Changes
— Շնորհակալ եմ։ Հիմա շարունակեցէք։
— Երբ հայրս կալուածը ժառանգեց, իմ խնդրանքովս մանրազնին կերպով աչքէ անցուեցաւ ձեղնայարկը, որ մինչեւ այն օրը դոց էր։ Հոն գտանք պղինձէ տուփը բայց բոլորովին պարապ էր։ Կափարիչին ներսի կողմը պիտակ մը կը գտնուէր Ք․ Ք․ Ք․ սկզբնատառերով եւ հետեւեալ արձանագրութեամբ․ «Նամակներ, յիշատակագիր, ստացագիրներ եւ ցուցակ», ցոյց տալով գնդապետ Օբէնշոյի փճացուցած թուղթերուն հանգամանքը։ Ասկէ դուրս, գտնուեցան հօրեղբայրս Ամերիկայի մէջ անցուցած կեանքին վերաբերեալ թուղթեր եւ ծանօթատետրներ։ Այս վերջիններէն մէկ քանին պատերազմին ատենէն մնացած էին եւ կը ցուցնէին թէ հօրեղբօրս, իր պարտականութիւնը կատարելով, քաջ զինուորի համբաւին արժանացած էր։ Ուրիշներ, որ Հարաւային Նահանգներու վերակազմութեան թուականը կը կրէին, մասնաւորապէս քաղաքականութեան վրայ կը խօսէին եւ ի վեր կը հանէին կորովի դիմադրութիւնը, զոր պարտաւորուած էմ ընել Հիւսիսէն եկող արկածախնդիրներուն։
Այսպէս, հայրս 84 ի սկիզբը հաստատուեցաւ Հօրշէյմի մէջ եւ ամէն բան կարելի եղածին չափ աղէկ գնաց մինչեւ 85 Յունուար։ Յունուար 4 ին միատեղ ճաշելու վրայ էինք, երբ յանկարծ հայրս զարմանքէն պոռաց բարձրաձայն։ Մէկ ձեռքովը բռնած էր պահարան մը, զոր պատռած էր եւ միւսով՝ նարինջի հինգ կուտեր։ Միշտ ծաղրած էր ինչ որ կʼանուանէր «ուրուականի պատմութիւնս»։ Բայց այդ պատմութիւնը իրեն համար իրականութիւն մը ըլլալով, ապշեցաւ ու նոյն իսկ սարսափահար եղաւ։
— Ի՞նչ ըսել կʼուզէ ասիկա, Ճօ՛ն, հարցուց ինծի։
Սոսկումէս սառեր մնացեր էի։ «Ք․ Ք․ Ք» է, ըսի։ Պահարանին մէջի կողմը նայեցաւ։
— Ճիշդ ադ է, ըսաւ։ Ահաւասիկ նո՛յն գիրերը։ Բայց վրան ի՞նչ գրուած է։
«Թուղթերը արեւի ժամացոյցին վրայ դրէք», ըսի, ուսին վրայէն նայելով։
— Ի՞նչ թուղթեր, ի՞նչ արեւի ժամացոյց։
— Պարտէզին ժամացոյցը։ Ուրիշ չկայ։ Բայց այդ թուղթերը անո՛նք ըլլալու են, որոնք փճացուեցան։
— Բէ՛հ, ըսաւ քաջութիւնը հաւաքելով, հոս քաղաքակիրթ երկրի մէջ ենք։ Անխելքութիւն չընենք։ Ո՞ւրկէ կուգայ ասիկա։
Տընտիէն, պատասխանեցի դրոշմին նայելով։
— Գէշ կատակ մըն է։ Արեւի ժամացոյցի եւ թուղթերու այս պատմութեան հետ գործ չունիմ։
— Եթէ ես ձեր տեղը ըլլայի, անշուշտ իմաց կուտայի ոստիկանութեան, ըսի։
— Ո՛չ, ո՛չ, չեմ ուզեր որ ծաղրեն զիս։
— Այն ատեն թողէք որ ես իմաց տամ։
— Կʼարգիլեմ։ Չեմ ուզեր որ այդպիսի անմտութիւններ տարաձայնուին։
Հայրս խիստ յամառ էր։ Ժամանակ կորսնցնել էր զինքը համոզելու փորձ անելը։ Տխուր նախզգացումներ ունէի։ Այդ նամակին ստացուելուն երրորդ օրը, հայրս գնաց այցելութիւն տալու իր վաղեմի բարեկամներէն մէկուն՝ հազարապետ Ֆրօպօդիի, որ Բօրթստաուն Հիլի մէկ ամրոցին կը հրամայէ։ Ներքնապէս գոհ էի դուրս ելլելուն համար, վասն զի կը կարծէի թէ տունէն դուրս աւելի ապահովութեան մէջ էր։ Բայց ո՜րչափ կը սխալէի։ Իր բացակայութեան երկրորդ օրը, հեռագիր մը ստացայ հազարապետէն, որ ինձմէ կը խնդրէր անմիջապէս գալ։ Հայրս ինկած էր փոսի մը մէջ, որոնցմէ շատ կայ շրջակաները եւ գտնուած էր զգայազիրկ, գանկը խորտակուած։ Տակաւին կը շնչէր երբ հասայ, բայց չկրցանք սթափեցնել զինքը։ Կʼերեւայ թէ վերջալոյսին մեկնած էր Ֆօրտհէմէն։ Այդ տեղուանքը անծանօթ էին իրեն եւ չէր գիտեր թէ ճամբուն երկայնքը կաւիճի հանքեր կային, առանց պատուարով մը պաշտպանուելու։ Անկում մը զարմանալի չէր այս պայմաններուն մէջ եւ երդուեալները եզրակացուցին թէ մահը արկածի մը արդիւնք էր։ Ե՛ս իսկ հօրս մահուան հետ առնչութիւն ունեցող պարագաները քննելէ ետք, սպանութեան մը հնարաւորութիւնը մէկդի ըրի։ Արդարեւ մարմինը բռնութեան նշան մը չէր կրեր։ Գողութիւնը պիտի չկրնար ոճիրին շարժառիթը ըլլալ եւ յետոյ շրջակաները օտարականներու պտտիլը տեսնուած չէր։ Հակառակ ասոր, միտքս կը չարչարուէր եւ չէի կրնար չկարծել թէ դաւադրութիւն մը լարուած էր անոր դէմ։
Հօրս միակ ժառանգորդն էի ճակատագրապէս։ Եւ եթէ հաւանեցայ անոր գոյքերը ժառանգել, պատճառը համոզուած ըլլալս էր թէ մեր դժբախտութիւնները հօրեղբօրս կեանքին մէկ միջադէպին հետ կապակցութիւն ունէին եւ թէ պիտի հետապնդուէի ո՛ւր տեղ որ ալ ապաստանէի։
85 Յունուարին էր որ մեռաւ խեղճ հայրս։ Անկէ ի վեր երկու տարի եւ ութ ամիս անցած են։ Այս միջոցին երջանիկ ապրեցայ Հօրշէյմի մէջ։ Նոյն իսկ կը սկսէի կարծել թէ տնէծքի ժամը անցած էր ընտանիքին համար եւ թէ մեր դժբախտութիւններուն շարքը մարած էր նախորդ սերունդին հետ։ Աւա՛ղ, շատ շուտով ուրախացած էի, վասն զի երէկ առտու ագետալի հարուածը իջաւ վրաս, ինչպէս ատենօք հօրս վրայ։
Երիտասարդը ճմրթկուած պահարան մը հանեց բաճկոնակին գրպանէն, դարձուց սեղանին վրայ եւ նարինջի հինգ կուտեր ձգեց։
— Ահաւասիկ պահարանը, շարունակեց։ Դրոշմը Լոնտոնէն է, Արեւելեան թաղէն։ Ներսի կողմը կը գտնուին այն միեւնոյն գիրերը, որոնք կʼերեւային հօրս ուղղեալ վերջին նամակին վրայ․ «Ք․ Ք․ Ք․» եւ յետոյ սա պարբերութիւնը․ «Թուղթերը արեւի ժամացոյցին վրայ դրէք»։
— Ի՞նչ ըրիք, հարցուց Հօլմս։
— Ոչինչ։
— Ոչի՞նչ։
— Ճիշդը ըսելով, պատասխանեց նուրբ եւ տժգոյն ձեռքերուն մէջ ծածկելով գլուխը, յուսահատած եմ այն խեղճ ճագարին պէս, որուն օձ մը կը ջանար փաթթուիլ։ Կʼզգամ թէ կը հետապնդուիմ անյաղթելի եւ անողոք ճակատագրի մը կողմէ, որ կարող է մեր բոլոր ջանքերը ի դերեւ հանել։
— Բէ՛հ, պոռաց Հօլմս, պէտք է դործել, սիրելիս, ապա թէ ոչ կորսուած էք։ Կորովը միայն կրնայ ազատել ձեզ։ Յուսահատելու վայրկեանը չէ։
— Ոստիկանութեան խորհուրդ հարցուցի։
— Է՛, ե՞տքը։
— Պատմութիւնս մտիկ ըրին ժպտելով։ Ոստիկանապետը կʼերեւակայէ անշուշտ թէ այդ նամակները կատակներ են, թէ հօրեղբօրս եւ հօրս յաջորդական մահերը արկածներու արդիւնք են, ինչպէս յայտարարեցին երդուեալները եւ թէ անոնք առնչութիւն մը չունին այս խորհրդաւոր պատմութիւններուն հետ։
Հօլմս իր գոց կռուփները օդին մէջ շարժեց պոռալով․
— Օ՜հ, անհաւատալի ապուշութի՜ւն։
— Սակայն ինծի ոստիկան մը յատկացուցին որպէս զի տունը պահպանէ ինծի հետ։
— Այս գիշեր ձեզի հետ եկա՞ւ։
— Ո՛չ, վասն զի հրաման ունէր տանը մէջ մնալու։ Հօլմս նորէն շարժում մը ըրաւ։
— Ինչո՞ւ զիս գտնելու եկաք, կամ մանաւանդ ինչո՞ւ աւելի կանուխ չեկաք։
— Չէի ճանչնար ձեզ։ Այսօր միայն սարսափս հաղորդեցի հազարապետ Բրէնտէրկէսթի եւ ա՛ն էր որ խորհուրդ տուաւ ինծի ձեզ տեսնել։
— Ահա երկու օր է որ նամակը առեր էք։ Պէտք էր առաջ գայիք։ Կʼենթադրեմ թէ ձեր ինծի ցոյց տուածէն զատ ուրիշ ապացոյց մը, ուրիշ մանրամասնութիւն մը չունիք, որով կարելի ըլլայ հետք մը գտնել։
— Այո՛, ուրիշ բան մըն ալ կայ, ըսաւ Ճօն Օբէնշօ։
Եւ այս ըսելով, վերարկուին գրպանը խառնեց եւ գունատ կապոյտ թուղթի կտոր մը հանելով սեղանին վրայ դրաւ։
— Տարտամօրէն կը յիշեմ թէ, աւելցուց, հօրեղբօրս իր թուղթերը այրած օրը նշմարեցի որ մոխիրներուն մէջ գտնուած եւ չփճացած թուղթերուն եզերքները ճիշդ այս գոյնը ունէին։ Այս միակ թուղթը իր սենեակին տախտակամածին վրայ գտայ եւ կարծեմ թէ միւսներուն մէջէն ինկած, հեռուն գացած եւ այս կերպով փճացումէ խուսափած է։ Այս թուղթը նարինջի կուտերը միայն կը յիշատակէ։ Ատկէ զատ ուրիշ կարեւոր նշան մը չեմ տեսներ։ Կը խորհիմ թէ յուշատետրի մը մէկ էջն է։ Ամէն պարագայի մէջ հօրեղբօրս գիրն է։
Հօլմս կաթեղը մօտեցուց եւ երկուքս ալ ծռեցանք թուղթին վրայ, որուն անկիւնատուած եզերքները կը ցուցնէին թէ տետրակի մը մէջէն խզուած էր։
Գլուխը կը կարդացուէր․ «Մարտ 1869» եւ վարը՝ սա առեղծուածային խօսքերը․
«4 ին, Հըտսըն եկաւ։ Փոփոխութիւն չկայ։
«7 ին, կուտերը ղրկուած Մաք Քօլէյի, ի Բարամօր, եւ Սէյնթ Օկիւսթինցի Ճօն Սուէնի։
«9 ին, Մաք Քօլէի կʼանհետանայ։
«11 ին, Ճօն Սուէն կʼանհետանայ։
12 ին, այցելութիւն ի Բարամօր։ Ամէն բան կարգին է»։
— Շնորհակալ եմ, ըսաւ Հօլմս թուղթը ծալլելով եւ այցելուին դարձնելով։ Հիմա կորսնցնելիք վայրկեան մը չունիք։ Տուն գացէք եւ շուտ գործեցէք։
— Բայց ի՞նչ ընելու է։
— Մէկ բան միայն եւ անմիջապէս․— Այս թուղթը կը դնէք պղինձէ տուփին մէջ, որուն խօսքը ըրիք ինծի եւ անոր կը միացնէք ծանօթագիր մը, ըսելով թէ ձեր հօրեղբայրը միւս բոլոր թուղթերը այրած է, բաց ի ասկէ։ Յետոյ տուփը կը դնէք արեւի ժամացոյցին վրայ։ Հասկցա՞ք։
— Այո՛։
— Հի ակուհիմա մի՛ մտածէք ո՛չ վրէժխնդրութեան եւ ոչ ուրիշ նմանօրինակ բանի մը վրայ։ Վրէժը պիտի լուծենք օրինական միջոցներով։ Մենք պիտի լարենք մեր ցանցը, մինչ իրենցը կազմ ու պատրաստ է։ Ընելիք առաջին գործը ձեզի սպառնացող վտանգը հեռացնելն է։ Յետոյ կը լուսաբանենք գաղտնիքը, յանցաւորները պատժելով։
— Շնորհակալ եմ, ըսաւ երիտասարդը ոտքի ելլելով եւ վերարկուն հագնելով, կեանք եւ յոյս ներշնչեցիք ինծի։ Ձեր խորհուրդներուն պիտի հետեւիմ։
— Վայրկեան մը իսկ մի՛ կորսնցնէք եւ մանաւանդ հսկեցէք ձեր ապահովութեան վրայ, վասն զի անշուշտ իրական եւ անմիջական վտանգ մը կʼսպառնայ ձեզի։ Ի՞նչպէս պիտի դառնաք։
— Վաթէրլոյէն մեկնող կառախումբով։
— Ժամը տակաւին ինը չկայ։ Փողոցները անցորդներ գտնուելու են եւ կը կարծեմ թէ վախու բան չկայ։ Յիշեցէք սակայն թէ ո՛րչափ հսկէք ձեր անձին վրայ՝ քիչ է։
— Զինուած եմ։
— Աղէ՛կ։ Վաղը պիտի սկսիմ ուսումնասիրել ձեր գործը։
— Ուրեմն Հօրշէյմի՞ մէջ պիտի տեսնեմ ձեզ։
— Ո՛չ, ձեր գաղտնիքին բանալին Լոնտոնի մէջ է։ Հոն փնտռել կʼուզեմ։
— Է՛ ուրեմն, մէկ կամ երկու օրէն ձեզ տեսնելու կուգամ, գիտնալու համար թէ ի՛նչ կը խորհիք տուփին ու թուղթերուն վրայ։ Միշտ ձեր խորհուրդներուն պիտի հետեւիմ։
Ձեռքերնիս սեղմեց եւ հեռացաւ։ Դուրսը, հովը կը մռնչէր տակաւին եւ անձրեւը կը մտրակէր պատուհանները։ Այս տարօրինակ արկածը կարծես թէ մոլեգնած տարրերուն կողմէ բերուած ու դէպի մեզ մղուած էր,— ինչպէս պիտի մղուէին ջրիմուռները (ջրային խոտ մը) փոթորկոտ օր մը—, ու նաեւ կարծես թէ սահմանուած էր ընկլուզելու ա՛յն միեւնոյն ալիքներուն տակ, որոնք բերած էին զայն։
Շէրլօք Հօլմս նստած էր, լուռ, գլուխը դէպի առաջ ծռած։ Աչքերը չէին բաժնուէր բոցէն, որ վառարանին մէջ կը փայլէր։ Սիկառը վառեց եւ կռնակը թիկնաթուռին յենարանին տալով, սկսաւ դիտել ծուխի գուլաները, որ զիրար կը հալածէին դէպի ձեղուն։
— Կարծեմ թէ, Ուօ՛թսըն, ըսաւ վերջապէս, մեր դատական բոլոր գործերուն ամէնէն երեւակայականն է ասիկա։
— Բաց ի, սակայն, Չորսերու Նշանէն։
— Այո՛, թերեւս։ Սակայն ինծի կուգայ թէ այս Ճօն Օբէնշօն աւելի ենթակայ է վտանդներու քան Շօլթօները։
— Բայց այդ բոլոր վտանգներուն ի՛նչ ըլլալը կը գուշակէ՞ք, հարցուցի։
— Անոնց բնոյթին մասին տարակոյս չի կրնար ըլլալ պատասխանեց Հօլմս։
— Է՛ ուրեմն, ի՞նչ տեսակ վտանգներ են։ Ո՞վ է այդ Ք․ Ք․ Ք․ ն եւ ինչո՞ւ կատաղօրէն կը հալածէ այս խեղճ ընտանիքը։
Շէրլօք Հօլմս աչքերը գոցեց, արմուկները թիկնաթոռին թեւերուն վրայ դրաւ եւ մատներուն ծայրը միացուց։
— Իտէալ տրամաբանը, ըսաւ, երբ եղելութեան մը կը տեղեկանայ իր բոլոր մանրամասնութիւններուն մէջ, պէտք է անկէ հետեւցնէ ո՛չ միայն նախընթաց դէպքերուն շարունակութինը, այլ նաեւ բոլոր հետեւանքները։
«Ինչպէս որ Քիւվիէ կրնար ամբողջ անասուն մը նկարագրել միմիայն ոսկոր մը ուսումնասիրելով, նոյնպէս դիտող մը, որ դէպք մը քննած է, պէտք է կարող ըլլայ որոշել միւսները, այսինքն անոնք որ նախապէս տեղի ունեցած են եւ անոնք որ յետոյ տեղի պիտի ունենան։ Մենք տակաւին չըմբռնեցինք հետեւանքները, որոնց միմիայն տրամաբանութիւնը կրնայ տանիք մեզ։ Կարելի է ուսումնասիրութեամբ լուծել կարգ մը խնդիրներ, որոնք տրամաբանութեան ճիգերը արհամարհած են։ Այսու հանդերձ, արուեստին կատարելութեան հասնելու համար, պէտք է որ տրամաբանը կարող ըլլայ օգտուիլ իրեն հաղորդուած բոլոր եղելութիւններէն։ Ասիկա, ինչպէս պիտի տեսնէք, կʼենթադրէ խորունկ գիտութիւն մը, ինչ որ հազուագիւտ բան է նո՛յն իսկ մեր ժամանակին մէջ, ուր ուսուցումը ձրի է եւ համայնագիտական։ Սակայն անկարելի չէ որ մարդ մը յաջողի գիտնալ ինչ որ անհրաժեշտ է իր պաշտօնին։ Կրնամ ըսել թէ ա՛յս եղած է իմ կեանքիս նպատակը։ Եթէ լաւ կը յիշեմ, օր մը, մեր բարեկամութեան սկիզբը, խիստ որոշ կերպով մը սահմանեցիք իմ գիտուիւնս։
— Այո՛, պատասխանեցի խնդալով։ Զարմանալի «տօքիւման» մըն էր։ Փիլիսոփայութեան, աստեղագիտութեան եւ քաղաքականութեան քով զէռօ դրուած էր, կը յիշեմ։ Բուսաբանութեան մէջ ձեր գիտութեան հաւասարող չկար։ Երկրաբանութեանմ էջ խորին հմտութիւն, ի մասին ցեխի բիծերու, երբ այդ ցեխը առնուած էր քաղաքին 50 քիլօմէդրնոց մէկ շրջանակին մէջ։ Քիմիաբանութեան մէջ արտակեդրոն որակած էի ձեզ։ Անդամազննութթեան մէջ մէթոտի պակասութիւն կը գտնէի, բայց անբաղդատելի էիք զգայացունց գրականութեան եւ ոճիրի ուսումնասիրութեանց մէջ։ Ջութակահար, կռփամարտիկ, օրէնքի եւ սուրի մարդ, քօքաինի եւ ծխախոտի մոլի։ Ասոնք են, կարծեմ, իմ վերլուծումիս գլխաւոր գիծերը։
