Changes

Դունեչկայի ու Պույլխերիա Ալեքսանդրովնայի հեա հետ Պյոտր Պետրովիչի ճակատագրական բացատրությանը հաջորդած առավոտը իր զգաստացուցիչ ազդեցությունն ունեցավ նաև Պյոտր Պետրովիչի վրա։ Նա մեծագույն անախորժությամբ ստիպված եղավ հետզհետե իբրև կատարված և անդառնալի փաստ ընդունել այն, ինչ որ դեռ նախորդ օրը նրան համարյա ֆանտաստիկ դեպք էր թվում, ու թեև կատարվել էր, բայց և այնպես կարծես թե անհնարին էր։ Խայթված ինքնասիրության սև օձը ամբողջ գիշեր կրծում էր նրա սիրտը։ Անկողնից վեր կենալով, Պյոտր Պետրովիչը իսկույն նայեց հայելուն։ Նա վախենում էր, թե չլինի՞ գիշերվա ընթացքում մաղձը տարածվել է մարմնով մեկ։ Սակայն այդ կողմից առայժմ ամեն ինչ բարեհաջող էր, ու դիտելով իր նրբին, սպիտակ և վերջին ժամանակներում մի քիչ ճարպակալած դեմքը, Պյոտր Պետրովիչը մի ակնթարթ նույնիսկ սփոփվեց, լիովին համոզված լինելով, որ կարող է իր համար հարսնացու գտնել որևէ ուրիշ տեղ, թերևս ավելի լավը, բայց իսկույն ուշքի եկավ և ուժեղ թքեց մի կողմ, որով լռին, բայց սարկաստիկ ժպիտ առաջացրեց իր երիտասարդ բարեկամ ու բնակակից Անդրեյ Սեմյոնովիչ Լեբեզյատնիկովի դեմքին։ Պյոտր Պետրովիչը նկատեց այդ ժպիտը և մտքում իսկույն կշտամբեց իր երիտասարդ բարեկամին։ Վերջին ժամանակներում նա շատ անգամ էր մտքում կշտամբել Լեբեզյատնիկովին։ Նրա բարկությունը կրկնապատկվեց, երբ նա հանկարծ մտածեց, որ հարկավոր չէր նախորդ օրվա դեպքը հաղորդել Անդրեյ Սեմյոնովիչին։ Դա երեկվա երկրորդ սխալն էր, որ նա կատարել էր բորբոքված, ջղայնացած վիճակում, ավելորդ սրտաբացություն էր ցուցաբերել... Այնուհետև այդ ամբողջ առավոտը հակառակի պես մի անախորժությունը հաջորդում էր մյուսին։ Նույնիսկ սենատում նրան ինչ֊որ անհաջողություն էր սպասում մի գործի վերաբերյալ, որի մասին հոգում էր ինքը։ Նրան առանձնապես ջղայնացրել էր շուտափույթ ամուսնության նկատառումով իր վարձած և իր հաշվով նորոգված բնակարանի տերը. այս բնակարանատերը, ինչ֊որ հարստացած գերմանացի արհեստավոր, ոչ մի կերպ չէր համաձայնում խախտել հենց նոր կնքված պայմանագիրը և պահանջում էր պայմանագրում հիշատակված ամբողջ տուժանքը, չնայելով, որ Պյոտր Պետրովիչը համարյա բոլորովին նորոգված բնակարանը վերադարձնում էր նրան։ Ճիշտ նույնպես կահույքի խանութում ոչ մի կերպ չէին ուզում վերադարձնել թեկուզ մի ռուբլի, արդեն գնված, բայց բնակարան չտեղափոխած կահույքի գրավականից։ «Հո կահույքի համար չե՞մ ամուսնանալու», բարկությամբ մտածում էր Պյոտր Պետրովիչը, ու միևնույն ժամանակ նրա մեջ հեռավոր մի հույս էր առկայծում. «Մի՞թե իսկապես այս ամենը անդարձ կորավ ու վերջացավ, մի՞թե չի կարելի նորից հաշտվելու փորձ անել»։ Դունեչկայի վերաբերյալ միտքը մի անգամ էլ գայթակղիչ կերպով ճմլեց նրա սիրտը։ Նա տանջանքով անցկացրեց այդ րոպեն, և, իհարկե, եթե կարելի լիներ այժմ հենց միայն ցանկությամբ ոչնչացնել Ռասկոլնիկովին, ապա Պյոտր Պետրովիչը անհապաղ կհայտներ այդ ցանկությունը։

Չնայելով, որ Լեբեզյատնիկովը նույնիսկ շատ բարի էր, այնուամենայնիվ նույնպես սկսել էր մասամբ չհանդուրժել իր բնակակից և նախկին խնամակալ Պյոտր Պետրովիչին։ Երկուստեք այդ եղավ մի տեսակ պատահականորեն և փոխադարձաբար։ Որքան էլ ցանցառամիտ էր Անդրեյ Սեմյոնովիչը, այնուամենայնիվ սկսեց հետզհետե նկատել, որ Պյոտր Պետրովիչը նրան խաբում է և ծածուկ արհամարհում, և «բոլորովին ուրիշ տեսակի է այդ մարդը»։ Անդրեյ Սեմյոնովիչը փորձեց նրա առջև շարադրել Ֆուրյեի սիստեմը և Դարվինի թեորիան, բայց Պյոտր Պետրովիչը, մանավանդ վերջին ժամանակներում, սկսեց մի տեսակ ծաղրանքով լսել նրան, իսկ ամենավերջին օրերում նույնիսկ նախատինք էր կարդում նրա հասցեին։ Բան Բանն այն է, որ նա բնազդաբար սկսում էր հասկանալ, որ Լեբեզյատնիկովը ոչ միայն գռեհիկ է ու ցանցառամիտ, այլև գուցե ստախոս է, որ նա ամենևին էլ կարևոր կապեր չունի նույնիսկ իր խմբակում, ու հենց միայն ուրիշներից լսած խոսքերն է մեջտեղ բերում։ Ավելին, իր ''պրոպագանդային'' գործն էլ թերևս կարգին չգիտե, որովհետև ինչ-որ չափից դուրս շշկլվում է, ուրեմն էլ որտեղի՜ց կարող է մերկացնող լինել։ Ի դեպ, անցողակի հիշատակենք, որ Պյոտր Պետրովիչը այդ մեկ ու կես շաբաթում (մանավանդ սկզբում) Անդրեյ Սեմյոնովիչից նույնիսկ խիստ տարօրինակ գովասանքներ էր ընդունում, օրինակ, չէր առարկում և լռում էր, երբ Անդրեյ Սեմյոնովիչը ակնարկում էր, որ իբր թե նա պատրաստ է օժանդակելու հետագայում Մեշչանսկայա փողոցում արագորեն նոր «''Կոմունա''» կազմակերպելու գործին. կամ, օրինակ, չի խանգարի Դունեչկային, եթե սա ամուսնության հենց առաջին ամսում սիրեկան գտնի, կամ չի մկրտի իր ապագա երեխաներին և այլն, և այլն՝ հար և նման բաներ։ Պյոտր Պետրովիչը ըստ իր սովորության չէր առարկում իրեն վերագրվող նման հատկությունների դեմ և թույլ էր տալիս նույնիսկ այդ կերպ էլ իրեն գովաբանել, այնքա՜ն հաճելի էր նրան ամեն տեսակ գովասանքը։

— Ես ոչ մի կերպ չէի սպասում, որ այդ աղքատ, հիմար կինը քելեխի համար կծախսի ամբողջ փողը, որ ստացել էր այն մյուս հիմարից․․․ Ռասկոլնիկովից։ Անցնելիս նույնիսկ զարմացա, մեծ պատրաստություն է տեսել, գինի ինչքան ուզես, կանչված է մի քանի մարդ, սատանան գիտե, թե ինչ է դա,— շարունակեց Պյոտր Պետրովիչը՝ հարցուփորձ անելով իր բարեկամին։ Ինչ-որ նպատակով նա ձգտում էր իր բարեկամին խոսեցնել այդ ուղղությամբ։— Ի՞նչ, դուք ասում եք, որ ի՞նձ էլ է հրավիրել,— հանկարծ ավելացրեց նա՝ բարձրացնելով գլուխը։— Այդ ե՞րբ է եղել։ Չեմ հիշում։ Սակայն ես չեմ գնա։ Ի՞նչ գործ ունեմ այնտեղ։ Ի միջի այլոց, երեկ ես այդ կնոջը ասացի, որ նա, որպես աստիճանավորի աղքատ այրի կին, թերևս կարող է նրա տարեկան ոռճիկի ռոճիկի չափ փող ստանալ իբրև միանվագ նպաստ։ Հա դրա համար չէ՞, որ նա հրավիրում է ինձ, քա՛հ֊քա՛հ։

Ոչ Ու Պյոտր Պետրովիչը կարծես սփոփվողովսփոփվելով, դարձյալ սկսեց չխկացնել համրիչի հատերը։

— Ամենևին էլ չթքել, այլ բողոքել։ Ես օգտակար նպատակ եմ հետապնդում։ Ես կար՞ող կարո՞ղ եմ անուղղակի կերպով օժանդակել մարդկանց զարգացմանը և պրոպագանդային։ Ամեն մարդ պարտավոր է մարդկանց զարգացնել և պրոպագանդել, ու թերևս որքան դա խիստ լինի, այնքան լավ։ Ես կարող եմ գաղափար, հատիկ սերմանել․․․ Այդ հատիկից կաճի փաստը։ Ինչո՞վ եմ ես նրանց վիրավորում։ Սկզբում կվիրավորվեն, իսկ հետո իրենք էլ կտեսնեն, որ ես իրենց օգուտ եմ բերել։ Մեզանում մեղադրում էին Տերեբևային (որը հիմա կոմունայում է), թե նա հեռացավ ընտանիքից և... տղամարդու հանձնվեց, ապա մորն ու հորը գրեց, որ չի ուզում նախապաշարմունքների ենթարկվել և քաղաքացիական ամուսնության է դիմում, և իբր թե դա չափազանց կոպիտ վերաբերմունք է դեպի ծնողները, կարելի էր խնայել նրանց, ավելի մեղմ գրել։ Իմ կարծիքով այդ բոլորը դատարկ բան է, ամենևին էլ հարկավոր չէր մեղմ գրել, ընդհակառակը, ընդհակառակը, հենց այդպես էլ պետք էր վարվել։ Հրե՛ն, Վարենցը յոթ տարի ապրեց ամուսնու հետ, թողեց նրան ու երկու երեխաներին և ամուսնուն իսկույն գրեց՝ «Ես գիտակցեցի, որ չեմ կարող ձեզ հետ երջանիկ լինել։ Երբեք չեմ ների ձեզ, որ դուք ինձ խաբում էիք, ինձնից թաքցնում էիք, որ գոյություն ունի հասարակության ուրիշ կառուցվածք՝ կոմունաների միջոցով։ Ես վերջերս այդ բոլորը իմացա մի մեծահոգի մարդուց, որին հանձնվեցի և նրա հետ մեկտեղ կոմունա եմ հիմնում։ Շիտակ եմ ասում, որովհետև ձեզ խաբելը անպատվաբեր եմ համարում։ Ապրեցեք ինչպես որ ձեզ հաճելի է։ Ինձ վերադարձնելու հույս մի ունենաք, դուք շատ եք ուշացել։ Ձեզ երջանկություն եմ ցանկանում»։ Ահա թե ինչպես են գրվում այսպիսի նամակները։

— Ընդամենը միայն երկրորդ անգամ, եթե դատենք ինչպես հարկն է՝ թեկուզև չորրորդ, տասնհինգերորդ անգամ լիներ, այդ բոլորը դատարկ բան է։ Ավելի քան երբևէ, ես այժմ ցավում եմ, որ հայրս ու մայրս մեռել են։ Ես մի քանի անգամ նույնիսկ երազում էի, որ եթե նրանք դեռ կենդանի լինեին, ես նրանց կդաղեի իմ հակաճառություններով։ Հենց այդպես էլ կվարվեի... Ես հո ինքնուրույնացած մարդ էի։ Ես նրանց ցո՛ւյց կտայի, ես նրանց կզարմացննիկզարմացնեի, ափսոս որ ոչ ոք չկա։

Լեբեզյատնիկովյը Լեբեզյատնիկովը նույնիսկ կատաղեց.

— Գուք Դուք շարունակ ծիծաղում եք և շատ անհաջող, թույլ տվեք սա ասել ձեզ։ Գուք ոչինչ չեք հասկանում։ Կոմունայում այդպիսի դերեր չկան։ Կոմունան հենց նրա համար է կազմակերպվում, որ այդպիսի դերեր չլինեն։ Կոմունայում այդ դերը կփոխի այժմյան իր ամբողջ էությունը, ու ինչ-որ այստեղ հիմար բան է, այնտեղ խելացի կլինի, ինչ-որ այստեղ, ներկա հանգամանքներում, անբնական է, այնտեղ բոլորովին բնական կլինի։ Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչպիսի պայմաններում և ինչպիսի միջավայրում է գտնվում մարդը։ Ամեն ինչ միջավայրից է, իսկ մարդը ինքը ոչինչ է։ Սոֆյա Սեմյոնովնայի հետ ես հիմա էլ համերաշխ եմ, դա կարող է ձեզ համար ապացույց լինել, նա ինձ երբեք չի համարել իր թշնամին և իրեն վիրավորող։ Այո, հիմա ես նրան կոմունա եմ կանչում, միայն թե բոլորովին, բոլորովին այլ հիմունքներով։ Ի՞նչ եք ծիծաղում։ Մենք ուզում ենք հիմնել մեր, առանձին կոմունան, միայն թե ավելի լայն հիմունքներով, քան առաջվա կոմունաները։ Մենք մեր համոզմունքներով ավելի հեռու ենք գնացել։ Մենք ավելի շաա շատ բան ենք ժխտում։ Եթե Դոբրոլյուբովը գերեզմանից դուրս գար, ես կվիճեի նրա հետ։ Իսկ Բելինսկուն հո կգլորեի։ Իսկ առայժմ ես շարունակում եմ զարգացնել Սոֆյա Սեմյոնովնային։ Նա հիանալի, հիանալի բնավորություն ունի։

— Ավելի լավ է դուք նրան մի որևէ թան բան նվիրեցեք։ Գրազ եմ գալիս, որ դուք այդ մասին չեք էլ մտածել։

— Ոչ-ի՜նչ չեք հասկանում, էլի եմ ասում ձեզ։ Դե իհարկե, նրա վիճակն այդպես է, բայց այստեղ մի ուրիշ հարց կա, բոլորովին ուրիշ։ Դուք պարզապես արհամարհում եք նրան։ Տեսնելով փաստը, որը ձեր սխալ կարծիքով արժանի է արհամարհման, դուք արդեն հրաժարվում եք մարդկային արարածին մարդասիրաբար նայելուց։ Դուք դեռ չգիտեք, թե նա ինչպիսի բնավորություն ունի։ Ես շաա շատ եմ ցավում, որ նա վերջին ժամանակներս վերջ է տվել ընթերցանության ու այլևս ինձնից գրքեր չի վերցնում։ Իսկ առաջ վերցնում էր։ Ցավում եմ նույնպես, որ իր ամբողջ էներգիայով և բողոքելու վճռականությամբ հանդերձ, որը նա մի անգամ արդեն ապացուցել է, նրա մեջ կարծես դեռ քիչ է ինքնուրույնությունը, այսպես ասած՝ անկախությունը, քիչ է ժխտողականությունը, որոնցով կարողանար բոլորովին կտրվել որոշ նախապաշարմունքներից և... հիմարություններից։ Չնայած դրան, մի շարք հարցեր նա շատ լավ է հասկանում։ Օրինակ, նա հիանալի հասկացավ ձեռքը համբուրելու հարցը, այսինքն այն, որ եթե տղամարդը համբուրում է կնոջ ձեռքը, դրանով վիրավորում և իրեն հավասար չի համարում նրան։ Այս հարցը քննարկվեց մեզ մոտ ու ես դա իսկույն հաղորդեցի նրան։ Ֆրանսիական բանվորների ասոցիացիայի մասին նա նույնպես ուշադրությամբ լսեց։ Հիմա ես նրան բացատրում եմ ապագա հասարակության մեջ ազատորեն սենյակները մտնելու հարցը։

— Դուք էլի այդ մասին եք խոսում... Դուք ուզում եք հենց միայն այդ անիծված «պահանջները» մեջտեղ բերել,— ատելությամբ գոչեց նա,— թյո՛ւ, որքա՜ն եմ ես վրդովվում և սրտնեղում, որ շարադրելով սիստեմը, ձեղ ձեզ վաղաժամ եմ հիշեցրել այդ անիծված պահանջները։ Գրողը տանի։ Դա փորձաքար է ձեզ նման բոլոր մարդկանց համար, որոնք նախքան գործի էությունն իմանալը դա ծաղրի առարկա են դարձնում։ Եվ իբր թե իրավացի են։ Չգիտես ինչով են հպարտանում։ Թյո՛ւ։ Ես մի քանի անգամ պնդում էի, որ նորեկներին այդ ամբողջ հարցը կարելի է բացատրել ոչ այլ կերպ, քան վերջում, երբ նրանք արդեն յուրացրել են մեր սիստեմը, երբ մարդը արդեն զարգացած է և նրան ուղղություն է տրված։ Ասացեք խնդրեմ, դուք ի՞նչ, ի՞նչ արհամարհելի բան եք գտնում թեկուզ հենց աղբահորերը մաքրելու մեջ։ Ես առաջինը պատրաստ եմ մաքրելու ամեն տեսակ աղբահորեր։ Այստեղ նույնիսկ ոչ մի ինքնազոհություն էլ չկա։ Այստեղ կա սոսկ աշխատանք, հասարակությանը օգտակար ազնիվ գործունեություն, որը արժե ուրիշ ամեն մի գործունեության և շատ ավելի բարձր է, օրինակ, մի որևէ Ռաֆայելի կամ Պուշկինի գործունեությունից, որովհետև օգտակար է։

Պյոտր Պետրովիչը շատ էր ծիծաղում։ Նա արդեն վերջացրեց հաշվելը և փողը դրեց գրպանը։ Սակայն դրա մի մասը չգիտես ինչու դեռ մնում էր սեղանի վրա։ Այդ «աղբահորերի հարցը», չնայած իր ողջ գռեհկության, արդեն մի քանի անգամ Պյոտր Պետրովիչի և նրա երիտասարդ բարեկամի միջև պառակտման ու անհամերաշխության առիթ էր դարձել։ Ամբողջ անմտությունն այն էր, որ Անդրեյ Սեմյոնովիչը իրոք բարկանում էր։ Լուժինը զվարճանում էր դրանով, իսկ տվյալ րոպեին նա աոանձնապես ուղում առանձնապես ուզում էր մի քիչ չարացնել Լեբեզյատնիկովին։

Իսկապես, հինգ րոպե հետո Լեբեզյատնիկովը վերադարձավ Սոնեչկայի հետ։ Վերջինս ներս մտավ չափազանց զարմացած և ըստ իր սովորության, երկչոտելով։ Նա միշտ երկչոտում էր նման դեպքերում և խիստ վախենում էր նոր անձնավորություններից ու նոր ծանոթություններից, վախենում էր առաջ էլ, դեռ մանկությունից, իսկ հիմա է՛լ ավելի էր վախենում... Պյոտր Պետրովիչը նրան դիմավորեց «սիրալիր ու քաղաքավարի», սակայն ինչ-որ ուրախ մտերմավարությամբ, որը Պյոտր Պետրովիչի կարծիքով, վայել էր այնպիսի հարգևոր ու պատկառելի մարդուն, ինչպես ինքը, մի այնպիսի դեռահաս ու որոշ իմաստով ''հետաքրքիր'' էակի նկատմամբ, ինչպես Սոնյան։ Պյոտր Պետրովիչը շտապեց «քաջալերել» նրան ու նստեցրեց սեղանի մոտ, իր դիմաց։ Սոնյան նստեց, նայեց շուրքըշուրջը, նայեց Լեբեզյատնիկովին, սեղանին դրված փողերին, հետո հանկարծ էլի Պյոտր Պետրովիչին ու այլևս աչքը չկտրեց նրանից, կարծես գամվեց նրան։ Լեբեզյատնիկովը քայլեց դեպի դուռը։ Պյոտր Պետրովիչը վեր կացավ, Սոնյային նշան արեց, որ մնա նստած, ու դռան մոտ կանգնեցրեց Լեբեզյատնիկովին։

— Ես ձեզ առանձնապես խնդրում եմ մնալ այստեղ, մեզ հետ, ինձ մենակ չթողնել այդ... աղջկա հետ։ Դատարկ բան է, բայց աստված գիտե ինչեր կասեն։ Ես չեմ ուզում, ոո որ Ռասկոլնիկովը ''այնտեղ'' բան ասի... Հասկանո՞ւմ եք, թե ես ինչի մասին եմ խոսում։

— Նախ և առաջ խնդրում եմ ձեզ, Սոֆյա Սեմյոնովնա, իմ կողմից ներողություն խնդրեք ձեր շատ հարգելի մայրիկից... Կարծեմ այդպես է, չէ՞ ձեզ մոր տեղ է գալիս Կատերինա Իվանովնան,— ասաց Պյոտր Պետրովիչը խիսա խիստ լուրջ տոնով, բայց և բավական սիրալիր։ Երևում էր, որ նա միանգամայն բարեկամական դիտավորություններ ունի։

— Էհ, այդ բոլորը դատարկ բան է,— փնթփնթաց Պյոտր Պետրովիչը՝ մի փոքր հուզվելով և ուշադիր նայելով Լեբեզյաանիկովին։Լեբեզյատնիկովին։

— Ոչ, դատարկ բան չէ։ Այն մարդը, որ վիրավորված է ու վրդովված, ինչպես դուք երեկվա դեպքի պատճառով, ու միևնույն ժամանակ ընդունակ է մտածելու ուրիշների դժբախտության մասին, այդ մարդը․․․ արժանի է հարգանքի, թեև իր վարմունքով սոցիալական սխալ է կատարում․․․ Ես այդ նույնիսկ չէի սպասում ձեզնից, Պյոտր Պետրովիչ, մանավանդ նկատի առնելով ձեր հասկացողությունները, օ՜, որքա՜ն են ձեզ խանգարում ձեր հասկացողությունները, որքա՜ն է ձեզ հուզում, օրինակ, երեկվա անհաջողությունը,— բացականչում էր բարեսիրտ Անդրեյ Սեմյոնովիչը դարձյաչ դարձյալ զգալով խիստ համակրանք դեպի Պյոտր Պետրովիչը,— ամենաազնիվ, ամենասիրելի Պյոտր Պետրովիչ, ախր ձեր ինչի՞ն, ինչի՞ն է պետք, որ անպայման լինի այդ ամուսնությունը, այդ ''օրինական'' ամուսնությունը։ Ձեր ինչի՞ն է պետք ամուսնության այդ ''օրինականությունը''։ Եթե կուզեք, խփեցեք ինձ, ես ուրախ եմ, ուրախ եմ, որ դա չհաջողվեց, որ դուք ազաա ազատ եք, որ դուք այնքան էլ կորած չեք մարդկության համար, ուրախ եմ․․․ Տեսնո՞ւմ եք, ես այդ չեմ թաքցնում։

— Երեխաների՞ն, դուք հիշեցիք երեխաների՞ն,— ցնցվեց Անդրեյ Սեմյոնովիչը ինչպես ռազմական շեփորը լսած մարտական նժույգ,— երեխաները, դա սոցիալական հարց է, առաջին կարևորության հարց է, ես համաձայն եմ, բայց երեխաների հարցը այլ կերպ կլուծվի։ Ոմանք նույնիսկ բոլորովին բացասում են երեխաներին, ինչպես և ամեն ակնարկ ընտանիքի վերաբերյալ։ Երեխաների մասին մենք հետո կխոսենք, իսկ հիմա զբաղվենք դավաճանության հարցով։ Խոստովանում եմ ձեզ, որ դա իմ թույլ տեղն է։ Այդ վատթար, հուսարական, պուշկինյան արտահայտությունը նույնիսկ աներևակայելի է ապագա բառապաշարում։ Եվ ի՞նչ է դավաճանությունը։ Օ՛, ինչպիսի՜ մոլորություն։ Ի՞նչ դավաճանություն, ի՞նչ բան, ա՛յ քեզ դատարկ բան։ Ընդհակառակը, քաղաքացիական ամուսնության դեպքում, դա չի էլ լինի։ Դավաճանությունը, դա միայն բնական հետևանք է ամեն մի օրինական ամուսնության, այսպես ասած՝ դրա ուղղումն է, բողոք է, այնպես որ տվյալ իմաստով նույնիսկ ամենևին էլ ստորացուցիչ չէ։ Ու եթե ես երբևէ օրինական կարգով ամուսնանամ, մի բան, որ անհեթեթություն է, ապա ես նույնիսկ ուրախ կլինեմ ձեր հիշտակածհիշատակած, երիցս անիծված այդ դավաճանության համար, այդ դեպքում ես կասեմ իմ կնոջը՝ «Ընկերս, մինչև այժմ ես միայն սիրում էի քեզ, իսկ հիմա քեզ հարգում եմ, որովհետև դու կարողացար բողոքել»։ Դուք ծիծաղո՞ւմ եք։ Այդ նրանից է, որ դուք անզոր եք նախապաշարմունքներից ձեռք քաշելու։ Գրո՛ղը տանի, ես հո հասկանում եմ, թե ինչպիսի անախորժություն է լինում, երբ օրինական ամուսնությամբ կապվածները խաբում են միմյանց, բայց չէ՞ որ դա անարգ փաստի անարգ հետևանք է, երբ ստորացրած են լինում թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը։ Իսկ երբ դավաճանությունը բացահայտ է լինում, ինչպես քաղաքացիական ամուսնության դեպքում, այն ժամանակ, էապես գոյություն էլ չի ունենում, աներևակայելի է և նույնիսկ վերանում է այդ անունը։ Ընդհակառակը, ձեր կինը միայն կապացուցի, թե ինչպես հենց ինքը հարգում է ձեզ, գտնելով, որ դուք ընդունակ չեք խանգարելու նրա երջանկությունը և այնքան եք զարգացած, որ նրանից վրեժ չեք առնի նոր ամուսնու համար։ Գրողը տանի, ես երբեմն երազում եմ, որ եթե ինձ մարդու տան, թո՛ւ, եթե ես ամուսնանամ (լինի դա քաղաքացիական թե օրինական ամուսնություն, այդ միևնույն է), ես ինքս կարծես թե սիրեկան կբերեի կնոջս մոտ, եթե նա երկար ժամանակ սիրեկան չգտներ. «Ընկերս,— կասեի ես իմ կնոջը,— ես քեզ սիրում եմ, բայց նաև ցանկանում եմ, որ դու ինձ հարգես», ա՛յ թե ինչ...

Դժվար կլիներ ճշտությամբ նշել այն պատճառները, որոնց հետևանքով Կատերինա Իվանովնայի խանգարված գլխում ծագեց այդ անհեթեթ հոգեհացը կազմակերպելու միտքը։ Հիրավի, դրա վրա ծախսվեց համարյա տասը ռուբլի այն քսան ռուբլուց ավելի գումարից, որ ստացվել էր Ռասկոլնիկովից, հատկապես Մարմելադովի թաղման համար։ Գուցե Կատերինա Իվանովնան հանգուցյալի հանդեպ իրեն պարտավոր էր համարում «ինչպես հարկն է» հարգել նրա հիշատակը, որպեսզի բոլոր տնվորները, մանավանդ Ամալյա Իվանովնան, գիտենան, որ հանգուցյալը «ոչ միայն ամենևին էլ նրանցից վատ չի եղել, այլ գուցե շատ ավելի լավ է եղել», որ նրանցից ոչ ոք իրավունք չունի նրա հանդեպ «իր քիթը բարձրացնել»։ Գուցե այստեղ առավելապես ազդեցություն ուներ ''աղքատի'' այն առանձնահատուկ հպարտությունը, որի հետևանքով մեր կենցաղում բոլորի և յուրաքանչյուրի համար պարտադիր հասարակական որոշ ձեսերի համար շատ չքավորներ վերջին ուժերն են լարում և ծախսում խնայված վերջին կոպեկները, որպեսզի միայն «ետ չմնան ուրիշներից» և որպեսզի այդ ուրիշները նրանց որևէ կերպ «չպարսավեն»։ Միանգամայն հավանական է նաև այն, որ Կատերինա Իվանովնան հատկապես այս դեպքում, հատկապես այն պահին, երբ ինքը կարծես թե մոռացված էր բոլորի կողմից, ուզեց ցույց տալ այդ բոլոր «չնչին ու վատթար տնվորներին», որ ինքը ոչ միայն «գիտե ապրել և գիտե հյուրեր ընդունել», այլև նույնիսկ ամենևին էլ այդպիսի վիճակի համար չի դաստիարակվել, այլ դաստիարակված է գնդապետի «ազնվականական, կարելի է նույնիսկ ասել՝ արիստոկրատական տանը», ու ամենևին էլ ստեղծված չէ հատակ ավլելու և գիշերները երեխաների շորեր լվանալու համար։ Հպարտության և սնափառության այդ մոլուցքները երբեմն համակում են բոլորովին աղքատ ու ընկճված մարդկանց ու երբեմն նրանց համար գրգռիչ, անզսպելի պահանջ են դառնում։ Իսկ Կատերինա Իվանովնան ամենևին էլ նկճվածներից ընկճվածներից չէր. կարելի էր նրան ուղղակի սպանել այլևայլ հանգամանքներով, բայց անկարելի էր նրան ''ընկճել'' բարոյապես, այսինքն՝ վախեցնել և նրա կամքը ենթարկել ուրիշին։ Մյուս կողմից նրա մասին Սոնեչկան միանգամայն իրավացիորեն ասում էր, որ նրա խելքն ու միտքը խանգարվում է։ Ճշմարիտ է, դեռ չէր կարելի այդ ասել դրականապես և վերջնականորեն, բայց հիրավի, վերջին ժամանակներում, ամբողջ վերջին տարում նա այնքան էր տանջվել, որ մասամբ խելքը թռցրել էր։ Ինչպես բժիշկներն են ասում, թոքախտի ուժեղ զարգացումը նույնպես նպաստում է մտավոր ունակությունների խանգարման։

— Ամեն ինչի համար այդ կկուն է մեղավոր։ Դուք հասկանում եք, թե ում մասին եմ խոսում. սրա մասին, սրա մասին,— ու Կատերինա Իվանովնան գլխով ցույց տվեց տանտիրուհուն։— նայեցեք նրան. Լռել չռել է աչքերը, զգում է, որ մենք իր մասին ենք խոսում, բայց չի կարողանում հասկանալ, ու չռել է աչքերը։ Ի-ի֊ի՜հ, բո՛ւ է, բո՛ւ, քա՛հ-քա՛հ֊քա՛հ... Քխա՛֊քխա֊քխա։ Եվ ի՞նչ է ուզում ցույց տալ իր գլխադիրով․ քխա՛-քխա՛-քխա՛։ Դուք նկատեցի՞ք, ուզում է բոլորին ցույց տալ, թե ինձ հովանավորում և պատիվ է անում իր ներկայությամբ։ Ես նրան, իբրև կարգին կնոջ, խնդրել էի հրավիրել ավելի լավ մարդկանց և հատկապեա հանգուցյալի ծանոթներին, իսկ նա տեսեք թե ում է բերել, ինչ-որ ծաղրածուներ են, կեղտոտ-փնթիներ։ Նայեցեք անմաքուր դեմք ունեցող այն մեկին, ինչ-որ երկոտանի փսլնքոտ է։ Իսկ այդ լեհե՜րը, քա՛հ֊քա՛հ֊քա՛հ, քխա՛-քխա՛-քխա՛։ Ոչ ոք, ոչ ոք ու երբեք նրանց այստեղ չի տեսել, ես էլ երբեք չեմ տեսել, դրանք ինչո՞ւ են եկել, հարցնում եմ ձեզ։ Նստել են առոք-փառոք, կողք֊կողքի։― Պա՛ն, է՛յ,― հանկարծ նա բարձրաձայն դիմեց լեհերից մեկին,— բլիններ վերցրե՞լ եք, էլի վերցրեք, գարեջուր խմեցեք, գարեջուր։ Օղի չե՞ք ուզում։— Նայեցեք, վեր թռավ, գլուխ է տալիս, նայեցեք, նայեցեք, խեղճերը երևի բոլորովին քաղցած են։ Ոչինչ, թող ուտեն։ Գոնե չեն աղմկում, միայն թե ես վախենում եմ տանտիրուհու արծաթե գդալների համար․․․

— Տեսե՛ք, է՛, կարելի է ասել, որ ես դրան միանգամայն նրբամիտ հանձնարարություն տվի՝ հրավիրել այն տիկնոջն ու նրա աղջկան, հասկանո՞ւմ եք, թե ում մասին եմ խոսում։ Այստեղ հարկավոր էր առավելապես քաղաքավարի վարվել, առավելագույն ճարտարությամբ գործել, իսկ սա այնպես արեց, որ այդ եկվոր հիմար կինը, այդ գոռոզ արարածը, այդ աննշան գավառացին, որը մայորի ինչ-որ այրի կին է ու եկել է թոշակի մասին հոգալու և ատյանների շեմքերը մաշելու, որը հիսունհինգ տարեկան հասակում սև է ներկում իր մազերը, սպիտակ ու կարմիր ներկեր է քսում երեսին (գա դա հայտնի է)․․․ Հենց այդպիսի արարածը ոչ միայն չբարեհաճեց գալ, այլև ոչ ոքի չուղարկեց ներողություն խնդրելու, թե ինքը չէր կարող գալ, ինչպես այդպիսի դեպքերում պահանջում է ամենասովորական քաղաքավարությունը։ Չեմ կարող հասկանալ, թե ինչո՞ւ Պյոտր Պետրովիչն էլ չեկավ։ Իսկ ո՞ւր է Սոնյան, ո՞ւր գնաց։ Ահա վերջապես նա էլ եկավ։ Հը՛, Սոնյա, որտե՞ղ էիր։ Տարօրինակ է, որ դու նույնիսկ հորդ թաղման օրը այդպես անճշտապահ ես։ Ռոդիոն Ռոմանովիչ, թողեք նա նստի ձեր կողքին։ Ահա քո տեղը, Սոնեչկա․․․ Ինչ որ ուզում ես վերցրու։ Դոնդող վերցրու, լավն է։ Հիմա բլիններ կբերեն։ Երեխաներին տվե՞լ եք։ Պոլեչկա, այդտեղ կա՞ ամեն ինչ. քխա՛֊քխա՛֊քխա՛։ Լա՛վ։ Լյոնյա, խելոք կաց, իսկ դու, Կոլյա, ոտքերդ մի թափ տա. նստիր, ինչպես որ պետք է նստի ազնվատոհմ երեխան։ Հա՛, դու ի՞նչ ես ասում, Սոնեչկա։

— Այո, սիրում էր խմել, շատ էր սիրում,— հանկարծ գոչեց պարենավորման պաշտոնաթոզ պաշտոնաթող աստիճանավորը՝ քամելով օղու տասներկուերորդ ըմպանակը։

— Հանգուցյալ ամուսինս իրոք ուներ այդ սովորությունը, և դա բոլորին հայտնի է,— մեկ էլ հանկարծ նրան կպավ Կատերինա Իվանովնան,— բայց նա բարի և ազնիվ մարդ էր, սիրում և հարգում էր իր ընտանիքը։ Վատ էր միայն այն, որ նա իր բարության շնորհիվ չափից դուրս վստահում էր ամեն տեսակ անառակ մարդկանց և ասաված աստված գիտե թե ում հետ էր խմում, այնպիսիների հետ, որոնք նրա կոշկատակերին էլ չարժեին։ Երևակայեցեք, Ռոդիոն Ռոմանովիչ, մի անգամ նրա գրպանում մեղրաբլիթե աքլորիկ գտանք, գալիս է գիտակցությունը կորցնելու չափ հարբած, բայց երեխաներին չի մոռացել։

Ռասկոլնիկովը նստել էր և լուռ, զզվանքով էր լսում։ Նա ուտում էր միայն քաղաքավարությունից դրդված, որպեսզի չվիրավորեր Կատերինա Իվանովնային, որը րոպե առ րոպե պատառներ էր դնում նրա ափսեին։ Ռասկոլնիկովը ակնապիշ նայում էր Սոնյային։ Սոնյան հետզհետե ավելի էր անհանգստանում և մտահոգվում. նա էլ էր նախազգում, որ հոգեհացը խաղաղ չի վերջանա, ու վախով էր հետամտում Կատերինա Իվանովնայի սաստկացող ջղայնությանը։ Ի միջի այլոց նրան հայտնի էր, որ հենց ինքը, Սոնյան էր գլխավոր պատճառը, որով երկու եկվոր կանայք այնպես արհամարհանքով էին վերաբերվել Կատերինա Իվանովնայի հրավերին։ Նա Ամալյա Իվանովնայից լսել էր, որ մայրը նույնիսկ վիրավորվել էր հրավերից և հարցրել՝ «Ես ինչպե՞ս կարող եմ իմ դստերը նստեցնել, ''այդ տեսակ աղջկա կա կողքին''»։ Սոնյան նախազգում էր, որ դա արդեն որևէ կերպ հայտնի է Կատերինա Իվանովնային, իսկ իրեն, UոնյայինՍոնյային, հասցրած վիրավորանքը է՛լ ավելի մեծ վիրավորանք էր անձնապես Կատերինա Իվանովնայի, նրա երեխաների, նրա հայրիկի հասցեին, մի խոսքով, մահացու վիրավորանք էր, ու Սոնյան գիտեր, որ հիմա Կատերինա Իվանովնան չի հանգստանա, «մինչև որ չասի այդ թրևող թեթևսոլիկներին, թե ինչ են նրանք», և այլն, և այլն։ Հակառակի պես ինչ-որ մեկը սև հացից շինած, մեջտեղից, սլաքով ծակված երկու սիրտ դրեց ափսեի մեջ, սեղանի մյուս ծայրից ուղարկեց Սոնյային։ Կատերինա Իվանովնան վրդովվեց և անմիջապես բարձրաձայն ասաց, որ դրանք ուղարկողը, իհարկե, «հարբած ավանակ է»։ Ամալյա Իվանովնան էլ նախազգալով ինչ-որ վատ բան և դրա հետ մեկտեղ մինչև հոգու խորքը վիրավորվելով Կատերինա Իվանովնայի գոռոզությունից, հավաքվածների անախորժ տրամադրությունը ցրելու և միաժամանակ բոլորի աչքում իրեն բարձրացնելու համար, ռուսերեն կոտրատելով, սկսեց առանց որևէ առիթի պատմել, թե ինչ-որ իր ծանոթը, «դեղատան ծառայող Կառլը» գիշերը գնում էր կառքով, «կառապանը ուզում էր նրան սպանել, Կառլը նրան շատ, շատ խնդրեց, որ չսպանի, ու լացեց, ձեռքերը ձալեց, վախեցավ, ու վախից սրտաճաք եղավ»։ Կատերինա Իվանովնան թեև ժպտաց, բայց իսկույն դիտողություն արեց, թե Ամալյա Իվանովնան չպետք է ռուսերենով անեկդոտներ պատմի։ Վերջինս է՛լ ավելի վիրավորեց վիրավորվեց և առարկեց, որ իր «ֆատերը (հայրը) Բեռլինում շատ, շատ պատկառելի մարդ էր և հաճախ ձեռքերը գրպաններ էր խոթում»։ Ծիծաղկոտ Կատերինա Իվանովնան չհամբերեց և քա՛հ-քա՛հ քրքջաց, այնպես որ Ամալյա Իվանովնան արդեն կորցրեց վերջին համբերությունը և հազիվ էր զսպում իր բարկությունը։

Ու Պյոտր Պետրովիչը անցնելով Կատերինա Իվանովնայի կողաիցկողքից, քայլեց դեպի դիմացի անկյունը, ուր գտնվում էր Սոնյան։

— Գոտ դեր բարմհերցիգե<ref>Ողորմած աստված (գերմ․)։</ref>, ես այդպես էլ գիտեի, որ նա է գողացել,— ձեռքերն իրտր իրար զարկեց Ամալյա Իվանովնան։

— Ինչպե-ե՜-ես,— հանկարծ ուշքի գալով գոչեց Կատերինա Իվանովնան և գլխապատառ նետվեց դեպի Լուժինը,— ինչպե՜ս, դուք նրան գողությո՞ւն եք վերագրում, հա՞, նրա՞ն, Սոնյայի՞ն։ Ա՛խ, ստոր մարդ։— Եվ նա արագ մոտեցավ Սոնյային, հյուծված ձեռքերով պինդ դրկեց գրկեց նրան։

Ու Սոնյայից վերցնելով թղթադրամը, Կատերինա Իվանովնան ճմռթեց այն և ուժզին ուժգին շպրտեց Լուժինի երեսին։ Գնդիկը դիպավ Լուժինի աչքին և ընկավ հատակին։ Ամալյա Իվանովնան նետվեց փողը վերցնելու։ Պյոտր Պետրովիչը զայրացավ։

— Դուք գժվե՞լ եք, ինչ է, համբակ,— ճղճղաց Լուժինը,— նա ինքը այստեղ է, ձեր առաջ. նա ինքը այստեղ, հենց այժմ բոլորի ներկայությամբ հաստատեց, որ բացի տասը ոուբլոըցռուբլուց, ինձնից ոչինչ չի ստացել։ Ուրեմն ես էլ ինչպե՞ս կարող էի թղթադրամը նրան տալ։

— Ես տեսա, տեսա,— գոչում ու պնդում էր Լեբեզյատնիկովը,— ու թեև սա դեմ է իմ համոզմունքներին, բայց ես պատրաստ եմ հենց այժմ դատարանում ամեն կերպ երդվել, որովհետև ես տեսա, թե ինչպես դուք թղթադրամը ծածուկ դցեցիք գցեցիք նրա դրպանը։ գրպանը։ Միայն թե ես, հիմարս, մտածեցի, թե դուք բարեգործությունից դրդված քշեցրիք։ գցեցիք։ Դռան մոտ, հրաժեշտ տալու պահին, երբ նա շուռ եկավ, և երբ դուք մի ձեռքով սեղմեցիք նրա ձեռքը, մյուս, ձախ ձեռքով թղթադրամը ծածուկ գցեցիք նրա գրպանը։ Ես տեսա, տեսա։

— Ոչ, չեմ զառանցում։ Թեև ես հեռու էի կանգնած, բայց ամեն, ամեն ինչ տեսա, ու թեև պատուհանի կողքից իսկապես դժվար էր նկատել թղթադրամը, բայց ես մի այլ առիթով հաստատ գիտեի, որ դա հենց հարյուրանոց թղթադրամ էր, որովհետև երբ դուք Սոֆյա Սեմյոնովնային տասը ռուբլի տվիք, ես տեսա, որ հենց այդ պահին սեղանից մի հարյուրանոց վերցրիք (ես այդ տեսա, որովհետև այդ րոպեին մոտիկ էի կանգնած, ու որովհետև ես այդ մասին էի մտածում, դրա համար էլ չմոռացա, որ թղթադրամը ձեր ձեռքումն է)։ Դուք այն ծալեցիք և շարունակ պահում էիք ձեր ձեռքում։ Հետո ես այդ մոռացա, բայց երբ դուք վեր կացաք, թղթադրամը աջ ձեռքից դրեցիք ձախ ձեռքի մեջ ու քԻչ քիչ մնաց վայր գցեիք, այստեղ ես դարձյալ հիշեցի այն, որովհետև դարձյալ հղացա նույն միտքը, այն է՝ դուք ուզում եք ինձնից ծածուկ բարերարություն անել նրան։ Կարող եք պատկերացնել, թե ինչպես ես սկսեցի հետամտել, ու տեսա, թե ինչպես ձեզ հաջողվեց թղթադրամը խոթել նրա գրպանը։ Ես տեսա, տեսա, ես կերդվեմ։

— Ինչի համա՞ր, ա՛յ, հենց դա ես ինքս էլ չեմ հասկանում, բայց որ իսկական փաստն եմ պատմում, դա ճիշտ է։ Նողկալի, հանցավոր մարդ, ես բնավ չեմ սխալվում, ես շատ լավ եմ հիշում, որ հենց այն պահին, երբ ես շնորհակալություն էի հայտնում և սեղմում ձեր ձեռքը, այդ առիթով գլխումս հարց ծագեց՝ ինչի՞ համար դուք թղթադրամը ծածուկ դրեցիք նրա գրպանը։ Այսինքն՝ ինչո՞ւ ծածուկ։ Մի՞թե հենց միայն այն պատճառով, որ ուզում էիք դա թաքցնել ինձնից, գիտենալով, որ ես հակառակ համոզմունքներ ունեմ և ժխտում եմ մասնավոր բարեգործությունը, որը ոչինչ արմատապես չի բուժում։ Ու որոշեցի, որ դուք իսկապես ինձնից քաշվում էիք այդպիսի խոշոր գումար տալ, ու բացի դրանից,— մտածեցի ես,— գուցե ուզում էիք նրան սյուրպրիզ անել, զարմացնել նրան, երբ նա իր գրպանում ամբողջ հարյուր ռուբլի գտներ (որովհետև որոշ բարեգործներ այնքան էլ չեն սիրում ուռցնել իրենց բարերարությունները, ես այդ գիտեմ)։ Հետո էլ մտածեցի, թե դուք ուզում եք նրան փորձել, այսինքն թե երբ նա գտնի փողը, արդյոք կգա՞ շնորոհակալություն հայտնելու։ Հետո էլ կարծեցի, թե ուզում եք խուսափել շնորհակալությունից, ու ինչպես ասում են, աջ ձեռքը չպիտի իմանա, թե ինչ է անում ձախը... Մի խոսքով, այդպիսի բաներ... Ու էլ ինչ մտքեր ասես, որ չէին ծագում գլխումս, այնպես որ ես որոշեցի այդ բոլորը հետո կշռադատել, բայց և այնպես անքաղաքավարություն համարեցի ձեզ հայնելհայտնել, թե գիտեմ գաղտնիքը։ Սակայն գլխումս էլի մի հարց ծագեց, չլինի՞ թե Սոֆյա Սեմյոնովնան կորցնի փողը, նախքան դա կգտնի իր գրպանում․ ահա թե ինչու ես որոշեցի գալ այստեղ, կանչել նրան և հայտնել, որ իր գրպանը հարյուր ռուբլի են դրել։ Դրանից առաջ մտա տիկիններ Կոբիլյատնիկովաների մոտ, որպեսզի նրանց տայի ''Դրական մեթոդի ընդհանուր հետևությունը'' և մանավանդ խորհուրդ տայի կարդալ Պիդերիտի (ի միջի այլոց նաև Վագների) հոդվածը. հետո եկա այստեղ, ուր ահա թե ինչ է կատարվում։ Եվ մի՞թե, մի՞թե ես կարող էի մտածել այդ ամենի մասին և այդպիսի դատողություններ անել, եթե իսկապես տեսած չլինեի, որ դուք հարյուր ռուբլի դրեցիք նրա գրպանը։

— Իմ ի՞նչ գործն է, թե ձեր գլխում ինչ-որ հիմար հարցեր են ծագել,— դոչեց գոչեց նա։— Դա ապացույց չէ։ Դուք կարող էիք այդ ամենը զառանցել երազում, պրծավ-գնաց։ Իսկ ես ձեզ ասում եմ, որ դուք ստում եք, պարոն։ Ստում և զրպարտում եք իմ դեմ որևէ ոխ ունենալու պատճառով, այն է՝ չարացած լինելով, որ ես չէի համաձայնվում ձեր ազատամտական և հակակրոնական, սոցիալական առաջարկներին, այ թե ինչ։

— Հիմա ամեն ինչ բոլորովին պարզվեց ինձ համար,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը՝ դիմելով ուղղակի Լեբեզյատնիկովին։— Այս պատմության հենց սկզբից ես ենթադրեցի, որ այստեղ մի ինչ-որ խարդախություն կա, ես այդ ենթադրեցի մի քանի առանձնահատուկ հանգամանքների հեաևանքովհետևանքով, որոնք միայն ինձ են հայտնի և որոնք այժմ ես կբացատրեմ բոլորին, դրանց մեջ է գործի ամբողջ էությունը։ Իսկ դուք, Անդրեյ Սեմյոնովիչ, ինձ համար ամեն ինչ վերջնականապես պարզեցիք ձեր անհերքելի ցուցմունքով։ Բոլորին, բոլորին խնդրում եմ լսել, այս պարոնը (նա ցույց ավեց Լուժինին) վերջերս ուզում էր մի աղջկա, այն է՝ իմ քրոջը, Ավդոտյա Ռոմանովնա Ռասկոլնիկովային։ Բայց ժամանելով Պետերբուրգ, նա երեկ չէ մյուս օրը մեր առաջին տեսակցության ժամանակ գժտվեց ինձ հետ, ու ես նրան վռնդեցի իմ սենյակից, այդ կարող են վկայել երկու հոգի։ Այս մարդը խիստ չար է․․․ Երեկ չէ մյուս օրը ես դեռ չգիտեի, որ նա ապրում է այստեղի համարներում, ձեզ մոտ, Անդրեյ Սեմյոնովիչ, որ ուրեմն հենց մեր գժտվելու օրը, այսինքն՝ նույնպես երեկ չէ մյուս օրը, նա տեսել էր, թե ինչպես ես, իբրև հանգուցյալ պարոն Մարմելադովի բարեկամ, նրա կնոջը, Կատերինա Իվանովնային մի քիչ փող էի տվել թաղման համար։ Սա իսկույն նամակ էր գրել մորս և հայտնել, թե ես ամբողջ փողը տվել եմ ոչ թե Կատերինա Իվանովնային, այլ Սոֆյա Սեմյոնովնային, և ամենաստոր արտահայտություններով հիշատակել էր... Սոֆյա Սեմյոնովնայի բնավորությունը, այսինքն՝ ակնարկել էր Սոֆյա Սեմյոնովնայի նկատմամբ իմ առնչության բնույթը։ Այս ամենը, ինչպես դուք հասկանում եք, նպատակ ուներ ինձ կռվեցնել մորս ու քրոջս հետ, նրանց համոզել, թե ես անազնիվ նպատակներով վատնում եմ նրանց վերջին փողերը, որոնցով նրանք օգնում են ինձ։ Երեկ երեկոյան մորս, քրոջս և նրա ներկայությամբ ես վերականգնեցի ճշմարտությունը, ապացուցելով, որ փողը տվել էի Կատերինա Իվանովնային, թաղման համար, և ոչ թե Սոֆյա Սեմյոնովնային, որ Սոֆյա Սեմյոնովնայի հետ երեկ չէ մյուս օրը ես նույնիսկ ծանոթ էլ չէի, նույնիսկ երեսն էլ չէի տեսել։ Այնուհետև ես ավելացրի, որ սա, Պյոտր Պետրովիչ Լուժինը, իր բոլոր արժանիքներով չարժե Սոֆյա Սեմյոնովնայի հենց միայն ճկույթին, Սոֆյա Սեմյոնովնայի, որի մասին նա այդպիսի վատ կարծիք է արտահայտում։ Նրա այն հարցին, թե արդյոք ես Սոֆյա Սեմյոնովնային կնստեցննի՞ կնստեցնեի՞ իմ քրոջ կողքին, ես պատասխանեցի, որ ես այդ արդեն արել եմ հենց նույն օրը։ Սաստիկ չարանալով, որ մայրս ու քույրս չեն ուզում իր զրպարտությունների հիման վրա գժտվել ինձ հետ, նա սկսեց մեկը մյուսի ետևից աններելի հանդգնություններ ասել մորս և քրոջս։ Տեղի ունեցավ վերջնական պառակտում, ու նրան վռնդեցին։ Այս ամենը կատարվեց երեկ երեկոյան։ Հիմա հատուկ ուշադրություն եմ խնդրում, պատկերացրեք, որ եթե նրան հաջողվեր հիմա ապացուցել, որ Սոֆյա Սեմյոնովնան գող է, ապա մորս ու քրոջս ապացուցած կլիներ, որ իր կասկածանքները համարյա իրավացի էին, թե նա արդարացիորեն էր բարկացել, որ ես հավասար եմ համարել քրոջս և Սոֆյա Սեմյոնովնային, թե հարձակվելով ինձ վրա, նա դրանով պաշտպանում, ուրեմն և պահպանում էր իմ քրոջ և իր հարսնացուի պատիվը։ Մի խոսքով, այդ կերպ նա նույնիսկ կկարողանար ինձ վերստին կռվեցնել հարազատներիս հետ և, իհարկե, հույս ուներ կրկին հաճոյանալ նրանց։ Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ նա վրեժ էր առնում անձամբ ինձնից, որովհետև հիմք ունի ենթադրելու, որ Սոֆյա Սեմյոնովնայի պատիվն ու երջանկությունը թանկ են ինձ համար։ Ահա նրա ամբողջ դիտավորությունը։ Ահա թե ես ինչպես եմ հասկանում այս գործը։ Ահա ամբողջ պատճառը, ուրիշ պատճառ չի կարող լինել։

— Թույլ տվեք, պարոններ, թույլ տվեք, մի նեղեք, թողեք անցնեմ,— ասում էր նա՝ ճեզքելով ճեղքելով ամբոխը,— ու խնդրում եմ թողնել սպառնալիքները. հավատացնում եմ ձեզ, որ այդ իզուր է, ոչինչ չեք անի, ես վախկոտներից չեմ, ընդհակառակը, հենց դուք, պարոններ, պատասխան կտաք, որ բռնությամբ քողարկեցիք քրեական գործը։ Դատարանում մարդիկ կույր չեն և... հարբած չեն լինում ու չեն հավատա երկու մոլի անաստվածներին, գրգռիչներին ու ազատամիտներին, որոնք անձնական վրեժից դրդված, ինձ մեղադրում են այնպիսի բաների համար, որոնք հենց իրենց պետք է վերագրել և այդ հենց իրենք են հիմարաբար խոստովանում։ Այո։ Դե թույլ տվեք անցնել։

Ռասկոլնիկովը Սոնյայի գործունյա և աշխույժ փաստաբանն էբ էր ընդդեմ Լուժինի, չնայելով, որ այնքա՜ն սարսափելիորեն տանջվում էր հոգեպես։ Բայց առավոտյան այդչափ տանջվելով, նա կարծես ուրախ էր, որ առիթ կա իր տպավորությունները փոխելու, որոնք անտանելի էին դարձել, էլ չխոսենք այն մասին, թե ինչպիսի հաճույքով ու անկեղծությամբ էր նա ձգտում պաշտպանել Սոնյային։ Բացի դրանից, նրան սպասում ու երբեմն սարսափելի անհանգստացնոլմ անհանգստացնում էր առաջիկա տեսակցությունը Սոնյայի հետ, նա պեաք պետք է հայտներ Սոնյային, թե ով էր սպանել Լիգավետային, նախազգում էր, որ խիստ տանջվելու է, ու կարծես դա վանում էր ձեռքերով։ Դրա համար էլ, երբ նա Կատերինա Իվանովնայի սենյակից հեռանալիս բացականչեց՝ «Հապա, Սոֆյա Սեմյոնովնա, տեսնենք հիմա դուք ինչ եք ասելու», ապա ակներևաբար դեռ գտնվում էր զվարթության, աշխուժության և քիչ առաջ Լուժինի դեմ տարած հաղթության բերկրանքի ինչ-որ առերևույթ հուզվածության վիճակում։ Բայց նրան տարօրինակ բան պատահեց։ Երբ նա հասավ Կապերնաումովի բնակարանը, հանկարծակի ուժասպառություն և վախ զգաց։ Նա մտազբաղ կանգ առավ դռան առաջ և ինքն իրեն տարօրինակ հարց տվեց՝ «Արդյո՞ք պետք է ասել, թե ով է սպանել Լիզավետա յին»։ Հարցը տարօրինակ էր, որովհետև նա հանկարծ, միաժամանակ զգաց, որ որ ոչ միայն չի կարելի չասել, այլև անկարելի է նույնիսկ կարճ ժամանակով հետաձգել այդ րոպեն։ Նա դեռ չգիտեր, թե ինչու է անկարելի, նա այդ միայն ''զգաց'', ու անհրաժեշտության հանդեպ իր անզորության տանջալից գիտակցությունը համարյա ճզմեց նրան։ Որպեսզի էլ դատողություններ չաներ և չտանջվեր, նա արագ բացեց դուռը և շեմքից նայեց Սոնյային։ Վերջինս նստել էր սեղանին կրթնած և դեմքը ձեռքերով ծածկած, սակայն տեսնելով Ռասկոլնիկովին, հապճեպ վեր կացավ ու գնաց նրան ընդառաջ, կարծես սպասում էր նրան։

Սոնյան դարձյալ չպատասխանեք։ չպատասխանեց։ Ռասկոլնիկովը մի փոքր լռեց։

— Ես կարծում էի, թե դուք էլի կբղավեք՝ «ախ, մի խոսեք, վերջ տվեք»,— ծիծաղեց նա, բայց այդ ծիծաղը բռնազբոսիկ էր։— Հը՛, դարձյա՞լ լռություն,— մի րոպե անց հարցրեց նա։— Չէ՞ որ հարկավոր է խոսել որևէ բանի մասին։ Ինձ համար հետաքրքիր կլիներ իմանալ, թե դուք հիմա ինչպես կլուծեիք մի «հարց», ինչպես ասում է Լեբեզյատնիկովը։ (Ռասկոլնիկովը կարծես սկսում էր շփոթվել)։ Չէ, իսկապես, ես լուրջ բան եմ ասում։ Երևակայեցեք, Սոնյա, թե դուք նախապես գիտեիք Լուժինի բոլոր մտադրությունները, դիտեիք գիտեիք (այսինքն հաստատապես), որ դրանց պատճառով բոլորովին կկործանվեին Կատերինա Իվանովնան ու երեխաները, դուք նույնպես, իբրև հավելում (քանի որ դուք ձեզ ոչ մի բանի տեղ չեք դնում, ասում եմ՝ իբրև ''հավելում'')։ Պոլեչկան նույնպես... որովհետև նա նույն ճանապարհով է գնալու։ Դե ուրեմն ասացեք, եթե այդ ամենը հիմա ձեր լուծմանը թողնեին, այսինքն թե ովքեր պիտի ապրեին, Լուժի՞նը պետք է ապրեր և նողկալիություններ աներ, թե՞ Կատերինա Իվանովնան պետք է մեռներ, ապա դուք ի՞նչ լուծում կտայիք, հարցնում եմ ձեզ, նրանցից ո՞վ պետք է մեռներ։

— Ես արդեն նախազգում էի, որ գուք դուք որևէ այդպիսի հարց կտաք,— ասաց նա՝ զննողաբար նայելով Ռասկոլնիկովին։

— Ուրեմն ես ''նրա'' հետ մոտիկ ընկեր եմ․․․ եթե գիտեմ,— ասաց Ռասկոլնիկովը՝ շարունակեչով շարունակելով նայել նրա դեմքին, ասես անկարող էր աչք կտրել նրանից,— նա այդ Լիզավետային... սպանել չէր ուզում... նրան... անակնկալ սպանեց... նա ուզում էր պառավին սպանել... երբ ներս մտավ, պառավը մենակ էր... Հետո եկավ Լիզավետան․․․ Նա․․․ Լիզավետային էլ սպանեց։

«Տե՛ր ասաված»,— թռավ Սոնյայի կրծքից սարսափելի մի ճիչ։ Նա ուժասպառ ընկավ անկողնին, դեմքը բարձին։ Բայց մի ակնթարթից արագությամբ քիչ բարձրացավ, արագությամբ մաոտեցավ մոտեցավ Ռասկոլնիկովին, վերցրեց նրա ձեռքերը, դրանք պինդ սեղմեց իր բարալիկ մատներով, սկսեց դարձյալ անշարժ, ասես անկողնին կպած, նայել նրա դեմքին։ Այդ վերջին, հուսահատական հայացքով նա ուզում էր իր համար գեթ մի որևէ վերջին հույս նշմարել ու որսալ։ Բայց հույս չկար, ոչ մի կասկած չէր մնում, ամեն ինչ ''այդպես'' էր, որ կար։ Նույնիսկ հետո էլ, հետագայում, երբ նա վերհիշում էր այդ րոպեն, նրան տարօրինակ ու զարմանալի էր թվում, թե ինչու հենց ինքը այդպես ''միանգամից'' տեսավ, որ արդեն ոչ մի կասկած չկա։ Չէ՞ որ նա, օրինակ, չէր կարող ասել, թե ինքը մի որևէ նման բան էր նախազգում։ Այնինչ հիմա, հենց որ Ռասկոլնիկովը այդ ասաց, նրան, Սոնյային թվաց, թե իսկապես ինքը կարծես թե նախազգում էր հենց ''այդ բանը''։

Ռասկոլնիկովին վաղուց անծանոթ մի զգացում հորդեց նրա հոգու մեջ և միանգամից թեթևացրեց այն։ Նա չէր դիմադրում այդ զգացումին. նրա աչքերից , երկու արցունք դուրս եկան ու կախվեցին արտևանունքներից։

— Դու ինձ հո չե՞ս թողնի,— ասաց նա՝ համարյա հակադրված հարկադրված նայելով Սոնյային։

— Բայք Բայց մի՞թե, մի՞թե այդ ճշմարտություն է։ Տեր աստված, ախր դա ի՞նչ ճշմարտություն է։ Ո՞վ կարող է դրան հավատալ․․․ Եվ ինչպե՞ս է որ, ինչպե՞ս է որ դուք ինքներդ ձեր վերջին ունեցածը տալիս եք ուրիշին, բայք բայց սպանել եք կողոպտելու համար։ Օ-օ՛ֆ,— հանկարծ գոչեց Սոնյան,— այն փողերը, որ տվիք Կատերինա Իվանովնային․․․ այն փողերը․․․ Տե՛ր աստված, մի՞թե այն փողերն էլ...

— Բանը այ թե ինչումն է. մի անգամ ես ինձ այսպիսի հարց տվի. եթե, օրինակ, իմ տեղը Նապոլեոնը լիներ և իր կարիերան սկսելու համար չլիներ ոչ Տուլոնը, ոչ Եգիպտոսը, ոչ էլ Մոնբլանով անցնելը, այլ այդ բոլոր գեղեցիկ ու հոյակապ բաների փոխարեն լիներ մի որևէ ծիծաղելի պառվիկ, կոլեգիական ռեգիստրատորի այրի կին, որին պետք էր սպանել, որպեսզի նրա սնդուկից հաներ փողերը (կարիերայի համար, հասկանո՞ւմ ես), ապա նա արդյոք կանե՞ք կանե՞ր այդ բանը, եթե ուրիշ ելք չլիներ։ Արդյոք նրան չէ՞ր կասեցնի այն, որ դա ամենևին էլ հոյակապ բան չէ և... մեղսագործություն է։ Ես քեզ ասում եմ, որ ես շատ երկար գլուխ կոտրեցի այդ «հարցի» վրա, այնպես որ սարսափելի ամոթահար եղա, երբ, վերջապես, կռահեցի (հանկարծակի), որ ոչ միայն չէր կասեցնի, այլև նրա մտքովն էլ չէր անցնի, որ դա հոյակապ բան չէ... և նույնիսկ ամենևին էլ չէր հասկանա, թե այստեղ ինչ կասեցում կարող է լինել։ Ու եթե նրա համար ուրիշ ճանապարհ չլիներ, ապա առանց երկար մտածելու այնպես կխեղդեր պառավին, որ սա ծպտուն հանել էլ չէր կարողանա... Դե ես էլ... ձեռք քաշեցի մտահոգությունից... խեղդեցի... ինչպես որ կաներ այն հեղինակավոր անձնավորությունը... Եվ դա ճիշտ այդպես էլ եղավ։ Դու ծիծաղո՞ւմ ես։ Այո, Սոնյա, այստեղ ամենից ծիծաղելին գուցե այն է, որ դա հենց այդպես էլ եղավ...

― Դու դարձյալ իրավացի ես, Սոնյա։ Այդ ամենը հո դատարկ բան է, համարյա միայն շաղակրատանք, տեսնում ես էլի. դու գիտես, որ մայրս համարյա ոչինչ չունի։ Քույրu Քույրս պատահմամբ է կրթություն ստացել և ստիպված է այստեղ ու այնտեղ դաստիարակչուհի լինել։ Նրանք հենց միայն ինձ վրա էին հույս դրել։ Ես ուսանում էի, բայց միջոցներ չունենալու պատճառով ստիպված եղա համալսարանից դուրս գալ։ Եթե մի կերպ դիմանայի, կարող էի հուսալ, որ մի տասը-տասներկու տարի հետո (եթե բարենպաստ հանգամանքներ լինեին) կդառնամ որևէ ուսուցիչ կամ աստիճանավոր, տարեկան հազար ռուբլի ռոճիկով... (նա կարծես սերտած բան էր ասում)։ Իսկ այն ժամանակ մայրս հյուծված կլիներ հոգսերից ու վշտից, և ինձ այնուամենայնիվ չէր հաջողվի հանգստացնել նրան, իսկ քույրս... քույրս կարող էր է՛լ ավելի վատ վիճակում լինել... Եվ ի՞նչ հաճույք է ամբողջ կյանքումդ ամեն ինչ անտեսել և ամեն ինչից երես դարձնել, մորը մոռանալ և խոնարհությամբ տանել քրոջ աննախանձելի վիճակը։ Ինչի՞ համար։ Մի՞թե նրա համար, որ նրանց թաղելով, նոր հարազատներ՝ կին ու երեխա ունենաս ու հետո սրանց էլ առանց մի գրոշի և առանց մի պատառ հացի թողնես։ Եվ ահա ես որոշեցի տիրանալ պառավի փողերին, առանց մորս չարչարելու դրանք օգտագործել իմ առաջին տարիների համար, համալսարանում ինձ ապահովելու համար, ավարտելուց հետո իմ առաջին քայլերի համար, և այդ ամենը անել լայն չափով, արմատապես, այնպես, որ բոլորովին նոր կարիերա ստեղծեի և նոր, անկախ ճանապարհով ընթանայի... Դե... էլ ուրիշ ոչինչ... Դե իհարկե, ես վատ բան արեցի, որ սպանեցի պառավին․․․ Դե, բավական է։

— Ախր ես էլ գիտեմ, որ ոջիլ չէ,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը՝ տարօրինակ նայելով Սոնյային։— Ասենք, որ դատարկ բան եմ դուրս տալիս, Սոնյա, վաղուց եմ այսպեա այսպես անում...— ավելացրեց նա։— Այստեղ բոլորովին ուրիշ է բանը, դու ճշմարիտ ես ասում։ Այստեղ բոլորովին, բոլորովին այլ պատճառներ կան... Ես վաղուց ոչ ոքի հետ չեմ խոսել, Սոնյա... Հիմա գլուխս սաստիկ ցավում է...

— Ոչ, Սոնյա, այստեղ ուրիշ բան կա,— դարձյալ սկսեց Ռասկոլնիկովը, կարծես մտքերի անակնկալ մի շրջադարձ ապշեցրեց ու գրգռեց նրան,— այստեղ ուրիշ բան կա։ Ավելի լավ է... ենթադրիր (այո, այդ իրոք ավելի լավ է), որ ես ինքնասեր եմ, նախանձոտ, չար, նողկալի, վրիժառու և․․․ գուցե հակված եմ խելագարության։ (Թող այդպես լինի, խելագարության մասին առաջ խոսում էին, ես նկատել եմ)։ Քիչ առաչ ես քեզ ասացի, որ համալսարանում մնալու միջոցներ չունեի։ Բայց գիտե՞ս, գուցե և կարող էի մնալ։ Մայրս կուղարկեր ուսման վարձը, ինչ֊որ հարկավոր էր, իսկ կոշիկների, հագուստի, հացի փողը անշուշտ ինքս կվաստակեի։ Դասեր էին լինում, հիսունական կոպեկ էին առաջարկում։ Հո աշխատում է Ռազումիխինը։ Բայց ես չարացա ու չուզեցի։ Այո, ''չարացա'' (դա լավ բառ է)։ Ես այն ժամանակ սարդի պես քաշվեցի իմ անկյունը։ Դու հո եղել ես իմ որջում, տեսել ես այն... Գիտե՞ս արդյոք, Սոնյա, որ ցածր առաստաղները և նեղլիկ սենյակները հոգի ու միտք են ճնշում։ Օ, որքան էի ես ատում այդ որջը։ Բայց և այնպես, չէի ուզում այնտեղից դուրս գալ։ Դիտմամբ չէի ուզում։ Օրերով դուրս չէի զալիս և չէի ուզում աշխատել, նույնիսկ ուտել էլ չէի ուզում, շարունակ պառկած էի լինում։ Եթե Նաստասյան ուտելիք էր բերում, ուտում էի, իսկ եթե չէր բերում, օրը այդպես էլ անցնում էր։ Չարացած լինելով, դիտմամբ ուտելիք չէի խնդրում։ Գիշերը լույս չկա, պառկում եմ մթության մեջ ու չեմ ուզում մոմ գնելու փող վաստակել։ Հարկավոր էր սովորել, իսկ ես գրքերս ծախել էի. սեղանիս վրա, թղթերի, տետրակների վրա հիմա էլ մատի հաստությամբ փոշի է նստած։ Ես ավելի լավ էի համարում և սիրում էի պառկել ու մտածել։ Շարունակ մտածում էի․․․ Ու հաճախ տարօրինակ, զանազան երազներ էի տեսնում, կարիք չկա ասելու, թե ինչ երազներ էին։ Միայն թե երևակայությանս մեջ այնպիսի բաներ էին պատկերանում, որ... Չէ՛, բանը այդ չէ, ես դարձյալ այնպես չեմ պատմում, ինչպես պետք է։ Գիտե՞ս, ես այն ժամանակ հաճախ ինքս ինձ հարց էի տալիս՝ ինչո՞ւ այսպես հիմար եմ. եթե ուրիշները հիմար են, ու եթե ես հաստատ գիտեմ, որ հիմար են, ապա ինչո՞ւ ինքս չեմ ուզում խելոք լինել։ Հետո ես իմացա, Սոնյա, որ եթե սպասեմ, մինչև որ բոլորը խելոքանան, ապա դա շատ երկար կտևի... Հետո ես նաև իմացա, որ այդ երբեք էլ չի լինի, որ մարդիկ չեն փոխվի և ոչ ոք նրանց չի վերափոխի, ու չարժե դրա համար գլուխ ցավեցնել։ Այո, դա այդպես է։ Այդ նրանց օրենքն է... օրենքն է, Սոնյա։ Դա այդպես է... Ու հիմա ես գիտեմ, Սոնյա, որ ով ամուր և ուժեղ է մտքով ու ոգով, նա էլ իշխում է նրանց վրա։ Ով շատ համարձակ է, նա էլ իրավացի է նրանց աչքում։ Ով կարող է շատ բաների վրա թքել, նա էլ օրենսդիր է նրանg նրանց մոտ, իսկ ով բոլորից ավելի համարձակություն է ցուցաբերում, նա բոլորից ավելի իրավացի է։ Այդպես է եղել մինչև այժմ ու միշտ էլ այդպես կլինի։ Միայն կույրը այս չի տեսնի։

— Եվ ինչպե՞ս սպանեցի։ Մի՞թե այդպես են սպանում։ Մի՞թե այդպես են գնում սպանելու, ինչպես որ ես այն ժամանակ գնացի։ Ես քեզ երբևէ կպատմեմ, թե ինչպես գնացի․․․ Մի՞թե ես պառավին սպանեցի։ Ես ինձ սպանեցի և ոչ թե պառավին։ Հենց այնպես էլ ինձ ջախջախեցի առհավետ... Իսկ այն պառավին սատանան սպանեց և ոչ թե ես․․․ բավական է, բավական է, Սոնյա, բավական է, թող ինձ․․․ ինձ․․․— գոչեց նա հանկարծ ջղաձգական թախծով,— թող ինձ։

նրանք Նրանք նստել էին կողք-կոզքիկողքի, տխուր և ընկճված, ասես փոթորկից հետո երկուսն էլ ամայի ծովափ շպրտված։ Ռասկոլնիկովը նայում էր Սոնյային և զգում էր, թե ինքը որքա՛ն շատ է սիրված նրա կողմից, ու որքան էլ այդ տարօրինակ էր, հանկարծ նրան ծանր ու ցավագին թվաց այն, որ այդպես սիրում են իրեն։ Այո, դա տարօրինակ ու սարաափելի սարսափելի զգացում էր։ Գնալով Սոնյայի մոտ, նա զգում էր, որ վերջինս իր ամբողջ հույսն է, ամբողջ սփոփանքը. նա ուզում էր թոթափել իր տանջանքների գեթ մի մասը, ու հանկարծ հիմա, երբ Սոնյան ամբողջ սրտով նվիրվել էր իրեն, նա զգաց ու գիտակցեց, որ ինքը հիմա անհամեմատ ավելի դժբախտ է, քան եղել էր առաջ։

— Երևի չկա, չէ՞։ Առ, վերցրու այս կիպարիսե խաչը։ Ես մի ուրիշն ունեմ, պղնձից է, Լիզավետայինն է։ Ես ու Լիզավետան փոխանակություն էինք կատարել, նա ինձ տվել էր իր խաչը, իսկ ես նրան իմ մի փոքրիկ սրբապատկերը։ Ես հիմա Լիզավետայինը կկրեմ, իսկ սա՝ քեզ։ Վերցրու... Իմն է, հո իմն է,— խնդրում էր Սոնյան։ Չէ՞ որ միասին կգնանք տանջվելու, միասին էչ էլ խաչ կկրենք...

— Ես ձեզ մոտ եմ եկել, Սոֆյա Սեմյոնովնա։ Ներեցեք ... Ես այդպես էլ կարծում էի, որ դուք այստեղ կլինեք,— հանկարծ դիմեց նա Ռասկոլնիկովին,— այսինքն ես... նման բան չէի կարծում... բայց գիտեի, էլի՛... Ը֊ը... գիտե՞ք, Կատերինա Իվանովնան խելագարվեց,— թողնելով Ռասկոլնիկովին, հանկարծ ասաց նա Սոնյային։ Սոնյան կաց։ճչաց։

Այո, նա մի անգամ էլ զգաց, որ գուցե իսկապես ատի Սոնյային, ու հենց այժմ, երբ նրան է՛լ ավելի դժբախտ է դարձրել։ «Ինչո՞ւ ես գնացի նրա մոտ, նրան տխրեցնելովստխրեցնելով, Ինչո՞ւ ինչո՞ւ ինձ այդպես անհրաժեշտ է մաշել նրա կյանքը, օ՛, ստորությո՛ւն»։

Նա չէր հիշում, թե որքան էր նստել իր խցիկում, գլխի մեջ խռնվող անորոշ մտքերով։ Հանկարծ դուռը բացվեց ու ներս մտավ Ավդոտյա Ռոմանովնան։ Նա սկզբում կանգ առավ շեմքին ու նայեց եղբորը, ինչպես ժամ առաջ վերջինս կանգ էր առել ու նայել Սոնյային։ Հետո Ավդոտյա Ռոմանովնան ներս մտավ ու նստեց եղբոր դիմաց, աթոռին, նախորդ օրվա իր տեղում։ Ռասկոլնիկովը լուռ և կարծես առանց որևէ բան մտծելու մտածելու նայեց նրան։

Դունյան թունդ կարմրեց, հեաո հետո հանկարծ անհանգիստ հարցրեց.

Պատուհանից հով փչեց։ Դրսոuմ Դրսում լույսը արդեն աղոտանում էր։ Նա հանկարծ վերցրեց գլխարկը ու խցիկից դուրս գնաց։

Նա թափառում էր աննպատակ։ Արևը մայր էր մտնում։ Վերջին ժամանակներում նա մի ինչ֊որ առանձնահատուկ թախիծ էր զգում։ Դրա մեջ չկար առանձնապես մաշող, այրող մի բան. բայց կար ինչ֊որ մշտական, հավերժական բան, նախազգացվում էին այդ պաղ, մեռցնող թախծի անե՛լք տարիներ, նախազգացվում էր ինչ֊որ մի մշտնջենականոլթյուն մշտնջենականություն «մի արշին տարածության» վրա։ Իրիկնաժամերին այդ զգացումը սովորաբար սկսում էր ավելի շատ տանջել նրան։

Ջրանցքի ափին, կամրջի մոտակայքում, Սոնյայի ապրած տանից երկու տուն այն կողմ մի խումբ մարդիկ էին հավաքվել։ Շատ էին մանավանդ փոքրիկ տղաներն ու աղջիկները։ Դեռ կամրջից լսվում էր Կատերինա Իվանովնայի խռպոտ, կերկերուն ձայնը։ Եվ իսկապես, այդ մի տարօրինակ տեսարան էր, որը կարող էր հետաքրքրել փողոցային հասարակությանը։ Կատերինա Իվանովնան իր հնամաշ շրջազգեսաով շրջազգեստով էր, դրադեդամե շալով, ծղնոտե ճմռթված գլխարկով, որը մասամբ այլանդակորեն գնդվել ու մի կողմ էր ծռվել, իրոք որ նա իսկական կատաղության էր հասել։ Նա հոգնած էր ու շնչասպառ էր լինում։ Նրա հոգնատանջ, թոքախտային դեմքը է՛լ ավելի տանջալից էր, քան երբևէ (այն էլ ասած՝ փողոցում, արևի տակ թոքախտավորը միշտ ավելի հիվանդ ու այլանդակ է թվում, քան տանը), բայց նրա խռովահույզ վիճակը շարունակվում էր և նա յուրաքանչյուր րոպե էլ ավելի ջղագրգիռ էր դառնում։ Նա հարձակվում էր երեխաների վրա, բղավում էր, տեղնուտեղը, հենց մարդկանց ներկայությամբ համոզում, սովորեցնում էր նրանց, թե ինչպես պետք է պարել և ինչ երգել, սկսում էր նրանց բացատրել, թե այդ ինչի համար է հարկավոր, հուսալքվում էր նրանց անհասկացողությունից, ծեծում էր նրանց... Հետո էլ, այդ ամենը չվերջացնելով, դիմում էր հավաքվածներին, եթե նկատվում էր դիտելու համար կանգ առած, մի քիչ լավ հագնված մարդ, իսկույն սկսում էր նրան բացատրել, թե ահա ինչ դրության են հասել «ազնվական, նույնիսկ կարելի է ասել արիստոկրատական տան երեխաները»։ Եթե ամբոխի միջից ծիծաղ կամ մի որևէ վիրավորական խոսք էր լսում, անմիջապես հարձակվում էր այդ հանդուգն մարդկանց վրա ու սկսում էր հայհոյել նրանց։ Ոմանք իրոք ծիծաղում էին, ոմանք էլ օրորում գլուխները. առհասարակ բոլորի համար հետաքրքիր էր նայել խելագարված կնոջը ու սարսափահար երեխաներին։ Լեբեզյատնիկովի հիշատակած թավան չկար. գոնե Ռասկոլնիկովը այդ չտեսավ, բայց թավա զարկելու փոխարեն Կատերինա Իվանովնան սկսում էր երգի տակտով ծափ տալ իր վտիտ ձեռքերով, երբ Պոլեչկային ստիպում էր երգել, իսկ Լյոնյալին և Կոլյային՝ պարել, նույնիսկ ինքն էլ էր սկսում ձայնակցել, բայց ամեն անգամ ձայնը խզվում էր տանջալից հագիցհազից, նա կրկին հուսալքվում էր դրանից, անիծում իր հազը և նույնիսկ լալիս էր։ Նրան առավելապես զայրացնում էին Կոլյայի և Լյոնյայի լացն ու վախը։ Նա փորձել էր երեխաներին այնպես հագցնել, ինչպես հագնվում են փողոցային երգիչներին ու երգչուհիները։ Տղայի գլխին դրել էր ինչ֊որ կարմիր ու սպիտակ լաթերից կարած չալմա, որով նա պետք է թուրքի նմանվեր։ Լյոնյայի համար պատշաճ կոստյում չէր գտնվել, նրա գլխին դրված էր հանգուցյալ Սեմյոն Զախարիչի կարմիր, գարուսից գործված գդակը (կամ ավելի լավ է ասել թասակը), իսկ գդակին կպցրած էր ջայլամի մի կտոր սպիտակ փետուր, որը պատկանել էր դեռ Կատերինա Իվանովնայի տատին ու մինչև այժմ սնդուկում պահպանվել իբրև տոհմական հազվագյուտ առարկա։ Պոլեչկան իր սովորական շրջազգեստով էր։ Նա վախով ու շփոթված նայում էր մորը, նրանից չէր հեռանում, թաքցնում էր իր արցունքները, կռահում էր մոր խելագարությունը և անհանգիստ նայում շուրջը։ Փողոցն ու ամբոխը սարսափելի վախեցնում էին նրան։ Սոնյան կրնկակոխ գնում էր Կատերինա Իվանովնայի ետևից, լալիս էր և ամեն րոպե աղերսում նրան տուն վերադառնալ։ Կատերինա Իվանովնան անողոք էր։

— Պանսիոնի՞, քա՛հ-քա՛հ-քա՛հ։ Որտեղից հասնես դրան,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան՝ ծիծաղից անմիջապես հետո սկսելով հազալ,— ոչ, Ռոդիոն Ռոմանիչ, անցել է երազանքը, բոլորը թողել են մեզ... Իսկ այն գեներալը... Գիտե՞ք, Ռոդիոն Ռոմանիչ, ես նրա վրա թանաքաման շպրտեցի. սպասավորների սենյակում թուղթ ու թանաք էի դրված հյուրերի ստորագրության համար. ես էլ ստորագրեցի, հետո թանաքամանը շպրտեցի նրա վրա ու փախա։ Օ, ստոր մարդիկ։ Է՛հ, թքած նրանց վրա. հիմա սրանց ես ինքս կկերակրեմ, ոչ ոքից օգնություն չեմ խնդրի։ Բավական է տանջենք սրան (նա մատնանշեց Սոնյային)։ Պոլեչկա, ինչքա՞ն ենք հավաքել, ցույց տուր. ինչպե՞ս, ընդամենը միայն երկու կոպե՞կ։ Օ, զզվելի մարդիկ։ Ոչինչ չեն տալիս, միայն ետևներիցս են վազում լեզուները հանած։ Հը՛, ինչո՞ւ է ծիծաղում այն տխմարը (նա մատնացույց արեց ամրոխի ամբոխի մեջ գտնվող մի մարդու)։ Այդ ամենը նրանից է, որ Կոլյան այսպես անհասկացող է։ Ուղղակի գլխացավանք է սա։ Ի՞նչ ես ուզում, Պոլեչկա, ինձ հետ ֆրանսերեն խոսիր parlez-moi francais<ref>Ինձ հետ ֆրանսերեն խոսիր (ֆրանս․)։</ref>։ Չէ՞ որ ես քեզ սովորեցրել եմ, դու հո գիտես մի քանի ֆրազ... Այլապես ո՞վ կիմանա, որ դուք ազնվական ընտանիքից եք, դաստիարակված երեխաներ եք և ամենևին էլ այնպես չեք, ինչպես բոլոր թափառաշրջիկ երգեհոնահարները։ Մենք հո մի որևէ «Պետրուշկա» (տիկնիկ) չե՞նք ներկայացնում փողոցներում, այլ ազնվականական ռոմանս ենք երգում... Ա՛խ, հա՛, ի՜նչ պիտի երգենք։ Դուք շարունակ ընդհատում ենք ինձ, իսկ մենք... Գիտե՞ք, Ռոդիոն Ռոմանիչ, մենք այստեղ կանգ ենք առել, որ երգ ընտրենք, այնպիսի մի բան, որ Կոլյան կարողանա պարել․․․ որովհետև այս բոլորը մենք չենք նախապատրաստել, կարող եք պատկերացնել հետևանքը. հարկավոր է առաջուց պայմանավորվել, փորձեր անել, իսկ հետո կգնանք Նևսկի, ուր բարձր հասարակության ավելի շատ մարդիկ են լինում և մեզ իսկույն կնկատեն։ Լյոնյան գիտե «Խուտորոկ» երգը... Բոլորն էլ հենց միայն այդ «Խուտորոկն» են երգում։ Մենք պետք է շատ ավելի ազնվական մի որևէ բան երգենք... Հը՛։ Պոլյա, ի՞նչ հիշեցիր, գոնե դու մորդ օգնեիր։ Օֆ, հիշողությունս թույլ է, թույլ, թե չէ ես մի որևէ բան կհիշեի։ Իսկապես, հո չե՞նք երգելու «Հուսարը թրին հենվելով» երգը։ Ախ, եկեք երգենք ֆրանսերեն «Cing sous»<ref>Հինգ գրոշ (ֆրանս․)։</ref>֊ը։ Ես հո ձեզ սովորեցրել եմ, սովորեցրել։ Գլխավորն այն է, որ դա ֆրանսերեն է, ուրեմն իսկույն կտեսնեն, որ դուք ազնվական երեխաներ եք, և դա շատ ավելի հուզիչ կլինի... Կարելի է նույնիսկ երգել «Malborough s’en va-t֊en guerre», որովհետև դա բոլորովին մանկական, բոլորովին մանկական երգ է ու երգվում է բոլոր արիստոկրատական տներում, երբ օրոր են ասում երեխաներին.<poem>

Malborough s’en va-t-en guerre <br/>Ne sait quand reviendra<ref>Մայլբրուդը գնում է պատերազմ, չգիտե երբ կվերադառնա (ֆրանս․)։</ref>... <br/poem>

Cing sous, ring cing sous, <br/>Pour monter notre manageménage<ref>Հինգ գրոշ, հինգ գրոշ մեր տնտեսության կառուցման համար․․․ (ֆրանս․)։</ref>... <br/poem>

— Ինչպե՛ս թե թույլտվություն,— գոչեց Կատերինա Իվանովնան։— Ես այսօր ամուսնուս եմ թաղել, այստեղ ի՞նչ թույլտվոլթյուն թույլտվություն կարող է լինել։

— Հարգելի պարոն, հարգելի պարոն, դուք ոչինչ չգիտեք,— ճղճղաց Կատերինա Իվանովնան,— մենք պետք է նևսկի Նևսկի պողոտա գնանք։ Սոնյա, Սոնյա։ Որտե՞ղ է նա։ Նույնպես լալիս է։ Ախր ի՞նչ է պատահել ձեզ բոլորիդ։ Կոլյա, Լյոնյա, ո՞ւր եք փախչում,— հանկարծ վախվխելով ճչաց նա,— ա՛խ, հիմա՛ր երեխաներ։ Կո՛լյա, Լյո՛նյա, ո՞ւր եք վազում, է՞...

Այնպես պատահեց, որ Կոլյան ու Լյոնյան չափազանց վախենալով փողոցի ամբոխից և խելագարված մոր արարքներից, վերջապես, տեսնելով քաղաքապահին, որը ուզում էր նրանց բռնել և ինչ-որ տեղ տանել, հանկարծ, ասես պայմանավորված լինելով, բռնեցին իրար ձեռքից ու փախան։ Խեղճ Կատերինա Իվանովնան ճչալով ու լալով ընկավ նրանց ետևից։ Այլանդակ ու ողորմելի աեսք տեսք ուներ այդ վազող, լացող, շնչասպառ կինը։ Սոնյան ու Պոլեչկան վազեցին նրա ետևից։

Բոլորը վրա հասան, շրջապաաեցին շրջապատեցին նրան։ Ռասկոլնիկովը և Լեբեզյատնիկովը առաջին մոտ վազողներից էին. վրա հասավ նաև աստիճանավորը, հետո էլ քաղաքապահը, որը փնթփնթաց՝ «այ քեզ բան», ու ձեռքը թափ տվեց, զգալով, որ գլխացավանք է լինելու։

— Նրան ինձ մոտ, ինձ մոտ բերեք,— աղերսում էր Սոնյան,— ես մոտիկ եմ ապրում... հրե՛ն այն տանը, այստեղից երկրորդ տանը... Շուտ, շուտ բերեք ինձ մոամոտ...— դիմում էր նա բոլորին։— Բժիշկ կանչեցեք... Ա՛խ, տեր աստված։

— Ի՞նչ, քահանա՞.., հարկավոր չէ... Դուք ո՞րտեղից մի ավելորդ ռուբլի ունենաք... Ես մեղքեր չունեմ․․․ Ասաված Աստված առանց այդ էլ պետք է ների․․․ Ինքը գիտե, թե ես ինչպես էի տանջվում․․․ Իսկ եթե չների, հարկավոր էլ չէ․․․

Du hast die schdnsten schönsten Augen. <br/>Madchen, was willst du mehr<ref>Դու ունես չքնաղագեղ աչքեր, Աղջիկ, էլ ինչ ես ուզում (գերմ․)։</ref> <br/poem>

Միջօրեի տապին․․․ Դաղստանի... հովտում․․․ <br/>Գնդակը կրծքումս․․․ <br/poem>

Նա կրկին անզգայացավ, բայք բայց այդ վերջին անզգայացումը երկար չտևեց։ Նրա դեղնադալուկ, գոսացած դեմքը ետ ընկավ, բերանը բացվեց, ոտքերը ջղաձգաբար ձգվեցին։ Նա խոր, խոր շունչ առավ ու մեռավ։

Սոնյան ընկավ նրա դիակին, գրկեց նրան ու այդպես էլ անշարժացավ՝ գլուխը հպելով հանգուցյալի չորացած կրծքին։ Պոլեչկան ընկավ մոր ոտքերին, սկսեց համբուրել դրանք և հոնկուր֊հոնկուր լաց լինել։ Կոլյան ու Լյոնյան դեռ, չհասկանալով պատահածը, բայց ինչ֊որ շատ սարսափելի բան նախազգալով, գրկվեցին, ու նայելով իրար, հանկարծ միասին, միանգամից բացեցին բերանները ու սկսեցին ճչալ և լաց լինել։ Երկուսն էլ դեռ նույն տարազով էին. մեկի գլխին՝ չալմա, մյուսի գլխին թասակ՝ ջայլամի փետուրով։

Եվ ի՞նչ կերպ էր եղել, որ այն է գովասանաթերթը» «գովասանաթերթը» ընկել էր անկողնի վրա, Կատերինա Իվանովնայի կողքին։ «Գովասանաթերթը» հենց այդտեղ էր, բարձի մոտ։ Ռասկոլնիկովը տեսավ այն։