կանենք այնպես, ինչպես դուք կվճռեք։ Պե՞տք է արյդոք խուսափենք մարտից, նահանջենք ճակատամարտի դաշտից։
― <b>Ոչ։</b>
Բացականչությունը միահամուռ էր և սրտանց։
― Եվ կամ դուք վախենո՞ւմ եք այդ երեսուն հազար ասպետներից։
Այս կատակը մի լավ քրքիջի առիթ տվեց, տղաների տագնապը չքվեց և նրանք զվարթ վերադարձան իրենց տեղերը։ Փառավոր տղաներ էին։ Եվ սիրունատես, ինչպես աղջիկներ։
Այժմ ես պատրաստ էի թշնամուն հանդիպելու։ Թող այդ մեծ օրը գա, մեզ հանկարծակիի չի բերի։
Մեծ օրը եկավ վերջապես։ Առավոտյան դրսում կանգնած ժամապահը քարանձավ մտավ և զեկուցեց, որ հորիզոնի վրա մի սև զանգված է շարժվում և նույն կողմից թույլ ձայներ են լսվում, նրա կարծիքով, դրանք ռազմական երաժշտության ձայներ էին։ Նախաճաշը պատրաստ էր, մենք նստեցինք և կերանք։
Նախաճաշից հետո ես տղաներին դիմեցի փոքրիկ ճառով և հրետանային հաշվարկը Քլարենսի գլխավորությամբ դեպի մարտկոց ճամփեցի։
Արևը ծագեց, վառ լուսավորեց շուրջ բոլորը, և մենք մի ահռելի զորք տեսանք, որը մոտենում էր դանդաղ, բայց համառ, ինչպես ծովի ալիքը։ Որքան մոտենում էր, այնքան ահեղ էր թվում։ Այո, գալիս էր ամբողջ Անգլիան։ Շուտով արդեն մենք տարբերում էինք անթիվ ու անհաշիվ ծածանվող դրոշները։ Զրահների մի ամբողջ ծով կուրացուցիչ շողարձակում էր արևի ճառագայթների տակ։ Դա գեղեցիկ տեսարան էր։ Առավել գեղեցիկ պատկեր կյանքումս չէի տեսել։
Վերջապես սկսեցին երևալ նաև մանրամասնությունները։ Բոլոր առաջին շարքերը շատ ու շատ խորությամբ բաղկացած էին հեծյալներից, փետրազարդ զրահներ կրող ասպետներից։ Հանկարծ փողեր հնչեցին․ հեծյալները սուրացին քառատրոփ, օ՜, ինչ տեսարան էր։ Ես շունչս պահեցի․ մո՛տ, ավելի մոտ․․․ Դեղին ավազագոտուց այն կողմ կանաչ խոտի շերտը նեղանում էր, ավելի նեղանում, առավել․․․ ահա մի բոլորովին բարակ ժապավեն դարձավ ձիերի առջև․․․ և անհայտացավ նրանց սմբակների տակ։ Օ՜, տեր իմ երկնավոր։ Բոլոր առաջին շարքերը ամպրոպանման որոտով հօդս ցնդեցին, բեկորների ցնորապտույտ փոթորիկ դարձան․ գետինը ծխով պատեց ու մեր հայացքներից թաքցրեց այն, ինչ մնացել էր մեծ բանակից։
Ահա և ժամանակն էր իմ ռազմական ծրագրի երկրորդ քայլը անելու։ Ես սեղմեցի կոճակը, և ամբողջ Անգլիան ոսկրահան եղավ։
Այդ պայթյունի հետ մեր ամբողջ ազնվածին քաղաքակրթությունը հօդս ցնդեց և վերացավ աշխարհիս վրայից։ Ափսոս էր, իհարկե, բայց անհրաժեշտ։ Հո չէինք կարող թույլ տալ, որ թշնամին մեր դեմ դարձներ մեր իսկ զենքը։
Այնուհետև կյանքիս ամենաձանձրալի սպասումների քառորդ ժամ անցավ։ Մենք սպասում էինք լռության մեջ, լարափակոցներով շրջապատված, թանձր ծխի գոտիով պարուրված։ Այդ ծխի միջով ոչինչ տեսնել հնարավոր չէր։ Հեզհետե ծուխը սկսեց ծուլորեն փարատվել․ ևս մի քառորդ ժամ անցավ, գետինը մաքրվեց և մեզ հաջողվեց հագուրդ տալ մեր հետաքրքրասիրությանը։ Շուրջ բոլորը ոչ մի շնչավոր արարած չէր երևում։ Պարզվեց, որ այժմ, պայթյունից հետո, մենք առաջվանից ավելի լավ էինք պաշտպանված։ Դինամիտը մեր շուրջը հարյուր ոտնաչափ լայնության մի խանդակ էր փորել, և այդ խանդակից դուրս նետված հողը երկու կողմերից քսանհինգ ոտնաչափ բարձրության պատնեշներ էր ստեղծել։ Իսկ սպանվածների թիվը պարզապես անհամար էր։ Նրանց հաշվել հնարավոր չէր գոնե այն պատճառով, որ նրանք ամբողջական դիակների ձևով գոյություն չունեին, այլ վեր էին ածվել երկաթի և կոճակների հետ խառնված համածին նախանյութի։
Ոչ մի կենդանի էակ չէր երևում, բայց ետևի շարքերում, ըստ երևույթին, վիրավորներ են եղել, որոնց դուրս են տարել մարտադաշտից ծխածածկույթի քաղի տակ։ Ողջ մնացածների մեջ, անկասկած, համաճարակներ կլինեն, միշտ այդպես է պատահում նման դեպքերից հետո։ Բայց այլևս համալրում ստանալու հույս չեն կարող ունենալ․ դա անգլիական ասպետության վերջին դրամագլուխն էր․ դա այն ամենն էր, ինչ մնացել էր նախորդ պատերազմներից հետո։ Ես ինձ լրիվ ապահով էի զգում, վստահ, որ եթե նույնսիկ թշնամու մոտ որոշ ուժեր են մնացել, ապա բոլորովին էլ աննշան․ համենայն դեպս՝ ասպետներ այլևս չեն մնացել։ Այդ պատճառով էլ ես իմ բանակին դիմեցի հետևյալ բովանդակության շնորհավորագրով։
Զինվորներ, մարդկային ազատության ու հավասարության մարտիկներ, ձեր գեներալը շնորհավորում է ձեզ։ Իր զորությամբ հպարտ, սնապարծ և անբարտավան թշնամին հարձակվեց ձեզ վրա։ Դուք նրան դիմավորեցիք, ինչպես հարկն էր։ Կարճատև մարտի մեջ դուք ձեզ փառքով պսակեցիք։ Այս մեծ հաղթանակը, որի համար մենք ոչ մի կորուստ չունեցանք, իր հավասարը չունի պատմության մեջ։ Մինչև այն պահը, քանի դեռ մեր մոլորակները շարժվելու են իրենց ուղեծրով, Ավազագոտու ճակատամարտը չի ջնջվի մարդկանց հիշողությունից։
::::::::::::::::::::::Տնօրեն։
Ինքս էլ բարձրաձայն հրապարակեցի այն և պատասխան ծափահարությունները արտահայտեցին զորքիս երախտապարտությունը։ Ես ասացի․
― Պատերազմը անգլիական ժողովրդի հետ ավարտվեց։ Ժողովուրդը նահանջեց մարտի դաշտից և դուրս եկավ պատերազմից։ Մինչև որ նրանց համոզեն ետ վերադառնալ, պատերազմը լրիվ կավարտվի։ Առաջիկա մարտը պիտի վերջինը լինի։ Այն կարճատև կլինի՝ պատմության ամենակարճատև մարտը։ Եվ ամենակործանարարը՝ մարտնչողների ընդհանուր թվի համեմատ սպանվածների ու վիրավորների տոկոսային հարաբերության տեսակետից։ Պատերազմը ժողովրդի դեմ ավարտված է, այսուհետև գործ պիտի ունենանք միայն ասպետների հետ։ Անգլիական ասպետներին կարելի է սպանել, բայց ոչ երբեք հաղթել։ Եվ մենք գիտակցում ենք, թե ինչ է մեզ սպասում։ Քանի դեռ գեթ մեկ ասպետ կենդանի է, ուրեմն պատերազմը չի ավարտվել։ Մենք պետք է սպանենք նրանց բոլորին մինչև վերջինը (բուռն ու երկարատև ծափահարություններ)։
Ես պահակներ կարգեցի պայթյունից առաջացած հողապատնեշների վրա, յուրաքանչյուր խումբը երկու֊երեքական տղաներից բաղկացած, որպեսզի ժամանակին մեզ իմաց տան թշնամու հայտնվելու մասին։
Հետո մի ինժեներ ուղարկեցի քառասուն հոգու հետ, որպեսզի նոր հուն փորեն մեր ամրություններից դեպի հարավ հոսող լեռնային գետակի համար և ուղղեն այն մեր կողմը․ ես մտադիր էի անհրաժեշտության դեպքում օգտվել այդ ջրից։ Քառասուն տղաները երկու խմբի բաժանվեցին, քսանական մարդ յուրաքանչյուրում, որոնք իրար փոխարինում էին երկու ժամը մեկ։ Տասը ժամից ամբողջ աշխատանքը ավարտվեց։
Մթնեց, և ես կանչեցի իմ պահակներին։ Նրանցից մեկը հյուսիսային կողմում ճամբար էր հայտնաբերել, բայց այնքան հեռու, որ կարելի էր տեսնել միայն դիտախողովակով։
Նա հայտնեց նաև, որ մի քանի ասպետներ անասուններ էին քշում մեր ամրությունների ուղղությամբ, բայց իրենք մոտ չեն գալիս։ Ես այդպես էլ սպասում էի։ Նրանք փորձում էին մեզ, ուզում էին իմանալ, արդյո՞ք նորից պետք է իրենց գլխին թափենք կարմիր սարսափը։ Գիշերը, ըստ երևույթին, նրանք ավելի համարձակ կլինեն։ Ինձ թվում էր, որ ես գիտեմ, թե հենց ինչ պիտի ձեռնարկեն, որովհետև նույնը կձեռնարկեի ես, եթե նույնքան տգետ լինեի, ինչպես նրանք։ Այդ մասին ես ասացի Քլարենսին։
― Իմ կարծիքով դու իրավացի ես, ― ասաց նա։ ― Նրանք, հավանաբար, նման փորձ կանեն։
― Այդ դեպքում կորստյան են դատապարտված, ― նկատեցի ես։
― Անկասկած։
― Նրանք ոչ մի հույս չեն կարող ունենալ։
― Ո՛չ մի։
― Օ՜, զարհուրելի է, Քլարենս։ Ես խղճում եմ նրանց։
Սիրտս այնպես ճմլվեց, այնպես էի տանջվում այդ մտքերից, որ տեղ չէի գտնում։ Վերջապես, խիղճս հանգստացրած լինելու համար, ես հետևայլ ուղերձը կազմեցի․
::::::::::<b>Անգլիայի ապստամբ ասպետության</b>
:::::::::::<b>արժանապատիվ առաջնորդին</b>
Դուք իզուր եք կռվում։ Մեզ հայտնի են ձեր ուժերը, եթե դրանք կարելի է ուժեր կոչել։ Մենք գիտենք, որ դուք մեր դեմ կարող եք հանել ոչ առավել, քան հինգ և քսան հազար ասպետ։ Ուստի դուք ոչ մի հույս ունենալ չեք կարող։ Դատեցեք․ մենք հիանալի զինվել ենք, հիանալի ամրացել, մեր թիվը հիսունչորս է։ Բայց հինսունչորս ի՞նչ։ Մա՞րդ։ Ո՛չ, հիսունչորս ուղեղ, աշխարհիս ամենակարող ուղեղները, սա ուժ է, որին չի կարող հաղթել ձեր անիմաստ զորությունը, ինչպես ծովի ալիքները չեն կարող հաղթել Անգլիայի գրանիտե ժայռին։ Խորհեցեք։ Մենք համաձայն ենք ձեզ կյանք պարգևել։ Հանուն ձեր իսկ կանանց և երեխաների՝ մի մերժեք այդ պարգևը։ Վերջին անգամ ենք առաջարկում, ցած դրեք զենքը, հանձնվեցեք հանրապետությանը, և ամեն ինչ կներվի։
::::::::::::::::::::(ստորագրությունն) Տնօրեն։
Կարդացի այս ուղերձը Քլարենսին և ասացի, որ ուզում եմ թշնամուն ուղարկել՝ սպիտակ դրոշի պաշտպանության ներքո։ Նա բռնկվեց իր ի ծնե սարկաստիկ ծիծաղով և ասաց․
― Դու ոչ մի կերպ չես կարողանում հասկանալ, թե ինչ ասել է ազնվականություն։ Արի խնայենք աշխատանքն ու ժամանակը։ Պատկերացրու, դիցուկ, որ ես այդ ասպետների առաջնորդն եմ։ Եվ ահա դու եկել ես սպիտակ դրոշով, մոտենում ես ինձ և հանձնում քո ուղերձը, իսկ ես քեզ պատասխան եմ տալիս։
Այդ միտքը դուրս եկավ։ Ես քայլ արեցի, թշնամու ենթադրյալ պահակներով շրջապատված, հանեցի թուղթը և կարդացի այն բարձրաձայն։ Պատասխանի փոխարեն Քլարենսը ձեռքիցս խլեց թուղթը, ամբարտավան փքեց շրթունքները և արհամարհական արտասանեց․
― Քառահատեցեք այս անասունին և զամբյուղի մեջ ետ ուղարկեցեք այդ ստորածին թշվառականի մոտ, որը սրան ճամփել է։ Ուրիշ պատասխան ես չունեմ։
Ի՜նչ դատարկ բան է տեսությունը փաստի համեմատությամբ։ Իսկ փաստը այդպիսին էր։ Արդյունքը հենց ճիշտ այդպիսին կլիներ։ Ես պատառոտեցի թուղթը և մի կողմ նետեցի իմ անտեղի զգացականությունը։
Մի խոսքով՝ ի գո՛րծ։ Ես ստուգեցի մարտկոցից քարանձավ տանող էլեկտրական ահազանգման սիստեմը և համոզվեցի, որ կարգին է․ ստուգեցի քարանձավի և լարափակոցների միջև էլեկտրոկապը, որի օգնությամբ կարող էի հոսանք թողնել տասներկու գծերից յուրաքանչյուրի միջով։ Ջրի նոր հունը հանձնեցի իմ երեք լավագույն տղաների հսկողությանը, որոնք, իրար փոխարինելով, յուրաքանչյուր երկու ժամը մեկ, պետք է ազդանշանի սպասեին՝ ատրճանակի երեք կրակոցների, իմ հրամանը կատարելու համար։ Մյուս ժամապահները արձակվեցին, շրջափակից ներս ոչ մի մարդ չմնաց․ ես հրամայեցի, որպեսզի քարանձավում լռություն պահպանեն, նույնիսկ էլեկտրական լույսը այնքան նվազեցրի, որ հազիվ առկայծում էր։
Ապա անջատեցի հոսանքը բոլոր լարափակոցներից և նրանց արանքով գնացի դեպի դինամիտի պայթյունով առաջացած հողապատնեշը։ Բարձրացա մեր կողմի պատնեշը, պառկեցի փխրուն հողի վրա ու աչքերս հառեցի մթությանը։ Բայց ոչինչ տեսնել հնարավոր չեղավ․ անթափանց խավար էր։ Ո՛չ մի ձայն։ Մեռելային լռություն էր տիրում։ Անշուշտ, գիշերվա սովորական աղմուկը հասնում էր ականջիս՝ գիշերային թռչունների թևիկների թրթռոցը, միջատների բզզոցը, շների հեռավոր հաչոցը, կովերի բառաչը, բայց դրանք միայն առավել էին շեշտում լռությունը և ոչ թե խախտում, ու թախիծով լցնում այն։
Ես դադարեցի նայելուց, քանի որ, միևնույնն է, ոչինչ չէր երևում, և լարեցի լսողությունս որևէ կասկածելի ձայն որսալու համար։ Վստահ էի, որ եթե համբերությամբ սպասեի, ապա հուսախաբ չէի լինի։ Սակայն ստիպված եղա երկար սպասել։ Վերջապես ականջներիս հասավ մետաղի հազիվ որսալի զնգոցը։ Ականջներս սրեցի, շունչս պահեցի, որովհետև դա հենց իմ սպասած ձայնն էր։ Ձայնը, հյուսիսից մոտենալով, աստիճանաբար ուժեղանում էր։ Հանկարծ այն հայտնաբերեցի ճիշտ իմ դեմուդեմ, մյուս հողապատնեշի վրա, ինձնից հարյուր ոտնաչափ հեռու։ Ապա պատնեշի կատարին մութ կետեր երևացին։ Մարդկային գլուխնե՞ր։ Չեմ կարող ասել, գուցե և այնտեղ ոչինչ չկար, չի կարելի վստահել աչքերին, երբ երևակայությունը այդպես սրված է։ Ինչևէ, հանելուկը շուտով լուծվեց։ Մետաղի զնգոցը արդեն լսվում էր խանդակի խորքից։ Ինձ համար պարզ էր այլևս․ խանդակը գրավում էր զինված ջոկատը։ Այո, նրանք մեզ համար փոքրիկ անակնկալ են պատրաստում։ Մենք պետք է գրոհի սպասենք առավոտյան դեմ կամ գուցե ավելի վաղ։
Ետ վերադարձա, անցա հաղորդալարի մյուս կողմը․ տեսածս արդեն բավական էր։ Հասնելով հարթակին, ես ազդանշան տվեցի, որպեսզի հոսանքը թողնեին երկու միջին շարքերով։ Ապա քարանձավ գնացի և ամեն ինչ գոհացուցիչ գտա այնտեղ․ հերթապահներից բացի բոլորը քնած էին։ Արթնացրի Քլարենսին և ասացի, որ մեծ խանդակը լցվում է զորքով և, որ իմ կարծիքով ասպետները մեր դեմ են գալիս իրենց ամբողջ ոհմակով։ Հենց որ լույսը մութից բաժանվի, խանդակում թաքնված հազարավոր մարտիկները գրոհի կնետվեն և նրանց էլ անմիջապես կհետևի ամբողջ բանակը։
Քլարենսն ասաց․
― Նրանք, մթությունից օգտվելով, ըստ երևույթին հետախույզներ կուղարկեն։ Ինչո՞ւ, օրինակ, արտաքին լարափակոցի հոսանքը չանջատենք։ Թող մարդիկ բախտները փորձեն։
― Արդեն արված է, Քլարենս։ Մի՞թե կարծում ես, որ ես անհյուրընկալ եմ։
― Ոչ, դու բարի սիրտ ունես։ Ես ուզում եմ գնալ․․․
― Հյուրերին հանդիպելո՞ւ։ Գնանք միասին։
Անցանք արտաքին շրջափակը և պառկեցինք երկու միջին գծերի արանքում։ Նույնիսկ քարանձավից առկայծող դժգույն լույսը հնարավորություն չէր տալիս, որ որևէ բան տեսնեինք, բայց հետզհետե մեր աչքերը ընտելացան խավարին և սկսեցին տարբերել լարափակոցների սյուները։ Շշուկով զրույց սկսեցինք, բայց հանկարծ Քլարենսը հարցրեց․
― Դա ի՞նչ է։
― Ի՞նչը։ Որտե՞ղ։
― Ահա։
― Որտե՞ղ։
― Այ քո թիկունքում․․․ ինչ֊որ բան է․․․ լարափակոցի երկրորդ գծի մոտ։
Ես նայում էի, նայում էր և Քլարենսը։ Ես ասացի․
― Կարծես մարդ լինի, Քլարենս։
― Ոչ, չեմ կարծում․․․ թեպետ, իսկապես որ մարդու նման է։ Կանգնել է հաղորդալարին հենված։
― Ես վստահ եմ, որ մարդ է։ Մոտ գնանք և ստուգենք։
Սողեսող մոտ գնացինք և նայեցինք։ Այո, դա մարդ էր, բարձրահասակ զրահավորված մի տղամարդ, ցից կանգնած և երկու ձեռքով հաղորդալարից բռնած, և իհարկե, նրանից տապակած մսի հոտ էր գալիս։ Խե՜ղճ տղա․ մեռած էր դռանը կախ տված նալի նման և նույնիսկ չգիտեր, թե ինչն է իրեն սպանել։ Այդպես, արձանի նման անշարժ կանգնած էր և միայն սաղավարտի փետուրներն էին մեղմ փողփողում գիշերային քամու շնչով։ Երեսկալի արանքից նայեցինք նրա դեմքին, բայց պարզել չկարողացանք․ ծանոթ էր նա, թե ոչ։
Ինչ֊որ մոտեցող ձայն լսեցինք ու պառկեցինք գետնին։ Աղոտ նշմարեցինք երկրորդ ասպետին, որը կուզեկուզ, խարխափելով առաջ էր գալիս։ Մեռած ընկերոջը տեսնելով, նա ցնցվեց։ Մի պահ մնաց սառած, զարմանալով, թե ինչու նա չի շարժվում և շշուկով հարցրեց․
― Ինչի՞ մասին ես միտք անում, բարի սըր Մար․․․ ― և ձեռքը դրեց դիակի ուսին։ Դրեց ու թեթևակի տնքալով ցած գլորվեց, մեռավ․ ննջեցյալը սպանել էր նրան, դիակը սպանել էր իր ընկերոջը։ Օ՜, դա զարհուրելի էր։
Կես ժամ շարունակ այս վաղ թռչնակները հայտնվում էին իրար ետևից հինգական րոպե ընդմիջումով։ Սրերից բացի, որպես կանոն, ուրիշ զենքեր չունեին։ Սուրը առաջ էին պարզում և խարխափում հողորդալարերի միջև։ Մերթ ընդ մերթ կապույտ կայծ էին տեսնում և, թեպետ ասպետը խավարի մեջ չէր երևում, բայց մենք արդեն գիտեինք, թե ինչ էր պատահել․ ասպետը իր սրով դիպչում էր լիցքավորված լարին և անշնչացած գետին փռվում։ Մի պահ լռություն, և ապա նորից գետին փռվող զրահների որոտ էր լսվում, և այսպես անվերջ։ Պարզապես զարհուրելի էր ականջ դնելը։
Որոշեցինք շրջապտույտ անել լարափակոցների ներքին շարքերի միջև։ Մենք նախընտրեցինք քայլել ամբողջ հասակով մեկ կանգնած․ դա ավելի ապահով էր, եթե մեզ հայտնաբերեին, ավելի շուտ բարեկամի, քան թշնամու տեղ կընդունեին, և, ամեն պարագայի, սուրը մեզ հասցնել չէին կարող, իսկ նիզակներ նրանք չէին վերցրել։ Այո, դա հետաքրքիր զբոսանք էր։ Ամենուրեք մեռած մարդիկ պառկած էին երկրորդ լարափակոցի երկայնքով, թեպետ նրանք պարզ նշմարելի չէին, բայց մենք, այնուամենայնիվ, հաշվեցինք տասնհինգ խղճահարույց արձաններ՝ մեռած ասպետներ, որոնք կանգնած էին, ձեռքերով հաղորդալարից բռնած։
Մի բան հիմնովին պարզ էր․ մեր հոսանքը այնքան ուժեղ էր, որ սպանում էր ավելի շուտ, քան զոհը հասցնում էր ճչալ։ Շատ շուտով մենք լսեցինք խլացած ու ծանր դոփյուն և հաջորդ պահին արդեն գլխի ընկանք, թե դա ինչ էր նշանակում։ Ահա և մեր սպասած անակնկալը։ Քլարենսին շշուկով հանձնարարեցի գնալ, զարթնեցնել մեր բանակը և հրամայել՝ քարանձավի մեջ անաղմուկ սպասել հետագա կարգադրություններին։ Նա շուտով վերադարձավ, և մենք միջին լարափակոցի մոտ կանգնած դիտում էինք, թե ինչպես էր կայծակը անշշուկ իր գործը կատարում սրով զինված հյուրերի գլխին։ Մանրամասնությունները տեսնել հնարավոր չէր, բայց կարելի էր նշմարել, թե ինչպես երկրորդ լարափակոցից այն կողմ անընդհատ աճում էր դիակների սև զանգվածը։ Մեր ճամբարը շրջապատված էր մեռյալների հաստ պատով, դիակների պատնեշով։ Ամենազարհուրելին այդ ամենի մեջ մարդկային ձայների բացակայությունն էր, ո՛չ ցնծության ճիչ, ո՛չ մարտակոչ․ մտադիր լինելով անակնկալի բերել մեզ, այս մարդիկ առաջ էին շարժվում որքան կարելի էր անաղմուկ, և միշտ, երբ առաջին շարքը բավականին մոտ էր լինում նպատակին, որպեսզի մարտակոչ արձակեր, նրանք դիպչում էին ճակատագրական լարին և գետին փռվում, բերանները չբացած։
Ես հոսանքը միացրի երկրորդ լարափակոցին, և համարյա անմիջապես չորրորդ և հինգերորդ լարափակոցներին։ Վճռեցի, որ գլխավոր հարվածը հասցնելու պահն եկել է, որ ամբողջ բանակը արդեն մեր ծուղակի մեջ է։ Համենայն դեպս, ժամանակն էր նայելու։ Ես սեղմեցի կոճակը, և մեր խանդակի վրա հիսուն էլեկտրական արևներ բռնկվեցին։
Աստված իմ, ի՜նչ տեսարան էր։ Մենք շրջափակված էինք մեռած մարմինների երեք պատով։ Մյուս բոլոր լարափակոցների միջև եղած տարածությունը լեցուն էր կենդանի մարդկանցով, որոնք լարերի արանքով զգուշությամբ ճանապարհ էին հարթում դեպի առաջ։ Հանկարծակի բռնկած կուրացուցիչ լույսից շշմած՝ հարձակվողների ամբոխը զարմանքից քար կտրեց, անհրաժեշտ էր օգտագործել այդ անշարժունակության ակնթարթը, և ես առիթը չփախցրի։ Հասկանո՞ւմ եք, հաջորդ րոպեին նրանք արդեն ուշքի կգային և մարտակոչով գրոհի կնետվեին, ու իմ լարերը չէին դիմանա նրանց մղումի առջև։ Բայց այդ կորցրած վայրկյանը նրանց ընդմիշտ զրկեց միակ հնարավորությունից։ Ես հասցրեցի հոսանքը թողնել բոլոր լարափակոցների միջով միանգամից, և այդ ամբողջ ոհմակը տեղն ու տեղը սպանվեց։ Այժմ արդեն տնքոցը լսվում էր։ Դա տասնմեկ հազար մարդու հոգևարքի տնքոց էր, և այն հնչեց խավարի մեջ զարհուրելի բողոքի ձայնով։
Մի հայացքն էլ բավական էր համոզվելու համար, որ թշնամու բանակի մյուս մասը, ըստ երևույթին, տաս հազար մարդուց ոչ պակաս, արդեն անցել էր խանդակից և առաջ էր սուրում, գրոհի նետվելով։ Ուրեմն, նրանք բոլորը մեր ձեռքում են և այլևս փրկության հույս ունենալ չեն կարող։ Ողբերգության վերջին արարի պահն էր։ Ես ատրճանակի պայմանավորված երեք կրակոց կատարեցի, որը նշանակում էր․
― Բաց թողնել ջուրը։
Հանկարծակի որոտ լսվեց, մի րոպե անց լեռնային հեղեղը արդեն լցնում էր վիթխարի խանդակը, ստեղծելով հարյուր ոտնաչափ լայնության և քսանհինգ ոտնաչափ խորության մի գետ։
― Հրանոթները պատրա՛ստ։ Կրա՛կ։
Տասներեք հրանոթներ սկսեցին մահ սփռել դատապարտված տաս հազարի վրա։ Նրանք շփոթվեցին, կանգ առան մի պահ կրակի անգութ հեղեղի տակ, ապա դեմքերը դարձրին դեպի խանդակը, ետ սուրացին, ինչպես հարդը մրրիկի առջև։ Նրանց մեկ քառորդը այդպես էլ չհասավ հողապատնեշին, մնացած երեք քառորդը հասավ հողապատնեշին, նետվեց խանդակը, մինչև վերջին մարդը ջրում խեղդվելու համար։
Կրակ բանալուց հետո անցած տասը կարճատև րոպեները բավական եղան, որպեսզի զինված դիմադրությունը վերանար։ Պատերազմը ավարտվեց։ Մենք, հիսունչորս մարդս, Անգլիայի տեր ու տիրակալներն էինք։ Քսանհինգ հազար դիակ էր փռված մեր շուրջը։
Բայց որքա՜ն փոփոխական է բախտը։ Բոլորովին շուտով, դե, ասենք, մի ժամ անց, իմ մեղքով այնպիսի բան պատահեց․․․ բայց ես սիրտ չունեմ այդ գրի առնելու։ Թույլ տվեք այստեղ ավարտեմ։
