Changes

Վերը քննարկված երեք խմբերն ունեն մի շարք ընդհանրություններ։ընդդիմություններ։

Առաջինը իրադարձություն ներրիրադարձությունները, փաստերն ու րնարանքներր ընտրանքները կանխորոշված ու կանխասահմանված աշխարհայացքով գնահա– տելու գնահատելու միտումն է։ Երեքն էլ որոշակիություն, կապակցվածաթյուն կապակցվածություն ու կանխատեսելիություն են փնտրում մի տարածաշրջանումտարածաշրջաում, որն այդ107ամենից շատ քիչ ունի կամ բնավ չունի։ Երեքն էլ ցանկանում են դրանք գտնել գաղափարարտսական գաղափարախոսական կառույցներում։ Ուստի՝ որոշումները չեն կայացվելու Հայաստանի համար շահեկանության կամ վնասակարության հատկանիշի հիման վրա, այլ իրենց աշխարհայացքի ներդաշնակտթյունր ներդաշնակությամբ պահպանելու աստիճանի հիման վրա։ Փաստորեն, հաշվի չեն առնվելու առկա իրական հնարավորությունները, եթե այդ աշխարհայացքի դրույթներով դրանք բացառվում են։

Երեք խմբավորումներն էլ, իրենց աշխարհայացքները բնութագրելով իբրեւ իբրև «ազգային գաղափարախոսություն», հավակնում են բարոյական բարձունքների։ բարձրունքների։ Ակնկալվում է, որ ազգային բառն , այդ բառակապակցությանը բառակապակցությունը ապրիորի պետք է սրբության եւ և գրեթե կրոնական նախասահմանում ապահովի, իսկ գաղափարախոսության գաղափարախոսություն բառը պետք է պարգեւի պարգևի համակողմանիության, անկապտելիության ու բանականության զգացողությանզգացողություն, ինչպես նաեւ նաև գիտական հիմնավորման պատրանք հաղորդի դրանց։

Ազգային տերմինը պետք է նաեւ րնկալվի իբրեւ նաև ընկալվի իբրև հականիշ անհատականին։ «Ազգային» գաղափարախոսության առաջքաշումը քաղաքական կուսակցությունների կողմից փորձ է քաղաքացիներին նախազգուշացնելու, որ քաղաքականության մասին չմտածեն իբրեւ իբրև իրենց սեվւական սեփական շահերի արտահայտության, այլ ընդունեն այն իբրեւ իբրև հավաքականության ճաէլատազիր։ ճակատագիր։ Անհատական շահր եւ շահը և ազգային շահը ներկայանում ներկայացնում են իբրեւ իբրև հակադրություններ, գրեթե վտխբացա– ոողփոխբացառող, փոխանակ ներկայանալու իբրեւ վախհամալրող երեւույթներ։ իբրև փոխհամալրող երևույթներ։ Մեկ անհատի կամ խմբի էլողմից կողմից սահմանված ազգային շահը կանխորոշում է, թե քաղաքացու անձնական շահը ի՛նչը պետք է փնի։լինի։

ՀՀՇ֊ի եւ և մյուս խմբավորումների միջեւ միջև տարբերությունն ընկած է հենց այստեղ։ ՀՀՇ֊ն, որքան էլ ոչ բավարար ձեւովձևով, «ազգայինր» «ազգայինը» գիտակցում եւ և ընկալում է քաղաքացիների անհատական շահերի ընդհանուր գումարի իմաստով։ Մյուս խմբավորումները, իրենց առաջ քաշած գաղավւարախոսությունների գաղափարախոսությունների միջոցով, «ազգայինին» վերագրում են լեգիտիմության այլ հիմք եւ և այլ ծագում, քան ազգի անդամներն են։ Վազգեն Մանուկյանի համար իր ազգային գաղափաբախո– սությանր գաղափարախոսությանը չհամաձայնելը նկարագրի եւ և ուժի բացակայության եւ և բարոյական անկման հայտանիշ հատկանիշ է։ ՀՅԴ֊ի համար իր իդեալների ու ռազմավարության մերժամր մերժումը «վատ հայ» լինելու հավաստի նշան է։ Կոմունիստական խմբավորումների համար իրենց գաղավւարների գաղափարների հանդեպ անհամաձայնությունը կասկածեփ կասկածելի անձ լինելու վկայություն է։

108Խնդիրը երկրի ապագայի վերաբերյալ նպատակներ ունենալը չէ։ Քաղաքական կուսակցություններն ու ղեկավարները հաճախ են ունենում պատկերացումներ, որոնք սովորաբար ծրագիր են կոչվում եւ և որոնք կարող են հիմնված լինել իրենց համերկրացիների հետ ունեցած ընդհանուր իդեալների վրա եւ և քաղաքացիներին դրանց իրականացման մեջ րնդգրկելու ընդգրկելու հույսի վրա։ Սակայն ծրագիրը կամ իդեալներով օժտված աշխարհայացքը տարբերվում են գաղափարախոսությամբ ներշնչված աշխարհայացքից։ Գաղափարախոսությունները ժողովարդներին ժողովուրդներին ու խմբավորումները բաժանում են լավի եւ և վատի, դրանք տարանջատում են ու օտարում, մինչեւիսկ ապամարդկայ– նացնում մինչևիսկ ապամարդկայնացնում ժողովրդի որոշ հատվածների։ Գաղափարախոսությունները, լինեն ֆաշիստական, ազգայնական, կոմունիստական թե ուրիշ, ինքնամեծար ու եսակենտրոն մարդկանց ապահովում են բարոյական ու քաղաքական իրավասությամբ, որով անհատներին ստիպում են վարվելու վարվել ու մտածել որոշակի ձեւովձևով, հրաժարվել ինքնուրույն դատելու եւ և իրենց համար ու ժողովրդի համար լավագույն ելքեր գտնելու հավակնությունից։ Ազգային գաղափարախոսությունների աոաջքա– շումր առաջքաշումը սահմանումներ եւ և ինքնություններ պարտագրելու պարտադրելու փորձ է։

Գաղափարախոսություններն օրենքներից վեր են, հատկապես՝ երբ կրում են «ազգային գաղափարախոսություն» պիտակը։ Դրանք կարող են արդարացնել իշխանության տիրանալու համար բռնության կիրառումը, ինչպես նաեւ նաև իշխանության կիրառումը՝ քաղաքացիներին ստիպելու համար լինել այնպխփն եւ այնպիսին և գործել այն ձեւովձևով, որ հավաստվի գաղափարախոսության ճշմարտացիությունը։

Պարադոքսը, որի շուրջ արժե խորհրդածել, հետեւյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, որոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, ՀՀՇ֊ի ու Եթե ՀՀՇ֊ն և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրա– վունքր պաշտպանում էին իբրեւ սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հայտարարությունները թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն ղեկավարած վարչակազմը կարող էր, քան խորհրդային ռեժիմը, կամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեղադրվել ընտրական օրենքի խախտման մեջ ամենավատն էր, անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն ապա գաղափարախոսական կուսակցությունները հակված են եւ չեն կարող լուրջ րնդուն– վել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան խախտելու սահմանադրական ողջ կարգը։ Այսպես, կոմունիստների համար արտաքին ուժն է հուշում, սակայն որ իրենց իշխանության է բերելու։ Կարմիր բանակն այդ իսկ կուսակցությունների եւ դրանց ղեկավարների մասինարել է 1920֊ին, նրանց նախապատվությունների եւ ինքնապատկերացման մասինհույս ունեն, եւ ոչ թե որ դա կրկին կպատահի։ ԱԺՄ֊ն «ժողովրդին» ձերբազատել է որևէ արգելքից։ ՀՅԴ֊ն ունի իր ռազմականացած խմբավորումները, որոնք թերևս պետք են Լիբանանի պես մի երկրում, սակայն ապօրինի են որևէ այլ վայրում, ներառյալ Հայաստանը։ Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել է ընտրությունների ընթացքում տեղ գտած անկանոնությունները և դրանք սխալ համարել, գաղափարախոսները դեռևս չեն դատապարտել «բարձրագույն նպատակի» իշխանության բռնի տապալման իրավունքի իրենց պնդումները, ինչպես նաև իրենց կողմից այդ իրավունքի փաստացի կիրառումը։ Իրականում նրանք շարունակել են կրկնել միևնույն վարքագիծը։

ՀՅԴ֊ի եւ կոմունիստների համար հատկապեսՊարադոքսը, ազգային բառիորի շուրջ արժե խորհրդածել, իբրեւ ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է Թուրքիայի հետ դրա առնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊իհետևյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, ՀԴԿ֊ի եւ ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային էորոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, եթե ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրավունքը պաշտպանում էին իբրև սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հիմնված է հակաթյուր– քականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է զաղավւա– րաիասաթյանհայտարարությունները, երբ հակաթյարքականությանը գերիշխում է քաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները եւ մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն էր, թեեւ 1996֊ինքան խորհրդային ռեժիմը, իբրեւ նախագահության թեկնածուկամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեջ ամենավատն էր, որ ստացել անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն են և չեն կարող լուրջ ընդունվել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան էր կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունըհուշում, սակայն այդ իսկ կուսակցությունների և դրանց ղեկավարների մասին, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։և ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։

Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ՀՅԴ֊ի և կոմունիստների համար բոլոր հարեւանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետեւությունն էր։ Թուրքիայի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման110նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր պատմական ու բարոյականհատկապես, ոչ թե քաղաքական խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ աղետալի իրադարձություն էրազգային բառի, որը պետք իբրև ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է փաստագրվեր, Թուրքիայի հետ դրա պատճառներըառնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊ի, գործընթացները եւ հետեւանքները պետք ՀԴԿ֊ի և ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային է վերլուծվեին եւ ըմբռնվեին, դրա զոհերը պետք եթե այն հիմնված է հիշվեին արժանապատվությամբ, դրա դասերը պետք հակաթյուրքականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է սերտվեին մարդկության կողմիցգաղափարախոսության, եւ դրա բարբարոսությունն ու անմարդկայնությունը պետք երբ հակաթյուրքականությունը գերիշխում է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէրքաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները և մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ էր, այն սկզբունք չէրթեև 1996֊ին, մանավանդ այնպի– սինիբրև նախագահության թեկնածու, որի վրա կարող որ ստացել էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունը, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։

ՀՀՇ֊ի տեսակետը, լավագույնս արտահայտված Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար բոլոր հարևանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետևությունն էր։ Թուրքիայի կողմից, լուրջ տեղաշարժ Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր հայ պատմական ու բարոյական, ոչ թե քաղաքական մտքի խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ, որի կարեւորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացտմր հավաստում աղետալի իրադարձություն էր, որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի պետք է սպասում՝ 1915 թվականը կրկնելու համար։ Ի լրումն փաստագրվեր, դրապատճառները, Ցեղասպանության պատ ճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն րնդանված էր մինչեւ անկախաթյունրգործընթացները և հետևանքները պետք է վերլուծվեին և ըմբռնվեին, հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբդրա զոհերը պետք է հիշվեին արժանապատվությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության դրա դասերը պետք է սերտվեին մարդկության կողմից, եւ բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության փորձի արժեքավորմամբ։ ՀՀՇ֊ի դիրքորոշումր բացասում էր առկա սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը եւ սասանում երկրորդական դարձնել Հայաստանում և դրա բարբարոսությունն ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղա– քականացված հրապարակային երկխոսությունը։անմարդկայնությունը պետք է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէր, այն սկզբունք չէր, մանավանդ այնպիսին, որի վրա կարող էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։

Սակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրներիտեսակետը, հատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համարլավագույնս արտահայտված Տեր֊Պետրոսյանի կողմից, այս քաղաքականությունն ապազգային լուրջ տեղաշարժ էրհայ քաղաքական մտքի մեջ, եթե ոչ ա– վելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել որի կարևորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացումը հավաստում էր հավատքի առարկայի եւ բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի է սպասում 1915 թվականը կրկնելու համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որեւէ ծրագիր հնչում Ի լրումն դրա, Ցեղասպանության պատճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն ընդունված էր ոչ միայն զգացական առումով բավարարալմինչև անկախությունը, այլ նաեւ ստրատեգիապես անխոցեփ։հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության կողմից, և բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը և սպառնում երկրորդական դարձնել Հայաստանում ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղաքականացված հրապարակային երկխոսությունը։

111Սա է այն հատման կետըՍակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրների, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքներրհատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը եւ Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձեւվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները դարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներովայս քաղաքականությունն ապազգային էր, որոնցից ամենաանմիջակա– նը Թուրքիայի կողմից եթե ոչ ավելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել էր հավատքի առարկայի և բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որևէ ծրագիր հնչում էր ոչ միայն զգացական առումով բավարար, այլ նաև ստրատեգիապես անխոցելի։

Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը փակ Սա է եղել խորհրդային շրջանումայն հատման կետը, բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքները, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը և Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձևվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներով, որոնցից ամենաանմիջականը Թուրքիայի սահմանը հատող մարդատար գնացքի առջեւ։կողմից Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։

Թուրքիայի և Հայաստանի անկախությունից հետոմիջև սահմանը փակ է եղել խորհրդային շրջանում, որը ճանաչվեց բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով Թուրքիայի կողմից, երկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, որոնց հիման վրա սահմանի բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է լինելու։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր եւ հասանելի։սահմանը հատող գնացքի առջև։

Երբ 1992֊ին Վբաստանից եկող երկաթուղինՀայաստանի անկախությունից հետո, որով սովորաբար կատարվում էր ցորենի ներմուծումը Հայաստան, աբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, Թուրքիան, երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների եւ երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցոբենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց 1992֊1993֊ի ձմոանը, մինչեւ 1993֊ի գարնանը հայկական ուժերի որը ճանաչվեց Թուրքիայի կողմից Քելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխությաներկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, Թուրքիան դադարեցրեց այդ ա– ռաքումնեբը։ Սահմանը կրկին փակվեց: Այդ պահից ի վեր որոնց հիման վրա սահմանի բացումր եւ Հայաստանի հետ բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է դարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։լինելու։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր և հասանելի։

Հանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում եւ միեւնույն ժամանակ լինելով նաեւ ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում Երբ 1992֊ին Վրաստանից եկող երկաթուղին, որով սովորաբար կատարվում էր ավեփ իբրեւ պրոբլեմիցորենի ներմուծումը Հայաստան, քան լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երեւակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմր Դարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համարաբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, մանավանդԹուրքիան, որ սահմանը112փակված պահելը նպաստում էր Ադրբեջանի երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների և երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցորենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց1992-1993 ձմռանը, մինչև 1993֊գարնանը հայկական ուժերի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու եւ այնպիսի զիջումներ պարտագրելու ծրագրինՔելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, որոնք Հայաստանր չէր անելու եւ երբեք չարեց։ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխության, Թուրքիան դադարեցրեց այդ առաքումները։ Սահմանը կրկին փակվեց։ Այդ պահից ի վեր սահմանի բացումը և Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել է ղարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։

Սակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավեփն էՀանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում և միևնույն ժամանակ լինելով նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում էր ավելի իբրև պրոբլեմի, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարեւորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երևակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմը Ղարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն մանավանդ, որ սահմանը փակված պահելը նպաստում էրԱդրբեջանի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու և այնպիսի զիջումներ պարտադրելու ծրագրին, թե որոնք Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր, ինչպես վերեւում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչեւէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների եւ ՀՅԴ֊ի համար սահմանի խնդիրն ավեփ խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացնեը Թուրքիայի՝ իբրեւ Հայաստանի անվտանգության դեմ սպառնափքի ընկալումը եւ դրանով կնվազեց– ներ տնտեսական եւ անվտանգության բնագավառներում այլ երկրնե– րից Հայաստանի կախյալության աստիճանր։չէր անելու և երբեք չարեց։

ԱյսպիսովՍակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավելին է, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարևորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն էր, թե Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր անկախության հարցին, ինչպես վերևում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչևէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների և ՀՅԴ֊ի համար սահամանի խնդիրն ավելի խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացներ Թուրքիայի՝ իբրև Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը եւ նորմալության հասնելու հնաբավորությանր։դեմ սպառնալիքի ընկալումը և դրանով կնվազեցներ տնտեսական և անվտանգության բնագավառներում այլ երկրներից Հայաստանի կախյալության աստիճանը։

Հարկավոր է նաեւ պատկերացնելԱյապիսով, թե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում էր իրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որոնց վրա էին հիմնված անցյափ ու ապագայի իրենց ընկալումըանկախության հարցին, իրենց ինքնությունը եւ դերակատարության գիտակցումը։Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը և նորմալության հասնելու հնարավորությանը։

Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետեւորդների ինքնության համարՀարկավոր է նաև պատկերացնել, անարդար պատմության նրանց ըմբռնման համարթե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, արդարադատության ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց կարիքի համար եւ ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, որ դժվար չէր նորմալության կոչոդներին որակել իբրեւ մարդկային կերպարանք առած8 Պետականության մարտահրավերըհրեշների։ Այս Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում էր պատճառըիրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության որոնց վրա էին հիմնված անցյալի ու զրպարտության քաղաքական ծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էրապագայի իրենց ընկալումը, որը պետք է վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։իրենց ինքնությունը և դերակատարության գիտակցումը։

Մարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձ– նավորումր կարեւոր է երկու առումով։ Առաջին, որոշ Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետևորդների ինքնության համար, որոնք զգուշանում են նպատակներիանարդար պատմության նրանց ըմբռնման համար, ռազմավարության ու մարտավարության մասին բանական քննարկումներիցարդարադատության նրանց կարիքի համար և ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, անձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործումոր դժվար չէր նորմալության կոչողներին որակել իբրև մարդկային կերպարանք առած հրեշների։ Այս էր պատճառը, քան որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության ու զրպարտության քաղաքական փաստարկումր եւ այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, պետք է լինեն նաեւ լավ տղերք, որտեղ կան դավաճաններծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էր, որը պետք է փնեն նաեւ հայբենասերներ։վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։

Մարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձնավորումը կարևոր է երկու առումով։ Առաջին, որոշ կուսակցությունների համար, որոնք զգուշանում են նպատակների, ռազմավարության ու մարտավարության մասին բանական քննարկումներից, անձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործում, քան քաղաքական փաստարկումը և այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, պետք է լինեն նաև լավ տղերք, որտեղ կան դավաճաններ, պետք է լինեն նաև հայրենասերներ։ Երկրորդ, երեւան երևան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր կուսակցությունների ճարտասանությանը, որոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրեւ իբրև չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էին, որ, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, վերացնում են ներքին միասնականության եւ և Հայաստանի ու Սփյուռքի միասնության գլխավոր, եթե ոչ միակ, խոչրնդոտը։ խոչընդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էին, եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։