Changes
«Ծխելը,— գրում է նա,— արվեստի միակ ճյուղն է, որը մենք ազնվորեն ու հաստատակամորեն կարող ենք համարել մեր սեփական գյուտը: Հայտնի չէ, թե երբ են հոբիթները սկսել ծխել, սակայն մեր բոլոր առասպելներում ու ընտանեկան ավանդություններում այդ սովորության մասին խոսվում է ինչպես ինքստինքյան ակնհայտ մի բանի մասին, այնպես որ կարելի է վստահաբար պնդել, որ Հոբիթստանում արդեն շատ դարեր տարբեր տեսակի խոտեր են ծխում՝ մի մասը գարշահոտ, մի մասը՝ բուրավետ: Սակայն բոլորը համաձայնում են, որ առաջինը իր այգում ծխամորճի խոտ աճեցրել է խորահովտցի Թոբոլդ Զուռնաչը Իզնեգրիմ երկրորդի օրոք, մոտավորապես (Հ.Տ.) 1070 թվականին: Մինչև հիմա էլ մեր լավագույն խոտն այնտեղ է աճում, հատկապես այն տեսակները, որոնք այժմ հայտնի են որպես «Խորահովտի Տերև», «Ծեր Թոբի» և «Հարավային Աստղ»:
Ցավոք, ոչ մի տեղեկություն չի պահպանվել այն մասին, թե որտեղից է ծերուկ Թոբին առաջին անգամ ծխամորճի խոտի սերմեր հայթայթել: Նույնիսկ մահվան մահճում պառկած այդ մասին նա ոչինչ չի պատմել: Իհարկե, նա ծխամորճի խոտի մեծ գիտակ էր, բայց բոլորն էլ գիտեին, որ ծերուկը երբեք չի ճանապարհորդել: Ճիշտ է, ասում են, թե երիտասարդության տարիներին հաճախ է այցելել Բրի, բայց հաստատ հայտնի է, որ Բրիից այն կողմ ոչ մի տեղ չի եղել: Այսպիսով, շատ հավանական է, որ սերմերը նա հայթայթել է հենց Բրիից, որտեղ, պետք է նշել, մինչև հիմա էլ հարավային լանջերին ծխամորճի խոտ է աճում: Բրիեցի հոբիթներն ամեն հարմար առիթով տաքացած վիճում են, որ առաջինը իրենք են սկսել տերև ծխել: Սակայն նրանք միայն այդ առիթով չէ, որ վիճում են. այն ամենը, ինչ վերաբերվում է Հոբիթստանին, Բրիեցիները բրիեցիները վերաբերվում են ցուցադրական արհամարանքով և ձգտում են ամեն ինչում գերազանցել հոբիթստանցիներին, դեռևս համարելով նրանց «գաղթականներ»: Բայց այս պարագայում, կարծում եմ, Բրիեցի բրիեցի հոբիթները հենց այնպես չեն վիրավորվում: Ակնհայտ է, որ վերջին մի քանի հարյուրամյակում ծխելու արվեստը հենց Բրիից է տարածվել թզուկների և այլ ժողովուրդների շրջանում, ինչպես նաև Պահակների, հրաշագործների և այլ թափառականների շրջանում, որոնք մինչև այժմ էլ հաճախ են հայտնվում այդ հնագույն ուղիների բանուկ խաչմերուկում: Այսպիսով, վերոհիշյալ արվեստի տարածման սկզբնաղբյուրն ու կենտրոնը կարելի է համարել Բրիում գտն վող գտնվող հին պանդոկ «Սիգարշավող պոնին», որն անհիշելի ժամանակներից պատկանում է Նարկիսների ընտանիքին:
Այնուամենայնիվ, դեպի հարավ ճամփորդության ընթացքում կատարածս դիտարկումները համոզեցին ինձ, որ ծխամորճի խոտը ոչ միայն մեր երկրամասում է աճում, այլ նաև Անդուինի ստորին հոսանքներում, որտեղ, ըստ երևույթին, ծովային ճանապարհով այն բերվել է Արևմուտքից: Այն բավականին տարածված է Գոնդորում և ավելի փարթամորեն է աճում, քան մեզ մոտ՝ հյուսիսում, որտեղ վայրի վիճակում ընդհանրապես չի հանդիպում, բավական շատ խնամք է պահանջում ու հասունանում է միայն այնպիսի ջերմ ու մեկուսի հովիտներում, ինչպիսին է Խորահովիտը: Գոնդորցիներն այդ բույսն ավանում են քաղցր գալենաս և գնահատում են միայն բուրավետ ծաղիկների պատճառով: Դարերի ընթացքում, որ անցել են Էլենդիլի գահ բարձրանալու ժամանակներից մինչև այսօր, ծխամորճի խոտը, ըստ երևույթին, գաղթել է Գոնդորից և Կանաչ Ուղիով հասել մեր կողմերը: Բայց նույնիսկ գոնդորցի դունադաններն ընդունում են, որ հոբիթներն առաջինն են գլխի ընկել, որ այն կարելի է ծխել: Նույնիսկ հրաշագործների մտքով չի անցել: Ճիշտ է, ես մի հրաշագործ գիտեի, ով ծանոթ էր մեր արվեստին, գերազանցել էր մեզ այդ գործում ու հասել կատարելության»:
[[Պատկեր:Strider.jpg|300px|thumb|right]]
Ֆրոդոն, Փինը Փիփինը և Սեմը մեկը մյուսի հետևից մտան իրենց մութ սենյակը: Մերին չկար, կրակը բուխարիկում հազիվ մարմրում էր: միայն ածուխները բորբելով ու մի քանի կտոր ցախ գցելուց հետո նրանք նկատեցին, որ Պանդուխտն իրենցից հետ չի մնացել. նա, պարզվում է, արդեն նստել էր դռան մոտ դրված բազկաթոռին:
— Օհո՛... — ասաց ՓինըՓիփինը: — Էս ո՞վ է, ի՞նչ է ուզում:
— Իմ անունը Պանդուխտ է,— պատասխանեց նա,— ձեր ընկերը խոստացավ խոսել ինձ հետ և, հուսով եմ, որ նա այդ մասին չի մոռացել:
— Չեմ հասկանում, թե ինչու է իմ ազգանունն այստեղ հետաքրքրում ինչ-որ մեկի,— զայրացած պատասխանեց Ֆրոդոն: — Եվ արդեն բոլորովին չեմ հասկանում, թե ձե՛զ ինչու է հետաքրքրում: հավանաբար պարոն Պանդուխտը անտեղի չէ դարանամտում և թաքուն լսում, բայց ես խորհուրդ կտայի նրան հանելուկներով չխոսել:
— Խոսքի դիմաց խոսք,— ծիծաղեց Պանդուխտը: — Սակայն հանելուկներ չկան. ես սպասում եմ Ֆրոդո Բեգինս անունով մի հոբիթի: Նա ինձ պետք է և շատ շտապ: Ես գիտեմ, որ նա դուրս է եկել Հոբիթստանից՝ թաքցնելով գաղտնիքը, որը շատ կարևոր է իմ և իմ բարեկամների համար... Սպասե՛ք, մի՛ շտապեք,— գոչեց նա, երբ Ֆրոդոն տեղից վեր թռավ, իսկ Սեմը մարտահրավեր հայացքով չափեց նրան: — Ես ձեր գաղտնիքը ձեզանից վատ չեմ պահի: Իսկ պահել՝ հարկավոր է... — Նա կռացավ ու կիսաձայն ավելացրեց. — Զգոն եղեք, հետևեցեք ամեն մի ստվերի: — Սև Հեծյալներն արդեն եղել են ԼեռնամոտումԲրիում: Մեկը, ասում են, երեկ եկել է Մամռոտով, իսկ երեկոյան կողմ և երկրորդը: Մեկը՝ հարավից, մեկը՝ հյուսիսից:
Լռություն տիրեց: Վերջապես Ֆրոդոն ասաց Փինին Փիփինին ու Սեմին.
— Ես պետք է իսկույն գլխի ընկնեի՝ դռնապանն էլ էր հարցաքննում, պանդոկպանն էլ էր թարս նայում՝ երևում է, ինչ-որ բան լսել են: Ախր իզուր չէր, որ մեզ դահլիճ քարշ տվեց: իհարկե, մենք էլ պակաս չենք՝ պետք էր նստել մեր սենյակում, վերջացավ գնաց:
— Որ վտանգը գլխներիս կախված է, դա նորություն չէ: Հեծյալները վաղուց են հետապնդում ինձ: Բայց հիմա, կարծես թե, կորցրել են մեզ ու առաջ գնացել:
— Իզուր ես այդպես մտածում,— խստությամբ առարկեց Պանդուխտը: — Նրանք դեռ կվերադառնան ու շատ ավելի մեծ քանակով: Նրանց քանակն ինձ հայտնի է, քանի որ ես գիտեմ, թե նրանք ովքեր են: — Նա լռեց, և աչքերն անողորմ փայլեցին: — Այստեղ՝ ԼեռնամոտումԲրիում, քիչ չեն անպետք մարդիկ: Օրինակ Բիթ Կաղամախը, այսօր տեսա՞ք նրան: Նա վատ համբավ ունի՝ ով ասես նրա մոտ չի հյուրընկալվում... Անպայման նկատել եք՝ սև-սև, հեգնալի քմծիծաղով: Կպավ մի հարավցու և նրա հետ դուրս եկավ՝ քո անսպասելի արարքից հետո: Հարավցիների վրա ես շատ եմ կասկածում, իսկ Բիթ Կաղամախը ում ասես մի գրոշով կմատնի, նույնիսկ ոչ թե դրամի, այլ պարզապես զվարճության համար:
— Նա այդ ու՞մ պետք է մատնի, և ի՞նչ գործ ունի այստեղ իմ, ինչպես դու ես ասում, արարքը,— հարցրեց Ֆրոդոն՝ առաջվա պես իբր չնկատելով Պանդուխտի ակնարկները:
— Ձեզ՝ և լավ գնով,— պատասխանեց Պանդուխտը: — Այսօրվա երեկոյի մասին պատմությունը շատ թանկ արժե: կեղծ անունով հիմա ոչ ոքի չես խաբի. ամեն ինչ պարզից էլ պարզ է: Դեռ լույսը չբացված ձեզ կճանաչեն: Բացատրությունները բավարա՞ր են: Ինձ ուղեկցող վերցրեք կամ մի վերցրեք, ձեր գործն է: Բայց նկատի ունեցեք, ես Հոբիթստանի և Մշուշապատ լեռնաշղթայի միջև ընկած հողերը հինգ մատիս պես գիտեմ՝ երկար տարիների դեգերումների ընթացքում չափչփել եմ դրանք լայնքով ու երկայնքով: Ես ավելի մեծ եմ, քան ձեզ թվում է, և իմ փորձը ճանապարհին ձեզ պետք կգա: Քո այսօրվա արարքից հետո Ուղի դուրս գալ ձեզ չի կարելի, Հեծյալներն օր ու գիշեր կհսկեն այն: Լեռնամոտից Բրիից դուք գուցեև դուրս գաք, կանցնեք ցերեկով մի ժամ, երկու, իսկ հետ ի՞նչ: Կհասնեն ձեր հետևից ճանապարհից հեռու, որտեղ ոչ ոք չկա, որ գոնե օգնություն կանչեք: Դուք գիտե՞ք ինչ կլինի ձեզ հետ, եթե նրանք հասնեն ձեզ: Զգուշացեք...
Պանդուխտի ձայնը փոխվեց: Հոբիթները զարմանքով տեսան, որ նրա խաղաղ դեմքը մթնեց, իսկ ձեռքերով նա պինդ սեղմում էր բազկաթոռի արմնակալները: Սենյակում լռություն տիրեց, նույնիսկ կրակը բուխարիկում կարծես հանգավ: Պանդուխտը նայում էր չտեսնող աչքերով, ասես հիշում էր ինչ-որ վաղեմի եղելություն կամ ականջ էր դնում գիշերվա ձայներին:
— Ձեր թույլտվությամբ, տեր իմ, ես կասեմ՝ ոչ, պիտանի չէ... Պանդուխտն անընդհատ վախեցնում է՝ զգուշացե՛ք, էստեղ ես նրա հետ համաձայն եմ: Միայն թե սկզբից հենց իրենից չզգուշանա՞նք: Չէ՞ որ նա Խլուտից է եկել, իսկ էնտեղ ապրողների մասին ինչ ասես, որ չենք լսել: Մեր մասին մի թեթև իմացել է, էդ պարզ է: Բայց, մեկ է, չեմ հասկանում, թե ինչու պետք է նրան ուղեկցող վերցնենք ու մեր կամքով գնանք էնտեղ, որտեղ, ոնց ինքն է ասում, իսկի օգնություն էլ չես կանչի: Ո՛չ, տեր իմ, դուք գիտեք, իհարկե, իսկ իմ սրտովը չի էդ մարդը:
— Ո՛չ, Սեմ, դու, երևի, ճիշտ չես,— դանդաղ ասաց նա: — Իսկ դու,— նա դիմեց Պանդուխտին,— բոլորովին այնպիսին չես, ինչպիսին երևում ես արտաքնապես... Սկսեցիր խոսել, թվաց՝ լեռնամոտցի բրիեցի ես, իսկ հիմա ձայնդ էլ է ուրիշ: Սակայն, որոշ առումներով, Սեմն իրավացի է. խորհուրդ ես տալիս զգուշանալ ամեն մի ստվերից, իսկ ինքդ սպասում ես, որ մենք իսկույն ու անպայման վստահենք քեզ: Իրականում ո՞վ ես դու: Դու իմ մասին, իմ գործերի մասին ի՞նչ գիտես, և ինչպե՞ս ես իմացել:
— Տեսնում եմ, դուք առանց իմ խորհուրդների էլ զգույշ եք,— քմծիծաղեց Պանդուխտը: — Բայց զգուշավորությունը մի բան է, անվճռականությունը՝ մի ուրիշ բան: Առանց ինձ դուք Ռիվենդել չեք հասնի, այնպես որ ուզեք, թե չուզեք, պետք է ինձ հավատաք: Քո հարցերին, ճիշտ է, ոչ բոլորին, պատրաստ եմ պատասխանել: Միայն թե դրանից ի՞նչ օգուտ, եթե դուք ինձ չեք վստահում: Ես կպատասխանեմ, դուք էլի կհարցնեք: Այսպես մինչև լույս կարելի է խոսել: Ի դեպ...
— Սովորական հոբիթից բոյով, ամրակազմ, կարմրաթուշ,— հաղթանակած, անգիր շարեց Լավրը:
— «Չնայած, Լավրիկ, դրանք քեզ համար նշաններ չեն,— ասաց ինձ նա այդ ժամանակ: — Հոբիթներն իրար նման ժողովուրդ են, բոլորն ամրակազմ են, բոլորը կարմրաթուշ: Բայց նկատի ունեցիր, այնուամենայնիվ, մյուսներից բարձրահասակ, շիկավուն և փոսիկավոր կզակով: Հայացքը մտածկոտ է, աչքերը՝ փայլուն, նայում են ուղիղ:» Ներող կլինեք, բայց ես նրա խոսքերի համար պատասխանատու չեմ, եթե որևէ բան այնպես չէ:
— Իսկ ու՞մ հետ կհրամայես նրան գործ բռնել,— ատամների արանքից շպրտեց Պանդուխտը: — Ճարպակալած միկիտանի հե՞տ, որն իր անունն է հազիվ հիշում, չնայած ամբողջ որը ձայն են տալիս ու հիշեցնում: Հո չե՞ն կարող հավիտյանս փակվել քո «Պոնիում»: Տուն վերադառնալ էլ չեն կարող: Նրանց հարկավոր է ձիերով կամ ոտքով գնալ առաջ, շա՜տ հեռու: Կամ գուցե ինքդ նրանց հետ կգնաս՝ կպաշտպանես Սև Հեծյալներից...
— Էդ ե՞ս... Որ ես Լեռնամոտից Բրիից դու՞րս գամ... Որ միլիոն տան... — մահվան չափ վախեցավ գիրուկը, կարծես իսկապես իրեն առաջարկեցին: — Դե, իսկ եթե պարոն Զառիթափցի, իսկապես էլ մնաք ինձ մոտ: Ինչու՞ շտապեք: Առհասարակ սա ի՞նչ իրարանցում է այդ սև հրեշների պատճառով: Դրանք որտեղի՞ց հայտնվեցին:
— Ներեցեք, բայց ամբողջը բացատրել չեմ կարող,— ասաց Ֆրոդոն: — Ես շատ հոգնած եմ ու ինձ լավ չեմ զգում, իսկ պատմությունը երկար է: Բայց եթե իսկապես ուզում եք ինձ օգնել, ապա պետք է ձեզ զգուշացնեմ, որ քանի դեռ գտնվում եմ այս պատերի ներսում, դուք նույնպես վտանգի մեջ եք: Ինչ վերաբերվում է Սև Հեծյալներին, ճշգրիտ ասել չեմ կարող, բայց վախենում եմ, որ նրանք...
— Նրանք Մորդորից են, Լավր, հասկանու՞մ ես, Մորդորից,— շշնջաց Պանդուխտը:
— Դրա՜նց տես,— վախից սփրթնեց Լավր Նարկիսը: Երևում է, Մորդոր բառը խորն էր մեխված նրա հիշողության մեջ: — Վաղուց մեզ մոտ Լեռնամոտում Բրիում ավելի վատ բան չէինք լսել:
— Դեռ կլսեք,— ասաց Ֆրոդոն: — Իսկ օգնել ինձ, այնուամենայնիվ համաձա՞յն եք:
Ֆրոդոն ուշադիր զննեց կնիքը, հետո պոկեց այն: Այո, Գենդալֆի կնիքն էր, կասկած չկար: Նամակը գրված էր արագ ու պարզ ձեռագրով:
''«Սիգարշավող պոնի», ԼեռնամոտԲրի: Գիշերահավասար: Հոբիթստանի թվարկության 1414-րդ տարի»:''
''Իմ բարեկամ Ֆրոդո...''
''Ինձ վատ լուրեր են հասել: Շտապում եմ, ժամանակ բոլորովին չկա, իսկ դու Բեգ-Էնդից արագ դուրս արի, հուլիսի վերջին, ամենաուշը, որպեսզի Հոբիթստանում հետքդ անգամ չլինի... Հենց կարողանամ՝ կվերադառնամ, կուշանամ՝ հետևներիցդ կհասնեմ: Եթե անցնեք ԼեռնամոտովԲրիով, ինձ համար տեղեկություն թողեք: Պանդոկպանին (Նարկիսին) կարելի է վստահել: Հուսով եմ, ճանապարհին կհանդիպեք իմ ընկերոջը. բարձրահասակ, թխահեր, կոչում են Պանդուխտ: Նա ամեն ինչ գիտե և կօգնի: Գնացեք Ազատք՝ այնտեղ արդեն անպայման կտեսնվենք, իսկ եթե չհասցնեմ, Էլրոնդը ձեր մասին հոգ կտանի և կասի ինչ անել հետագայում: Գենդալֆ:''
''Հա, ի դեպ, չհագնես այն, ոչ մի դեպքում չհագնես... Գնացեք ցերեկը, գիշերը թաքնվեք...''
[[Պատկեր:Tolkien lotr 94.gif]]
Ֆրոդոն կարդաց մտքում, հետո տվեց Փինին Փիփինին և գլխով արեց Սեմի կողմը՝ իբր կարդա և տուր նրան:
— Այո՜... այ թե գործ է արել մեր աղավնյակ Նարկիսը... — ասաց նա: — Արժե, որ Գենդալֆն իսկապես նրա մեծ կտորն ականջը թողնի: Էհ, նամակը ժամանակին ստացած լինեի, հիմա վաղուց արդեն Ազատքում կլինեինք: Բայց ի՞նչ է տեղի ունեցել Գենդալֆի հետ: Նա այնպես է գրում, ասես պատրաստվելիս է եղել կրակի մեջ թռչել:
— Կարծու՞մ ես: Դուք ինձ հիմա էլ մինչև վերջ չեք վստահում, կարծում ես, կհավատայի՞ք,— առարկեց Պանդուխտը: — Իսկ նամակի մասին ես չգիտեի: Ստիպված պետք է լինեիք հավատալ ասածիս՝ այլապես ոչնչով օգնել չէի կարողանա: Բացի դրանից, ես չէի պատրատվում առաջին իսկ պահից բացվել ձեզ: Նախ և առաջ ես ուզում էի համոզվել, որ դու իսկապես Ֆրոդոն ես, այլ ոչ թե ինչ-որ մեկի լարած թակարդը: Թշնամին հաճախ է իմ դեմ այդպիսի թակարդներ լարում: Ես պարզեցի, ինչ պետք էր և որոշեցի, որ քո բոլոր հարցերին կպատասխանեմ, սակայն հույս ունեի,— ասաց նա տարօրինակ ժպիտով,— որ դուք ինձ կվստահեք և առանց հատուկ բացատրությունների: Անօթևան թափառականը երբեմն ուղղակի հոգնում է թշնամանքից ու անվստահությունից և բարեկամի կարիք է զգում: Սակայն, այո, իմ տեսքն էլ բարյացակամություն չի տրամադրում:
— Դա այդպես է,— նամակի ընթեցումն ավարտելով թեթևացած ծիծաղեց ՓինըՓիփինը: — Բայց մեզ մոտ, Հոբիթստանում ասում են՝ փետուրն արծվի է, ներսը՝ ագռավի: Իսկ դու ի՜նչ տեսք պիտի ունենաիր, եթե մեկ-երկու շաբաթ դարան մտած ես եղել:
— Դարան մտնելը դատարկ բան է,— ասաց Պանդուխտը: — Հետքագետի տեսք ունենալու համար պետք է ոչ թե մեկ, այլ շատ տարիներ Խլուտում թափառես: Դուք այդպիսի փորձություններ չեք տեսել... և լավ է, որ չեք տեսել:
— Իսկ մենք ո՞նց իմանանք, թե դու էն Պանդուխտն ես, որի մասին գրում է Գենդալֆը,— հարցրեց նա կասկածանքով: — Չէ որ դու Գենդալֆի անունն էլ չէիր տալու, եթե նամակը չլիներ: Կարող է պատահել, դու առհասարակ փոխված ես՝ ծեծել ես իսկականին, որ մեզ չգիտես, թե ուր տանես: Սրան ի՞նչ կասես:
Սեմը լռեց:
— Դե ինչ,— ասաց Պանդուխտը,— ուրեմն, Սեմի թույլտվությամբ հարցը որոշված է: Պանդուխտը ձեր ուղեկիցն է: Վաղը մեզ շատ դժվար ճանապարհ է սպասվում: Եթե նույնիսկ մենք առանց խոչընդոտի դուրս գանք ԼեռնամոտիցԲրիից, միևնույնն է, դժվար թե առհասարակ աննկատ դուրս գանք: Գոնե պետք է աշխատենք, որ մեզ աչքից կորցնեն. այստեղից դուրս գալու մեկ-երկու անհայտ արահետ կա: Հենց հետապնդողներին մոլորեցնենք, կգնանք ուղիղ դեպի Թխպամած:
— Դեպի Թխպամա՞ծ,— անվստահությամբ հարցրեց Սեմը: — Էդ Թխպամածս ո՞րն է:
— Եթե ոչ նրանք, ապա թերևս Թշնամին ինքը, թե չէ նրան բռնելը ուրիշ ոչ մեկի ուժի բանը չէ,— ասաց Պանդուխտը: — Բայց մի՛ հուսահատվիր, գլուխդ վեր... Դուք ձեր Հոբիթստանում կարգին չգիտեք, թե Գենդալֆն ով է, ինչացու է, դուք միայն նրա կատակներին և ուրախ խաղերին եք տեղյակ: Ճիշտ է, այս անգամ նրա խնդիրը սովորականից առավել վտանգավոր է:
— Օ՜հ, ներեցե՛ք,— հանկարծ հորանջեց ՓինըՓիփինը,— բայց ես սարսափելի հոգնել եմ: Տագնապներն ու հոգսերը թող մնան վաղը, իսկ հիմա պառկեմ, թե չէ մեկ էլ տեսար նստած քնեցի: Ու՞ր է այդ դդում Մերին: Եթե ստիպված լինենք գիշերով նրան փնտրել՝ ես հետո դրա գլուխը կթռցնեմ:
Նրա այս խոսքերի վրա մուտքի դուռը շրխկաց, միջանցքում տարածվեց արագ քայլերի թխկթխկոցը և սենյակ ներխուժեց Մերին, իսկ նրա հետևից՝ իրեն կորցրած Նոբը: Մերին ծանր շնչելով դուռը կողպեց, շրջվեց ու շնչակտուր շարեց.
— Երևի հենց այդպես էլ եղել է ամեն ինչ,— ասաց Մերին: — Ճիշտ է, չեմ հիշում, թե ինչեր եմ դուրս տվել, թեպետ այդ քունն ավելի սարսափելի էր, քան մահը, ճիշտն ասած, քունն էլ չեմ հիշում, այդքանից էլ շնորհակալ եմ: Ասես ինձ ինչ-որ բանի խորքը քաշեցին:
— Քիչ է մնացած եղել, որ քաշեն,— ճշտեց Պանդուխտը,— անդրշիրիմյան խավար: Ըստ երևույթին, Հեծյալներն իրենց ձիերը թողել են ինչ-որ տեղ և Հարավային Դարպասով հասել ԼեռնամոտԲրի: Կաղամախից էլ հենց իմացել են վերջին նորությունները, շիլաչք հարավցին էլ անկասկած լրտես է: Ինչ-որ բան կատարվելու է այս գիշեր:
— Իսկ ի՞նչ,— հարցրեց Մերին,— կհարձակվեն պանդոկի վրա՞:
— Հազիվ թե,— ասաց Պանդուխտը,— դեռ բոլորն իրար գլխի չեն հավաքվել, և հետո էլ, նրանք այդպես չեն գործում: Նրանց ամայություն ու խավար է հարկավոր, իսկ մեծ տուն, իրարանցում, կրակներ, շատ ժողովուրդ՝ ոչ, դա նրանց ինչի՜ն է պետք, միևնույնն է, մեր ճանապարհը երկար է, ժամանակ կա: Իրենք չեն հարձակվի, բայց կամակատարներ այստեղ շատ ունեն. ոմանք սիրով կօգնեն, մյուսները՝ վախից: Վախը նրանց համար փորձված զենք է, իսկ լեռնամոտցիներից բրիեցիներից ոմանք արդեն վախի ճիրաններում են՝ Կաղամախը, հարավցիների հնգյակը, նաև դռնապան Գորրին: Հեծյալները երկուշաբթի օրը նրա հետ խոսեցին իմ աչքի առաջ, և երբ հեռացան, նա կավիճի գույն էր ստացել, ու ծնկներն էլ դողում էին:
— Նշանակում է շուրջբոլորը թշնամիներ են,— ասաց Ֆրոդոն: — Ի՞նչ անենք:
— Ուրեմն այսպես, պարոնայք հյուրեր,— ասաց Նոբը: — Ես էնտեղ խառնշտեցի ձեր անկողիննները և ամեն մեկի մեջ մի երկարուկ բարձ դրեցի, ձեր թույլտվությամնբ: Բրդե ծածկոցն էլ ծալծլեցի, ձեր գլխին շատ նման ստացվեց, պարոն Պար... Զառիթափցի,— քթի տակ ժպտալով ավելացրեց նա:
— Մթության մեջ սկզբում չեն տարբերի,— ծիծաղեց ՓինըՓիփինը,— իսկ երբ հասկանան...
— Այն ժամանակ կերևա,— ասաց Պանդուխտը: — Հուսանք մինչև առավոտ մի կերպ կդիմանանք:
Նոբը բարի գիշեր մաղթեց և հեռացավ:
Հոբիթներն ու Պանդուխտը ուղեպարկերը շարեցին հատակին, բազկաթոռը կպցրին փակ դռանը և պատուհանը կողպեցին: Կողպում էր Ֆրոդոն ու աչքի տակով նայում աստղերին: Պարզ գիշեր էր: Լեռնամոտի Բրիի մութ լանջերի վերևում վառ փայլփլում էր Մուրճը՝ հոբիթներն այդպես էին անվանում Մեծ Արջի համաստեղությունը: Նա հառաչեց, փակեց ներսի ծանր կրկնափեղկերն ու վարագույները ծածկեց: Պանդուխտը բուխարիկի կրակը թեժացրեց ու մոմերը հանգցրեց:
Հոբիթները պառկեցին հատակին, ոտքները կրակի կողմը, իսկ Պանդուխտը նստեց դռան մոտի բազկաթոռին: Համարյա չէին խոսում. միայն Մերին էր հարցուփորձով անհանգստացնում:
[[Պատկեր:A Knife in the Dark.jpg|300px|thumb|right]]
Մինչ նրանք պատրաստվում էին քնելու Լեռնամոտի Բրիի պանդոկում, Բրենդիդուիմքի վրա չարագուշակ ստվեր էր իջնում: Կիրճերում ու գետի ափերին սառը մառախուղ էր կուտակվում: Ճագարի Գերանում քար լռություն էր: Գիրուկ Կուղբնոցը դուռը կիսաբաց արեց ու զգուշությամբ քիթը դուրս հանեց: Չգիտես ինչու, ամբողջ օրը նա սարսափի մեջ էր, իսկ երեկոյան նույնիսկ պառկել չէր համարձակվում: Քարացած օդում անորոշ սպառնալիք էր կախված: Նա նայեց մութ մառախուղի մեջ և տեսավ, թե ինչպես ցանկապատի դռնակն ինքն իրեն անձայն բացվեց, իսկ հետո անաղմուկ փակվեց: Նրան այնպիսի սարսափ պատեց, որ կյանքում չէր զգացել: Նա դողալով ընկրկեց և, սաստիկ ուժ գործադրելով, թոթափեց ծանր կարկամածությունը: Հետո դուռը փակեց բոլոր փակաղակներով ու սողնակներով կողպեց:
Մութը շրջապատել էր տունը: Սմբակների խուլ դոփյուն լսվեց. ինչ-որ մեկը ձիու սանձից բռնած գալիս էր կածանով: Դարպասի մոտ դոփյունը լռեց, ու երեք ստվեր ճեղքեցին խավարը: Մեկը շարժվեց դեպի դուռը, մյուս երկուսը քարացան տան անկյուններում: Գիշերն ընթանում էր իր հունով: Տան մոտակայքի ծառերն ասես սպասում էին՝ քարացած համր լռության մեջ:
Նա սկսեց մտքում վախվորած հաշվել իրենց ունեցած ողջ դրամը:
— Կասկածում եմ,— վհատ ասաց պանդոկպանը: — Լեռնամոտի Բրիի բոլոր հեծնելու հարմար պոնիներն իմ ախոռում էին: Ինչ վերաբերվում է մնացածին, մեզ մոտ ընդամենը մեկ-երկու ձի կա ու վերջ, բայց վաճառքի համար չէ: Սակայն կաշխատենք, տեսնենք ինչ կարող ենք անել: Հիմա կուղարկեմ այդ անբան Բոբին, թող գնա հարցուփորձ անի:
— Այո, թերևս, ուղարկել պետք է,— ասես ծանրութեթև անելով խոսեց Պանդուխտը,— թող հարցնի: Մեկ պոնի մեզ այնուամենայնիվ հարկավոր է: Բայց էդ դեպքում մտածել անգամ չենք կարող արագ ու աննկատ դուրս գալու մասին: Պոնի փնտրելը նույնն է, թե արշավի դուրս գալիս շեփոր փչես: Նրանք հենց դա էլ հաշվի են առել:
Բիթ Կաղամախը տասներկու արծաթ էր պահանջել, իսկապես, մի ամրակազմ պոնիի գնից երեք անգամ ավելի: Գնված կենդանին ոսկրոտ էր, հյուծված, ծեծված, բայց դեռ սատկելու միտք չուներ: Լավր Նարկիսը իր գրպանից վճարեց պոնիի համար և դեռ տասնութ արծաթ էլ առաջարկեց Մերիին՝ ի հատուցում կորած պոնիների: Նա ազնիվ մարդ էր և բավական ունևոր, բայց երեսուն արծաթի համար ափսոսանքից լացը գալիս էր, մանավանդ, որ կեսը ստիպված եղավ հրամցնել գարշելի ու ժլատ Կաղամախին:
Սակայն նա չէր տուժել: Հետագայում պարզվեց, որ տարել են միայն մի ձի: Մնացածներին ուղղակի վախեցրել էին, և նրանք գտնվեցին Լեռնամոտի Բրիի մարգագետիններից: Ճիշտ է, Մերի Բրենդիբաքի պոնիները փախել էին Թոմ Բոմբադիլի մոտ, որտեղ արածում էին ու ճարպակալում, ասես ոչինչ չէր եղել, բայց երբ Թոմն իմացավ, թե ինչ է պատահել ԼեռնամոտումԲրիում, նրանց հետ ուղարկեց Նարկիսին և վերջինս կարծես երկնքից ընկած հինգ պոնի ստացավ: Ճիշտ է, Լեռնամոտում Բրիում պոնիներն այնքան էլ ազատ չէին, բայց այնուամենայնիվ Բոբը փառավորապես խնամում էր նրանց, այնպես որ, կարելի է ասել, նրանց բախտը բերեց՝ խուսափեցին սարսափելի ճանապարհորդությունից: Սակայն փոխարենը Ազատքում չեղան:
Իսկ առայժմ Նարկիսն այդքանը չգիտեր և խիստ վշտացած էր: Ավաղ, նրա հոգսերն այդքանով չվերջացան: Պանդոկի մյուս այցելուներն արթնացան, իմացան կատարվածի մասին, և սարսափելի իրարանցում բարձրացավ: Հարավցիները մի քանի ձի էին կորցրել. նրանք կոկորդով մեկ բղավում էին ու դատապարտում պանդոկպանին, մինչև պարզեցին, որ իրենցից մեկն էլ է կորել գիշերը, և ոչ այլ ոք, քան Բիթ Կաղամախի շիլաչք ընկերը: Կասկածն իսկույն ընկավ նրա վրա:
Բայց պարզվեց, որ նա ոչ մեկի ընկերն էլ չէ: Ավելին, հարավցիները նույնիսկ չկարողացան հիշել, թե նա երբ է միացել իրենց:
Նախաճաշից հետո հոբիթներն ստիպված եղան նորից դասավորել իրենց ուղեպարկերը, որ շալակած տանեն: Մոտավորապես ժամը տասին մոտ նրանք դուրս եկան: Լեռնամոտն Բրին արդեն վաղուց արթնացել ու գվվում էր, ինչպես տագնապահար փեթակ: Հապա ինչպե՞ս. Սև Հեծյալների երևալը, Ֆրոդոյի անհետանալը, իսկ հիմա էլ ձիերի գողությունը և վերջին ցնցող նորությունը՝ պարզվում է, Պանդուխտ-Հետքագետը հոբիթսատնցի հոբիթներին ուղեկցող է վարձվել: Մի քանի տարվա խոսակցության նյութ կար: Պանդոկի մոտ շատ ժողովուրդ էր հավաքվել՝ գալիս էին նույնիսկ մոտակա գյուղերից ու համբերությամբ սպասում ճամփորդների դուրս գալուն: Պանդոկում իջևանածները կախվել էին պատուհաններից ու հավաքվել դռան մոտ:
Պանդուխտը պլանը փոխեց. որոշված էր Լեռնամոտից Բրիից շարժվել Ուղիով: Իսկույն թեքվելն իմաստ չուներ՝ նրանց հետևից մի երկար պոչ կկապվեր. կնայեին, թե ուր են գնում, ու կհետևեին, որ ոչ մեկի հողերը չմտնեին: Հոբիթները Հրաժեշտ տվեցին Նոբին ու Բոբին, բաժանվեցին Լավր Նարկիսից՝ նրան բազում շնորհակալություններ հայտնելով:
— Ցտեսություն, հուսով եմ, մինչև լավ ժամանակների գալը,— ասաց Ֆրոդոն: — Շատ կուզենայի ձեր հյուրանոցում մի երկու շաբաթ հանգիստ ապրել. գուցե երբևէ հաջողվի:
Ճանապարհ ընկան տագնապահար ու ընկճված, ամբոխի անբարյացակամ հայացքների ուղեկցությամբ: Այնուամենայնիվ ինչ-որ մեկը նրանց հաջողություն ցանկացավ, բայց ավելի շատ վատ խոսքեր էին լսվում: Ճիշտ է, լեռնամոտցիները բրիեցիները գիտեին, որ Պանդուխտը կատակ անել չի սիրում, և երբ նա աչքերը բարձրացնում էր մեկնումեկի վրա, իսկույն լռում էին: Նա գնում էր առջևից, Ֆրոդոյի կողքից, նրանցից հետո Փինը և Մերին, իսկ վերջում Սեմը, պոնիի սանձից բռնած, որը ճիշտ է, բարձված էր իր նոր տերերի խղճին համապատասխան, բայց՝ բավականաչափ: Ի դեպ, չնայած բեռին, նա արդեն ավելի ուրախ աչքեր ուներ, ըստ երևույթին ճակատագրի փոփոխություն էր զգում: Սեմը մտածկոտ խնձոր էր կրծում: Նրա գրպանները դրանցով լի էին՝ Բոբն ու Նոբը այդ մասին հոգ էին տարել:
— Գնում ես՝ խնձորը ձեռքիդ, նստում ես՝ ծխամորճը ձեռքիդ, դե լավ է, էլի,— մրթմրթում էր Սեմը: — Միայն թե ամբողջ ճանապարհի համար ո՛չ մեկը կհերիքի, ո՛չ մյուսը:
— Համով խնձոր էր,— հառաչելով նկատեց Սեմը:
Գյուղը վերջացավ: Նրանց ուղեկցող երեխաներն ու պարապ-սարապները շուտով ձանձրացան ու հետ մնացին՝ որոշելով Հարավային Դարպասից դուրս չգալ: Դե, իսկ ճամփորդները, դարպասը թողնելով հետևում, երկու-երեք լիգ գնացին Ուղիով ու ոչ մի կողմ չթեքվեցին: Սկզբում Ուղին գալարվեց աջ՝ շրջանցելով լեռան ստորոտը հետո արագ վազեց ներքև, անտառի ուղղությամբ: Ձախ կողմում լանջերին սևին էին տալիս Հիմնի հոբիթների բները. հյուսիսում խորունկ հովտից ծուխ էր բարձրանում՝ ըստ երևույթին այնտեղ Կոմբն էր. Արչետը թաքնված էր անտառակի հետևում: Երբ Լեռնամոտի Բրիի գորշ լեռը մնաց հետևում, նրանք թեքվեցին ձախ ու գնացին նեղ, հազիվ նկատելի կածանով:
— Այստեղ էլ մենք կծածկվենք կողմնակի աչքերից,— ասաց Պանդուխտը:
— Իհարկե, Կաղամախը հետևելու է, թե մենք որտեղ ճանապարհից թեքվեցինք,— ասաց նա,— սակայն մեր հետևից չի գա, պարզապես ոմանց կհուշի: Նա այստեղի բոլոր կածանները լավ գիտի, թեպետ ինձանից ո՛չ լավ: Իսկ նրանց, ում կհայտնի, հաստատ հեռու չեն այստեղից:
Կա՛մ Պանդուխտն իրոք իր գործի գիտակն էր, կամ էլի ինչ-որ այլ պատճառով, բայց ամբողջ օրվա ընթացքում ճամփորդները ոչ ոքի չտեսան և ոչ մի կասկածելի ձայն չլսեցին: Նրանց նկատում էին միայն թռչունները, աղվեսները, մեկ էլ կայտառ սկյուռիկները: Հաջորդ օրը խումբն ուղղություն վերցրեց դեպի արևելք: Շուրջն առաջվա պես խաղաղ էր ու լուռ: Նրանք գիշերեցին անտառում և առավոտյան շարունակեցին ճանապարհը: Երրորդ օրը Չետի անտառը վերջացավ: Հոբիթները դուրս եկան ընդարձակ ամայի հարթավայր, և հաճելի զբոսանքն ավարտվեց: Լեռնամոտի Բրիի հողերը մնացին հետևում, սկսվեցին Մոծակի Ճահճուտները:
Ոտքերի տակ ճլփում էր, ոտնահետքերի մեջ պղտոր ջուր էր լցվում: Սեզերի ու եղեգների միջից փոքրիկ թռչնակներ էին թռչում: Սկզբում հոբիթները գնում էին աշխույժ ու վստահ, հետո սկսեցին ցատկոտել հողակոշտից հողակոշտ. գնալը դժվարացավ և վտանգավոր դարձավ: Ճահճուտում խրվել-մնալը դժվարություն չէր ներկայացնում, մշտական արահետ չկար, այստեղ նույնիսկ հետքագետները ճանապարհը չգիտեին՝ ով ոնց կարողանար: Ճամփորդների վրա էին թափվել մժեղները, բզզում էին գլխավերևում, մտնում մազերի, տաբատների մեջ և կպչում, կծում, խայթում:
— Բայց չէ՞ որ հույս ունեիր այնտեղ Գենդալֆին գտնելու:
— Հույս ունեի, բայց հիմա հույսը փոքր է: Եթե նա նույնիսկ գնա այս ճանապարհով, ապա կարող է պատահել, որ շրջանցի Լեռնամոտը Բրին և մեր մասին չիմանա: Ամեն դեպքում հազիվ թե այնտեղ հասնենք միևնույն ժամանակ, իսկ սպասելը վտանգավոր է և՛ մեզ համար, և՛ նրա: Հեծյալները չկարողացան ամայի հարթավայրում մեզ բռնացնել, ուրեմն նրանք էլ անպայման կգնան դեպի Թխպամած՝ սարի գլխից ամեն-ամեն ինչ երևում է: Ի դեպ, այստեղ էլ պաշտպանված չենք զանազան գազաններից ու թռչուններից, որոնք կարող են այնտեղից մեզ նկատել: Իսկ թռչունները տարբեր են լինում: Եվ բացի նրանցից, կան նաև այլ լրտեսներ, շատ ավելի վտանգավոր:
Հոբիթները տագնապալի նայեցին հեռավոր բլուրներին: Սեմը հայացքն ուղղեց դժգույն երկնքին, ասես սպասում էր այնտեղ սրատես արծիվներ կամ անգղներ տեսնել:
— Պետք չէ այդպիսի բաներ խոսել,— անսպասելիորեն կոպիտ նրանց խոսքը կտրեց Պանդուխտը:
Հողմակործ Բլուրները մոտենում էին: Դրանք տարածվում էին առջևում անհավասար շարքով՝ տեղ-տեղ գրեթե հավասարվելով գետնին և ճանապարհ բացելով դեպի արևելք: Երբեմն թվում էր, թե գագաթների երկայնքով խոտածածկ կիսաքանդ պատեր են ձգվում, որոնց բացվածք-ընդմիջումների հետևում քարե ավերակներ էին երևում: Երեկոյան կողմ նրանք մոտեցան բլուրների ստորոտին, որտեղ և ճամբար խփեցին: Սկսվում էր հոկտեմբերի հինգի գիշերը. համարյա վեց օր էր անցել Լեռնամոտից Բրիից դուրս գալուց հետո:
Առավոտյան, Չետի անտառից դուրս գալուց հետո առաջին անգամ, Ճամփորդները արահետի հանդիպեցին, որը բարձրանում էր բլուրների արևմտյան լանջերով և շարունակ խորամանկորեն գալարվում, ասես փորձում էր թաքցնել ճամփորդներին հետաքրքրասեր աչքերից: Այն մե՛կ սուզվում էր զանազան ձորեր, մե՛կ թաքնվում գահավանդի տակ, մե՛կ գալարվում ժայռերի միջով, իսկ երբ դուրս էր գալիս բաց տարածք, երկու կողմերում անպայման մեծ քարաբեկորներ էին հայտնվում, որոնք թաքցնում էին ճամփորդներին բարձր, հուսալի պատերի նման:
— Ահա քեզ, խնդրե՛մ,— ասաց Մերին: — Արժե՞ր շտապել այստեղ՝ ոչ քեզ ծառ ու թուփ, ոչ առվակ, ոչ թաքստոց: Իհարկե, Գենդալֆն էլ չկա: Թեպետ, ի՞նչ պետք է աներ այստեղ:
— Չգիտեմ,— մտածկոտ ասաց Պանդուխտը: — Եթե նա մեզանից երկու օր հետո էլ լիներ ԼեռնամոտումԲրիում, միևնույնն է, ավելի շուտ կհասներ այստեղ:
Հանկարծ նա կտրուկ կռացավ ու սկսեց զննել մրոտ գլաքարերի կույտի ամենավերին հարթ ու սպիտակ քարը, որին կրակ չէր դիպել: Հետո բարձրացրեց ու մատներով շուռումուռ տվեց:
— Իսկ Հեծյալների աչքերը տեսնու՞մ են,— հետաքրքրվեց Մերին: — Ինձ թվում էր, թե նրանք հոտոտելով (կամ ինչպես դա ճիշտ անվանել, չգիտեմ) են մեզ փնտրում, բայց դու մեզ գագաթին վայրկենապես գետնին փռեցիր, իսկ հիմա էլ ասում ես՝ կտեսնեն, ինչ-որ անհասկանալի է:
— Գագաթին ես ինձ անթույլատրելի անզգույշ պահեցի,— պատասխանեց Պանդուխտը,— շարունակ փնտրում էի, թե Գենդալֆից տեղեկատու նշաններ չկա՞ն և մենք երեքով երկար տնկված էինք ի տես: Հեծյալները ցերեկը չեն տեսնում, դա ճիշտ է, իսկ Սև ձիերը տեսնում են, և մեր շուրջն էլ՝ գետնի վրա, օդում, վխտում են թշնամու լրտեսները, մանր-մունր կամակատարներն ու լրատուները: Ինչքա՞ն կային դրանցից ԼեռնամոտումԲրիում, հիշու՞մ եք: Հեծյալները յուրովի են տեսնում աշխարհը. ցերեկը նրանց համար նշմարելի են մեր ստվերները, իսկ մթության մեջ նրանք զանազանում են բնության՝ մեզ համար անիմանալի սև գաղտնագիրը: Իսկ տաք արյունը նրանք զգում են անդադար, անհագ ու վրեժխնդիր չարությամբ: Չէ որ բացի հոտոտելիքից ու տեսողությունից, մի ուրիշ զգայություն էլ կա: Եթե մենք զգում ենք, որ նրանք այստեղ են, ապա նրանք մեզ տասնապատիկ ավելի սուր են զգում: Եվ մի բան էլ,— նա ձայնը ցածրացրեց,— նրանց ձգում է Մատանին:
— Մի՞թե ոչ մի փրկություն չկա,— սարսափած հետ նայելով բացականչեց Ֆրոդոն: — Տեղիցդ շարժվես՝ կտեսնեն ու կբռնեն... Տեղումդ մնաս՝ հոտդ կառնեն ու կգտնեն...
— Այդ մասին էլ եմ լսել,— Գենդալֆը ժպտաց: — Դեհ, հիմա արդեն Սեմը հավատում է նրան:
— Այ դա հիանալի՛ է,— բացականչեց Ֆրոդոն: — Որովհետև Պանդուխտն ինձ դուր է գալիս: Նույնիսկ ավելին՝ ես նրան անկեղծ սիրեցի... Թեպետ նա, իհարկե, տարօրինակ մարդ է, իսկ երբեմն մեզ պարզապես չարագույժ էր թվում: Բայց գիտես, նա հաճախ էր քեզ հիշեցնում: Ես առհասարակ չգիտեի, որ մեծ ժողովրդի մեջ կան այդպիսինները, ինչպիսին Պանդուխտն է: Ես կարծում էի, որ նրանք ուղղակի մեծ են, կոպիտ ու անխելք: Դե, հասկանում ես, ոմանք բարի են, բայց անխելք, ինչպես Լավր Նարկիսը, մյուսները՝ հիմար, բայց վտանգավոր, ինչպես Բիթ Կաղամախը: Բայց պարզվում է, որ մենք մարդկանց լավ չենք ճանաչում: Չէ՞ որ մեզ մոտ, Հոբիթստանում, համարյա մարդիկ չկան, և մենք նրանց միայն Լեռնամոտում Բրիում ենք հանդիպում:
— Դու Լեռնամոտցիներին բրիեցիներին էլ լավ չես ճանաչում, եթե Լավրին անխելք ես համարում,— քմծիծաղով նկատեց Գենդալֆը: — Նրա լեզուն ավելի ճկուն է աշխատում, քան գլուխը, բայց նա յուրովի շատ խելացի է, չկասկածես: Նրան սեփական օգուտները տեսանելի են նույնիսկ երեք տակ աղյուսե պատի միջից՝ այդպիսի ասացվածք ունեն լեռնամոտցիներըբրիեցիները: Եվ այնուհանդերձ Միջերկրում Արագորնի, Արաթհորնի որդու պես մարդիկ հազվադեպ են հանդիպում: Անդրծովյան Տիրակալների տոհմը գրեթե մարել է: Կարող է պատահել, որ Մատանու համար պատերազմը նրանց կյանքում վերջինը դառնա:
— Ուզում ես ասել, որ Պանդուխտի նախնիները Անդրծովյան Տիրակալնե՞րն են,— սեփական ականջներին չհավատալով բացականչեց Ֆրոդոն: — Նշանակում է, նրանց տոհմը մինչև հիմա չի՞ մարել: Իսկ ես նրան պարզապես թափառականի մեկն էի համարում:
— Այդ անունը ես չէի լսել,— միջամտեց Բիլբոն: — Ինչու՞ Պանդուխտ:
— Որովհետև ինձ այդպես են անվանել լեռնամոտցիներըբրիեցիները,— քիչ տխուր քմծիծաղով պատասխանեց Արագորնը: — Չէ՞ որ ես ու Ֆրոդոն ծանոթացել ենք ԼեռնամոտումԲրիում:
— Իսկ ինչու՞ Դունադան,— հարցրեց Ֆրոդոն:
— Կարճ ասած, նա թաքնվեց,— եզրակացրեց Գենդալֆը,— և հիմա նրան հետապնդելու ժամանակը չէ: Ուրեմն դա էլ նրա բախտն է: Նա դեռ կարող է իր դերը խաղալ այս պատմության մեջ և ո՛չ նա, ո՛չ էլ Մորդորի Տիրակալը չգիտեն, թե դա ինչ դեր կարող է լինել: Իսկ այժմ պատասխանում եմ Գելդորի հարցին,— քիչ լռելուց հետո շարունակեց Գենդալֆը: — Եվ այսպես, ինչու՞ մեզ հետ չէ Սարումանը, և նա ի՞նչ խորհուրդ կարող էր տալ մեզ: Դա բավական երկար պատմություն է և այդ մասին առայժմ միայն Էլրոնդը գիտե: Ի դեպ, նրան էլ համառոտ եմ պատմել, իսկ դա մանրամասն շարադրանք է պահանջում, քանի որ Միջերկրի նախորդ աղետներին ավելացել է ևս մեկը՝ մեծագույն աղետ, որն այսօր վերջակետ է դնում Մատանու պատմությանը:
Այս ամառ, երբ գտնվում էի Հոբիթստանում, սիրտս մշտապես կրծում էր տագնապը, և ես ուղևորվեցի այդ փոքրիկ, խաղաղ երկրի հարավային սահմանները, որովհետև զգում էի, որ վտանգն արագ մոտենում է, թեպետ որոշել չէի կարող, թե ինչ վտանգ է: Հարավում ինձ պատմեցին Գոնդորում ընթացող կռվի մասին և այն մասին, որ գոնդորցիները նահանջել են Գետից այս կողմ: Իսկ երբ լսեցի Սև Ստվերի մասին, մոտեցող վտանգի զգացումն ավելի ուժեղացավ: Սակայն ես ոչ մեկի չհանդիպեցի, բացի հարավցի մի քանի հոգնած փախստականներից: Եվ այնուամենայնիվ իմ տագնապն աճում էր, քանի որ հարավցի փախստակաները խիստ ահաբեկված էին, իսկ վախի պատճառը, չգիտես ինչու, գաղտնի էին պահում: Այդ ժամանակ ես թեքվեցի հյուսիս-արևելք և գնացի Մամռոտ Ուղու երկայնքով: Լեռնամոտից Բրիից ոչ հեռու ինձ հանդիպեց Ռադագասթ Թուխը, նա էլ ինձ պես Իմաստունի տիտղոս ունի: Մի ժամանակ Ռադագասթն ապրում էր Ռոսգոբելում՝ Չարքանտառի կողքը, բայց հիմա տեղափոխվել է ուրիշ տեղ: Ուրեմն, նա նստել էր ճամփեզրին, իսկ մոտակաքում արածում էր նրա ձին:
— Գենդա՜լֆ,— ուրախացած գոռաց Ռադագասթը: — Ես էլ հենց քեզ էի փնտրում: Ինձ ասել էին, որ բնակվում ես արևմուտքում, Հոբիթստան անհեթեթ անունով մի երկրում, ես ախր այս տեղերին բնավ ծանոթ չեմ:
— Համարիր, որ նրանք տեղեկացված են,— ասաց նա և, ձին խթանելով, արագորեն անհետացավ:
Ռադագասթի հետևից գնալ ես չէի կարող. իմ ձին հոգնած էր, մենք այդ օրը հսկայական տարածություն էինք կտրել, իսկ գլխավորը՝ ուզում էի մտքերս ժողովել: Եվ ահա, վճիռս առավոտյան թողնելով, գիշերեցի Լեռնամոտի Բրիի պանդոկում, իսկ քունս առնելուց հետո որոշեցի, որ Հոբիթստան թեքվել այլևս չեմ հասցնի: Երբեք այդ սխալն ինձ ներել չեմ կարող...
Ֆրոդոյին մանրամասն նամակ գրեցի, որտեղ բացատրեցի, որ կհանդիպենք էլֆերի մոտ և հանձնարարեցի Լավր Նարկիսին նամակն ուղարկել (վերջինս պանդոկի տերն է, իմ վաղեմի ծանոթը), իսկ ինքս լուսամութին ճանապարհ ընկա: Սարումանն ապրում է հեռու հարավում, Իզենգարդ ամրոցում, Ռոհանյան լեռնանցքից ոչ հեռու: Բորոմիրը գիտե, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Ռոհանյան լեռնանցքը. դա մի լայնարձակ հովիտ է, որը բաժանում է Մշուշապատ Լեռնաշղթան Գոնդորի Սպիտակ լեռներից՝ Էրեդ Նիմրիսից: Այնտեղ, անառիկ վիթխարի ժայռերով շրջապատված ներքին հովտում է գտնվում Սարումանի Օրթհանք աշտարակը: Այդ բարձր աաշտարակը, որն ունի շատ գաղտնիքներ, հնագույն ժամանակներում կառուցել են նումենորցիները, և այնտեղ ընկնել կարելի է միայն հովտի ժայռեղեն պատնեշում փորված դարպասով:
Բայց ծերունական շատախոսությունից հասկացա, որ Ֆրոդոն մեկնել է մեկ շաբաթ առաջ, իսկ երեկոյան, նրա մեկնելուց հետո, տանն են մոտեցել Սև Հեծյալները:
Վերջնականապես հուսահատված, շարունակեցի ճանապարհս: Բրենդիդուիմքի բնակիչներն իրար էին անցած, ասես քանդված մրջնանոցի մրջյուններ լինեին: Հասնելով Ճագարի Գերան, տեսա, որ այն ավերված է ու դատարկ, իսկ պատշգամբում ընկած է Ֆրոդոյի թիկնոցը: Թևաթափ ու վհատ գնացի Նազգուլների հետքերով, որոշեցի հարցուփորձ չանել շրջակա բնակիչներին և՝ իզուր. նրանք ինձ կհանգստացնեին: Հետո Նազգուլները խմբերի բաժանվեցին, և ես գնացի նրանց հետքերով, ովքեր արշավեցին Լեռնամոտի Բրիի կողմը՝ ուզում էի մի կարգին հարցուփորձ անել Լավրին:
«Դե՜, Լավր,— մտածում էի ճանապարհին,— եթե նամակս ուղարկած չե՜ս եղել, քեզ եռման ապուրի մեջ կեփեմ դափնու տերևի պես»: Նա էլ նույն կարծիքին էր, որովհետև երբ իմ երեսը տեսավ, քամու բերանն ընկած չոր տերևի պես դողաց:
— Իմ սիրելի հիմարի՜կ... Իմ թանկագին ավանակ... — անկարող ինձ զսպել՝ գոռացի ես: — Ախր ես ամառվանից այս կողմ այսքան հաճելի լուր չեմ լսել, իմ անխելք Լավր... Այս գիշեր հանգիստ կքնեմ, երևի թե այս մի քանի ամսվա մեջ առաջին անգամ:
Ես գիշերեցի Նարկիսի պանդոկում ու շարունակ մտածում էի, թե ուր են անհետացել Նազգուլները. չէ՞ որ լեռնամոտցիները բրիեցիները միայն երկուսին էին տեսել: Սակայն գիշերը դրությունը պարզվեց: Հարավ-արևմուտքից ժամանեցին ևս հինգը: Նրանք տապալեցին արևմտյան դարպասն ու սուրացին գյուղի միջով, ճիշտ մրրկահողմի պես: Լեռնամոտցիները Բրիեցիները մինչև հիմա ահից ցնցվում են ու րոպե առ րոպե սպասում աշխարհի վերջին: Առավոտյան կողմ Հեծյալների հետևից ուղևորվեցի և ես:
Հաստատ չեմ կարող ասել, բայց, իմ կարծիքով ահա թե ինչպես էին իրադարձությունները ծավալվել: Նազգուլների առաջնորդը երկու հեծյալների հետ մնացել էր հարավային սահմանի մոտի դարանում, երկուսը մեկնել էին ԼեռնամոտԲրի, իսկ չորսը սլացել էին Բեգ-Էնդ: Հետո, երբ ոչ ոքի չէին գտել ո՛չ Բեգ-Էնդում, ո՛չ Ճագարի Գերանում, ստիպված էին եղել վերադառնալ իրենց առաջնորդի մոտ՝ զեկուցելու, և այդ ընթացքում ճանապարհը չի հսկվել՝ մանր-մունր լրտեսները հաշվի մեջ չեն: Հասկանալով, որ հոբիթները փախել են Հոբիթստանից՝ առաջնորդը հրամայել էր չորս Հեծյալներին անճանապարհ վայրերով մեկնել արևելք, իսկ ինքը մյուսների հետ կատաղած սուրացել էր Ուղիով:
Դե իսկ ես սլացա Հողմակործ բլուրների կողմը, քանզի հասկացա, թե դեպի ուր կարող էր շարժվել Արագորնը, և երկրորդ օրն արդեն Թխպամածի մոտ էի, բայց Թշնամու սպասավորներն ինձ կանխել էին: Ես կատաղած էի, և զգալով այդ, ցերեկով մարտ ընդունելու վճռականություն նրանք չունեցան: Ես անարգել բարձրացա Թխպամածի գլուխը, սակայն մութն ընկնելուն պես նրանք շրջապատեցին Ամոն Սուլը, և ստիպված եղա բավական չարչարվել մոլեգնած Նազգուլներին հետ մղելու համար: Կարծում եմ, որ նույնիսկ ամպրոպի ժամանակ, երբ Թխպամածի գլխին կայծակներ են փայլատակում, այդպես լուսավոր չի լինում, ինչպես այդ գիշեր:
Գիմլին ջոկատից միակն էր, որ բացեիբաց հագավ օղազրահը և գոտու մեջ խրեց ռազմական կացինը: Լեգոլասն աղեղ ուներ, նետերով լի կապարճ և գոտուն ամրացրած երկար դաշույն, Ֆրոդոն՝ Խայթը, Թորինի օղազրահի մասին որոշեց չասել ուղեկիցներին, մյուս հոբիթները զինված էին դամբանատան թրերով: Գենդալֆը վերցրել էր իր կախարդական գավազանը և էլֆական Գլամդրինգ թուրը՝ Օրքրիստի ընկերը, որը դրված Թորինի գերեզմանին Մենավոր Լեռան ընդերքում:
Էլրոնդը նրանց տաք հագուստ տվեց՝ բաճկոններ և մորթե աստառներով թիկնոցներ: Մթերքը, տաք հագուստները և վերմակները կապերով բարձեցին պոնիին՝ դա այն նույն զառամյալ պոնին էր, որ Լեռնամոտից Բրիից փախչելիս վերցրին իրենց հետ: Բայց հիմա դժվար էր նրան ճանաչել՝ մի տասնհինգ տարով ջահելացած էր երևում: Սեմը պնդեց, որ նոր ճանապարհորդության համար վերցնեն իրենց հավատարիմ ծեր օգնականին՝ ասելով, որ Բիլը (նա այդպես էր կոչել պոնիին) կարոտից կսատկի, եթե մնա Ազատքում:
— Ախր նա զարմանալի կենդանի է: Մի երկու ամիս ավելի ապրեինք այստեղ, կխոսեր արդեն,— հավատացնում էր Սեմը: — Եվ առանց խոսքի էլ նա ինձ բացատրեց՝ ու ո՛չ վատ, քան Փերեգրին Տուկն Ազատքի տիրակալին, որ եթե իրեն չբանտարկեն, նա, մեկ է, կվազի մեր հետևից:
Պարզվեց դրանք հուորններ էին՝ այդպես են էնտերը կոչում նրանց «կարճ լեզվով»: Ծառմորուսից նրանց մասին ոչինչ չես կորզի, բայց ես կարծում եմ, որ նրանք կարծես թե նույն էնտերն են, միայն թե փայտացած, ծառի նմանված, համենայն դեպս, տեսքից չես տարբերի: Նրանց կարելի է հանդիպել որտեղ ասես, նույնիսկ անտառեզրին: Իրենց համար լուռ կանգնած դիտում են, ծառերին հետևում, իսկ անտառի խորքերում՝ ամենամութ թավուտներում, դրանցից, երևի, հազարներով կլինեն:
Նրանք սարսափելի ուժ ունեն, և կարողանում են պարուրել իրենց շուրջը խավարով, դրա համար էլ չես նկատի, որ շարժվում են: Բայց նրանք, էն էլ ոնց են շարժվում, նամանավանդ, եթե զայրանան: Կանգնած ես քեզ համար, նայում ես երկնքին, քամու շրշոցն ես լսում, մեկ էլ հո՛պ՝ կանգնած ես անտառում, և բոլոր կողմերից դեպի քեզ են ձգվում հսկայական ճյուղերը... Իմիջայլոց, նրանք խոսել գիտեն և խոսում են էնտերի հետ, այդ պատճառով էլ, ինչպես ասաց Ծառմորուսը, նրանց հուորն են անվանում: Բայց առհասարակ նրանք տարօրինակ են ու վայրի: Ես, օրինակ, չեի ցանկանա մենակ՝ առանց իսկական էնտերի, հանդիպել նրանց: Մի խոսքով, կեսգիշերին հյուսիսային կողմից իջնում ենք Կախարդական հովիտ՝ առջևում էնտերն են, հետևում՝ հուորնների մթին պատը: Մենք նրանց, իհարկե, չէինք տեսնում, բայց շուրջը այնպիսի ճռռոց ու ճայթյուն էր տարածվել, թեկուզ ականջներդ փակիր: Մութ, ամպամած գիշեր էր: Հուորններն արդեն այնքան էին տաքացել, որ աղմկում էին՝ ասես անտառում փոթորիկ լիներ: Լուսինն այդպես էլ ամպերի հետևից չերևաց, և շուտով, կեսգիշերից մեկ ժամ անց, հովտի հյուսիսային լանջը պատվեց խիտ անտառով: Մոտակայքում ոչ ոք չկար՝ ո՛չ թշնամի, ո՛չ բարեկամ: Միայն աշտարակի վերին պատուհանն էր լուսարձակում ու վերջ: Ծառմորուսը մի քանի էնտերի հետ առաջացավ դարպասին ավելի մոտ ու դարան մտավ: Ես ու Փինը նստած էինք նրա ուսերին և զգում էինք, ինչպես է նա լարվել: Սակայն էնտերը՝ նրանք, եթե նույնիսկ չափազանց լարված են, միևնույնն է շատ զգույշ ու համբերատար են: Նրանք քարացել էին, ինչպես արձանները, միայն շնչում էին ու ականջ դնում: Հանկարծ շուրջը հո որո՛տ չբարձրացավ: Հնչեցին շեփորները, Իզենգարդի պատերով դող անցավ: Մենք արդեն մտածում էինք. «վերջ, մեզ նկատեցին, հիմա կռիվը կսկսվի»: Բայց բանը դրանում չէր: Սարումանի զորքն էր դուրս գալիս արշավանքի: Ես գրեթե ոչինչ չգիտեմ ո՛չ այդ ճակատամարտի մասին, ո՛չ էլ ռոհանցի հեծյալների մասին, բայց ամեն ինչ պարզ էր. Սարումանն ուզում էր մի հարվածով թագավորի և նրա զորքի հարցը վերջնականապես լուծել: Նա բառիս բուն իմաստով դատարկեց ամրոցը: Ես տեսնում էի, թե ինչպես են օրքերը շարքերով դուրս գալիս. սև պողպատե հրոսակներ, հետո գայդարձյակներին հեծած ջոկատներ: Հետո մարդիկ՝ էլի անթիվ անհամար, ջահերի լույսի տակ երևում էին նրանց դեմքերը: Սովորական մարդիկ էին, բարձրահասակ, թուխ մազերով, մռայլ, բայց ոչ չար: Հետո երևացին մյուսները... Այ դրանք արդեն սարսափելի էին: Հասակով՝ մարդ են, բայց տեսքից գոբլինի են նման. շիլաչք, ժանիքները մերկացրած, իրենք էլ չարացած: Եվ գիտե՞ք ինչ: Աչքերիս առաջ միանգամից այն լեռնամոտցի բրիեցի հարավցին կանգնեց: Միայն թե նա, այնուամենայնիվ, այդքան էլ շատ չէր օրքի նման, որքան սրանք:
— Ես էլ նրան հիշեցի,— ասաց Արագորնը: — Հելմյան Իջվածքում այդ կիսաօրքերից շատ ենք տեսել: Այժմ հասկանալի է. այդ հարավցին Սարումանի լրտեսն էր, բայց նա Սև Հեծյալների հետ դավադրության մեջ էր, թե հավատարիմ էր իր տիրոջը՝ դժվար է ասել: Այդ տականքները՝ երբեք չես հասկանա, թե երբ են միմյանց հավատարիմ, և երբ են իրար խաբում...
</poem>
— Ահա էսպիսի բանաստեղծություն եմ լսել մեր Հոբիթստանում,— վերջացնելով, ասաց Սեմը: — Գուցե այդ ամենը հիմարություն է, իսկ գուցեև ոչ: Մենք էլ շատ հեքիաթներ և պատմություններ ունենք, այդ թվում նաև հարավային երկրների մասին: Եղել է, որ հին ժամանակներում հոբիթները երբեմն ճանապարհորդել են: Շատերն անհետ կորել են, իսկ վերադարձողների պատմածներին ոչ ոք չի հավատացել: Ինչպես ասում են. մի բան է՝ «նորություններ Լեռնամոտից»Բրիից», որոնց ոչ ոք չի հավատում, և այլ բան է «Լուրեր են պտտվում Հոբիթստանում»: Բայց ես հաճախ եմ պատմություններ լսել հարավում ապրող Աժդահաների մասին: Մեզ մոտ նրանց թխադեմ են ասում, և մարտնչում են նրանք իբրև թե օլիֆանթների վրա նստած: Օլիֆանթներն իրենց մեջքին տներ ու աշտարակներ են տանում և ծառեր ու քարեր են միմյանց վրա նետում: Երբ ասացիր, որ կարմիր ներկված այտերով, ոսկե օղակներով հարավի մարդկանց տեսար, միանգամից բերանիցս թռավ. «Իսկ օլիֆանթներ չկա՞յին նրանց հետ», որովհետև եթե լինեին, ապա ես հաստատ նրան տեսնելու համար քիթս դուրս կհանեի: Բայց, հնարավոր է, որ այդպիսի կենդանիներ առհասարակ աշխարհում գոյություն չունեն... — Նա հոգոց հանեց:
— Ոչ, օլիֆանթներ չկային,— կրկնեց Գոլլումը: — Սմեագորլը դրանց մասին երբեք չի լսել և տեսնել էլ չի ուզում: Սմեագորլը չի ուզում, որ այդպիսի գազաններ լինեն աշխարհում: Նա ուզում է շուտ հեռանալ այստեղից և ավելի լավ տեղ թաքնվել: Սմեագորլն ուզում է, որ տերը հեռանա այստեղից: Բարի տերը կգա Սմեագորլի հետ, չէ՞:
