Changes
Չկայ մի ժողովուրդ, բացի հայութիւնից, որի հանճարն այսօր չծառայէր աւելի պատերազմի քան խաղաղութեան գործին, որի մի ձեռքը եթէ քրտնում է խաղաղ շինարարութեան մէջ, միւս ձեռքը զէնք է կռում թշնամու համար, որը հակառակ նիւթական զինաթափութեան մասին այնքան յաճախ լսուող խօսքերին, շարունակում է զինուիլ միշտ աւելի կատարելագործուած զէնքերով։ Կայ, վերացած չէ երբեք արտաքին վտանգը եւ ժողովուրդները տենդօրէն կը պատրաստուին՝ վաղը յաղթական կամ նուազ պարտուած դուրս գալու համար ճակատագրական բախումներից։
==II: Չխրատուող ժողովուրդը==
::::::''«Ոչ երիվարիս զրահ հագցուցի, ոչ էլ մարտիկներ սպառազինեցի, որ կարենայի ճակատ յարդարել»։ Նարեկացի''
Սողոմոն իմաստունը, ըստ Թալմուդի, մի մատանի կը կրէր, որի վրայ փորագրուած էր Եհովայի անունը։ Եւ ամէն մարդ, դէպի որը նա կը դարձնէր մատանու խորագրութիւնը՝ կը հարկադրուէր ասելու այն ամէնը, ինչ որ կը մտածէր այդ վայրկեանին։
Նման մի կախարդական մատանի ունի եւ պատերազմի գիշատիչ աստուածը, որով նա հարկադրում է պատերազմի բռնուած ժողովուրդներին ցուցահանելու իրենց հոգու լուսաւոր թէ ստուերային բոլոր կողմերը, իրենց ողջ էութիւնը իր բացարձակ մերկութեամբ։
Այո՛, ճիշդ է ասուած, թէ ''ճշմարտութեան օրեր են պատերազմի օրերը'', երբ ժողովուրդները մատնում են իրենց ինչ եւ ինչպիսին լինելը, երբ անհատին ու հաւաքականութեան չէ յաջողւում կեղծել։
Պատերազմը՝ քննութիւնն է, դատաստանը ազգերի, երբ քննիչի եւ դատաւորի անաչառանքը անկարելի է դարձնում խաբէութիւնն ու կաշառքը։ Չբաւարարեցի՞ր քննիչիդ՝ կորած ես. չկարողացա՞ր պաշտպանուել այդ անողոքելի դատաւորի առջեւ՝ դատապարտուած ես։
Ճակատամարտ չէ շահւում յաջող ռազմարուեստով միայն, ոչ էլ զինուորի անձնուիրութեամբ եւ ռազմավարի հանճարով միայն, չնայած որ այդ ազդակները կռւում կատարում են վճռական դեր։
Արդիական պատերազմը, որն այլեւս կոպիտ ոյժերի բախում չէ, պահանջում է ժողովուրդների բովանդակ նիւթաբարոյական մշակոյթը, ինչպէս եւ նրանց մշտական ու չնւազող սպասարկութիւնը։ Նա պահանջում է, որ մարտնչող ժողովրդի բովանդակ ոյժերը լինեն խստօրէն ներդաշնակուած եւ առանց մնացորդի դրուած ի սպաս բանակին։ ''Կազմակերպչական ոգին է'' միաւորող ու ներդաշնակող այդ կարողութիւնը, որն աճեցնելով ու տնտեսելով ժողովուրդների ոյժերը, հանդիսանում է որպէս ամենավճռական ազդակը յաղթանակի։
Այդ հրաշագործ ոգու շնորհիւ միայն Հռոմը ժամանակին հասաւ իր հզօրութեան ու փառքի գագաթնակէտին։ Կազմակերպչական տաղանդին կատարելապէս տիրապետել են այն բոլոր ազգերը, որոնք յաջողել են պատմութեան մէջ անջնջելի հետքեր թողնել։
'''* * *'''
Հայերս, ինչպէս եւ երէկուայ մեր բոլոր բախտակից ժողովուրդները ունինք ապստամբասէր հոգեբանութիւն' արգասիքը մեր հայդուկային ազատագրական շարժումների։ Մեր հայրենասիրութիւնը տարիներով իր հոգեւոր սնունդն առած է մեր նորագոյն ապստամբական պատմութիւնից։ Վիպապաշտական է եւ մեր ազատասիրութիւնը։
Երէկ, մեր քաղաքական զարթօնքի արշալոյսին դա հասկանալի էր եւ ներելի, իսկ այսօր դա չունի արդարացում։ Դա վտանգաւոր է մասամբ։ Լաւերի հետ դա ունի եւ իր վատ կողմերը։ Դա պէտք է սրբագրուի, լրացուի եւ ազնուանայ։ Վիպապաշտ հայդուկի ազատասիրութիւնը պէտք է դառնայ զինուորի եւ քաղաքացու զգաստ ազատասիրութիւն, զերծ անիշխանական գունաւորումից՝ ստեղծագործ, խոհուն, կարգապահ։
Կարգապահութիւնը ոչ ժխտում, ոչ էլ սահմանափակում է անհատի ազատութիւնը, ինչպէս հասկացել է հայը։ Դա կանոնաւորիչն է ճշմարիտ ազատութեան։ ''Առաւելագոյն ազատութիւնը, ինչպէս եւ հասարակական մօտաւոր արդարութիւնը, հնարաւոր է առաւելագոյն կարգապահութեամբ միայն։''
Հասարակութեան ամէն մի անդամ յարաբերօրէն ե՛ւ տէր ե՛ւ ծառայ է միաժամանակ, որին պետութիւնը — որպէս այդպիսին — ոչ թէ դիմազրկում է, այլ լրացնում։ Այդ տեսակէտից չափազանց ուսանելի է գերման ժողովրդի պատմութիւնը։ Գիտենք, որ նախաբիսմարկեան գերմանը ամենաշեշտուած ներկայացուցիչն էր անհատապաշտութեան։ Սակայն, տունն ու դպրոցը, գործարանն ու զօրանոցը տարիների ճիգերով վերադաստիարակեցին գերման ժողովուրդը՝ կարգի ու կարգապահութեան զգացումը դարձնելով գրեթէ բնազդ նրա մէջ։
Թող չի խաբի մեզ համաշխարհային պատերազմի ծանօթ վախճանը։ Յաղթանակը տարուեց հաւաքական ճիգերով, եւ անարդար կը լինէր պնդել, թէ չափուող ժողովուրդներից ամենակենսունակը գերմանը չէ։ Չի կարելի պարտութիւն բառով որակել գրեթէ ամբողջ աշխարհի դէմ ճակատ յարդարած ժողովրդի անյաջողութիւնը։
'''* * *'''
Հայութեան հաւաքական գոյութեան օրուայ ամենամեծ չարիքը ''թրքական վտանգն է երկրի մէջ, աստիճանական ապազգայնացումը''՝ արտասահմանի մէջ։
Կայ Մեծ Չարիքը, որ ճակատ է յարդարել հայութեան դէմ, եւ որ մահուամբ կը սպառնայ մեզ։ Չկայ, սակայն, իր ամբողջութեան մէջ կազմակերպուած, յաղթաշունչ, չարիքը դիմագրաւելու պատրաստ եւ կարող հայութիւնը։
Մեր շուրջն ազգերը — մեծ թէ փոքր — տենդօրէն զինւում, պատրաստւում են հաւանական վտանգի դէմ, առանց հարցնելու՝ ո՞վ է թշնամիս, ո՞ւր է թշնամիս։ Զրահներ է, որ փոխում են նրանք, առանց մի օր իսկ անզէն մնալու։ Իսկ մե՞նք։ Մօտալուտ վտանգի հանդէպ մենք միայն անզօր ճիչեր ենք արձակում,— ճիչը սարսափի ու շուարումի մատնուած անզօր զոհի եւ ոչ թէ ահազանգը կռուի պատրաստ ռազմիկի։
Թմբկահարել գալիք վտանգի մասին եւ ոչինչ չանել ժամանակին այն չէզոքացնելու կամ կասեցնելու եւ կամ նրա հարուածը մեղմելու համար, կը մնայ ամենահայկականը հայ յատկութիւններից։
«Վա՜յ այն ժողովրդին,— ասել է Ժոմինին,— որը զինուորական գիտութեան վրայ նայում է որպէս մի աւելորդ բեռի եւ որը չէ ըմբռնում նրա կարեւորութիւնը։ Այսպիսի ժողովուրդը պիտի հարկադրուի ուսումնասիրել այդ գիտութիւնը, եթէ միայն այլեւս ուշ չլինի»։
Այո՛, հայութիւնը ճակատագրօրէն պիտի հարկադրուի յիշելու պատերազմի գործին ծառայող գիտութիւնների մասին, հէնց որ հնչէ ինքնապաշտպանութեան չարաշուք ժամը։
Իմ կարծիքով, երեք են այն ուժերը, որ հայութիւնը պէտք է լծի իր ինքնապաշտպանութեան ու բախտի կառքին՝ յետ այսու, որպէս ազգ, ապրել կարողանալու համար։ Այդ փրկարար ուժերն են՝ ''ռազմարուեստ'', ''ցեղային ինքնաճանաչութիւն'' եւ ''ցեղային բարոյական''։
