Changes

― Je voulais convertir<ref>Ես ուզում էի տարհամոզել (ֆրանս)։</ref>։ Իհարկե, կծիծաղեք։ Cette pauvre հորաքույրը, elle entendra de belles choses<ref>Այդ խեղճ հորաքույրը, լավ-լավ բաներ կլսի նա (ֆրանս)։</ref>։ O՜Օ՜, բարեկամս, կհավատա՞ք արդյոք, որ վերջերս ինձ հայրենասեր զգացի։ Իմիջիայլոց, ես միշտ ինձ որպես ռուս եմ ընդունել... և իսկական ռուսը չի կարող այլ կերպ լինել, քան ես ու դուք։ Il y a la dedans guelgue quelque chose d’aveugle et de louche<ref>Այստեղ թաքնված է ինչ-որ կույր ու կասկածելի մի բան (ֆրանս)։</ref>։

― Ասում են, ֆրանսիական խելքը...― հանկարծ մրմնջաց նա, ասես տաքության մեջ,― սուտն է որ կա, միշտ էլ այդպես է եղել։ Ինչո՞ւ զրպարտել ֆրանսիական խելքը։ Այստեղ պարզապես ռուսական ծուլությունն է, գաղափար ծնելու մեր նվաստացուցիչ անկարողությունը, ժողովուրդների շարքում մեր գարշելի մակաբուծությունը։ Ils sons sont tout simplement des paresseux<ref>Նրանք պարզապես ծույլեր են (ֆրանս)։</ref>, այլ ոչ թե ֆրանսիական խելքը։ Օ՜, ռուսները պիտի ոչնչացվեն՝ ի բարօրություն մարդկության, որպես վնասակար մակաբույծներ։ Մենք ամենևին, ամենևին չէինք ձգտում սրան, ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Ես դադարել եմ հասկանալ։ Հասկանո՞ւմ ես, արդյոք, բղավում եմ նրան, հասկանո՞ւմ ես, արդյոք, որ եթե ձեզ համար գիլյոտինն առաջին պլանում է և այդպիսի ցնծությամբ, ապա միայն, որովհետև գլուխ թռցնելն ամենահեշտն է, իսկ գաղափար ունենալն ամենադժվարը։ Vous etes des paresseux! Votre drapeau est une guenille, une impuissance<ref>Դուք ծույլեր եք; եք։ Ձեր դրոշը լաթ է, անզորության մարմնավորում (ֆրանս)։</ref>։ Այդ սայլերը, կամ ինչպես է ասված՝ «մարդկությանը հաց հասցնող սայլերի ճռինչը», ավելի օգտակար է Սիքստինյան Տիրամորից, թե ինչպես են ասում... une betise dans ce genre<ref>Այդ բնույթի ինչ-որ հիմարություն (ֆրանս)։</ref>։ Բայց հասկանո՞ւմ ես, արդյոք, բղավում եմ նրան, հասկանո՞ւմ ես դու, որ երջանկությունից բացի մարդուն ճիշտ նույնքան ստուգապես և միանգամայն նույնքան անհրաժեշտ է նաև դժբախտություն։ Il rit։ Ասում է՝ դու այստեղ սրամտություններ ես անում «թավշյա բազմոցին անդամներդ գուրգուրելով» (նա ավելի գարշելի արտահայտվեց)։ Եվ նկատի առեք, հոր ու որդու միջև այդ դու-ի մեր սովորությունը, լավ է, եթե երկուսն էլ համաձայն են, իսկ եթե կռվո՞ւմ են։

― Եվ դուք դա գիտեք ինքներդ։ Ես շատ եմ խորամանկել... դուք ժպտացիք, շատ ուրախ եմ այդ ժպիտից, որպես բացատրության առիթ։ Չէ որ ես դիտավորյալ ժպիտ հարուցեցի «խորամանկել» պարծենկոտ բառով, որպեսզի դուք տեղնուտեղը բարկանաք, ինչպես համարձակվեցի մտածել, թե կարող եմ խորամանկել, իսկ ես, որպեսզի անմիջապես բացատրվեմ։ Տեսնում եք, տեսնում եք, հիմա ինչքան անկեղծ եմ դարձել։ Դե-hհ, կհաճե՞ք լսել։

― Լսեք ուրեմն,― նախկինից ավելի իրար անցավ Պյոտր Ստեպանովիչը։― Գալով այստեղ, այսինքն, ընդհանրապես այստեղ, այս քաղաքը, տասն օր առաջ, իհարկե, վճռեցի դեր ստանձնել։ Ամենալավագույնը կլիներ բոլորովին առանց որևէ դերի, քո սեփական դեմքը, այդպես չէ՞։ Ավելի խորամանկ ոչինչ չկա, քան սեփական դեմքը, որովհետև ոչ ոք չի հավատա։ Խոստովանեմ, ուզում էի հիմարի դեր վերցնել, որովհետև հիմարն ավելի հեշտ է, քան սեփական դեմքը, բայց քանի որ հիմարիկը բոլոր դեպքերում ծայրահեղություն է, իսկ ծայրահեղությունը հետաքրքրասիրություն է բորբոքում, ապա ես կանգ առա սեփական դեմքի վրա վերջնականապես։ Դե-hհ, իսկ ինչպիսի՞ն է իմ սեփական դեմքը։ Ոսկյա միջինը, ոչ տխմար, ոչ խելացի, բավական անտաղանդ և լուսնից իջած, ինչպես այստեղ ասում են ողջամիտ մարդիկ, այդպես չէ՞։

― Այո՞։ Ես չհասկացա, ձեզ ուզեցա հարցնել։ Է, է՞լ ինչ ասեմ ձեզ. հետաքրքիր ֆաբրիկա է Շպիգուլիններինը, այստեղ, ինչպես գիտեք, հինգ հարյուր բանվոր կա, ժանտախտի բուծարան է, տասնհինգ տարի չեն մաքրում և աշխատողներին պակաս են վճարում։ Վաճառական-միլիոնատերերը։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ բանվորներից ոմանք internationale-ի մասին պատկերացում ունեն։ Ի՞նչ է, ժպտացի՞ք։ Ինքներդ կտեսնեք, միայն թե ինձ ամենա, ամենաքիչ ժամանակը տվեք։ Ես արդեն ժամկետ խնդրել եմ ձեզնից, իսկ հիմա էլի եմ խնդրում, և այն ժամանակ... Իմիջիայլոց, կներեք, չեմ խոսի, չեմ խոսի, ուրիշ բան էի ասում, մի կնճռոտվեք։ Բայց և այնպես, մնաք բարով։ Այս ի՞նչ եմ անում,― հանկարծ ետ եկավ կես ճավփցճամփից,― լրիվ մոռացել էի, ամենագլխավորը. ինձ նոր ասացին, որ մեր արկղը Պետերբուրգից եկել է։

― Էհ, վա՞ղը, վա՞ղը։ Այնտեղ, ձեր իրերի հետ են նաև իմ պիջակը, ֆրակը և երեք տաբատ,Շարմերի խանութից, ձեր հանձնարարականով, հիշո՞ւմ եք։

― Լսել եմ, ասում են, որ այստեղ ջենթլմենություննե՞ր եք անում, ֊քմծիծաղ ― քմծիծաղ տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։ ― Վսեվոլոդովիչը։― Ճի՞շտ է, որ ձիավարության դասեր եք ուզում վերցնել։

Շուտով ամբողջովին ընդարմացավ։ Վարվառա Պետրովնան, այդ օրերին իրեն հոգսերով չարչարած, չդիմացավ և Պյոտր Ստեպանովիչի հեռանալուն պես, որը խոստացել էր իր մոտ գալ ու խոստման տերը չէր եղել, սիրտ արեց ինքը գնալ Nicolas-ի մոտ, չնայած նշված ժամը չէր։ Շարունակ երևում էր նրա աչքին, ի վերջո, որևէ բան չի՞ ասելու վերջնական։ Կամացուկ, ինչպեսև մինչ այդ, նա թակեց դուռը և, պատասխան չստանալով, ինքը բացեց։ Տեսնելով, որ Nicolas-ը նստած է մի տեսակ չափից ավելի անշարժ, բաբախող սրտով զգուշորեն մոտեցավ բազմոցին։ Նրան կարծես ապշեցրեց, որ այդպես շուտ քնել է և որ կարող է այդպես քնել՝ ուղիղ նստած ու անշարժ։ Նույնիսկ շնչառությունը համարյա չէր լինի նկատել։ Դեմքը գունատ էր ու խիստ, բայց ասես լիովին քարացած, չշարժվող, հոնքերը թեթևակի մոտեցրել էր ու խոժոռել։ Բացարձակապես նմանվում էր մոմեղեն անշունչ արձանի։ Սի Մի երեք րոպե կանգնեց գլխավերևում, շունչը հազիվ տեղը բերելով, ու հանկարծ սարսափ պատեց նրան, դուրս եկավ ոտնաթաթերի վրա, կանգնեց դռան մեջ, փութով խաչակնքեց նրան ու հեռացավ աննկատ՝ նոր ծանր զգացողությամբ, նոր կսկիծով։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կոդպեց կողպեց դուռը, բանալին գրպանը դրեց և քայլեց նրբանցքով՝ ամեն քայլափոխին երեք վերշոկի չափ խրվելով ցեխի մեջ։ Վերջապես ելավ երկարուկ ու ամայի մի փողոց, սալարկի վրա։ Քաղաքը գիտեր հինգ մատի պես, բայց Բոգոյավլենսկայա փողոցը դեռևս հեռու էր։ ժամը Ժամը տասն անց էր արդեն, երբ նա ի վերջո կանգ առավ Ֆիլիպպովների հին ու մգագույն տան փակ դարպասի առաջ։ Ներքևի հարկը հիմա, Լեբյադկինների գնալուց հետո, միանգամայն դատարկ էր, մեխած պատուհաններով, բայց Շատովի կիսավերնահարկում լույս էր վառվում։ Քանի որ զանգակ չկար, նա սկսեց դարպասը ձեռքով թակել։ Օդանցքը բացվեց, և Շատովը դուրս նայեց։ Ահավոր խավար էր ու դժվար էր որևէ բան զանազանել։ Շատովը զննում էր երկար, մի րոպեի չափ։

― Ես, իհարկե, հասկանում եմ ինքնասպանությունը,―նորից ― նորից սկսեց փոքր-ինչ խոժոռված Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը երկար, երեք րոպե տևած մտազբաղ լռությունից հետո,― երբեմն ես ինքս էլ եմ պատկերացրել, և միշտ մի որևէ նոր միտք, եթե չարագործություն անես, կամ գլխավորը՝ ամոթալի, այսինքն՝ խայտառակություն, միայն թե շատ ստոր ու... ծիծաղելի, այնպես որ մարդիկ հիշեն հազար տարի և թքեն-մրեն հազար տարի, ու հանկարծ՝ միտք. «Մի զարկ քունքին և ոչինչ չի լինի»։ Այդ ժամանակ էլ ի՞նչ գործ ունես մարդկանց հետ և որ կթքեն-կմրեն հազար տարի, այդպես չէ՞։

― Ոչ մի տեղ էլ չեն թաքցնի։ ժամանակն Ժամանակն իր չէ, այլ գաղափար։ Կմարի մտքի մեջ։

Նրա աչքերը նորից բոցկլտացին։ Նա շարունակ ուղիղ նայում էր Ատավրոգինին Ստավրոգինին հաստատուն ու անշեղ հայացքով։ Ատավրոգինը Ստավրոգինը խոժոռված ու խորշանքով հետևում էր նրան, բայց հայացքի մեջ ծաղրանք չկար։

― Մի շպրտեք, ինչի՞ համար,― կանգնեցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։ Վսեվոլոդովիչը։― Փող արժե դա, վաղն էլ մարդիկ կսկսեն խոսել, թե Շատովի պատուհանի տակ ատրճանակներ են ընկած։ Դրեք տեղը, այդպես, նստեք։ Ասացեք, ինչո՞ւ եք իմ առաջ ճիշտ կարծես մեղանչում ձեր մտքով, որ կգամ ձեզ սպանելու։ Հիմա էլ չեմ եկել հաշտվելու, այլ անհրաժեշտ բաներից խոսելու։ Ասացեք ինձ նախ և առաջ, դուք ինձ խփեցիք ո՞չ արդյոք ձեր կնոջ հետ ունեցած իմ կապի համար։

― Եթե ես լրտես էլ լինեի, ապա ո՞ւմ էի մատնելու,― չարացած ասաց նա՝ ուղղակի չպատասխանելով։― Չէ, թողեք ինձ, գրողի ծոցը՝ ես,― գոռաց նա, հանկարծ կառչելով նախասկզբնական, իրեն չափից ավելի ցնցած մտքից՝ բոլոր հատկանիշներով անհամեմատ ավելի ուժեղ, քան իրեն սպառնացող վտանգի լուրը։― Դո՛ւք, դ՛ ւքդո՛ւք, Ստավրոգին, ինչպես կարող էիք դուք խցկվել նման անամոթ, անշնորհք, սպասավորական անհեթեթության մեջ։ Դուք անդա՜մն եք նրանց միության։ Դա՜ է միթե Նիկոլայ Ստավրոգինի սխրանքը,― բղավեց նա համարյա հուսակտուր։

― Այստեղ մասամբ իրավացի եք, մասամբ՝ ոչ,― նախկին անտարբերությամբ, անգամ ալարկոտ շարունակեց Ստավրոգինը։― Կասկած չկա, որ երևակայությունը շատ է, ինչպես միշտ, այս դեպքերում, խմբակը չափազանցնում է իր աճն ու նշանակությունը։ Եթե կուզեք, ապա իմ կարծիքով, նրանք ընդամենը մի հոգի են՝ Պյոտր Վերխովենսկին, ու նա էլ չափից ավելի բարի է, որ իրեն համարում է սոսկ գործակալն իրենց միության։ Իմիջայլոց, հիմնական գաղափարն ավելի հիմար չէ այդ կարգի մյուսներից։ Նրանք կապեր ունեն Internationale-ի հետ, կարողացել են գործակալներ ունենալ Ռուսաստանում, նույնիսկ հասել են բավական ինքնատիպ հնարքի... բայց, անշուշտ, սոսկ տեսականորեն։ Ինչ վերաբերում է նրանց աայստեղի այստեղի մտադրություններին, ապա չէ որ ռուսական կազմակերպության շարժումը շատ մութ գործ է ու համարյա միշտ այնքան անսպասելի, մեզ մոտ ամեն ինչ կարելի է փորձել։ Նկատի առեք որ Վերխովենսկին համառ մարդ է։

Նրա մոլեգնությունը հասնում էր զառանցանքի։ նիկոլայ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը խոժոռվեց ու կարծես ավելի զգուշացավ։

― Ես վեր չկացա ձեր առաջին խոսքից, խոսակցությունը չփակեցի, չգնացի ձեր տնից, այլ նստած եմ մինչև հիմա և հնազանդ պատասխանում եմ ձեր հարցերին և... բղավոցներին, նշանակում է, դեռ չեմ խախտել հարգանքը ձեր հանդեպ։  Շատովն ընդհատեց՝ ձեռքը թափ տալով.

― Չէ, ներկայիս սլավոնապաշտները դրանից կհրաժարվեն։ ժողովուրդը Ժողովուրդը հիմա խելոքացել է։ Բայց դուք էլ ավելի առաջ գնացիք, դուք հավատացած էիք, որ հռոմեական կաթոլիցիզմն արդեն քրիստոնեություն չէ։ Դուք պնդում էիք, որ Հռոմը հռչակել է սատանայական երրորդ փորձությանը տրված Քրիստոսին և որ ամբողջ աշխարհով հայտարարելով, թե Քրիստոսն առանց երկրային թագավորության երկրի վրա դիմանալ չի կարող, կաթոլիկականությունը դրանով իսկ հռչակել է Նեռին ու դրանով կործանել ամբողջ արևմտյան աշխարհը։ Հենց դուք էիք մատնացույց անում, որ եթե տանջվում է Ֆրանսիան, ապա միայն կաթոլիկականության մեղքով, քանզի ժխտել է հռոմեական ժանտ աստծուն, իսկ նորը չի գտել։ Ահա թե ինչեր կարող էիք այն ժամանակ ասել։ Ես հիշում եմ մեր խոսակցությունները։ ― Եթե ես հավատայի, ապա անկասկած, կկրկնեի դա նաև հիմա։ Ես չեմ ստել, խոսելով որպես հավատացյալ,― շատ լուրջ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Բայց հավատացնում եմ ձեզ, որ ինձ վրա չափազանց տհաճ տպավորություն է գործում իմ նախկին մտքերի այդ կրկնությունը։ Չե՞ք կարող դադարեցնել։

― Եթե ես հավատայի, ապա անկասկած, կկրկնեի դա նաև հիմա։ Ես չեմ ստել, խոսելով որպես հավատացյալ,― շատ լուրջ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Բայց հավատացնում եմ ձեզ, որ ինձ վրա չափազանց տհաճ տպավորություն է գործում իմ նախկին մտքերի այդ կրկնությունը։ Չե՞ք կարող դադարեցնել։― Եթե հավատայի՞ք,― բղավեց Շատովը՝ նվազագույն ուշադրություն չդարձնելով խնդրանքին։― Բայց դո՞ւք չէիք ինձ ասում, արդյոք, որ եթե մաթեմատիկորեն ապացուցեն ձեզ, որ ճշմարտությունը դուրս է Քրիստոսից, ապա դուք կհամաձայնեիք ավելի լավ է Քրիստոսի հետ մնալ, քան ճշմարտությա՞ն։ Ասե՞լ եք դա։ Ասե՞լ եք։

― Ոչ մի ժողովուրդ,― սկսեց նա, կարծես տող առ տող կարդալով, միաժամանակ շարունակելով ահեղատեսք նայել Ստավրոգինին,― ոչ մի ժողովուրդ դեռևս չի կազմակերպվել-դասավորվել գիտության և բանականության հիմունքներով, ոչ մի անգամ նման օրինակ չի եղել, գուցե թե րոպեական, հիմարավարի։ Սոցիալիզմն ըստ իր էության, արդեն պիտի աթեիզմ լինի, քանզի ազդարարել է հենց, ամենաառաջին տողից, որ աթեիստական սահմանում է և մտադիր է կայանալ բացառապես գիտության և բանականության հիմունքներով։ Բանականությունը և գիտությունը ժողովուրդների կյանքում մշտապես, հիմա և դարերի սկզբից, սոսկ երկրորդական և հարակից դեր են կատարել, այդպես էլ կկատարեն մինչև դարերի վերջը։ ժողովուրդները Ժողովուրդները կազմավորվում և շարժվում են մեկ ուրիշ, հրամայող և իշխող ուժով, սակայն որի ծագումն անհայտ է ու անբացատրելի։ Այդ ուժը մինչև վերջ հասնելու անհագուրդ ցանկության, միաժամանակ վախճանը ժխտելու ուժն է։ Կյանքի անընդմեջ և անխոնջելի հաստատման և մահի ժխտման ուժն է։ Կյանքի ոգին, ինչպես Կտակարանն է ասում, «կենդանի ջրի աղբյուրներն» են, որոնց ցամաքմամբ այնպես սպառնում է Հայտնությունը։ Ակունքը գեղագիտական է, ինչպես ասում էին փիլիսոփաները, ակունքը բարոյական է, ինչպես նույնացնում են հենց նրանք։ «Աստծո որոնումներ»՝ ինչպես ես եմ անվանում ամենից ավելի պարզ։ ժողովրդական Ժողովրդական ամբողջ շարժման նպատակը, յուրաքանչյուր ժողովրդի մեջ և նրա կեցության յուրաքանչյուր շրջանում, միայն ու միայն Աստծո որոնում է, իր Աստծո, անպատճառ սեփական, և հավատը նրա նկատմամբ, որպես միակ իսկական։ Աստված ամբողջ ժողովրդի սինթետիկ անձնավորությունն է, առնված նրա սկզբից ու մինչև վերջ։ Դեռ երբեք չի եղել, որ բոլոր կամ շատ ժողովուրդներ մեկ ընդհանուր Աստված ունենան, բայց միշտ և յուրաքանչյուրն ունեցել է առանձնահատուկը։ Ազգությունների ոչնչացման հատկանիշ է, երբ աստվածները սկսում են դառնալ ընդհանուր։ Երբ աստվածներն ընդհանուր են դառնում, ապա մեռնում են աստվածները և հավատը նրանց հանդեպ, իրենց իսկ ժողովուրդների հետ։ Ինչքան ավելի ուժեղ է ժողովուրդը, այնքան ավելի առաձնահատուկ է նրա Աստված։ Դեռ երբեք չի եղել ժողովուրդ առանց կրոնի, այսինքն՝ առանց չարի և բարու հասկացության։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ բարու և չարի մասին սեփական ըմբռնում ունի և իր սեփական չարն ու բարին։ Երբ շատ ժողովուրդների համար ընդհանուր են դառնում չարի և բարու ըմբռնումները, այդժամ վերանում են ժողովուրդները և այդժամ չարի և բարու միջև բուն տարբերությունը սկսում է ջնջվել ու չքանալ։ Բանականությունը երբեք ի զորու չի եղել բնորոշել չարն ու բարին, կամ նույնիսկ տարանջատել չարը բարուց, թեկուզ մոտավորապես։ Ընդհակառակն, միշտ խայտառակ ու խեղճացած խառնել է, իսկ գիտությունը բռնցքային լուծումներ է տվել։ Դրանով հատկապես աչքի է ընկել կիսագիտությունը, մարդկության ամենասարսափելի պատիժը, ավելի վատ համաճարակից, սովից ու պատերազմից, անհայտ մինչև ներկա հարյուրամյակը։ Կիսագիտությունը մի բռնակալ է, որպիսին երբեք չի եղել, մինչև հիմա։ Բռնակալ, որն ունի իր քրմերն ու ճորտերը, բռնակալ, որի առաջ բոլորը խոնարհվել են սիրով և սնահավատությամբ՝ մինչև այժմ անպատկերացնելի, որի դեմ դողում է անգամ գիտությունը և ամոթալի կերպով խրախուսում։ Սրանք բոլորը ձեր սեփական բառերն են, Ստավրոգին, բացի միայն կիսագիտության մասին ասածներից։ Դրանք իմն են, որովհետև ինքս էլ լոկ կիսագիտություն եմ, նշանակում է, առանձնապես եմ ատում դա։ Իսկ ձեր մտքերից ու նույնիսկ բառերից ոչինչ չեմ փոխել, ոչ մի բառ։

― Աստծուն իջեցնում եմ ազգության հատկանիշի՞,― բղավեց Շատովը։― Հակառակը՜, ժողովուրդն եմ բարձրացնում մինչև Աստված։ Եվ երբևէ եղե՞լ է այլ կերպ։ ժողովուրդն Ժողովուրդն Աստծո մարմինն է։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ մինչև այն ժամանակն է ժողովուրդ, քանի դեռ ունի իր հատուկ Աստված, իսկ մնացած բոլոր աստվածներին բացառում է ամենայն անհաշտությամբ, քանի դեռ հավատում է, որ իր Աստծով կհաղթի և աշխարհից կվտարի մնացած բոլոր աստվածներին։ Այդպես են հավատացած եղել բոլորը դարերի սկզբից, համենայն դեպս բոլոր մեծ ժողովուրդները, բոլոր փոքրիշատե նշանակալի, մարդկության գլուխ կանգնած բոլոր ժողովուրդները։ Փաստի դեմ գնալ չի կարելի։ Հրեաներն ապրել են սոսկ նրա համար, որ սպասեն իսկական Աստծուն և աշխարհին են թողել իսկական Աստծուն։ Հույներն աստվածացրել են բնությունը և աշխարհին կտակել իրենց կրոնը, այսինքն՝ փիլիսոփայությունը և արվեստը։ Հռոմն աստվածացրել է ժողովրդին պետության մեջ և ժողովուրդներին կտակել պետությունը։ Ֆրանսիան իր ամբողջ երկարուձիգ պատմության ընթացքում եղել է սոսկ հռոմեական աստծու գաղափարի մարմնավորումն ու զարգացումը, և եթե վերջապես անդունդն է շպրտել իր հռոմեական աստծուն և ձեռնամուխ եղել աթեիզմին, որ այժմ նրանց համար սոցիալիզմ է կոչվում, ապա միայն և միայն նրա համար, որ աթեիզմն ավելի առողջ է հռոմեական կաթոլիկականությունից։ Եթե մեծ ժողովուրդը չի հավատում, որ միայն իր մեջ է ճշմարտությունը (հենց մեկի և հենց բացառիկի), եթե չի հավատում, որ ինքը միակն ու կոչվածն է բոլորին հարություն տալու և փրկելու իր ճշմարտությամբ, ապա տեղնուտեղը դադարում է մեծ ժողովուրդ լինել և տեղնուտեղը դառնում է ազգագրական նյութ և ոչ թե մեծ ժողովուրդ։ Իսկական մեծ ժողովուրդը երբեք չի կարող հաշտվել մարդկության մեջ երկրորդական դերին կամ նույնիսկ առաջնակարգին, այլ անպայման ու բացառապես առաջինին։ Ով կորցրեց այդ հավատը, արդեն ժողովուրդ չէ։ Սակայն ճշմարտությունը մեկն է, և ուրեմն, սոսկ միակը ժողովուրդներից կարող է ունենալ ճշմարիտ Աստված, թեկուզև մյուս ժողովուրդներն ունենան իրենց առանձնահատուկ և մեծ աստվածները։ Միակ ժողովուրդ-«աստվածակիրը» ռուս ժողովուրդն է, և... և մի՞թե, մի՞թե ինձ այնպիսի հիմարի տեղ եք դրել, Ստավրոգին,― մոլեգնած ճչաց նա հանկարծ,― որն արդեն չի կարող զանազանել, թե ինչ են իր բառերը տվյալ րոպեին կամ հին ու զառամյալ բանդագուշանքը՝ աղացված ու աղացված մոսկոփան մոսկովյան բոլոր սլավոնապաշտական ջրաղացներում կամ նոր խոսքը, վերջին խոսքը՝ նորացման և հարության միակ խոսքը, և... և ինչ է ինձ համար ձեր ծիծաղն այս րոպեին։ Իմ ի՜նչ գործն է, որ դուք չեք հասկանում ինձ ամենևին, ոչ մի բառ, ոչ մի հնչյուն... Օ՜, ինչպես եմ արհամարհում ձեր գոռոզ ծիծաղն ու հայացքն այս րոպեին։

― Ասելիքը վերջացրեք, դուք եկել եք ինձ զգուշացնելու վտանգի մասին, դուք թույլ տվեցիք ինձ խոսել, դուք ուզում եք վաղը հայտարարել ձեր ամուսնության մասին հրապարակավ... Ձեր դեմքից մի՞թե չեմ տեսնում, որ մի նոր ահեղ միտք է ձեզ տանջում... Ստավրոգին, ինչի՞ համար եմ ես դատապարտված ձեզ հավատալ հավիտյանս հավիտենից։ Սի՞թե Մի՞թե կարող էի այսպես խոսել մեկ ուրիշի հետ։ Ես ողջախոհություն ունեմ, բայց չվախեցա իմ մերկանալուց, որովհետև Ստավրոգինի հետ էի խոսում։ Ես չվախեցա իմ հպումով ծաղրանկարել հսկա միտքը, որովհետև Ատավրոգինն Ստավրոգինն էր ինձ լսողը... Սի՞թե Մի՞թե չեմ համբուրելու ձեր ոտնահետքերը, երբ դուք գնաք։ Ես չեմ կարող պոկել ձեզ իմ սրտից, Նիկոլայ Ստավրոգին։

― Ինչ պիտի, գիշեր ու ցերեկ խառնում, օրը պրծացնում եմ։ Մեր հարազատ հորողբերն էլ անցած շաբաթ էստեղի բանտում մեռավ, փող կեղծելու համար էր նստած, օղորմաթասը խմելով, շների վրա մի քսան քար շպրտելով՝ էս էլ մեր գործերն են որ կան։ Հետո էլ, Պյոտր Ստեպանովիչն է հույս տալիս, որ պաշպորտ կդասավորի լրիվ ՌսաստանովՌուսաստանով, ոնց որ վաճառականներինն է, հրես, ես էլ սպասում եմ էդ բարի գործին։ Քանի որ ասին, հայրիկդ էն ժամանակ անգլիյական ակումբում քեզ տարվել է խաղի մեջ, ես էլ, ասին, սրա մեջ անարդար բան եմ տեսնում։ Պարոն, մի երեքնոց կբաշխե՞ք ինձ՝ տաքանալու համար։

Գիշերը բոլոր տեղ չգտած,<br />Իսկ ցերեկը ՝ ցերեկը՝ լեզուս հանած,―</poem>

բանաստեղծի հանճարեղ արտահայտությամբ։ Բայց... դուք այնպես եք թրջված... ԱյդյոքԱրդյոք, թեյ չէի՞ք կամենա։

Գեղեցկուհիների զարդն իր ոտքը կոտրեց<br />Եվ կրկնակ չափով գրավիչ դարձավ,<br />Կրկնակ չափով էլ սիրահարվեց<br />

Կապիտանը բարձրացրեց ձայնը, նա սիրում էր այդ թեման և շատ հույսեր ուներ դրանից։ Ավաղ, չէր էլ կանխազգում, թե ինչպես են իրեն շվարեցնելու։ Հանգիստ ու հստակ, ասես խոսքը տնւսյին տնային ամենաառտնին կարգադրությանն էր վերաբերում, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը հայտնեց նրան, որ օրերս, գուցեև վաղը նույնիսկ, կամ վաղը չէ մյուս օրը, մտադիր է իր ամուսնությունն ամենուրեք հայտնի դարձնել, «ինչպես ոստիկանությանը, այնպես էլ հասարակությանը», ուստի նշանակում է, որ ինքնըստինքյան կփակվի թե ընտանեկան արժանապատվության հարցը, դրա հետ մեկտեղ՝ նաև նյութական նպաստների հարցը։ Կապիտանը չռեց աչքերը, նա նույնիսկ չհասկացավ։ Հարկ էր բացատրել նրան։

Կապիտանը թեթևակի ստել էր, թե նա հարդարվել է։ Նույն մգագույն հագուստով էր, ինչպես կիրակի օրը Վարվառա Պետրովնայի տանը։ Ճիշտ նույնպես մազերը պստլիկ հանգույց էին արած ծոծրակին, ճիշտ նույնպես մերկ էր երկար ու չոր վիզը։ Վարվառա Պետրովնայի նվիրած սև շալը խնամքով ծալված-դրված էր բազմոցին։ Նախկինի պես կոպիտ շպարված էր ճերմակ ու կարմիր։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մի րոպե էլ կանգնած չմնաց, Մարյան հանկարծակի արթնացավ, ճիշտ կարծես զգաց հայացքն իր վրա, բացեց աչքերը և շտապ ուղղվեց։ Սակայն հյուրի հետ էլ տարօրինակ մի բան կատարվեց, ըստ երևույթին, նա դեռ կանգնած էր իր տեղում, դռան մոտ՝ անշարժ ու ծակող աչքերով, անձայն ու համառորեն հայացքը հառած կնոջ դեմքին։ Գուցեև այդ հայացքն ավելորդ խիստ էր, գուցե արտահայտում էր խորշանք, գուցե չարախինդ հաճույք նրա վախից՝ եթե միայն այդպես չթվաց քնաթաթախ Մարյա Տիմոֆեևնային, միայն թե հանկարծ, համարյա մեկ րոպե հապաղելուց հետո, խեղճ կնոջ դեմքին կատարյալ սարսափ գծագրվեց, դեմքը ջղաձգվեց, թափահարելով բարձրացրեց ձեռքերն ու միանգամից լաց եղավ, ճիշտ ևճիշտ և ճիշտ վախեցած երեխայի պես։ Մի վայրկյան էլ, ու նա կբղավեր։ Բայց հյուրն ուշքի եկավ, մի ակնթարթում փոխվեց նրա դեմքը, և նա մոտեցավ սեղանին ամենաբարեհամբույր և փաղաքուշ ժպիտով։

Բայց կինը կարծես չլսեց Էլ էլ ամենևին։

― Լսեք, իշխան,― կրկնեց նա երրորդ անգամ՝ հաստատուն ձայնով, դեմքի տհաճ, հոգսառատ արտահայտությամբ։― Ինչպես ինձ ասացիք կառքում այն ժամանակ, որ ամուսնությունը պիտի հայտարարվի, այն ժամանակ էլ հենց վախեցա, որ գաղտնիքը կվերջանա։ Հիմա էլ արդեն չգիտեմ, միշտ մտածել ու պարզ տեսնում եմ, որ բոլորովին հարմար չեմ։ Հագնել-կապել կկարողանամ, ընդունել նմանապես կկարողանամ. ի՜նչ մի դժվար բան է մի բաժակ թեյի կանչելը, մանավանդ եթե սպասավորներ էլ կան։ Բայց և այնպես, ինչպես կնայեն կողքից։ Այն օրը, կիրակի, շատ բան զննեցի այն տանը։ Սիրունիկ օրիորդն Էր էր ամբողջ ժամանակ ինձ նայում, մանավանդ, երբ դուք ներս մտաք։ Դուք մտաք, չէ՞։ Օրիորդի մայրիկն ուղղակի ծիծաղելի բարձրաշխարհիկ մի պառավ է։ Իմ Լեբյադկինն էլ աչքի ընկավ, որ չծիծաղեմ, շարունակ առաստաղին էի նայում, լավ է դեռ, որ առաստաղը նախշազարդ է այնտեղ։ Նրա մորը մնացել է մենակ մայրապետ լինել, վախենում եմ նրանից, չնայած որ սև շալ նվիրեց։ Պետք է որ նրանք այն ժամանակ բոլորով ինձ քննեցին անսպասելի կողմից։ Չեմ բարկանում, մենակ թե նստել ու մտածում էի. ես նրանց ի՞նչ ազգական։ Ինչ խոսք, կոմսուհուց պահանջվում են միայն հոգեկան հատկանիշներ, քանի որ տնտեսականի համար շատ ծառաներ ունի, մեկ էլ՝ ինչ-որ աշխարհիկ սեթևեթանք, որ կարողանա ընդունել օտարերկրացի ճանապարհորդների։ Բայց և այնպես, այն կիրակի նրանք ինձ էին նայում անհուսորեն։ Մենակ Դաշան էր հրեշտակ։ Ես շատ եմ վախենում, որ նրանք իմ մասին որևէ անզգույշ կարծիքով հանկարծ չվշտացնեն նրան.

― Վախենում եմ, թե այդտեղ մի բան չկա՞ նրա կողմից,―շարունակեց ― շարունակեց նա, չպատասխանելով հարցին, նույնիսկ ամենևին չլսելով։― Բայց և այնպես, հո չէ՞ր կարող նա շփվել այդպիսի մարդուկների հետ։ Կոմսուհին ուրախ կլիներ կուլ տալ ինձ, թեկուզ կառք նստեցրեց իր հետ։ Բոլորը դավադրության մեջ են, չլինի՞ նա էլ։ Չլինի՞ նա էլ է դավաճանել։ (Ծնոտը և շուրթերը դողացին)։ Լսեք, կարդացե՞լ եք դուք Գրիշկա Օտրեպյևի մասին, որ յոթը տաճարներում նզովվեց։

― Բավական է,― ասաց նա, ձեռքի ափով խփելով սեղանին։― Մարյա Տիմոֆեևնա, խնդրում եմ, լսեք ինձ։ Բարի եղեք, եթե կարող եք, կենտրոնացրեք ձեր ամբողջ ուշադրությունը։ Չէ՞ որ լրիվ խելագար չեք դուք,― անհամբերությամբ պոռթկաց նա։― Վաղը ես հայտարարում եմ մեր ամուսնությունը։ Դուք երբեք չեք ապրելու պալատներում, հույսներդ կտրեք։ Ուզո՞ւմ եք ամբողջ կյանքն ինձ հետ ապրել, միայն թե այստեղից շատ հեռու։ Սարերում է դա, Շվեյցարիայում, այնտեղ մի տեղ կա... Մի անհանգստացեք, ես երբեք ձեզ չեմ լքի և գժանոց չեմ տանի։ Փողը կհերիքի, առանց ուրիշի խնդրելու ապրելու համար։ Դուք աղախին կունենաք, ոչ մի գործ չեք անի։ Այն ամենն, ինչ կցանկանաք եղած հնարավորից, ձեզ կտան։ Դուք կաղոթեք, ուր ուզենաք՝ կգնաք և ինչ ուզենաք՝ կանեք։ Ես ձեզ ձեռք չեմ տա։ Ես նույնպես իմ տեղից ամբողջ կյանում կյանքում ոչ մի տեղ չեմ գնա։ Կուզեք, ամբողջ կյանքում չեմ խոսի ձեզ հետ, կուզեք, ամբողջ երեկո ինձ պատմեք ձեր պատմությունները, ինչպես այն ժամանակ՝ Պետերբուրգում։ Եթե ցանկանաք, ես էլ ձեզ համար գրքեր կկարդամ։ Բայց փոխարենը՝ այդպես ամբողջ կյանքը, մի տեղում, իսկ դա մռայլ տեղ է։ Կուզե՞ք, կվճռե՞ք։ Չե՞ք զղջա, ինձ չե՞ք տանջի արցունքներով, անեծքներով։

«Դանա՛կ, դանա՛կ»,― կրկնում էր նա անհագուրդ չարությամբ, լայն-լայն քայլելով ցեխերի ու ջրերի միջով, առանց ճանապարհը զանազանելու։ Ճիշտ է, մեկ-մեկ անչափ ուզում էր քրքջալ՝ բարձրաձայն, կատաղած, սակայն, չգիտես ինչու, դիմանում էր ևզսպում և զսպում ծիծաղը։ Ուշքի եկավ միայն կամրջի վրա՝ հենց այն տեղում, ուր քիչ առաջ հանդիպեց Ֆեդկան։ Նույն Ֆեդկան նրան էր սպասում նաև հիմա ու, տեսնելուն պես, հանեց գլխարկը, ուրախ-զվարթ բացեց ատամները և տեղնուտեղը սկսեց ինչ-որ բան բլբլացնել առույգ և ուրախ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը սկզբում անցավ կանգ չառնելով, որոշ ժամանակ նույնիսկ ամենևին չէր լսում կրկին իր պոչից կպած շրջմոլիկին։ Նրան հանկարծ շանթեց միտքը, որ բացարձակապես մոռացել է նրա մասին ու մոռացել է հենց այն ժամանակ, երբ րոպեն մեկ ինքն իրեն կրկնում էր. «Դանակ, դանակ»։ Նա բռնեց շրջմոլիկի շլինքից և կուտակված ամբողջ չարությամբ, ամբողջ ուժով շրմփացրեց կամրջին։ Մի պահ Ֆեդկայի մտքով անցավ կռիվ անել, բայց համարյա իսկույն հասկանալով, որ հակառակորդի առաջ, որը նաև հարձակվել էր այնքան անսպասելի, ինքը ծղոտի պես մի բան է, խաղաղվեց ու սսկվեց՝ ամենևին չդիմադրելով անգամ։ Ծնկի եկած, գետնին գամված, բազուկները մեջքին ոլորված խորամանկ շրջմոլիկը հանգիստ սպասում էր հանգուցալուծմանը, թվում է, ամենևին չհավատալով վտանգին։

Նա չէր սխալվում։ նիկոլայ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն արդեն ձախ ձեռքով վզից պիտի հաներ տաք վզնոցը, որ կապկպի իր գերու ձեռքերը, բայց մեկեն, չգիտես ինչու, թողեց նրան ու դեն հրեց։ Սա ակնթարթորեն ոտքի ցատկեց, և կարճ ու լայնշեղբ, կոշկակարի դանակը՝ վայրկենապես հայտնված ինչ-որ տեղից, փայլփլեց նրա ձեռքում։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նորից լուռ ու առանց շրջվելու գնաց իր ճանապարհով, սակայն համառ սրիկան, այնուամենայնիվ, ձեռ չէր քաշում, ճիշտ է, հիմա արդեն չէր բլբլացնում և նույնիսկ պատկառելի տարածություն էր պահպանում՝ մեկ քայլ ետ ընկած նրանից։ Երկուսն էլ այդպես անցան կամուրջը և ելան գետափ, այս անգամ թեքվեցին ձախ, նույնպես երկարուկ ու խուլ մի նբանցքնրբանցք, բայց որով կարճանում էր քաղաքի կենտրոն տանող ճանապարհը, քան Բոգոյավլենսկայա փողոցով։

― Ես կարծում Էի՝ էի՝ ինքներդ եք լուծ որոնում։

― Հիմարություն էր, ես ոչ ոքի չսպանեցի, մի անհանգստացեք։ իմիջիայլոցԻմիջիայլոց, ամեն ինչի մասին դուք կլսեք այսօր ևեթ, ամենքից։ Ես մի քիչ վատառողջ եմ։

Այդ գեներալը՝ մեր ակումբի ամենավեհատեսք անդամներից մեկը, ոչ շատ հարուստ կալվածատեր, սակայն խիստ աննման մտածելակերպով, օրիորդներին հնաոճ սիրահետող, իմիջիայլոց, չափազանց սիրում էր մեծ հավաքույթներին խոսել բարձրաձայն, գեներալական ծանրակշռությամբ, հենց այն մասին, ինչի շուրջ դեռևս խոսում էին զգուշավոր շշնջոցով։ Դա էր նրա, այսպես ասած, առանձնահատուկ դերը մեր հասարակության մեջ։ Ըստ որում, նա առանձնակի ձգում ուքաղցրածոր ու քաղցրածոր էր արտասանում բառերը, հավանաբար փոխ առած այդ սովորությունը արտասահմանում ճամփորդող պարոններից կամ նախկինում հարուստ այն ռուս կալվածատերերից, որոնք բոլորից շատ էին քայքայվել գյուղացիական ռեֆորմից հետո։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը նույնիսկ մի անգամ նկատեց, որ ինչքան ավելի է կալվածատերը քայքայված, այնքան ավելի քաղցրածոր է սվսվացնում ու ձգում բառերը։ Իմիջիայլոց, ինքն էլ էր քաղցրածոր սվսվացնում ու ձգում բառերը, սակայն չէր նկատում դա։

― Շատովի մոտ էլ եք գնացել... ուզում եք Սարյա Մարյա Տիմոֆեևնայի մասին հայտարարել,― վազում էր նրա ետևից ու ցրվածությունից բռնեց նրա ուսը։

Սեղանին գիրք կար։ «Ի՞նչ անել» վեպն էր։ Ավաղ, պիտի խոստովանեմ մեր բարեկամի մի տարօրինակ փոքրոգությունը, երազանքն առ այն, որ իրեն հարկավոր է դուրս գալ մեկուսացումից ու վերջին ճակատամարտը տալ, ավելի ու ավելի էր գերակշռում նրա գայթակղված երևակայության մեջ։ Ես կռահեցի, որ նա վերցրել և ''ուսումնասիրում'' է վեպը սոսկ մի նպատակով, որ «ճղճղացողների» հետ անտարակույս բախման դեպքում նախապես գիտնա գիտենա նրանց հնարներն ու փաստարկումները՝ իրենց իսկ «կատեխիզիսով» և այդպիսով նախապատրաստված, հանդիսավորապես ժխտի բոլորին ''Վարվառա Պետրովնայի աչքում''։ Օ՜, ինչպես էր նրան տանջում այդ գիրքը։ Նա երբեմն դեն էր շպրտում դա և տեղից վեր ցատկելով հուսալքված, քայլում էր սենյակում համարյա մոլեգնած։

― Ավելի վատ, դու ձրիակյաց ես եղել, այսինքն՜ այսինքն՝ կամավոր սպասավոր։ Ծուլացել ես աշխատել, իսկ փողի ախորժակ եղել է։ Հիմա այդ ամենը նա հասկանում է, համենայն դեպս, սարսափելի է, թե ինչեր պատմեց քո մասին։ Էհ, ինչքան քրքջացի նրան ուղղված քո նամակների վրա՝ ամոթ էր ու գարշելի։ Բայց չէ որ դուք այնքա՜ն եք այլասերված, այնքան այլասերված։ Ողորմության մեջ ընդմիշտ այլասերող ինչ-որ բան կա՝ դու հստակ օրինակն ես։

― Բոլորը։ Այսինքն, իհարկե, էլ որտե՞ղ պիտի դրանք կարդայի։ Փուհ, ինչան ինչքան թուղթ ես գրոտել, կարծում եմ, երկու հազարից ավելի նամակ կա այնտեղ։ Իսկ գիտես, ծերուկ, կարծում եմ, մի պահ է եղել, երբ նա պատրաստ էր քեզ հետ ամուսնանալ։ Հիմարագույն ձևով բաց ես թողել։ Անշուշտ, ես խոսում եմ քո տեսակետից, բայց և այնպես ավելի լավ, քան հիմա, երբ քիչ էր մնացել պսակեին «ուրիշի մեղքերի» հետ, որպես մի ծաղրածուի՝ հանուն զվարճության, փողով։

― Գիտես ինչ, դու գոռում ու կռիվ ես անում անցած հինգշաբթվա պես, ուզում էիր փայտդ էլ բարձրացնել, բայց այն ժամանակ ես փաստաթուղթը հո գտա։ Հետաքրքրությունից ամբողջ երեկո ճամպրուկն էի քրքրում։ Ճիշտ է, ստույգ ոչինչ չկա, կարող ես մխիթարվել։ Սիայն Միայն իմ մոր երկտողն է այն լեհուհուն։ Սակայն, դատելով բնույթից...

Անդրեյ Անտոնովիչ ֆոն Լեմբկեն պատկանում էր հովանավորյալ (ի բնե) այն ցեղին, որից Ռուսաստանում մի քանի հարյուր հազար կա՝ ըստ օրացույցի տվյալների, և որը թերևս ինքն էլ չգիտե, որ իր համակ զանգվածով գոյացնում է մեկ խստագույնս կազմակերպված միություն։ Եվ, ինքնըստինքյան հասկանալի է, ոչ կանխամտածված ու չհորինված միություն, այլ ամբողջապես ինքնուրույնաբար առկա, առանց խոսքերի և առանց պայմանավորվածության, որպես բարոյապես պարտադիր մի բան ու այդ ցեղի բոլոր անդամների՝ մեկը մյուսին մշտապես փոխադարձ աջակցություն՝ ամենուր և ցանկացած հանգամանքներում։ Անդրեյ Անտոնովիչը պատիվ էր ունեցել դաստիարակվել ռուսական բարձրագույն ուսումնական այն հաստատություններից մեկում, որոնք համալրվում են կապերով և հարստությամբ առավելապես օժտված ընտանիքներից ելած պատանիներով։ Այդ հաստատության սաները դասընթացն ավարտելուց համարյա անմիջապես հետո նշանակվում էին բավական նշանակալի պաշտոնների՝ պետական ծառայության բաժանմունքներից մեկում։ Անդրեյ Անտոնովիչի մի հորեղբայրը ինժեներ-գնդապետ էր, մյուսը՝ հացթուխ, սակայն բարձրագույն դպրոց սողոսկեց և հանդիպեց այնտեղ իր նման բավականաչափ ցեղակիցների։ Զվարթաբարո ընկեր էր, բավականին բութ սովորող, բայց բոլորը սիրեցին նրան։ Եվ երբ արդեն բարձր դասարաններում պատանիներից շատերը, գերակշռորեն ռուսներ, սովորեցին խոսել-դատել արդիական հույժ բարձր հարցերի մասին, ու այնպիսի տեսքով, որ բավական է սպասել ավարտելուն և իրենք կվճռեն բոլոր հարցերը, Անդրեյ Անտոնովիչը դեռ շարունակում էր զբաղվել ամենաանմեղ դպրոցական բաներով։ Նա ծիծաղեցնում էր բոլորին, ճիշտ է, չափազանց անխարդախ, թերևս լոկ ցինիկ արարմունքներով, սակայն դա նպատակ էր դարձրել։ Մեկ մի տեսակ զարմանալի կփռշտար, երբ դասախոսության ժամանակ դասատուն նրան կդիմեր հարցով, ինչով կծիծաղեցներ թե ընկերներին, թե դասատուին, մեկ ննջասրահում կպատկերեր որևէ կենդանի լկտի տեսարան՝ ընդհանուր ծափահարությունների ներքո, մեկ միմիայն սեփական քթով (շատ էլ վարպետորեն) կնվազեր կնվագեր «Ֆրա-Դիավոլոյի» նախերգանքը։ Աչքի էր ընկնում նաև դիտավորյալ թափթփվածությամբ՝ չգիտես ինչու դա գտնելով սրամիտ։ Ամենավերջին տարում նա սկսեց ռուսական ոտանավորներ գրոտել։ Իր ցեղական լեզուն նա գիտեր շատ ոչ-քերականորեն, ինչպես և նրա շատ ցեղակիցներ Ռուսաստանում։ Այդ հակումը ոտանավորների նկատմամբ նրան մերձեցրեց մռայլադեմ ու կարծես թե ծեծկված մի ընկերոջ հետ՝ ինչ-որ չքավոր գեներալի որդի էր՝ ռուսներից, և որն այդ հաստատությունում համարվում էր ապագա մեծ գրող։ Վերջինս նրան էր վերաբերվում հովանավորությամբ։ Սակայն եղավ այնպես, որ հաստատությունն ավարտելուց հետո, արդեն երեք տարի անց, այդ մռայլ ընկերը, որն իր ծառայողական ասպարեզը թողել էր հանուն ռուս գրականության, ի հետևանք ինչի արդեն շրջում էր պատառոտված սապոգներով և խոր աշնան ցրտին ատամներն իրար զարկում, ամառային թեթև վերարկուով, հանկարծ Անիչկով կամրջի մոտ պատահաբար հանդիպեց իր նախկին protege<ref>Հովանավորյալ (ֆրանս.)։</ref> «Լեմբկային», ինչպես բոլորն էին կոչում նրան ուսումնարանում։ Եվ ի՞նչ։ Նույնիսկ չճանաչեց նրան առաջին հայացքից ու կանգ առավ զարմացած։ Նրա դիմաց կանգնած էր անթերի հագնված մի երիտասարդ՝ շիկավուն երանգի զարմանալի հարդարված այտամորուսներով, քթակնոցով, լաքապատ սապոգներով, նոփ-նոր ձեռնոցներով, շարմերյան լայնափեշ վերարկուով, պայուսակը թևի տակ։ Լեմբկեն սիրալիր գտնվեց ընկերոջ նկատմամբ, ասաց իր հասցեն ու կանչեց իր մոտ մի որևէ երեկո։ Պարզվեց նաև, որ նա արդեն «Լեմբկե» չէ, այլ Ֆոն Լեմբկե։ Ընկերը, այնուամենայնիվ, գնաց նրա մոտ, գուցեև միմիայն չարությունից։ Բավական գեշ և ամենևին ոչ շքամուտքային սանդուղքի վրա, որը սակայն կարմիր մահուդով էր պատված, նրան դիմավորեց և հարցուփորձ արեց բարապանը։ Զրնգուն զնգաց վերև գնացող զանգակը։ Բայց հարստությունների փոխարեն, որոնք սպասում էր տեսնել այցելուն, նա գտավ իր «Լեմբկային» շատ փոքրիկ, մութ ու հնամենի տեսքով կողասենյակում՝ կիսված մուգ կանաչ վարագույրով, կահավորված թեև փափուկ, բայց շատ հնամաշ մուգ կանաչ կարասիով, նեղ ու բարձր պատուհաններին մուգ կանաչ վարագույրներով։ Ֆոն Լեմբկեն տեղավորվել էր շատ հեռավոր մի ազգականի՝ իրեն հովանավորող գեներալի մոտ։ Նա հյուրին դիմավորեց սրտաբաց, լուրջ էր և նրբավար-բարեկիրթ։ Խոսեցին գրականության մասին, բայց պատշաճ սահմաններում։ Ճերմակ փողկապով սպասավորը բացգույն թեյ բերեց՝ փոքր ու կլոր, չոր թխվածքով։ Ընկերը սելթերյան ջուր ուզեց՝ չարությունից։ Բերեցին, բայց որոշ հապաղումով, ըստ որում, Լեմբկեն կարծես շփոթվեց, ավելորդ անգամ կանչելով սպասավորին և կարգադրելով։ Իմիջիայլոց, ինքն առաջարկեց հյուրին՝ որևէ բան չի կամենա ճաշակել և գոհ մնաց, երբ նա հրաժարվեց ու վերջապես գնաց։ Պարզ ու հասարակ, սկսել էր Լեմբկեն իր կարիերան, իսկ ցեղակցի, պատկառելի գեներալի տանը գլուխն էր պահում։

Անցան տարիներ, և նրա կարիերան դասավորվեց։ Նա շարունակ ծառայում էր երևելի տեղերում, միշտ էլ ցեղակիցների ղեկավարությամբ և վերջապես հասավ իր տարիքի համար նշանակալի պաշտոնի։ Վաղուց արդեն ցանկանում էր ամուսնանալ և վաղուց արդեն զգուշորեն փնտրում էր։ Ղեկավարությունից ծածուկ վիպակ ուղարկեց մի ամսագրի խմբագրություն, սակայն չտպագրեցին։ Փոխարենը մի ամբողջ երկաթուղային գնացք սոսնձեց, ու նորից շատ հաջող բան ստացվեց. մարդիկ ելնում էին կայարանից՝ ճամպրուկներով ու պայուսակներով, երեխաների ու շնիկների հետ, մյուսները մտնում էին վագոնները։ Հսկիչները և ծառայողները գնում-գալիս էին, հնչում էր փոքր զանգը, ազդանշան էր արվում տրվում և գնացքը ճամփա էր ընկնում։ Այդ բարդ խաղալիքի վրա նա վատնեց մի ամբողջ տարի։ Բայց և այնպես, ամուսնանալ էր պետք։ Ծանոթությունների շրջանակը բավական լայն էր, ավելի շատ գերմանական աշխարհում, բայց նա լինում էր նաև ռուսական ոլորտներում, հարկավ, ղեկավարության գիտությամբ։ Ի վերջո, երբ արդեն երեսունութ տարին լրացավ, ժառանգություն էլ ստացավ։ Վախճանվեց հացթուխ հորեղբայրը և կտակով նրան թողեց տասներեք հազար։ Մնաց պաշտոնի խնդիրը։ Պարոն Ֆոն Լեմբկեն, չնայած իր ծառայողական ոլորտի բավական բարձր աստիճանին, շատ համեստ մարդ էր։ Նա շատ կբավարարվեր մի որևէ ինքնուրույն, պետական փոքր տեղով, ասենք, իր կարգադրություններից կախված պետական վառելափայտի ընդունմամբ, կամ նման կարգի մեկ ուրիշ անուշ գործով, և այդպես՝ ամբողջ կյանքում։ Սակայն այստեղ, ակնկալվող որևիցե Միննայի կամ Էռնեստինայի փոխարեն, մեկեն ի հայտ եկավ Յուլիա Միխայլովնան։ Նրա կարիերան միանգամից վեր թռավ մի աստիճանով։ Համեստ և ճշտակատար Ֆոն Լեմբկեն զգաց, որ ինքն էլ կարող է ինքնասեր լինել։

Ֆոն Լեմբկեն վճռականորեն սկսեց մտորել, իսկ դա վնասակար էր նրա համար, և բժիշկներն էին արգելել։ Բացի նրանից, որ շատ հոգսեր երևան եկան նահանգում, ինչի մասին խոսք կգնա ստորև, մի առանձնահատուկ բան էլ կար այստեղ, նույնիսկ սիրտն էր տառապում և ոչ միայն պետի ինքնասիրությունը։ Ամուսանանալով, Անդրեյ Անտոնովիչը ոչ մի դեպքում չէր ենթադրում ընտանեկան գժտությունների և բախումների հնարավորությունն ապագայում։ Այդպես էր պատկերացնում կյանքը՝ անրջելով Միննայի և էռնեստինայի Էռնեստինայի մասին։ Նա զգում էր, որ ի վիճակի չէ դիմանալ ընտանեկան ամպրոպներին։ Յուլիա Միխայլովնան բացատրվեց նրա հետ վերջապես բացեիբաց։

Qu’un sanq sang impur abreuve nos sillons!<ref>Թող պիղծ արյունը ոռոգի մեր արտերը (ֆրանս.)։</ref>

Բայց արդեն ստիպված է «Mien «Mein lieber Augustin»-ի հետ երգել համատակտ։ «Մարսելյեզի» հնչյունները տխմարագույն մի ձևով փոխակերպվում են «Augustin»-ի, դա բեկվում է, մարում։ Երբեմն սոսկ, ճեղքելով, նորից կլսվի «qu’unsang «qu’un sang impur...», բայց և իսկույն շատ ցավալիորեն կդառնա նողկալի վալս։ Կհամակերպվի ամբողջովին, դա ժյուլ Ֆավրն է, որ հեկեկում է Բիսմարկի կրծքին ու տալիս ամեն, ամեն ինչ... Բայց այստեղ կատաղում է նաև «Augustin»-ը, լսվում են խռպոտ հնչյուններ, զգացվում է չափից ավելի խմված գարեջուրը, ինքնագովության մոլեգնումը, միլիարդների, նուրբ սիգարների, շամպայնի և պատանդների պահանջները։ «Augustin»-ը դառնում է ամեհի ոռնոց... Ֆրանս-պրուսական պատերազմն ավարտվեց։ Մերոնք ծափահարեցին, Յուլիա Միխայլովնան ժպտաց ու ասաց. «Լավ, ինչպե՞ս վռնդեմ նրան»։ Հաշտություն կնքվեց։ Սրիկան, իսկապես, տաղանդի նշույլ ուներ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը մի անգամ ինձ հավատացնում էր, որ գեղարվեստական ամենաբարձր տաղանդները կարող են ամենաահավոր սրիկաներ լինել և որ մեկը մյուսին չի խանգարում։ Հետո լուր տարածվեց, որ Լյամշինն այդ պիեսը թռցրել է իր ծանոթ եկվորից, տաղանդավոր և համեստ մի երիտասարդից, որն այդպես էլ անհայտ մնաց, բայց սա՝ մի կողմ։ Այդ ստահակը, որը մի քանի տարի պտույտ էր գալիս Ստեպան Տրոֆիմովիչի առաջ, նրա երեկույթներին, հյուրերի պահանջով պատկերելով զանազան ջհուդների, խուլ կնկա ապաշխարանքը կամ մանկան լույս աշխարհ գալը, հիմա երբեմն շատ ծիծաղելի ծաղրանկարներ էր անում Յուլիա Միխայլովնայի տանը, իմիջիայլոց, պատկերելով նաև, հենց Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ «Քառասնական թվականների ազատականը» վերնագրով։ Բոլորը կոտորվում էին ծիծաղից, այնպես որ վերջում նրան այլևս վռնդել չէր լինի, չափից ավելի էր հարկավոր դարձել։ Բացի դրանից, նա ստրկամտորեն հաճոյանում էր Պյոտր Ստեպանովիչին, որն իր հերթին, այդ ժամանակ արդեն տարօրինակության աստիճան ուժեղ ազդեցություն էր ձեռք բերել Յուլիա Միխայլովնայի վրա...

Մի առավոտ ամբողջ քաղաքում լուր տարածվեց այլանդակ ու զայրացուցիչ սրբապղծության մասին։ Մեր շուկայի վիթխարի հրապարակի մուտքին կից գտնվում է Աստվածամոր ծննդյան հնամենի եկեղեցին, մեր հինավուրց քաղաքի նշանավոր հնությունը։ Ցանկապատի մուտքի մոտ վաղուց ի վեր տեղադրված էր Աստվածածնի մեծ սրբապատկերը՝ պատի մեջ, ճաղաշարի ետևում։ Եվ ահա, սրբապատկերը գիշերով կողոպտված էր, տապանակի ապակին կոտրված, ճաղաշարը ջարդված, և լուսապսակից ու մակադրվագից պոկված էին մի քանի քարեր ու մարգարիտներ, չգիտեմ, արդյո՞ք, շատ թանկարժեք։ Սակայն գլխավորն այն էր, որ գողությունից բացի, կատարված էր անմիտ, ծաղրական սրբապղծություն, սրբապատկերի կոտրած ապակու ետևում, ասում են, առավոտյան գտել էին կենդանի մուկ։ Հիմա, չորս ամիս անց, հաստատապես հայտնի է, որ հանցանքը կատարել էր տաժանապարտ Ֆեդկան, բայց չգիտես ինչու, ավելացնում էին նաև Լյամշինի մասնակցությունը։ Այն ժամանակ ոչ ոք չէր խոսում Լյամշինի մասին և բոլորովին չէին կասկածում նրան, իսկ հիմա բոլորը պնդում են, որ հենց նա է մուկը գցել այնտեղ։ Հիշում եմ, մեր ամբողջ ղեկավարությունը թեթևակի կորցրեց իրեն։ ժողովուրդը Ժողովուրդը խռնվել էր հանցանքի վայրում առավոտից։ Մշտապես կանգնած էր ամբոխը, թեև ոչ այնքան մեծ, այնուամենայնիվ, մի հարյուր հոգի կլինեին։ Ոմանք գալիս էին, մյուսները գնում։ Եկողները խաչակնքվում էին, համբուրում սրբապատկերը, սկսեցին փող գցել, ու հայտնվեց եկեղեցու մատուցարանը, մատուցարանի հետ՝ վանականը, և միայն կեսօրվա ժամը երեքին ղեկավարությունը կռահեց, որ կարելի է ժողովրդին հրամայել չխռնվել, այլ աղոթելով, համբուրելով և ընծայաբերելով, անցնել-գնալ։ Այդ դժբախտ պատահարը Ֆոն Լեմբկեի վրա ամենամռայլ տպավորությունը թողեց։ Ինչպես ինձ հայտնեցին, Յուլիա Միխայլովնան ասել էր, որ այդ չարագույժ առավոտից հետո ամուսնու մեջ նա սկսել էր նկատել արտառոց այն վհատությունը, որը չէր դադարել հետագայում, ընդհուպ մինչև երկու ամիս առաջ հիվանդության պատճառով մեկնումը մեր քաղաքից, և կարծեմ, հիմա էլ ուղեկցում է նրան Շվեյցարիայում, ուր նա շարունակում է իր հանգիստը՝ մեր նահանգում իր կարճատև գործունեությունից հետո։

ժողովուրդը Ժողովուրդը լուռ էր՝ չդրսևորելով ոչ կշտամբանք, ոչ հավանություն։ Լիզավետա Նիկոլաևնան՝ հագուստը կեղտոտած, նստեց իր ձին ու ետ արշավեց։

Սեմյոն Յակովլևիչի մոտ հասանք ցերեկվա ճիշտ ժամը մեկին։ Վաճառականական բավական մեծ տան դարպասը կրնկի վրա բաց էր, կողաշենք տանող ճամփան՝ նույնպես։ Անմիջապես իմացանք, որ Սեմյոն Յակովլևիչը բարեհաճում է ճաշել, բայց ընդունում է։ Մեր ամբողջ խումբը ներս մտավ միանգամից։ Սենյակը, ուր ընդունում և ճաշում էր խևը, բավականաչափ ընդարձակ էր, եռապատուհան և լայնակի երկու հավասար մասերի էր բաժանված պատից պատ ձգվող փայտյա, գոտկահաս բարձրության միջնորմով։ Սովորական այցելուները մնում էին ցանկապատի մյուս կողմում, բախտավորներին, խևի ցուցումով, թույլատրում էին անցնել դռնակով՝ նրա մոտ, և նա, եթե ուզում, մարդկանց նստեցնում էր իր հին, կաշեպատ բազկաթոռներին և բազմոցին, իսկ ինքն անփոփոխ բազմած էր լինում հնամենի, վոլտերյան մաշված բազկաթոռին։ Բավական խոշորամարմին, ուռած, դեղնադեմ մարդ էր, հիսունհինգ տարեկան, շիկամազ ու ճաղատ, ցանցառ մազերով, սափրված, աջ այտն ուռած և փոքր-ինչ ծռված բերանով, ձախ ռունգի մոտ խոշոր կոծիծով, նեղ-նեղ աչքերով, դեմքի հանգիստ, պատկառազդու, քնեած քնած արտահայտությամբ։ Հագնված էր գերմանացու պես՝ սև սերթուկ, բայց առանց ժիլետի և փողկապի։ Սերթուկի տակից երևում էր նկատելի հաստ, սակայն ճերմակ շապիկը, ըստ երևույթին, հիվանդ ոտքերին՝ ոտնամաններ։ Ես լսել էի, որ ժամանակին նա պաշտոնավոր է եղել և աստիճան էլ ունի։ Նա հենց նոր էր կերել ձկնապուրը և անցել երկրորդ ճաշատեսակին՝ կճեպով խորոված կարտոֆիլ, աղով։ Ուրիշ ոչինչ և երբեք չէր ուտում, խմում էր միայն շատ թեյ՝ սիրահար էր։ Նրա շուրջ պտտվում էին երեք սպասավոր, որոնց վաճառականն էր պահում։ Ծառաներից մեկը ֆրակով էր, մյուսը նման էր արտելականի, երրորդը՝ դպիրի։ Տասնվեցամյա մի պատանի էլ կար, շատ արագաշարժ։ Ծառաներից բացի, այդտեղ էր նաև ալեհեր ու պատկառելի մի վանական՝ բավականին լիքը սկահակով։ Սեղաններից մեկի վրա եռում էր ինքնաեռը և մատուցարան էր դրված՝ համարյա երկու երկտասնյակ բաժակներով։ Մյուս՝ հակադիր սեղանին, դարսված էին նվերները, մի քանի գլուխ և ֆունտ շաքար, երկու ֆունտի չափ թեյ, մի զույգ ասեղնավոր ոտնաման, ֆուլյարե թաշկինակ, մի կտոր մահուդ, մի թոփ քաթան և այլն։ Դրամական ընծաները համարյա բոլորը լցվում էին վանականի սկահակը։ Սենյակում շատ մարդ կար՝ միայն այցելուները մեկ երկտասնյակ կլինեին, որոնցից երկուսը նստած էին ցանկապատի մյուս կողմում, ալեհեր մի ծերուկ էր, ուխտավոր, «հասարակներից» և փոքրամարմին, նիհարիկ եկվոր մի վանական՝ նստած պատշաճաբար, աչքերը ցած հառած։ Մյուս բոլոր այցելուները կանգնած էին այս կողմում, մեծ մասը նույնպես հասարակներից, բացի հաստամարմին մի վաճառականից, որը եկել էր գավառական քաղաքից, մորուքավոր էր, հագնված ռուսավարի, բայց նրան գիտեին որպես հարյուրհազարատիրոջ, ևս մի տարեց ու չունևոր ազնվականուհի, մեկ ուրիշ կալվածատեր։ Բոլորն իրենց բախտին էին սպասում՝ չհամարձակվելով խոսք բացել։ Չորս հոգի ծնկաչոք էին, բայց բոլորից ավելի ուշադրություն էր գրավում կալվածատերը՝ գիրուկ, քառասնհինգամյա մարդ էր՝ ծնկի իջած հենց միջնորմի մոտ, բոլորից մերձ էր երևում ու երկյուղածությամբ սպասում Սեմյոն Յակովլևիչի բարեհաճ հայացքին կամ խոսքին։ Արդեն մի ժամի չափ ծնկաչոք էր, իսկ տանտերը շարունակ չէր նկատում։

― Ինչ ես ասում, հայր սուրբ,― հանկարծ բարկացավ այրին,― ախր, նրանք ինձ պարանովքարշ պարանով քարշ էին տալիս կրակի մեջ, երբ Վերխիշինների տունը վառվեց։ Նրանք ինձ ու սատկած կատվին մի սնդուկի մեջ փակեցին, ինչ փչեց գլխներին, պատրաստ են...

― Սեմյոն Յակովլևիչ,― ետևներից, հենց դռան մոտից հնչեց ինչ-որ մեկի ձայնը,― երազիս մի թռչուն եմ տեսել, սերմնագռավ էր, դուրս թռավ ջրի միջից ու մտավկրակի մտավ կրակի մեջ։ Ի՞նչ է նշանակում սույն երազը։

Ես չգիտեմ, դրանով ինչ էր ուզում ասել Լիզան, բայց նա պահանջում էր հաստատակամորեն, անհողդողդ, ճիշտ կարծես նոպայի մեջ էր։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, ինչպես կտեսնենք հետագայում, բացատրում էր նրա այդպիսի, վերջերս առանձնապես հաճախակի դարձած քմհաճությունները՝ քմահաճությունները՝ իր հանդեպ կույր ատելության պոռթկումներով, այն էլ, ոչ թե չարությունից, հակառակը, Լիզան գնահատում, սիրում և հարգում էր նրան, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչն էլ գիտեր, այլ մի տեսակ առանձնահատուկ, չգիտակցված ատելությունից, որ մեկ-մեկ չէր կարողանում հաղթահարել Լիզան և ոչ մի կերպ։

― Սպասեք, լռեք, թողեք ես ասեմ, հետո՝ դուք, թեև ճիշտն ասած, չգիտեմ, ի՞նչ կարող էիք ինձ պատասխանել,― շարունակեց նա շուտասելուկով։― Ձեր հազար երկու հարյուր ռուբլի թոշակը ես համարում եմ իմ սրբազան պարտականությունը մինչև ձեր կյանքի վերջը։ Այսինքն, ինչո՞ւ սրբազան պարտականությունը, պարզապես պայմանագրով, դա շատ ավելի հավաստի կլինի, այդպես չէ՞։ Եթե ուզում եք, մենք կգրենք։ Իմ մահվան դեպում դեպքում արվել են հատուկ կարգադրություններ։ Բայց դուք հիմա ինձնից ստանում եք, դրանից ավելի, բնակարան և սպասավորներ և ամբողջ ապրուստը։ Փոխանցենք փողի, կլինի հազար հինգ հարյուր, այդպես չէ՞։ Դնում եմ ևս հավելյալ երեք հարյուր ռուբլի, ընդամենը կդառնա լրիվ երեք հազար։ Բավակա՞ն է ձեզ մեկ տարվա համար։ Կարծում եմ, քիչ չէ։ Ամենաարտակարգ դեպքերում, ի դեպ, ես կավելացնեմ։ Այսպիսով, վերցրեք փողը, իմ մարդկանց ուղարկեք ինձ մոտ և ապրեք ինքներդ, ուր ուզում եք՝ Պետերբուրգում, Մոսկվայում, արտասահմանում կամ այստեղ, միայն ոչ ինձ մոտ։ Լսո՞ւմ եք։

― Վերջերս ճիշտ նույնպես հաստատակամ և նույնպես փութով ինձ նույն շուրթերից մեկ ուրիշ պահանջ հայտնվեց,― դանդաղ և տխրամած հստակությամբ խոսեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։― Ես հնազանդվեցի և կազաչոկ պարեցի՝ ձեզ հաճույք պատճառելու համար։ Oui, la compacaison comparaison peut etre permise. C՝etait comme tin petit cozak du Don, qui sautait sur sa propre tombe<ref>Այո, նման համեմատություն ընդունելի է։ Ինչպես դոնցի փոքրիկ մի կազակ, որը պարում է սեփական գերեզմանի վրա (ֆրանս.)։</ref>. Հիմա...

― Դուք ահավոր հաշվենկատ եք։ Ամեն ինչ ուզում եք այնպես անել, որ ես դեռ պարտք մնամ։ Երբ արտասահմանից վերադարձաք, ինձ վերևից էիք նայում և չէիք թողնում մի բառ ասել, իսկ երբ ինքս գնացի և հետո ձեզ հետ խոսեցի Տիրամորից ստացած տպավորության մասին, դուք մինչև վերջ չլսեցիք և գոռոզաբար սկսեցիք ժպտալ քթի տակ։ ճիշտ Ճիշտ կարծես՝ չէի կարող ես էլ ունենալ նույնպիսի զգացմունքներ, ինչ և դուք։

― Դա այն չէր, հավանորեն, այն չէր... Fai J'ai oublie<ref>Ես մոռացել եմ (ֆրանս.)։</ref>։

― Դուք հեգնաբար ծիծաղում եք քթի տակ։ Իսկ, օրինակի համար, ի՞նչ էիք ինձ ասում ողորմության մասին։ Այն է, թե բավականությունը ողորմությունից ամբարտավան և անբարո բավականություն է, հարուստի բավականությունն իր հարստությամբ, իշխանությամբ և իր նշանակության համեմատությամբ՝ մուրացկանի նշանակության հետ։; Ողորմությունն այլասերում է թե տվողին, թե վերցնողին և, ավելին, չի հասնում նպատակին, քանզի սոսկ սաստկացնում է մուրացկանությունը։ Աշխատել չցանկացող ծույլերը խռնվում են տվողների մոտ, ինչպես խաղամոլները խաղասեղանի շուրջ՝ շահելու հույսով։ Իսկ այն խղճուկ գրոշները, որ շպրտում են նրանց, մեկ հարյուրերորդական չափով էլ չեն բավականացնի։ Շա՞տ եք, արդյոք, բաժանել ձեր կյանքի ընթացքում։ Ոչ ավելի, քան ութը տասկոպեկանոց, հիշեք հապա։ Աշխատեք հիշել, վերջին անգամ ե՞րբ եք ողորմություն տվել։ Երկու տարի առաջ, թերևս, չորս էլ լինի։ Դուք բղավում եք և միայն գործին խանգարում։ Ողորմությունն այժմվա հասարակության մեջ էլ պետք է արգելվի օրենքով։ Նոր հասարակարգում չքավորներ չեն լինի ամենևին։

― Կարող է պատահել։ Բայց, համենայն դեպս, կմնամ ես պարտված, թե հաղթած, այդ նույն երեկո ես կառնեմ իմ տոպրակը, մուրացկանի տոպրակն իմ, կթողնեմ իմ ունեցած-չունեցածը, ձեր բոլոր ընծաները, բոլոր թոշակները և ապագա բարիքների խոստումները և կհեռանամ ոտքով, որպեսզի կյանքս ավարտեմ որևէ վաճառականի մոտ, որպես դաստիարակ, կամ մեռնեմ ինչ-որ մի տեղ սովից, ցանկապատի տակ։ Ես ասացի։ Aleajacta Alea jacta est!<ref>Վիճակը նետված է (լատ.)։</ref>։

Օ՜, մնաք բարով, իմ անուրջներ։ Քսա՜ն տարի։ Aleajacta Alea jacta est։

Բայց շարունակեմ Յուլիա Միխայլովնայի մասին։ Խեղճ կինը (ես շատ եմ ափսոսում նրան) կարող էր ձեռք բերել այն ամենը, ինչ այնպես գրավում ու ձգում էր նրան (փառք և այլն), բոլորովին էլ առանց կտրուկ և արտառոց այն շարժումների, որոնցով մեզ մոտ սկսեց նա՝ հենց առաջին քայլից։ Սակայն գուցե թե պոեզիան չափազանցելուց կամ առաջին երիտասարդության տևական և անուրախ անհաջողություններից նա հանկարծ, ճակատագրի փոփոխությամբ, իրեն զգաց մի տեսակ չափից ավելի առանձնահատուկ ընտրյալ, համարյա թե օծյալ, «ում գլխին սույն բոցը բռնկվեց», իսկ փորձանքը հենց այդ բոցի մեջ էր ի վերջո, դա հո վարսադիր չէ, որ կարող է ծածկել ամեն կանացի գլուխ։ Սակայն այդ ճշմարտությունն ամենադժվարն է հավատացնել կնոջը։ Ընդհակառակն, ով կամեցավ հավանություն տալ, նա էլ կհաջողի, իսկ նրան հավանություն էին տալիս՝ միմյանց առաջ կտրելով։ Խեղճը միանգամից խաղալիք դարձավ ամենատարբեր ազդեցությունների ձեռքին, միաժամանակ լիովին երևակայելով իրեն որպես ինքնօրինակ։ Շատ վարպետներ ձեռքեր տաքացրին նրա կողքին՝ նահանգապետության կարճ ընթացքում օգտվելով նրա պարզահոգությունից։ Եվ ինչ շիլաշփոթ առաջացավ այստեղ՝ ինքնուրույնության քողի տակ։ Նրան դուր էր գալիս թե՛ խոշոր հողատիրությունը, թե՛ արիստոկրատական տարրը, թե՛ նահանգապետական իշխանության ուժեղացումը, թե՛ ժողովրդավարական տարրը, թե՛ նոր հաստատությունները, թե՛ կարգուկանոնը, թե՛ ազատամտությունը, թե՛ սոցիալական մանրիկ գաղափարները, թե՛ արիստոկրատական սալոնի խիստ տոնը, թե՛ իրեն շրջապատած երիտասարդության համարյա պանդոկային սանձազերծությունը։ Նա երազում էր ''երջանկություն պարգևել'' և հաշտեցնել անհաշտելին, իսկ ավելի ստույգ՝ բոլորին և ամեն ինչ միացնել՝ իր սեփական անձը երկրպագելու համար։ Ուներ նաև սիրելիներ։ Պյոտր Ստեպանովիչը, որ ի դեպ, գործում էր ամենակոպիտ քծնանքով, շատ էր դուր գալիս նրան։ Սակայն նա դուր էր գալիս նաև մի ուրիշ ամենաարտառոց պատճառով՝ խեղճ կնոջն ամենաբնորոշական նկարագրելու պատճառով. Յուլիա Սիխայլովնան Միխայլովնան շարունակ հուսադրվում էր, որ Պյոտր Ստեպանովիչն իրեն է ներկայացնելու մի ամբողջ պետական դավադրություն։ Վերջինս որոշ դեպքերում իր լռությամբ, այլ հանգամանքներում էլ ակնարկումներով նպաստում էր նրա արտասովոր գաղափարի արմատավորմանը։ Իսկ Յուլիա Միխայլովնան պատկերացնում էր նրան կապերի մեջ այն ամենի հետ, ինչ հեղափոխական էր ՈուսաստանումՌուսաստանում, բայց միաժամանակ նաև իրեն նվիրված՝ աստվածացման աստիճան։ Դավադրության բացահայտումը, շնորհակալությունը Պետերբուրգից, կարիերան առջևում էին, երիտասարդության վրա «քնքշությամբ» ներազդելը, նրան եզրին պահելու նպատակով՝ այս ամենը լիովին համատեղվում էր նրա ֆանտաստիկ գլխում։ Չէ որ ինքն է փրկել, ինքն է նվաճել Պյոտր Ստեպանովիչին (այս հարցում, չգիտես ինչու, վստահ էր աներկբա), կփրկի նաև մյուսներին։ Ոչ ոք, ոչ ոք չի զոհվի նրանցից, ինքը կփրկի բոլորին։ Նա կտեսակավորի նրանց, այդպես կզեկուցի նրանց մասին, հանդես կգա վերին արդարության նկատառումներով և գուցե նույնիսկ պատմությունը և համայն ռուսական ազատականությունը կօրհնեն նրա անունը, իսկ դավադրությունը, այնուամենայնիվ, կբացվի։ Բոլոր օգուտները՝ միանգամից։

― Թույլ տվեք նկատել, ողորմած պարոն, որ ես ամենևին մտադիր չեմ հետայսու հանդուրժելձեր հանդուրժել ձեր sans fason<ref>Անպատշաճություն (ֆրանս.)։</ref>-ը, և խնդրում եմ հիշել...

Աստված գիտե, թե ուր կհասներ։ Ավաղ, ամեն ինչից զատ, մի հանգամանք էլ կար, բոլորովին անհայտ թե Պյոտր Ստեպանովիչին, թե նույնիսկ Յուլիա Սիխայլովնային։ Միխայլովնային։ Դժբախտ Անդրեյ Անտոնովիչը հասել էր այնպիսի վրդովմունքի, որ վերջին օրերս ինքն իրեն սկսել էր խանդել կնոջը՝ Պյոտր Ստեպանովիչի հանդեպ։ Միայնության մեջ, հատկապես գիշերները, նա տհաճագույն րոպեներ էր ապրում։

― Իսկ ես կարծում էի, եթե մեկը երկու օրուգիշեր մենակ կարդում է իր վեպը և ուզում ձեր կարծիքն իմանալ, ապա և ինքը համենայն դեպս դուրս է այդ պաշտոնականություններից... Յուլիա Սիխայլովնան Միխայլովնան ինձ ընդունում է մտերմաբար, ինչպե՞ս այստեղ ըմբռնել ձեզ,― նույնիսկ որոշ արժանապատվությամբ արտասանեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Ի դեպ, ահա և ձեր վեպը,― նա սեղանին դրեց խոշոր, ծանր, գլանաձև ոլորած տետրը՝ փաթաթված կապույտ թղթով։

― Երկու գիշեր չեմ քնել ձեր պատճառով։ Երեք օր է, գտել են, իսկ ես պահեցի, շարունակ կարդում էի, ցերեկը ժամանակ չկա, ուրեմն՝ գիշերները։ Է՛հ, և՝ դժգոհ եմ. միտքն իմը չէ։ Ասենք, թքած, քննադատ երբեք չեմ եղել, բայց կտրվել չկարողացա, հարգելիս, թեև դժգոհ եմ։ Չորրորդ և հինգերորդ գլուխները, դա... դա... դա... սատանան գիտե, թե ինչ է։ Եվ ինչքան հումոր եք խցկել, քրքջում էի։ Այնուամենայնիվ, ինպես եք կարողանում ծաղրուծանակել, sans que cela para isse<ref>Առանց երևցնելու (ֆրանս.)։</ref>։ Է, հետո, իններորդ, տասներորդ գլուխներում ամեն ինչ սիրո մասին է, իմ գործը չէ, բայց տպավորիչ է։ Իգրենյովի նամակի վրա համարյա արտասվում էի, թեև նրան այնքան նրբորեն եք ներկայացրել... Գիտեք, նամակը զգայական է, միաժամանակ դուք ուզում եք դա մի տեսակ կեղծ կողմով ներկայացնել, այդպես չէ՞։ Կռահե՞լ եմ, թե՝ ոչ։ էԷ, իսկ ավարտի համար պարզապես կծեծեի ձեզ։ Այդ ի՞նչ միտք եք անցկացնում։ Չէ որ դա այն նույն նախկին աստվածացումն է ընտանեկան երջանկության, զավակների, կապիտալի ավելացման, և սկսեցին իրենց համար ապրել գոհ ու երջանիկ, ողորմացեք։ Ընթերցողին կհմայեք, որովհետև նույնիսկ ես կտրվել չէի կարողանում, ուստի շատ ավելի վատ։ Ընթերցողն անխելք է առաջվա պես, ուրեմն պետք է, որ խելոք մարդիկ նրան ցնցեն, իսկ դուք... Լավ, բավական է, և մնաք բարով։ Մյուս անգամ չբարկանաք, ես եկել էի ձեզ հարկավոր մի երկու բան ասելու, բայց դուք մի տեսակ այն չեք...

::::Մատնեg Մատնեց իրեն տառապանքի,

::::Ցարի զահր գահը տապալելու,

― Ի՞նչ է, խրթի՞ն բան է։ Անդրեյ Անտոնովիչ, ինչպես տեսնում եմ, դուք ինձ քննո՞ւմ եք։ Գիտեք ինչ,― սկսեց նա հանկարծ անսովոր ծանրակշռությամբ,― այն մասին, թե ինչ եմ տեսել արտասահմանում, վերադառնալուց հետո արդեն ինչ-որ մարդկանց բացատրել եմ և իմ բացատրությունները բավարար են գտնվել, այլապես իմ ներկայությամբ չէի երջանկացնի տեղիս քաղաքը։ Գտնում եմ, որ իմ գործերն այդ իմաստով ավարտված են, ոչ մեկին պարտավոր չեմ հաշվետու լինել։ Եվ ավարտված են ոչ այն պատճառով, որ ես մատնիչ եմ, այլ որովհետև չէի կարող այլ կերպ վարվել։ Նրանք, ովքեր գրել են Յուլիա Միխայլովնային, իմանալով գործը, իմ մասին գրել են որպես ազնիվ մարդու... Այդամենը Այդ ամենը սակայն գրողի ծոցը, իսկ ես եկել եմ ձեզ մի լուրջ բան ասելու և լավ է, որ ձեր այդ ծխնելույզ մաքրողին դուրս արեցիք։ Գործն ինձ համար կարևոր է, Անդրեյ Անտոնովիչ, մի արտակարզ խնդիրք ունեմ ձեզ։

― Այո, այդ մի բանից ունի մի քիչ,― ոչ առանց հաճույքի մրթմրթաց Անդրեյ Անտոնովիչը՝ միաժամանակ խիստ ափսոսելով, որ այս թերուսը կարծես թե համարձակվում է փոքր-ինչ ազատ արտահայտվել Յուլիա Միխայլովնայի մասին։ իսկ Իսկ Պյոտր Ստեպանովիչին, հավանաբար, թվաց, թե դա դեռ քիչ է ու էլի պիտի հուպ տալ «Լեմբկային» հաճոյանալու և լիովին ձեռնասուն դարձնելու համար։

― Այնքան էլ այդպես չէ,― հաճելիությամբ խույս տվեց Լեմբկեն։― Դա երիտասարդության նախապաշարմունքն է, թե չափազանց շատ են հավաքել... Բայց, ի դեպ, թույլ տվեք մի բան էլ. բայց եթե այդ Կիրիլլովը Ստավրոգինի մարտավկան է եղել, ապա պարոն Ատավրոգինն Ստավրոգինն էլ այդ դեպքում...

Քանզի ձեր աստիճանով եք այդպես։ Սույնով հայտարարում եմ գեներալ անձանց կյանքի և հայրենիքի վրա մահափորձի մասին, քանի որ ուղղակի դրան է հանգում։ Ինքս եմ տարածել անընդմեջ շատ ու շատ տարիներ։ Նմանապես և անաստվածություն։ Նախապատրաստվում է խռովություն, իսկ թռուցիկ մի քանի հազար հատ կա, և ամեն մեկի ետևից հարյուր հոգի կվազի լեզուները հանած, եթե վաղօրոք չխլի ղեկավարությունը, քանզի շատ բան է խոստացված որպես պարգև, իսկ հասարակ ժողովուրդն անխելք է, գումարած և օղին։ ժողովուրդըԺողովուրդը, համարելով մեղավոր, կկործանի մեկին էլ, մյուսին էլ, և վախենալով երկու կողմերից, զղջացել եմ, ինչի չեմ մասնակցել, քանզի իմ հանգամանքներն են այդպիսին։ Եթե ուզում եք, որպեսզի մատնությունը հայրենիքի, ինչպես նաև եկեղեցիների և սրբապատկերների փրկության համար լինի, ապա միայն ես կարող եմ։ Բայց պայմանով, որ ինձ ներում լինի Երրորդ բաժանմունքից հեռագրով, անհապաղ, բոլորից մենակ ինձ, իսկ մյուսները թող պատասխան տան։ Բարապանի պատուհանին ազդանշանի համար ամեն երեկո, ժամը յոթին մոմ դրեք։ Տեսնելով, կհավատամ ու կգամ համբուրելու մայրաքաղաքից եկած բարեսիրտ աջը, բայց պայմանով, որ թոշակը լինի, թե չէ ինչո՞վ եմ ապրելու։ Իսկ դուք չեք զղջա, որովհետև ձեզ աստղ կհասնի։ Պետք է անաղմուկ, թե չէ գլուխս կպոկեն։

Ինչպեսև յուրաքանչյուր տառապագին կասկածամիտ մարդ, Անդրեյ Անտոնովիչն ամեն անգամ արտակարգ և բերկրալի վստահող էր լինում անհայտությունից ելնելու առաջին պահերին։ Իրերի նոր դրվածքը սկզբից նրան էր ներկայանում անչափ հաճելի ձևով, չնայած կրկին վրա հասած հոգսաշատ որոշ բարդություններին։ Ծայրահեղ դեպքում, հին կասկածներն ի դերև էին ելնում։ Բացի դրանից, վերջին օրերին նա այնպես էր հոգնել, այնքան տանջահար և անօգնական էր զգում իրեն, որ հոգին ակամա ծարավի էր անդորրի։ Բայց ավաղ, նա արդեն վերստին անհանգիստ էր։ Պետերբուրգում ապրած երկար տարիները նրա հոգում անջնջելի հետքեր էին թողել, «Նոր սերնդի» պաշտոնական և անգամ գաղտնի պատմությունը բավականաչափ հայտնի էր նրան , քննախույզ մարդ էր ու թռուցիկներ էր հավաքում, սակայն երբեք չէր հասկացել դա, առաջին իսկ բառից։ Իսկ հիմա կարծես անտառում լիներ, իր բոլոր բնազդներով նա կանխազգում էր, որ Պյոտր Ստեպանովիչի ասածները մի տեսակ լիովին անհարիր, ամեն կարգի ձև ու պայմանից դուրս բան են բովանդակում, թեև «սատանան գիտե, ինչ կարող է կատարվել այդ «նոր սերնդի» մեջ և սատանան գիտե, թե ինչպես է դա կատարվում»,― մտորում էր նա կռահումների մեջ մոլորված։

Այդ պահին, կարծես դիտավորյալ, նորից գլուխը ներս մտցրեց Բլյումը։ Պյոտր Ստեպանովիչի ամբողջ այցելության ընթացքում նա սպասում էր մոտերքում։ Այս Բլյումը նույնիսկ ազգական էր գալիս Անդրեյ Անտոնովիչին, հեռավոր, սակայն ամբողջ կյանքում վեհերոտ ու բծախնդրորեն թաքցվող։ Ընթերցողից ներողություն եմ խնդրում, որ այդ աննշան անձին այստեղ թեկուզ մի քանի բառ եմ հատկացնելու։ Բլյումը «տարաբախտ» գերմանցիների գերմանացիների տարօրինակ ցեղից էր, ամենևին էլ ոչ իր ծայրաստիճան անշնորհքությունից, այլ հենց հայտնի չէ, ինչու։ «Տարաբախտ» գերմանացիներն առասպել չեն, այլ իսկապես գոյություն ունեն, անգամ Ռուսաստանում, և ունեն իրենց ուրույն կերպը։ Անդրեյ Անտոնովիչն ամբողջ կյանքում նրա հանդեպ տածում էր ամենահուզիչ կարեկցանք և ամենուր, ըստ կարելվույն, ծառայության մեջ իր հաջողություններին համապատասխան, իրեն ենթակա, ստորադաս տեղ էր նշանակում։ Սակայն Բլյումի բախտը ոչ մի տեղչէր տեղ չէր բերում։ Կամ տեղն էր դուրս մնում հաստիքացուցակից, կամ ղեկավարությունն էր փոխվում, մի անգամ էլ քիչ էր մնացել դատի տային նրան, ուրիշների հետ։ Նա ճշտակատար էր, բայց մի տեսակ չափազանց, անհարկի և ի վնաս իրեն, մռայլադեմ։ Շիկամազ էր, բարձրահասակ, կորամեջք, թախծոտ, նույնիսկ դյուրազգաց, ու իր համակ նվաստացածությամբ հանդերձ, համառ ու հետևողական՝ եզան պես, թեև մշտապես անպատեհ։ Անդրեյ Անտոնովիչի նկատմամբ, կնոջ և բազմաթիվ երեխաների հետ, բազմամյա և երկյուղած կապվածություն ուներ։ Անդրեյ Անտոնովիչից բացի, ոչ ոք ու երբեք չէր սիրել նրան։ Յուլիա Միխայլովնան միանգամից խոտանել էր նրան, բայց ամուսնու համառությունը չէր կարողացել կոտրել։ Դա նրանց ամուսնական առաջին վեճն էր, ու կատարվեց հարսանիքից անմիջապես հետո, մեղրամսի հենց առաջին օրերին, երբ նրա առաջ հանկարծակի հայտնվեց մինչ այդ նրանից խնամքով թաքցվող Բլյումը՝ իր հետ ունեցած ազգականության վիրավորական գաղտնիքով։ Անդրեյ Անտոնովիչն աղաչում էր ձեռքերը խաչած, զգայացունց պատմեց Բլյումի և մանկուց իրենց բարեկամության ամբողջ պատմությունը, բայց Յուլիա Միխայլովնան իրեն համարում էր հավերժ խայտառակված և անգամ ուշագնացություններ գործի դրեց։ Ֆոն Լեմբկեն ոչ մի քայլ չզիջեց նրան և հայտարարեց, որ չի լքելու Բլյումին՝ հանուն և ոչնչի աշխարհում ու չի հեռացնելու իրենից, այնպես որ Յուլիա Միխայլովնան ի վերջո զարմացավ ու հարկադրված էր թույլատրել Բլյումին։ Վճռվեց միայն, որ ազգականությունը պիտի թաքցվի առավել բծախնդրորեն, քան մինչև հիմա, եթե միայն հնարավոր է դա և որ Բլյումի անուն հայրանունը պիտի փոխվեն, որովհետև նրան նույնպես, չգիտես ինչու, կոչում էին Անդրեյ Անտոնովիչ։ Մեզ մոտ նա ոչ մեկի հետ չծանոթացավ, բացի միայն գերմանացի-դեդագործիցդեղագործից, ոչ մեկի տուն չէր գնում և իր սովորության համաձայն՝ ապրում էր ժլատ ու մեկուսի։ Վաղուց արդեն նրան հայտնի էին նաև Անդրեյ Անտոնովիչի գրական մանրիկ մեղքերը։ Նա գերազանցապես հանձն էր առնում ունկնդրել նրա վեպը՝ համատեղ գաղտնի ընթերցումներին, հինգ-վեց ժամ շարունակ նստում գերանի պես, քրտնում, ամբողջ ուժերն էր լարում, որ չքնի և չժպտա։ Տուն գալով, հառաչում էր երկարոտն ու չորչորուկ կնոջ հետ՝ ռուս գրականության հանդեպ իրենց բարերարի դժբախտ թուլությունից։

― Յուլիա Միխայլովնա՜ն։ Չըք-քվի րքվի՛ր, Բլյում,― հանկարծ բղավեց Ֆոն Լեմբկեն՝ լսելով իր կնոջ ձայնը հարևան սենյակից։

― Ոուսական արձակի տեսակետի՞ց։ Ներեցեք, ինչ-որ բան կարդացել եմ... «Ճանապարհին»... կամ՝ «Ճանապարհ»... կամ «Ճամփաբաժա՞ն» էր, ինչ էր, չեմ հիշում։ Վաղուց եմ կարդացել, հինգ տարի կլինի։ ժամանակ Ժամանակ չկա։

― Ոչ մեկին էլ չեմ հավատում։ Ինձ զրպարտել են ռուս երիտասարդության առաջ։ Ես միշտ կարեկցել եմ նրա յուրաքանչյուր շարժումին։ Ինձ ցույց են տվել այստեղի թռուցիկները։ Դրանց նայում են տարակուսանքով, որովհետև բոլորին վախեցնում է ձևը, բայց և այնպես, բոլորը հավատացած են դրանց զորությանը, թեև չգիտակցելով դա։ Բոլորը վաղուց անկում են ապրում, և բոլորը վաղուց գիտեն, որ բռնելու տեղ չունեն։ Ես այլևս այն պատճառով եմ համոզված այդ խորհրդավոր քարոզչության հաջողության մեջ, որ Ռուսաստանը գերազանցապես հիմա այն տեղն է ամբողջ աշխարհում, ուր ինչ ասես կարող է կատարվել, առանց նվազագույն դիմադրության։ Ես անչափ լավ եմ հասկանում, թե ինչու բոլոր ունևոր ռուսները խուժեցին արտասահման, և ամեն տարի ավելի ու ավելի։ Դա պարզապես բնազդն է։ Եթե նավը պիտի խորտակվի, առնետներն առաջինն են նավից ծլկում։ Սրբազան Ոուսիան Ռուսիան փայտաշեն երկիր է, աղքատ և... վտանգավոր, իր վերին շերտերում սնափառ մուրացկաններով երկիր է, իսկ վիթխարի մեծամասնությունն ապրում է փայտյա պստիկ խրճիթներում։ Յուրաքանչյուր ելք նրան կուրախացնի, արժե միայն գլուխը մտցնել։ Միայն կառավարությունն է դեռևս ուզում դիմադրել, բայց մահակն է ճոճում մթության մեջ ու խփում յուրայիններին։ Այստեղ ամեն ինչ դատապարտված է ու վճռված։ Ոուսաստանը, ինչպես որ կա, ապագա չունի։ Ես գերմանացի դարձա և դա պատիվ եմ համարում ինձ համար։

― Բոլորը վախենում են դրանցից, նշանակում է, դրանք զորեղ են։ Բացեիբաց մերկացնում են խաբեությունը և ապացուցում, որ մեզանում բռնելու տեղ չկա և ոչ մի հենարան չկա։ Նրանք ասում են բարձրաձայն, երբ բոլորը լռում են։ Նրանց ամենահաղթականը (չնայած ձևին) ճշմարտության ուղիղ աչքերին նայելու՝ մինչ այժմ չլսված համարձակությունն է։ Ճշմարտության ուղիղ աչքերին նայելու այդ ընդունակությունը միայն ու միայն ռուսական սերնդինն է։ Ոչ, Եվրոպայում դեռևս այդքան համարձակ չեն. այնտեղ քարեղեն թագավորություն է, այնտեղ դեռևս հենվելու բան կա։ Ինչքան տեսնում եմ և ինչքան կարող եմ դատել, ռուսական հեղափոխական գաղափարի համակ էությունը պատվի ժխտման մեջ է։ Ինձ դուր է գալիս, որ դա այդպես համարձակ ու անվախ է արտահայտված։ Ոչ, Եվրոպայում դա դեռ չեն հասկանա, իսկ մեզանում հենց դրան էլ վրա կպրծնեն։ Ոուս Ռուս մարդու համար պատիվը սոսկ ավելորդ բեռ է։ Ու միշտ էլ բեռ է եղել, նրա ամբողջ պատմության ընթացքում։ Բացահայտ «անպատվության իրավունքով» նրան ամենից շուտ կարելի է հրապուրել։ Ես հին սերնդի մարդ եմ և, խոստովանում եմ, դեռևս պաշտպան եմ պատվին, բայց չէ որ դա լոկ սովորությունից է։ Ինձ սոսկ դուր են գալիս հին ձևերը, ասենք, փոքրոգության առումով։ Պետք է, չէ՞, կյանքը մի կերպ ապրել։

― Ատում Ստում է, նրան որոնում են, իսկ այստեղ առայժմ աննկատ է։ Մի՞թե նրա հետ խոսքի եք բռնվում։

― Առանց այդ էլ, քրիստոնեական հավատքի է։ Մի անհանգստացեք, կսպանի։ Ո՞ւմ եք ուզում սպանել։

― Երբ դուք գրավեք բարձրագույն իշխանությունը և հպատակեցնեք Ոուսաստա՞նը։Ռուսաստա՞նը։

― Գնո՞ւմ։ Հարկ եղածից ավելի հեշտ։ Ծիծաղեցնեմ ձեզ. առաջինը, ինչ ահավոր ազդում է, մունդիրն է։ Մունդիրից ուժեղ ոչինչ չկա։ Ես դիտավորյալ հորինում եմ աստիճաններ ու պաշտոններ, քարտուղարներ ունեմ, գաղտնի հետևողներ, գանձապահներ, նախագահներ, մատենավարներ, նրանց օգնականներ՝ շատ է դուր գալիս ու գերազանց ընդունվեց։ Գիտեք, սոցիալիզմը մեզանում տարածվում է գերակշռորեն սենտիմենտալիզմից։ Մի փորձանք կա, այդ կծան փոխպորուչիկներն են, մեկ էլ տեսար՝ դեմ առար։ Ապա գալիս են զուտ խաբեբաները, սրանք թերևս լավ ժողովուրդ են, երբեմն շատ են օգտակար, սակայն նրանց վրա շատ ժամանակ է կորչում, անդադար հսկողություն է պահանջվում, պահանջվում։ Դե, և վերջապես, ամենագլխավոր ուժը, ամեն ինչ շաղախող ցեմենտը՝ սեփական կարծիքի ամոթն է։ Ա՜յ թե ուժ եմ ասել։ Եվ այդ ով է աշխատել, այդ որ «սիրելին» է ջանացել, որ ոչ մի հատիկ սեփական գաղափար չի մնացել և ոչ մի գլխում։ Ամոթից հարգում են։

― Ոչ, առայժմ բարձրագույն ոստիկանությունից չեմ։ Բավական է, հասանք։ Սի Մի արտաքին հորինեք, Ստավրոգին, ես միշտ հորինում եմ, երբ մտնում եմ նրանց մոտ։ Ավելի շատ մռայլություն, ուրիշ ոչինչ պետք չէ, վերջ։ Շատ հասարակ մի բան։ 

Վիրգինսկին ապրում էր սեփական տանը, այն է՝ իր կնոջ տանը, Մուրավյինայա փողոցում։ Փայտաշեն տուն էր, միհարկանի, և կողմնակի կենվորներ չկային։ Տանտիրոջ ծննդյան օրվա պատրվակով մի տասնհինգ հոգի հյուրեր էին հավաքվել, սակայն երեկույթն ամենևին նման չէր գավառական սովորական անվանակոչության երեկույթի։ Իրենց համատեղ կյանքի ամենասկզբից Վիրգինսկի ամուսինները փոխադարձաբար սահմանել էին մեկընդմիշտ, որ անվանակոչությանը հյուրեր հավաքելը միանգամայն հիմար բան է և որ «ուրախանալու առանձին ոչինչ չկա»։ Մի քանի տարվա մեջ նրանք կարողացել էին մի եղանակով իրենց բոլորովին հեռացնել հասարակությունից։ Տանտերը, թեև ընդունակությունների տեր մարդ էր և ամենևին էլ ոչ «ինչ-որ մի չքավոր», չգիտես ինչու, բոլորին թվում էր խենթ, որը սիրում էր մեկուսացում ու դրանից բացի, խոսում «ամբարտավան»։ Իսկ madame Վիրգինսկայան, որը զբաղվում էր մանկաբարձական մասնագիտությամբ, դրանով իսկ արդեն բոլորից ցած էր կանգնած հասարակական սանդուղքին, անգամ ավելի ցածր տերտերակնոջից, չնայած ամուսնու սպայական աստիճանին։ Կոչմանը համապատասխան խոնարհություն կնոջ մեջ չէր նկատվում բոլորովին։ Իսկ լոկ սկզբունքից ելնելով ինչ-որ մի ստահակի՝ կապիտան Լեբյադկինի հետ նրա հիմարագույն և աններելիորեն բացահայտ կապից հետո մեր տիկնանցից ամենաներողամիտներն անգամ երես թեքեցին նրանից ակներև արհամարհանքով։ Բայց madame Վիրգինսկայան ամեն ինչ ընդունեց այնպես, ասես իրեն հենց դա էր պետք։ Նշանակալի է, որ հենց նույն խստաբարո տիկնայք, իրենց հետաքրքիր վիճակի դեպքերում, ըստ հնարավորին դիմում էին Արինա Պրոխորովնային (այն է՝ ՎիրգինսկայւսյինՎիրգինսկայային)՝ շրջանցելով մեր քաղաքի մյուս երեք մանկաբարձուհիներին։ Նույնիսկ գավառից էին մարդ ուղարկում՝ նրան տանելու կալվածատիրուհիների մոտ, այնքան էին հավատում նրա գիտելիքներին, հաջողակությանը և հմտությանը վճռական դեպքերում։ Բանն ավարտվեց նրանով, որ սկսեց գործել միայն ու միայն ամենահարուստ տներում, իսկ փող սիրում էր ագահության աստիճան։ Լիուլի զգալով իր ուժը, վերջում ամենևին չէր զսպում բնավորությունը։ Գուցեև նույնիսկ դիտավորյալ, ամենահայտնի տներում գործելիս, թուլանյարդ ծննդկաններին վախեցնում էր բարեպատշաճության այս կամ այն նիհիլիստական չլսված մոռացումով կամ, ի վերջո, «ամենայն սրբություն» ծաղրելով ու հատկապես այն րոպեներին, երբ «սրբությունն» առավելապես կարող էր հարկավոր լինել։ Մեր շտաբ-բժիշկ Ռոզանովը, որ նաև մանկաբարձ էր, հաստատապես վկայում էր, որ մի անգամ, երբ ծննդկանը բղավում էր տանջահար և ամենակարող Աստծո անունն էր տալիս, Արինա Պրոխորովնայի հենց նման մի ազատամտություն հանկարծակի, «հրացանի կրակոցի պես», հիվանդի վրա ներազդեց վախով, ինչը և նպաստեց նրա շատ արագ ազատվելուն։ Սակայն թեև նիհիլիստ, հարկավոր դեպքերում Արինա Պրոխորովնան չէր խորշում ամենևին ոչ միայն աշխարհիկ, այլ նաև վաղնջական, ամենասնոտիապաշտական սովորույթներից, եթե դրանք կարող էին օգտաբեր լինել իրեն։ Հանուն և ոչնչի, բաց չէր թողնի, օրինակ, իր բարուրած մանկան մկրտությունը, ըստ որում, կհայտնվեր կանաչ մետաքսյա, քղանցքատուտով զգեստով, իսկ վրավարսը գանգուրներով ու խոպոպիկներով կսանրեր, երբ մնացած ամբողջ ժամանակ ինքնասքանչացումի էր հասնում իր թափթփվածությամբ։ Ու չնայած ծիսակատարության ժամանակ միշտ «ամենալկտի տեսք» էր պահպանում, այնպես որ շփոթեցնում էր եկեղեցու սպասավորներին, սակայն տոնն ավարտվելիս, շամպայնն ինքն էր մատուցում (դրա համար էլ հայտնվում էր, հագած-կապած), և փորձեիք հապա, գավաթը վերցնելով, «աչքալուսանք» չդնել մատուցարանին։

Ես կարծում եմ, որ բոլոր այդ պարոնայք այն օրը, իրոք, հավաքվել էին իսկապես մի որևէ բացառիկ հետաքրքիր բան լսելու հաճելի հույսով, և հավաքվել էին՝ նախապես տեղեկացված։ Նրանք ներկայացնում էին մեր հինավուրց քաղաքի ամենավառ կարմիր ազատականության ընտրանին ու շատ բծախնդրորեն էին ընտրված Վիրգինսկու կողմից, այդ «նիստի» համար։ Նշեմ նաև, որ մի քանիսը նրանցից (ի դեպ, շատ քչերը) նախկինում երբեք ներկա չէին եղել։ Իհարկե, հյուրերի մեծամասնությունը հստակ պատկերացում չուներ, թե ինչի համար են իրենց նախապես տեղեկացրել։ ճիշտ Ճիշտ է, այն ժամանակ բոլորն ընդունում էին Պյոտր Ստեպանովիչին՝ արտասահմանից եկած, լիազորություններ ունեցող էմիսարի տեղ։ Այդ գաղափարը մի տեսակ միանգամից արմատացավ և բնականաբար, շոյիչ էր։ Մինչ այդ, անվանակոչություն տոնելու պատրվակով հավաքված քաղաքացիների այդ խմբակի մեջ արդեն կային ոմանք, ում որոշակի առաջարկություններ արվել էին նաև։ Պյոտր Վերխովենսկին հասցրել էր մեզ մոտ «հնգյակ» խմբել, նման այն հնգյակին, որ հիմնել էր Մոսկվայում, ինչպես պարզվեց հիմա, մեր գավառում, սպաների մեջ։ Ասում են, մեկն էլ ուներ Խ. նահանգում։ Այդ հինգ ընտրվածները հիմա նստած էին ընդհանուր սեղանի շուրջ և չափազանց վարպետորեն կարողացել էին ընդունել ամենասովորական մարդու տեսք, այնպես որ ոչ ոք չէր կարող ճանաչել նրանց։ Քանի որ հիմա սա գաղտնիք չէ, նրանք էին, առաջին հերթին, Լիպուտինը, ապա ինքը՝ Վիրգինսկին, երկարականջ Շիգալյովը՝ տիկին Վիր-գինսկայայի Վիրգինսկայայի եղբայրը, Լյամշինը և վերջապես, ոմն Տոլկաչենկո՝ տարօրինակ անձնավորություն էր, արդեն քառասնամյա, հռչակված ժողովրդի, գերազանցապես խաբեբաների և ավազակների վիթխարի ուսումնասիրությամբ, որը դիտավորյալ շրջում էր պանդոկներում (ի դեպ, ոչ միայն ժողովուրդ ուսումնասիրելու համար)՝ մեր մեջ պարծենալով իր անճոռնի հագուստով, յուղած սապոգներով, աչքերը կկոցած ու խորամանկ տեսքով ու ժողովրդական խուճուճ-մուճուճ դարձվածքներով։ Մեկ թե երկու անգամ դրանից առաջ Լյամշինը նրան բերել էր Ստեպան Տրոֆիմովիչի երեկույթներին, ուր, ի դեպ, առանձին տպավորություն չէր գործել։ Քաղաքում հայտնվում էր ժամանակ առ ժամանակ, գերազանցապես, երբ մնում էր առանց աշխատանքի, իսկ ծառայում էր նա երկաթուղում։ Բոլոր այդ հինգ գործիչները կազմել էին իրենց առաջին խմբակը, ջերմագին հավատով, որ դա սոսկ միավոր է Ռուսաստանով մեկ իրենց պես սփռված հարյուրավոր և հազարավոր նույնանման հնգյակների մեջ և որ բոլորը կախված էին ինչ-որ մի կենտրոնական, վիթխարի, սակայն գաղտնի տեղից, որն իր հերթին օրգանապես կապված է եվրոպական համաշխարհային հեղափոխության հետ։ Բայց, ցավոք, պիտի ընդունեմ, որ նույնիսկ արդեն այն ժամանակ նրանց միջև սկսել էր պառակտում երևալ։ Բանն այն է, որ թեև դեռ գարնանից սպասում էին Պյոտր Վերխովենսկուն, ում մասին առաջինը Տոլկաչենկոն էր հայտարարել, հետո՝ քաղաք եկած Շիգալյովը, թեև նրանից արտակարգ հրաշքներ էին սպասում ու թեև բոլորն անմիջապես, առանց նվազագույն քննադատության և նրա առաջին կանչով մտան խմբակի մեջ, բայց հենց հնգյակը կազմեցին, բոլորը կարծես մեկեն նեղացան, և կարծում եմ, հենց իրենց արագ համաձայնության պատճառով։ Հարկավ, նրանք գնացին մեծահոգի ամոթից մղված, որ հետո չասեն, թե սիրտ չարեցին գնալ։ Բայց և այնպես, Պյոտր Վերխովենսկին պետք է որ գնահատեր նրանց ազնիվ սխրանքը և ծայրահեղ դեպքում, որպես պարգև, մի որևէ ամենագլխավոր պատմությունն աներ նրանց։ Սակայն Վերխովենսկին ամենևին չուզեց բավարարել նրանց օրինական հետաքրքասիրությունը և ավելորդ բաներ չպատմեց։ Ընդհանրապես, քամահրում էր նրանց հոյակապ խստությամբ ու նույնիսկ անփութությամբ։ Դա վճռականապես բորբոքում էր, և անդամ անգամ Շիգալյովն արդեն հորդորում էր մյուսներին՝ «հաշվետվություն պահանջել», բայց հարկավ ոչ հիմա, Վիրգինսկու տանը, ուր այդքան կողմնակի մարդիկ էին հավաքվել։

Կողմնակիների վերաբերյալ նույնպես մի միտք ունեմ, որ առաջին հնգյակի վերոհիշյալ անդամներն այդ երեկո Վիրգինսկու հյուրերի մեջ հակված էին կասկածել իրենց անհայտ ինչ-ինչ խմբակների անդամների, որոնք հայտնվել էին նույնպես քաղաքում նույն գաղտնի կազմակերպության և հենց նույն Վերխովենսկու կողմից, այնպես որ ի վերջո բոլոր հավաքվածները կասկածում էին մեկը մյուսին ու զանազան կեցվածքներ ընդունում միմյանց առաջ, ինչը և ամբողջ հավաքին հաղորդում էր բավականին ձախուծուռ և մասամբ նույնիսկ վիպական տեսք։ Իմիջիայլոց, այստեղ էին նաև որևէ կասկածից դուրս մարդիկ։ Այսպես օրինակ, մի ծառայող մայոր, Վիրգինսկու մոտիկ ազգականը, միանգամայն անմեղ մեկը, ում չէին էլ հրավիրել, բայց որն ինքն էր եկել անվանակոչիկի մոտ, այնպես որ ոչ մի կերպ չէր լինի նրան չընդունել։ Բայց անվանակոչիկը, այնուամենայնիվ, հանգիստ էր, որովհետև մայորը «ոչ մի կերպ չէր կարող մատնել», որովհետև, չնայած իր համակ հիմարությանը, ամբողջ կյանքում սիրել էր թափառել բոլոր այն տեղերում, ուր ծայրահեղ ազատականներ կային։ Ինքը համակիր չէր, բայց լսել շատ էր սիրում։ Բացի դրանից, նույնիսկ վարկաբեկված էլ էր. պատահել էր այնպես, որ երիտասարդ ժամանակ նրա ձեռքի տակով անցել էին «Կոլոկոլի» և թռուցիկների ամբողջ պահեստներ, ու թեև վախեցել էր նույնիսկ բաց անել դրանք, սակայն տարածելուց հրաժարվելը կհամարեր թույլ տված ստորություն՝ և այսպիսին են ռուս մարդկանցից ոմանք, նույնիսկ մինչև օրս։ Մնացած հյուրերն իրենցից ներկայացնում էին կամ ազնիվ ինքնասիրությունը մաղձոտության չափ ճնշվածների տեսակ, կամ փոթորկուն երիտասարդության ազնվագույն անդրանիկ պոռթկման տեսակ։ Նրանք էին երկու թե երեք ուսուցիչ, որոնցից մեկը կաղ էր, արդեն քառասունհինգ տարեկան, գիմնազիայի դասատու, շատ թունալի և անչափ սնափառ մի մարդ և երկու թե երեք սպա։ Վերջիններից մեկը շատ երիտասարդ հրետանավոր էր*, որ ընդամենն օրերս էր եկել զինվորական ուսումնական հաստատությունից, լռակյաց ու դեռևս ծանոթություններ հաստատել չհասցրած մի տղա, հիմա հանկարծ հայտնվել էր Վիրգինսկու մոտ, մատիտը ձեռքին և, համարյա չմասնակցելով խոսակցությանը, րոպեն մեկ ինչ-որ նշումներ էր անում իր նոթատետրում։ Բոլորը տեսնում էին դա, սակայն չգիտես ինչու, բոլորը ջանում էին ձևացնել, թե չեն նկատում։ Այստեղ էր նաև դատարկապորտ այն ճեմարանականը, որը Լյամշինի հետ գրավաճառ կնոջ պայուսակն էր խցկել գարշելի լուսանկարները, խոշորամարմին պատանի էր՝ սանձարձակ, բայց միաժամանակ կասկածոտ շարժուձևով, անիմաստ մերկացուցիչ ժպիտով, դրա հետ մեկտեղ նաև իր իսկ մեջ ամփոփված ցնծացող կատարելության անվրդով տեսքով։ Չգիտեմ ինչի համար, այստեղ էր նաև մեր քաղաքագլխի որդին, տարիքին անհամապատասխան քարշ եկած հենց այն պիղծ տղան, որի մասին հիշատւսկել հիշատակել եմ, անելով պորուչիկի փոքրամարմին կնոջ պատմությունը։ Սա լուռ էր ամբողջ երեկոն։ Եվ վերջապես, ի եզրափակումն, մի գիմնազիստ, շատ տաքարյուն և կատարը ցից, տասնութամյա տղա, նստած էր սեփական արժանապատվությունը վիրավորված երիտասարդի մռայլ տեսքով, ըստ երևույթին, տառապելով իր տասնութամյա տարիքից։ Այդ ջահելն արդեն դավադիրների ինքնուրույն խմբակի պետ էր, կազմակերպված գիմնազիայի ամենաբարձր դասարանում, ինչը բացահայտվեց հետագայում, ի զարմանս բոլորի։ Ես չհիշատակեցի Շատովին. նա տեղավորվել էր սեղանի ծայրի անկյունում, շարքից փոքր-ինչ առաջ բերած իր աթոռը, նայում էր ցած, լուռ էր ու մռայլված, հաց ու թեյից հրաժարվեց և ամբողջ ժամանակ ձեռքին էր պահում գլխարկը, ասես դրանով կամենալով հայտարարել, որ ինքը հյուր չէ, եկել է գործով և երբ ուզենա, վեր կկենա ու կգնա։ Նրանից ոչ հեռու տեղավորվել էր նաև Կիրիլլովը, նույնպես շատ լուռումունջ, բայց ցած չէր նայում, այլ ընդհակառակը, ուղղակի զննում էր ամեն խոսողի իր անշարժ, անփայլ հայացքով ու ամեն ինչ ունկնդրում՝ առանց նվազագույն հուզմունքի կամ զարմանքի։ Հյուրերից մի քանիսը, որ նախկինում երբեք չէին տեսել նրան, զննում էին Կիրիլլովին մտազբաղ և գողունի։ Հայտնի չէ, որևիցե բան գիտե՞ր madame Վիրգինսկայան գոյություն ունեցող հնգյակի մասին։ Ենթադրում եմ, որ գիտեր ամեն ինչ ու հենց իր ամուսնուց։ Իսկ ուսանողուհին, հարկավ, ոչնչի չէր մասնակցում, բայց և իր հոգսն ուներ, նա մտադիր էր հյուր մնալ ընդամենը մեկ կամ երկու օր, իսկ հետո գնալ ավելի ու ավելի հեռուները, համալսարանական բոլոր քաղաքներով, որպեսզի «մասնակից լիներ խեղճ ուսանողների տառապանքներին և արթնացներ նրանց բողոքի»։ Իր հետ ուներ մի քանի հարյուր օրինակ վիմատիպ կոչ, կարծեմ թե սեփական հորինվածքն էր։ Զարմանալի էր, որ գիմնազիստն ատեց նրան առաջին հայացքից, համարյա թե արյամբ վրեժ-խնդիր վրեժխնդիր լինելու չափ, թեև կյանքում առաջին անգամ էր տեսնում, իսկ ուսանողուհին՝ հավասարաչափ նրան։ Մայորն աղջկա հարազատ քեռին էր ու դիմավորել էր նրան այսօր առաջին անգամ, տասը տարի անց։ Երբ ներս մտան Ստավրոգինն ու Վերխովենսկին, նրա այտերը կարմրած էին հապալասի պես. հենց նոր քեռու հետ կռվել էր կանանց հարցում իր համոզմունքների համար։

― Այսինքն, մենք գիտենք, օրինակ, որ նախապաշարմունքն Աստծո մասին առաջացել է ամպրոպ ու կայծակից,― հանկարծ նորից պոռթկաց ուսանողուհին՝ համարյա թե աչքերով մագլցելով Ատավրոգինի Ստավրոգինի վրա,― շատ լավ հայտնի է, որ նախասկզբնական մարդկությունը, վախենալով ամպրոպ ու կայծակից, աստվածացրել է անտեսանելի թշնամուն, նրա հանդեպ զգալով իր թուլությունը։ Բայց որտեղից է առաջացել ընտանիքի՞ նախապաշարմունքը։ Որտեղի՞ց կարող էր գոյանալ ընտանիքն ինքնին։

― Չէ, պիտի խոսեմ,― տաքացավ մայորը՝ դիմելով Ստավրոգինին։― Պարոն Ստավրոգին, որպես նոր ներս եկած մարդու, ես հույս ունեմ ձեզ վրա, թեև ձեզ ճանաչելու պատիվը չունեմ։ Առանց տղամարդկանց նրանք կկոտորվեն ճանճերի պես՝ սա է իմ կարծիքը։ Նրանց՝ ամբողջ կանանց հարցը միմիայն ինքնօրինակության պակասից է։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ այդ կանանց հարցը նրանց համար տղամարդիկ են հորինել, հիմարավարի, իրենց գլխին փորձանք, փորձանք, փաոք փառք Աստծուն, որ ես ամուսնացած չեմ։ Նվազագույն բազմազանություն, մի հասարակ նախշ անգամ չեն կարող հորինել, նրանց փոխարեն նախշերն էլ են տղամարդիկ մոգոնում։ Ահավասիկ, ես նրան գրկում եմ ման ածել, տասը տարեկան էր, հետը մազուրկա եմ պարել, այսօր որ եկավ, իսկականից թռա գրկելու, իսկ նա երկրորդ խոսքից հայտարարեց, թե Աստված չկա։ Գոնե երրորդ, ոչ թե երկրորդ խոսքից, բայց դե, շտապում է։ Լավ, ընդունենք, թե խելացի մարդիկ չեն հավատում, բայց չէ որ դա խելքից է գալիս, իսկ դու, ասում եմ, այ փուչիկ, դո՞ւ ինչ ես հասկանում Աստծուց։ Չէ որ քեզ ուսանողի մեկն է սովորեցրել, իսկ եթե սովորեցներ կանթեղներ վառել, կվառեիր։

― Չէ որ ստում եք ամեն ինչ, դուք շատ չար մարդ եք, իսկ ես նոր ապացուցեցի ու արտահայտեցի ձեր սնանկությունը,― պատասխանեց ուսանողուհին արհամարհանքով և կարծես արժանի չհամարելով շատ բացատրվելն այդպիսի մարդու հետ։― Ես նոր հատկապես ասում էի, որ բոլորիս սովորեցրել են կատեխիզիսով. «Եթե պատվես հորդ ու ծնողներիդ, երկարակյաց կլինես ու քեզ կտրվեն հարստություններ»։ Տասը պատվիրաններից էր։ Եթե Աստված անհրաժեշտ է գտել սիրո դիմաց վարձատրություն առւսջարկելառաջարկել, նշանակում է, ձեր Աստված անբարո է։ Այս բառերով ես ձեզ քիչ առաջ ապացուցեցի և ոչ թե երկրորդ խոսքից, և որովհետև դուք ձեր իրավունքները հայտարարեցիք։ Ով է մեղավոր, որ բթամիտ եք ու մինչև հիմա չեք հասկանում։ Ձեզ համար վիրավորական է ու դուք բարկանում եք՝ ահա ձեր սերնդի ամբողջ ըմբռնումը։

― Ես էլ պնդում եմ,― փրփրեց գիմնազիստը,― որ դուք Պետերբուրգից եկած երեխա եք՝ մեզ լուսավորելու համար, ինչ ինքներս էլ գիտենք։ «Պատվիր քո հորը և մորը» պատվիրանի մասին, որը չկարողացաք ճիշտ ասել, և որ դա անբարո է, արդեն Բելինսկուց է հայտնի բոլորին Ոուսաստանում։Ռուսաստանում։

Հռետորը նստեց, մի կես րոպե լուռ էր, ապա ծանրումեծ արտասանեց.

― Կարծեմ, քիչ առաջ լուսամտագոգին եմ տեսել,― վեր ելավ սեղանի մոտից, գնաց, գտավ ու իսկույն բերեց։ Պյոտր Ստեպանովիչը նույնիսկ չնայեց նրան, առավ մկրատն ու զբաղվեց դրանով։ Արինա Պրոխորովնան հասկացավ, որ դա իրական հնար էր, և ամաչեց իր նեղացկոտությունից։ ժողովը Ժողովը լուռ հայացքներ փոխանակեց։ Կաղ ուսուցիչը չարությամբ և նախանձով հետևում էր Վերխովենսկուն։ Շիգալյովը շարունակեց։

― Դուք իրավացի եք, պարոն ծառայող սպա,― կտրուկ նրան դարձավ Շիգալյովը,― և առավելապես նրանով, որ օգտագործեցիք «հուսալքություն» բառը։ Այո, ես հանգել եմ հուսալքության, այդուհանդերձ, այն ամենը, ինչ շարադրված է իմ գրքում, անփոխարինելի է, և ուրիշ ելք չկա, ոչ ոք և ոչինչ չի հորինի։ Ու դրա համար էլ շտապում եմ, ժամանակ չկորցնելով, հրավիրել ամբողջ հասարակությանը, տասը երեկոյի ընթացքում իմ գիրքն ունկնդրելուց հետո, հայտնել իրենց կարծիքը։ Իսկ եթե անդամները չկամենան ինձ լսել, ապա կբաժանվենք հենց սկզբից՝ տղամարդիկ, որ զբաղվեն պետական ծառայությամբ, կանայք իրենց խոհանոցներում, քանի որ, մերժելով իմ գիրքը, ուրիշ ելք նրանք չեն գտնի։ Եվ-ո՛չ-մի ։ մի։ Իսկ բաց թողնելով ժամանակը, կվնասեն իրենց, քանի որ հետո անխուսափելիորեն կվերադառնան դրան։

― Բանն այստեղ դա չէ,― վերջապես միջամտեց կաղը։ Ընդհանրապես, նա խոսում էր կարծես որոշ ծաղրական ժպիտով, այնպես որ դժվար էր նաև կռահելը՝ անկե՞ղծ է խոսում, թե կատակում է։― Բանն այստեղ ուրիշ է, պարոնայք։ Պարոն Շիգալյովը չափազանց լրջորեն է նվիրված իր խնդրին, ըստ որում չափից ավելի է համեստ։ Նրա գիրքն ինձ հայտնի է։ Նա առաջարկում է, որպես հարցի վերջնական լուծում, մարդկության բաժանումը երկու անհավասար մասերի։ Մեկ տասներորդ մասը ստանում է անձի ազատություն և անսահման իրավունք՝ մնացյալ ինը տասներորդի վրա*։ վրա։ Իսկ սրանք պիտի կորցնեն անձնավորությունը և վերածվեն մի տեսակ նախրի և անսահման ենթարկվածությամբ ձեռք բերեն կողմնակիորեն նախնադարյան անմեղության վերածնումը, նախնադարյան դրախտի պես մի բան, թեև, իմիջիայլոց, պիտի աշխատեն էլ։ Մարդկության ինը տասներորդից ազատությունը վերցնելու և նրանց նախրի վերածելու՝ հեղինակի առաջարկած միջոցները, ամբողջական սերունդների վերադաստիարակման եղանակով, շատ հոյակապ են, հիմնված բնական տվյալների վրա և շատ տրամաբանական։ Կարելի է չհամաձայնել որոշ հետևությունների, բայց հեղինակի խելքը և գիտելիքները դժվար է կասկածի ենթարկել։ Ափսոս, որ տասը երեկոների պայմանը միանգամայն անհամատեղելի է հանգամանքներին, այլապես մենք ահագին հետաքրքրական բաներ կլսեինք։

― Ես Շիգալյովի մասին չասացի, թե ցնդաբանություն է,― ծամծմեց Վերխովենսկին։― Գիտեք ինչ, պարոնայք,― աչքերը մի քիչ բարձրացրեց,― իմ կարծիքով, բոլոր այդ գրքերը, ֆուրյե-ներըֆուրյեները, Կաբետները, բոլոր այդ «աշխատանքի իրավունքները», շիգալյովշչինան՝ այդ ամենը նման են վեպերի, որոնցից կարելի է հարյուր հազարներով գրել։ ժամանակի Ժամանակի գեղագիտական անցկացում։ Ես հասկանում եմ, որ ձեզ համար այստեղ՝ փոքր քաղաքում, ձանձրալի է, դուք էլ վրա եք պրծնում գրոտած թղթերին։

― Կներե-ե՜ք,― աթոռի վրա ցնցվեց կաղ ուսուցիչը,― մենք թեև գավառացիներ ենք և, իհարկե, դրանով իսկ խղճահարության արժանի, բայց և այնպես գիտենք, որ աշխարհում առայժմ որևիցե նոր բան չի պատահել, որի վրա լաց լինեինք, թե աչքաթող ենք արել։ Ահա՛, արտասահմանյան տեսակի զանազան գաղտնի թերթիկների միջոցով մեզ առաջարկում են խմբվել ու խմբեր կազմել, համընհանուր կործանման միակ նպատակով, այն պատրվակով, որ աշխարհն ինչքան էլ բուժես, ամեն ինչ չես բուժի, իսկ արմատականորեն հարյուր միլիոն գլուխ թռցնելով ու դրանով թեթևացնելով իրեն, կարելի է ավելի հեշտ թռչել առվի վրայով։ Սքանչելի միտք է, անկասկած,բայց ծայրահեղ դեպքում, նույնքան անհամատեղելի իրականությանը, որքան և «շիգալյովականությունը», որին դուք նոր վերաբերվեցիք այդպես արհամարհաբար։

― Իմիջիայլոց, դա լավ ասացիք,― նախկինից էլ ավելի անտարբեր, նույնիսկ մի տեսակ ձանձրույթով ծամծմեց Վերխովենսկին։― Տարագրվելը լավ միտք է։ Բայց և այնպես եթե, չնայած բոլոր հստակ վնասների, որոնք կանխազգում եք, ընդհանուր գործին զինվորագրվում են ավելի ու ավելի մարդիկ, օրը օրին, ապա առանց ձեզ էլ գործը կգնա։ Հարգելիս, այստեղ նոր կրոն է գալիս փոխարինելու հնին, դա է պատճառը, որ շատ են զինվորագրվողները, և սա խոշոր գործ է։ Իսկ դուք տարագրվեք։ Եվ գիտեք, ես ձեզ խորհուրդ կտւսմ կտամ Դրեզդենը, և ոչ թե խաղաղ կղզիներ։ Նախ և առաջ, դա քաղաք է, որը երբեք ոչ մի համաճարակ չի տեսել, իսկ քանի որ դուք զարգացած մարդ եք, ապա հաստատ վախենում եք մահից։ Երկրորդը, մոտ է ռուսական սահմանին, այնպես որ ավելի շուտ կարելի է ստանալ եկամուտները սիրեցյալ հայրենիքից, երրորդը, ամփոփում է այսպես կոչված արվեստի գանձեր, իսկ դուք գեղագիտական մարդ եք, լեզվի և գրականության նախկին ուսուցիչ, կարծեմ։ Դե, ե և վերջապես, իր մեջ է ներառնում սեփական, գրպանային Շվեյցարիա՝ սա արդեն բանաստեղծական ոգեշնչումների համար է, քանի որ հավանորեն, ոտանավոր-մոտանավոր եք հորինում։ Մի խոսքով, գանձը տուփի մեջ։

― Սովորեցրեք, խնդրեմ։ իսկ Իսկ գիտեք, ես վստահ էի, որ հենց դուք եք առաջինը նեղանալու։

― Եթե մեզնից յուրաքանչյուրն իմանար մտադրված քաղաքական սպանության մասին, ապա կգնա՞ր մատնելու, նախատեսելով բոլոր հետևանքները, թե՞՝ կմնար տանը, սպասելով դեպքերի ընթացքին*։ ընթացքին։ Այստեղ կարող են լինել տարբեր տեսակետներ։ Հարցի պատասխանը հստակ կասի՝ ցրվենք, թե մնանք միասին, արդեն հարկավ ոչ այս երեկո։ Թույլ տվեք առաջինը ձեզ դիմել,― դարձավ նա կաղ ուսուցչին։

ԱտավրոգինըՍտավրոգինը, իրոք, կանգնել էր, սեղանի մյուս ծայրին ոտքի ելավ նաև Կիրիլլովը։

― Այո, եկել էր, նրա գինն էլ է մեկուկես հազար... Ահա, ինքը կհաստատի, ահա, կանգնած է...― ձեռքը պարզեց Ստավ-րոգինը։Ստավրոգինը։

― Նրա գրվածքը լավ է,― շարունակեց Վերխովենսկին,― լրտեսություն ունի։ Ընկերության յուրաքանչյուր անդամ հետևում է մյուսին և պարտավոր է մատնություն տալ։ Յուրաքանչյուրը պատկանում է բոլորին, իսկ բոլորը՝ յուրաքանչյուրին։ Բոլորը ստրուկ են և ստրկության մեջ հավասար։ Ծայրահեղ դեպքերում՝ զրպարտանք և սպանություն, իսկ գլխավորը՝ հավասարություն։ Առաջին հերթին իջեցվում է կրթության, գիտությունների և տաղանդների մակարդակը։ Գիտությունների և տաղանդների բարձր մակարդակը մատչելի է սոսկ վերին ընդունակություններին, պետք չեն վերին ընդունակություններ։ Վերին ընդունակությունները միշտ զավթել են իշխանությունը և բռնակալներ եղել։ Վերին ընդունակությունները չեն կարող բռնակալներ չլինել և միշտ այլասերել են ավելի, քան օգուտ բերել, նրանց վռնդում են կամ մահապատժի ենթարկում։ Ցիցերոնի լեզուն են կտրում, Կոպեռնիկոսի աչքերը հանում, Շեքսպիրը քարկոծվում է՝ ահա շիգալյովականությունը։ Ստրուկները պիտի հավասար լինեն, առանց բռնակալության դեռևս չի եղել ոչ ազատություն, ո՜չ հավասարություն, սակայն նախրի մեջ հավասարությո ւն հավասարությո՜ւն պիտի լինի, ահա շիգալյովակա-նությունը։ շիգալյովականությունը։ Հա-հա-հա, ձեզ համար տարօրինա՞կ է։ Ես կողմնակից եմ շիգալյովականությանը։

― Լսեք, Ստավրոգին, սարեր հարթեցնելը լավ միտք է, ծիծաղելի չէ։ Ես Շիգալյովի կողմն եմ։ Պետք չէ կրթությունը, վերջ գիտությանը։ Առանց գիտության էլ նյութը բավական է հազար տարով, բայց պիտի կայանա հնազանդությունը։ Աշխարհում մի բան չի բավականացնում սոսկ՝ հնազանդությունը։ Ուսման ծարավն արդեն արիստոկրատական ծարավ է։ Հենց քիչ-քիչ ընտանիք եղավ կամ սեր, տեղնուտեղը՝ սեփականության ցանկություն։ Մենք կմեռցնենք ցանկությունը, մենք արձակ կթողնենք հարբեցողությունը, բամբասանքը, մատնությունը, մենք արձակ կթողնենք չլսված այլասերություն, ամեն տեսակ հանճար կմարենք վաղ հասակում։ Ամեն ինչ՝ մեկ հայտարարի, կատարյալ հավասարություն։ «Մենք արհեստ ենք սովորել, մենք ազնիվ մարդիկ ենք, մեզ ուրիշ ոչինչ պետք չէ»՝ ահա անգլիական բանվորների վերջին պատասխանը։ Անհրաժեշտ է միայն անհրաժեշտը՝ սա է երկրագնդի նշանաբանը սրանից հետո։ Սակայն մի ջղաձգություն էլ է պետք, դա կհոգանք մենք՝ կառավարողներս։ Ստրուկները պիտի կառավարողներ ունենան։ Կատարյալ հնազանդություն, կատարյալ անդեմություն, բայց երեսուն տարին մեկ Շիգալյովը ջղաձգություն է արձակում նաև. բոլորը հանկարծ սկսում են իրար ուտել, մինչև որոշակի սահման, միմիայն, որ ձանձրալի չլինի։ Ձանձրույթն արիստոկրատական զգացողություն է, շիգալյովա-կանության շիգալյովականության մեջ ցանկություններ չեն լինի։ Ցանկությունը և տառապանքը՝ մեզ համար, իսկ ստրուկների համար՝ շիգալյովականություն։

― Ձեզ դուք բացառո՞ւմ եք,― նորից թռավ Ատավրոգինի Ստավրոգինի բերանից։

― Գուցեև զառանցում եմ, գուցեև զառանցում եմ,― ընդմիջեց նա շուտասելուկով,― բայց ես եմ հորինել առաջին քայլը։ Շիգալյովը երբեք չի հորինի առաջին քայլը։ Շիգալյովներ շատ կան։ Բայց մի հոգի, Ոուսաստանում Ռուսաստանում միայն մի մարդ է հորինել առաջին քայլը և գիտե, ինչպես է պետք անել։ Այդ մարդը ես եմ։ Ի՞նչ եք նայում վրաս։ Ինձ դո՜ւք, դուք եք պետք, առանց ձեզ ես զրո եմ։ Առանց ձեզ ես ճանճ եմ, գաղափար՝ սրվակի մեջ, Կոլումբոս առանց Ամերիկայի։

― Լսեք, մենք սկզբից ծայր կտանք խռովությանը,― ահավոր շտապում էր Վերխովենսկին՝ րոպեն մեկ բռնելով Ստավրոգինի ձախ թևքը։― Ես ձեզ արդեն ասել եմ. մենք կթափանցենք բուն ժողովրդի մեջ։ Գիտե՞ք, արդյոք, որ արդեն հիմա մենք ահավոր ուժեղ ենք։ Մերոնք միայն նրանք չեն, ովքեր սպանում և կրակ են տալիս, դասական կրակոցներ են արձակում կամ կծոտում։ Այդպիսիք միայն խանգարում են։ Առանց կարգապահության ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Չէ որ ես խարդախ եմ, ոչ թե սոցիալիստ, հա-հա-հա։ Լսեք, նրանց բոլորին ես հաշվել եմ. ուսուցիչը, որը երեխաների հետ մեկտեղ ծիծաղում է նրանց Աստծո և նրանց օրորոցի վրա, արդեն մերն է։ Փաստաբանը, որը պաշտպանում է ուսյալ մարդասպանին նրանով, որ սա ավելի զարգացած է իր զոհերից ու փող հայթայթելու համար չէր կարող չսպանել, արդեն մերն է։ Զգացողությունն ապրելու համար մուժիկին սպանող դպրոցականները մերն են։ Հանցագործներին անխտիր արդարացնող երդվյալները մերն են։ Դատախազը, որը սարսռում է դատարանում, որ բավականաչափ ազատական չէ, մերն է, մերը։ Կառավարիչները, գրողները, օ՜, մերոնք շատ են, ահավոր շատ, ու իրենք չգիտեն դա։ Մյուս կողմից, դպրոցականների և տխմարիկների հնազանդությունը բարձրագույն կետին է հասել, դաստիարակների լեղապարկը ճզմված է, ամենուրեք անասելի չափերի սնափառություն է, գազանային, չլսված ախորժակ... Գիտե՞ք, գիտե՞ք, թե քանի-քանիսին կհավաքենք միմիայն պատրաստի գաղափարներով։ Ես գնացի՝ մոլեգնում էր Littre-ի թեզիսը, թե հանցագործությունը խելագարություն է, վերադարձա՝ և արդեն հանցագործությունը խելագարություն չէ, այլ հենց ողջամտություն է, որ կա, համարյա թե պարտք, ծայրահեղ դեպքում՝ վսեմ բողոք։ «Է՜, զարգացած մարդասպանն ինչպե՞ս կարող է չսպանել, եթե նրան փող է պետք»։ Բայց սա լոկ մանրուք է։ Ռուսական Աստված արդեն ընկրկել է «էժանագինի» առաջ։ ժողովուրդը Ժողովուրդը հարբած է, մայրերը՝ հարբած, զավակները՝ հարբած, եկեղեցիները՝ դատարկ, իսկ դատարաններում «երկու հարյուր մտրակ կամ քարշ տուր դույլը»։ Օ՜, թողեք աճի սերունդը։ Ափսոս միայն, որ սպասելու ժամանակ չկա, թե չէ թող որ ավելի հարբած լինեին։ Ահ, ինչքան ափսոս, որ չկան պրոլետարներ։ Բայց կլինեն, կլինեն, գործը դրան է հասնում...

― Ինչի՞ համար եք ծիծաղում, ու այդպես չարությամբ։ Մի վախեցրեք ինձ։ Ես հիմա երեխայի պես եմ, կարելի է ինձ մահու չափ վախեցնել այդպիսի մի ժպիտով։ Լսեք, ես ձեզ ոչ ոքի ցույց չեմ տա, ոչ ոքի՝ այդպես է պետք։ Նա կա, բայց ոչ ոք նրան չի տեսել, նա թաքնվում է։ Իսկ գիտեք, որ կարելի է նույնիսկ հարյուր հազարից մեկին, օրինակ։ Ու երկրով մեկ կտարածվի. «Տեսե՜լ են, տեսե՜լ են»։ Իվան Ֆիլիպովիչի Սավուղ աստծուն էլ էին տեսել, թե ինչպես նա կառքով երկինք սլացավ մարդկանց աչքերի առաջ, տեսել էին «սեփական» աչքերով։ իսկ Իսկ դուք Իվան Ֆիլիպովիչը չեք, դուք պատկերք եք, Աստծո պես հպարտ, ձեզ համար ոչինչ չփնտրող, զոհի լուսապսակով, «թաքնվող»։ Գլխավորը՝ առասպե՜լը։ Դուք նրանց կհաղթեք, կնայեք ու կհաղթեք։ Նոր ճշմարտությունն է բերում և «թաքնվում է»։ Իսկ մենք այստեղ երկու-երեք սողոմոնյան վճիռ մեջտեղ կբերենք։ Խմբակներն ու հնգյակները՝ կան, թերթեր պետք չեն։ Եթե տասը հազարից միայն մի խնդիրք բավարարենք, ապա բոլորը կդիմեն խնդիրքներով։ Յուրաքանչյուր վոլոստում ամեն մուժիկ իմանա, որ ինչ-որ տեղ իբր այդպիսի մի փչակ կա, որի մեջ խնդիրքները պիտի գցել։ Եվ խորը կտնքա հողը. «Նոր արդար օրենքն է գալիս», և կալեկոծվի ծովը, ու կփլչի բալագանը, և այնժամ կմտածենք, ինչպես կանգնեցնենք քարեղեն շինությունը։ Առաջին անգամ։ Կառուցողը ''մենք'' կլինենք, մե՛նք, միայն մե՛նք։

― Բլյումը։ Հենց այդպես էլ ասաց։ Vous le connaissez? Quelque chose d’hebete et la très content dans la figure, pourtant très severe, roide et seriauh<ref>Դուք նրան ճանաչո՞ւմ եք։ Սի Մի բութ ու շատ ինքնահավան բան կա արտաքինի մեջ, միաժամանակ շատ խիստ, անմատչելի և կարևոր (ֆրանս.)։</ref>. Ոստիկանությունից էր, ենթարկվողներից, ji my connais<ref>Դրանից ինչ-որ բան հասկանում եմ (ֆրանս.)։</ref>։ Ես դեռ քնած էի, և պատկերացրեք, նա ինձ խնդրեց «նայել» իմ գրքերն ու ձեռագրերը, oui, je men souviens, il a employé ce mot<ref>Այո, հիշում եմ, նա օգտագործեց այդ բառը (ֆրանս.)։</ref>։ Նա ինձ չձերբակալեց, այլ միայն գրքերը... Il se tenait a distance<ref>Նա իրեն պահում էր տարածության վրա (ֆրանս.)։</ref>, և երբ սկսեց ինձ բացատրել իր գալստյան հանգամանքը, այնպիսի տեսք ուներ, որ ես...enfin, il avait l’air de croire que je tomberai sur lui immédiatement et que ji commencerai a le batree comme plâtre. Tous ces gens du bas etage sont comme ca<ref>Կարճ ասած, նա կարծում էր, թե անմիջապես կհարձակվեմ վրան ու կսկսեմ անխնա խփել։ Ցածր դիրքի բոլոր այդ մարդիկ այդպիսին են (ֆրանս.)։</ref>, երբ գործ ունեն օրինավոր մարդու հետ։ Ինքնըստինքյան, իսկույն ամեն ինչ հասկացա։ Voila vingt ans que ji my préparé<ref>Ահա արդեն քսան տարի ես ինձ նախապատրաստում են դրան (ֆրանս.)։</ref>։ Ես նրա համար բացեցի բոլոր դարակները Ատվեցի , տվեցի բոլոր բանալիները, ինքս էլ տվեցի, ինքս ամեն ինչ տվեցի։ J’etais digne etcalme<ref>ես Ես ինձ հանգիստ և արժանապատիվ պահեցի (ֆրանս.)։</ref>։ Գրքերից նա վերցրեց Գերցենի արտասահմանյան հրատարակությունները, «Կոլոկոլի» կազմած օրինակը, իմ պոեմի չորս սրբագրությունները, et, enfin, toutca<ref>Մի խոսքով, այդ ամենը (ֆրանս.)։</ref>։ Ապա՝ թղթեր, նամակներ et quelques une mes ébauchés historiés, critiques et politiques<ref>Ու ինչ-որ բաներ իմ պատմական, քննադատական և քաղաքական սևագրություններից (ֆրանս.)։</ref>։ Այդ ամենը նրանք տարան։ Նաստյան ասում է, թե զինվորը սայլակով տարավ ու գոգնոցով էին ծածկել, oui, cest ceia<ref>Այո, ճիշտ այդպես (ֆրանս.)։</ref> գոգնոցով։

― O՜Օ՜, Աստված, ինչպե՞ս կարող էր դա կատարվել։ Բայց ի սեր Աստծո, ավելի ճշգրիտ ասեք, Ստեպան Տրոֆիմովիչ, չէ որ սա երազ է, ինչ դուք եք ասում։

― Ես ինքս էլ եմ երազի մեջ... Savez-vous, ila prononce le nom de Teliantikoff<ref>Գիտեք, նա հիշատակեց Տելյատնիկովի անունը (ֆրանս.)։</ref>, ու կարծում եմ, որ հենց նա էլ թաքնված էր հաշտում։ Այո, հիշեցի, նա դատախազ էր առաջարկում, ու, կարծեմ, Դմիտրի ՍիտրիչինՄիտրիչին... que me doit encore quinze robles de երալաշով soit dit en passant. Enfin, ji n’ai pas trop compris<ref>Որն ինձ, իմիջիայլոց, տասնհինգ ռուբլի է պարտք երալաշով, մի խոսքով ես լրիվ չհասկացա (ֆրանս.)։</ref>։ Բայց ես խորամանկեցի նրանց, և ինչ գործ ունեմ Դմիտրի Միտրիչի հետ։ Կարծեմ, շատ սկսեցի խնդրել նրան թաքցնել, շատ խնդրեցի, շատ, վախենամ նույնիսկ, որ ստորացա, comment croyes-vous? Enfin ilaconsenti<ref>Ի՞նչ եք կարծում։ Վերջապես, նա համաձայնեց (ֆրանս.)։</ref>. Այո, հիշեցի, ինքը խնդրեց, որ ավելի լավ կլինի թաքցնենք, որովհետև նա եկել էր միայն «նայելու», et rien de plus<ref>Եվ ուրիշ ոչինչ (ֆրանս.)։</ref>, և ուրիշ ոչինչ, ոչինչ... և եթե ոչինչ չգտան, ապա ոչինչ էլ չի լինի։ Այնպես որ վերջացրինք ամեն ինչ en amis, je suis toit-a-fait content<ref>Բարեկամաբար, ես միանգամայն գոհ եմ (ֆրանս.)։</ref>։

― JI Il faut etre prêt, voyez-vous<ref>Գիտեք, պիտի պատրաստ լինել (ֆրանս.)։</ref>,― նա նշանակալի նայեց ինձ,― chague moment<ref>Ամեն վայրկյան (ֆրանս.)։</ref>... կգան, կտանեն, և թը՜ռռ՝ մարդն անհետացավ։

― Vous me mettez avec ces gens-la<ref>Դուք ինձ նույն տեղն եք դնում, այդ մարդկանց հավասար (ֆրանս.)։</ref>։ Չլինի՞ ենթադրում եք, որ ես կարող եմ լինել այդ ստորների, այդ թռուցիկ գցողների, իմ որդյակ Պյոտր Ստեպանովիչի հետ, avec ces esprits-forts de la lachete<ref>Ստորության այդ ազատամիտների հետ (ֆրանս.)։</ref>։ O՜Օ՜, Աստված։

― Savex-vous<ref>Գիտեք արդյոք (ֆրանս.)։</ref>,― հանկարծ թռավ բերանից,― պահեր են լինում, որ զգում եմ, que ji ferai la-bas quelque esclandre<ref>Որ այնտեղ մի որևէ վիճաբանություն կսարքեմ (ֆրանս.)։</ref>։ O՜Օ՜, մի գնացեք, մենակ մի թողեք ինձ։ Ma carrière est flinie anjord՝hui, je le sens<ref>Իմ կյանքի ճանապարհն այսօր ավարտվեց, ես դա զգում եմ (ֆրանս.)։</ref>։ Գիտեք, ես կարող է հարձակվեմ ու կծեմ ինչ-որ մեկին, այն փոխպորուչիկի նման...

― Quen savez-vous<ref>Ինչ գիտեք այղ այդ մասին (ֆրանս.)։</ref>, իմ ամբողջ կյանքը եղել է ... cher... նրանք ամեն ինչ կհիշեցնեն... Իսկ եթե ոչինչ չգտան, ապա ավելի վատ,― ավելացրեց նա հանկարծ անսպասելիորեն։

― Բարեկամս, բարեկամս, թող Սրբիր Սիբիր լինի, Արխանգելսկ, իրավազրկում՝ կործանումը կործանում է։ Բայց... ես ուրիշ բանից եմ վախենում (վերստին՝ շշնջաց, վախեցած տեսք և խորհրդավորություն)։

֊Իսկ ― Իսկ ինչի՜ց, ինչի՞ց։

― Է, cher,― շշնջաց նա համարյա ականջիս,― հատակը հանկարծ գնում Է է ձեր տակից, դուք իջնում եք կիսով չափ... Դա ձեզ հայտնի Է։է։

― Ես հավանություն եմ տալիս,― ասացի ես՝ հնարավորինս դիտավորյալ հանգիստ, թեև շատ էի վախենում նրա համար,― իրոք, դա ավելի լավ է, քան նստելն այսպիսի անձկության մեջ, բայց հավանություն չեմ տալիս ձեր տրամադրությանը։ Նայեք հապա, թե ում եք նման և ինչպես եք գնալու այնտեղ։ II faut etre digne et calme avec Lembke[^44]<ref>Լեմբկեի հետ պետք է արժանապատիվ ու հանգիստ պահեք ձեզ (ֆրանս.)։</ref>։ Իսկապես, հիմա դուք կարող եք հարձակվել և մեկնումեկին կծոտել այնտեղ։

― Ձեզնից պակաս բան ես չէի սպասում, ընդունում եմ ձեր զոհաբերությունը, իսկական բարեկամի զոհաբերությունը, բայց մինչև տուն, միայն մինչև տուն, դուք չպետք է, դուք իրավունք չունեք հետայսու վարկաբեկել ձեզ իմ ընկերակցությամբ։ O, croyez-moi, je serai calme!<ref>Լեմբկեի հետ պետք է արժանապատիվ ու Օ, հավատացեք ինձ, ես հանգիստ պահեք ձեզ կլինեմ (ֆրանս.)։</ref> Այս պահին ինքս ինձ խոստովանում եմ a la hauteur de tout ce quilva de plus sacre...<ref>ՕԱմեն ինչից վեր, հավատացեք ինձ, ես հանգիստ կլինեմ ինչ կա ամենասրբազան (ֆրանս.)։</ref>։

― Cher,― նա ձեռքը պարզեց դեպի անկյունը՝ կանթեղին,― cher, ես երբեք չեմ հավատացել դրան, բայց... թող այդպես լինի, թող։ (Նա խաչակնքվեց)։ Allons!<ref>Ամեն ինչից վեր, ինչ կա ամենասրբազան Գնանք (ֆրանս.)։</ref>

Ճանապարհին մեզ հետ կատարվածը զարմանալիների շարքից էր։ Բայց հարկ է ամեն ինչ հերթով պատմել։ Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ մեր փողոց դուրս գալուց մեկ ժամ առաջ քաղաքով անցել և շատերի հետաքրքրությունն էր հարուցել մարդկանց մի խումբ՝ Շպիգուլինյան ֆաբրիկայի բանվորներից՝ յոթանասուն հոգի, թերևս քիչ ավելի։ Նրանք անցել էին հանդիսավորապես, համարյա լուռ, նախապես կազմված շարքերով։ Հետո պնդում էին, որ այդ յոթանասունը եղել են ամբողջ ֆաբրիկայից ընտրվածները, իսկ Շպիգուլինը շուրջ իննը հարյուր աշխատող ուներ, որպեսզի գնան նահանգապետի մոտ և, տիրոջ բացակայության պայմաններում, նրանից դատաստան գտնեն կառավարչի նկատմամբ, որը, փակելով գործարանը և արձակելով բանվորներին, լկտիաբար խաբել էր բոլորին վերջնահաշվի մեջ՝ փաստ, որ հիմա ոչ մի կասկածի ենթակա չէր։ Ոմանք մինչև հիմա մեզանում ժխտում են ընտրության ձևը՝ պնդելով, որ յոթանասուն հոգին չափից ավելի շատ է ներկայացուցիչների համար և որ այդ ամբոխը պարզապես բաղկացած էր առավել նեղվածներից, ու եկել էին խնդրելու սոսկ իրենց համար, այնպես որ ֆաբրիկայի ընդհանուր «խռովություն», ինչ հետո այնքան թմբկահարեցին, ամենևին էլ չի եղել։ Մյուսները ոգևորված հավատացնում են, թե այդ յոթանասուն հոգին պարզապես խռովարար չեն եղել, այլ վճռականապես քաղաքականներ, այն է՝ լինելով ամենամոլեգինները, եղածից բացի, գրգռվել էին նաև հենց գաղտնի գցած թռուցիկներից։ Մի խոսքով, մեկնումեկի ազդեցությունը կամ հրահրումն առկա էր, թե՝ ոչ, մինչև հիմա ստույգ հայտնի չէ։ Իսկ իմ անձնական կարծիքն այն է, որ բանվորները գաղտնի թռուցիկներ ամենևին չէին կարդացել, իսկ եթե կարդային Էլէլ, ապա ոչ մի բառ չէին հասկանալու, միակ պատճառով, որ դրանք գրողները, ոճի համակ մերկացածությամբ հանդերձ, գրում են ծայրաստիճան անհստակ։ Բայց քանի որ ֆաբրիկայի աշխատողներն իսկապես ծանր վիճակի մեջ էին, իսկ ոստիկանությունը, ում դիմել էին նրանք, չէր ուզել հասկանալ նրանց դրությունը, ուստի ի՞նչ կար ավելի բնական նրանց մտադրությունից՝ խմբով գնալ «հենց գեներալի» մոտ, եթե կարելի է, ապա նույնիսկ թուղթ պահած գլխամասում, ծանրումեծ շարվել նրա առմուտքի առաջ ու հենց երևար, բոլորը ծնկի գային ու աղաղակեին կարծես հենց նախախնամությանը։ Իմ կարծիքով, այստեղ ոչ խռովություն էր պետք, ոչ նույնիսկ պատվիրակներ, քանզի դա հին, պատմական եղանակ է։ Ռուս ժողովուրդն ի սկզբանե սիրել է խոսակցությունը «հենց գեներալի» հետ, ճիշտն ասած, միմիայն հաճույքից, անգամ անկախ նրանից, թե ինչով կվերջանար սույն խոսակցությունը։

Նախ և առաջ, բոլորը միանգամից, երեք կառքերից, խմբով մտան ընդունարան։ Յուլիա Միխայլովնայի սենյակները տանող մուտքն առանձին էր, ուղղակի առմուտքից, դեպի ձախ, բայց այս անգամ բոլորն անցան սրահի միջով և, ես գտնում եմ, հատկապես այն պատճառով, որ այդտեղ էր գտնվում Ստեպան Տրոֆիմովիչը և որ նրա հետ կատարվածը, ինչպես նաև շպիգուլյանների մասին ամեն ինչ արդեն հայտնված էր Յուլիա Միխայլովնային՝ քաղաք մտնելիս։ Հասցրել էր տեղեկացնել ինչ-որ զանցառության համար տանը թողնված և ուղևորությանը չմասնակցած Լյամշինը, որն այդպիսով բոլորից շուտ էր իմացել կատարվածը։ Չարախինդ ուրախությամբ նետվել էր նա կազակական վարձովի կառքով, Սկվորեշնիկի տանող ճանապարհով, վերադարձող հեծյալ խմբին ընդառաջ, ուրախառիթ լուրերով։ Ես կարծում եմ, Յուլիա ՍիխայլովնանՄիխայլովնան, չնայած իր համակ վճռականությանը, այդուհանդերձ, մի քիչ շփոթվել էր՝ լսելով այդ զարմանալի նորությունները։ Ի դեպ, հավանորեն, ընդամենը մի ակնթարթ։ Հարցի քաղաքական կողմը, օրինակ, չէր կարող նրան մտահոգել. Պյոտր Ստեպանովիչն արդեն մի չորս անգամ նրան համոզել էր, որ շպիգուլինյան բոլոր աղմկարարներին պիտի ճիպոտահարել, իսկ Պյոտր Ստեպանովիչը, որոշ ժամանակից ի վեր, իսկապես արտակարգ հեղինակություն էր դարձել նրա համար։ «Բայց և այնպես... սրա համար նա ինձ պատասխան կտա»,― հավանորեն մտածել էր ինքն իրեն, ըստ որում ''նա''֊ն, հարկավ, վերաբերում էր ամուսնուն։ Հպանցիկ նշեմ, որ Պյոտր Ստեպանովիչն այս անգամ, ասես դիտավորյալ, չէր մասնակցում ընդհանուր ուղևորությանը, և առավոտից ոչ ոք նրան չէր տեսել ոչ մի տեղ։ Հիշատակեմ նաև, որ Վարվառա Պետրովնան, իր տանն ընդունելով հյուրերին, նրանց հետ քաղաք էր վերադարձել (Յուլիա Միխայլովնայի հետ նույն կառքով) վաղվա տոնախմբության կապակցությամբ կոմիտեի վերջին նիստին անպայման մասնակցելու նպատակով։ Անշուշտ, նրան նույնպես պիտի հետաքրքրեին Ստեպան Տրոֆիմովիչի մասին Լյամշինի հայտնած լուրերը, գուցեև նույնիսկ հուզեին։

Անդրեյ Անտոնովիչի հանդեպ հատուցումը սկսվեց անհապաղ։ Ավաղ, նա զգաց դա իր սքանչելի տիկնոջ վրա գցած առաջին հայացքից։ Բացեիբաց, զմայլիչ ժպիտով, արագ-արագ նա մոտեցավ Ստեպան Տրոֆիմովիչին, նրան ուղղեց սքանչելի ձեռնոցով ձեռքը և ամենաշոյիչ ողջույններ տեղաց վրան, կարծես ամբողջ այդ առավոտ իր միակ հոգսն էր շուտափույթ տեղ հասնել և գուրգուրել Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ վերջապես իր տանը տեսնելու համար։ Ոչ մի ակնարկում առավոտյան խուզարկության մասին, իբր դեռևս ոչինչ չգիտեր նա։ Ամուսնուն ուղղված և ոչ մի բառ, ոչ մի հայացք նրա կողմը՝ կարծես սրահում չլիներ նա։ Դա քիչ էր, իսկույն ևեթ Ստեպան Տրոֆիմովիչին տիրաբար բռնագրավեց ու տարավ հյուրասենյակ, կարծես վերջինս որևէ բացատրություն չուներ Լեմբկեի հետ, իսկ եթե լիներ էլ, չարժեր շարունակել։ Նորից կրկնեմ, ինձ թվում է, որ չնայած իր համակ բարձրագույն տոնայնությանը, Յուլիա Միխայլովնան այս դեպքում վերստին մեծ վրիպում թույլ տվեց։ Այստեղ նրան առանձնապես օգնեց Կարմազինովը (որն ուղևորությանն էր մասնակցել Յուլիա Միխայլովնայի հատուկ խնդրանքով և այդպիսով, թեկուզ անուղղակիորեն, վերջապես այցելել Վարվառա Պետրովնային, ինչից վերջինս, իր փոքրոգությամբ, միանգամայն զմայլված էր)։ Դեռ դռան միջից (նա ներս մտավ բոլորից ուշ) նա բղավեց՝ տեսնելով Ստեպան Տրոֆիմովիչին, նրան մոտենալով գրկաբաց, ընդհատելով նույնիսկ Յուլիա Սիխայլովնային։Միխայլովնային։

― Le sher Ce cher homme<ref>Շատ թանկագին (ֆրանս.)։</ref>,― ճղճղան ու ընտանեվարի ընդհատեց Կարմազինովը՝ չափից ավելի բարեկամաբար սեղմելով նրա ուսը ձեռքով,― դե, շուտ արեք, մեզ տարեք ձեզ մոտ, Յուլիա Միխայլովնա, այնտեղ նա կնստի ու ամեն ինչ կպատմի։

― Թույլ տվեք չհամաձայնել ձեզ, Կարմազինով,― շտապեց ընդմիջել Յուլիա Սիխայլովնան։― Միխայլովնան։― Կառլսռուէն՝ իր հերթին, բայց դուք սիրում եք մոլորեցնել, և այս անգամ մենք ձեզ չենք հավատա։ Ռուս մարդկանցից, գրողներից ո՞ր մեկն է ներկայացրել այդչափ ժամանակակից կերպարներ, կռահել այդքան ամենաարդիական հարցեր, մատնացույց արել հենց այն գլխավոր արդի կետերը, որոնցից գոյանում է ժամանկակից գործչի տիպարը։ Դուք, միայն դուք, և ուրիշ ոչ ոք։ Որից հետո հավատացնում եք հայրենիքի հանդեպ ձեր անտարբերության և Կառլսռուէի ջրատար խողովակով ձեր ահավոր հետաքրքրության մեջ։ Հա՜-հա՜։

― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, հավանաբար ձեզ հայտնի է,― ցնծագին շարունակեց Յուլիա Միխայլովնան,― որ վաղը մենք կվայելենք, սքանչելի տողեր ունկնդրելով... Սեմյոն Եգորովիչի բելետրիստական նրբագեղագույն վերջին ոգեշնչումներից մեկը, որը կոչվում է «Merci»։ Այդ գործում նա հայտարարում է, որ այլևս չի գրելու, հանուն և ոչնչի աշխարհում, եթե նույնիսկ երկնքից հրեշտակ իջնի կամ ավելի լավ է ասել, ամբողջ աշխարհիկ հասարակությունը եթե խնդրի փոխել որոշումը։ Սի Մի խոսքով, ցած է դնում գրիչն ամբողջ կյանքում, և այդ վայելչագեղ «Merci»-ն ուղղված է հասարակությանը՝ ի նշան երախտագիտության այն կայուն հիացմունքի, որով քանի-քանի տարի ուղեկցվել է նրա մշտական ծառայությունը ռուսական ազնիվ մտքին։

― Չի՜ կարող պատահել, Պյոտր Ստեպանովիչ։ Սոցիալիզմը չափազանց մեծ միտք է, որպեսզի Ստեպան Տրոֆիմովիչը չգիտակցի դա,― եռանդագին պաշտպան կանգնեց Յուլիա Սիխայլովնան։Միխայլովնան։

Բայց այստեղ ամենաանսպասելի մի հանգամանք եղավ։ Ֆոն Լեմբկեն արդեն որոշ ժամանակ սալոնում էր, բայց կարծես ոչ մեկից չնկատված, թեև բոլորը տեսել էին՝ ինչպես է ներս եկել։ Նախկին մտադրությանը հակված՝ Յուլիա Սիխայլովնան Միխայլովնան շարունակում էր քամահրել նրան։ Ամուսինը տեղավորվել էր դռան մոտ և մռայլ ու խստադեմ ունկնդրում էր խոսակցությունը։ Ակնարկումներ լսելով առավոտյան դեպքերի մասին, նա սկսեց մի տեսակ անհանգիստ շուռումուռ գալ, հայացքը հառեց իշխանին, ըստ երևույթին, զարմացած նրա առատորեն օսլայած, առաջ տնկված օձիքներից, հետո ասես հանկարծ ցնցվեց՝ լսելով ձայնն ու տեսնելով ներս խուժած Պյոտր Ստեպանովիչին, և հենց նոր էր հասցրել սոցիալիստների մասին իր իմաստնությունը հայտնել Ստեպան Տրոֆիմովիչը, հանկարծ մոտեցավ նրան՝ ճանապարհին բոթելով Լյամշինին, որն իսկույն ևեթ ետ ցատկեց շինծու շարժումով ու տարակուսանքով՝ ուսը շփելով ու ներկայացնելով, թե իրեն շատ ցավոտ են բոթել։

Նա խոսեց բարձրաձայն՝ սենյակով մեկ, եզրափակեց եռանդաշատ։ Թողած տպավորությունը հիվանդագին էր։ Բոլորն անբարեհաջող մի բան զգացին։ Ես տեսա, թե ինչպես գունատվեց Յուլիա Միխայլովնան։ Էֆեկտն ավարտվեց հիմար մի դիպվածով։ Հայտարարելով, թե միջոցները ձեռնարկված են, Լեմբկեն շրջվեց ու արագ քայլեց սենյակից դուրս, սակայն երկու քայլ գցելով՝ գայթեց գորգի վրա, առաջ մղվեց ու քիչ էր մնացել, ընկներ։ Մի պահ կանգ առավ, նայեց գայթած տեղին և բարձրաձայն ասելով՝ «Փոխել», դուրս ելավ դռնից։ Յուլիա Միխայլովնան վազեց նրա ետևից։ Նրա հեռանալուց հետո ժխոր բարձրացավ, որի մեջ դժվար Էր էր որևէ բան զանազանել։ Ասում էին, թե «վրդովված է», ոմանք էլ, թե՝ «հեռացված»։ Մյուսները մատով ցույց էին տալիս ճակատի մոտ։ Անկյունում նստած Լյամշինը երկու մատները չռեց ճակատից վեր։ Ակնարկում էին ինչ-ինչ տնային իրադարձություններ, բոլորն էլ, հարկավ, շշուկով։ Ոչ ոք ձեռքը չտարավ գլխարկին, բոլորն էլ սպասում էին։ Ես չգիտեմ՝ ինչ հասցրեց անել Յուլիա Միխայլովնան, բայց մի հինգ րոպե անց ետ եկավ՝ ամբողջ ուժով ջանալով հանգիստ երևալ։ Պատասխանում էր խուսափողաբար, թե Անդրեյ Անտոնովիչը թեթևակի հուզված է, բայց որ դա ոչինչ, որ դեռ մանկուց այդպես էր, որ ինքը «շատ ավելի լավ գիտե» և որ վաղվա տոնախմբությունը, անշուշտ, կուրախացնի նրան։ Ապա՝ շոյիչ, բայց միայն բարեկրթության համար, մի քանի խոսք ևս Ստեպան Տրոֆիմովիչին, և բարձրաձայն հրավեր կոմիտեի անդամներին՝ հենց հիմա բացել նիստը։ Այստեղ միայն կոմիտեին չմասնակցողները սկսեցին պատրաստվել տուն գնալ, սակայն այդ ճակատագրական օրվա հիվանդագին արկածները դեռևս չէին վերջացել...

Երբեք չեմ մոռանա Վարվառա Պետրովնայի դեմքին գծագրված սարսափը։ Խելացնոր տեսքով նա ելավ աթոռից՝ առաջ պարզած աջ ձեռքը, ասես պաշտպանվելու համար։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նայեց նրան, Լիզային, հանդիսականներին ու հանկարծ ժպտաց անսահման գոռոզամտությամբ և անշտապ դուրս եկավ սենյակից։ Բոլորը տեսան, թե Լիզան ինչպես վեր թռավ բազմոցից, հենց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը շրջվեց՝ դուրս գնալու, ե և ակնհայտորեն նրան հետևելու շարժում արեց, բայց ուշքի եկավ ու չվազեց, այլ կամաց դուրս եկավ՝ նույնպես ոչ մեկին ոչինչ չասելով և ոչ մեկին չնայելով, հասկանալի է, նրա ետևից պոկված Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի ուղեկցությամբ։