Changes
/* Գլուխ քսանմեկերորդ */
― Վերջացրո՛ւ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա զննում էր տեղանքի դիրքը։
==Գլուխ քսաներկուերորդ==
― Սոճու ճյուղեր կտրտիր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Պրիմիտիվոյին, ― և արագ բեր այստեղ։ Գնդացրի տեղը, ― ասաց Ագուստինին, ― ինձ դուր չի գալիս։
― Ինչո՞ւ։
― Դիր այնտեղ, ― Ռոբերտ Ջորդանը մատով ցույց տվեց տեղը։ ― Հետո կասեմ, թե ինչու։ Այդպես։ Սպասիր օգնեմ։ Այսպես, ― ասաց ու պպզեց։
Երկարավուն, նեղ ճեղքի միջով նա նայեց երկու կողմի ժայռերի բարձրությանն ու ինչ֊որ հաշվարկ արեց։
― Ավելի հեռու պետք է դնել, ― ասաց նա։ ― Մի քիչ էլ։ Լավ է։ Թող առայժմ այսպես մնա, հետո ոնց որ պետք է, այնպես էլ կանենք։ Այսպես։ Քարեր բեր։ Մեկը դիր այստեղ։ Մեկն էլ կողքը։ Տեղ թող, որպեսզի փողը ազատ շարժվի։ Քարը մի քիչ մոտ քաշիր։ Անսելմո, գնա քարայրից կացինը բեր։ Արագ։ Բա դուք գնդացրի համար խրամատ չե՞ք ունեցել, ― ասաց Ագուստինին։
― Միշտ այստեղ ենք դրել։
― Կաշկինը ձեզ չի՞ ասել, որ սա հարմար տեղ չէ։
― Ոչ։ Գնդացիրը բերել են նրա գնալուց հետո։
― Բերողը չէ՞ր իմանում դրա գործածությունը։
― Ոչ։ Բեռնակիրները բերին։
― Այ թե գործ են անում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բերեցին, տվեցին ու վերջ, հա՞, առանց որևէ հրահանգի։
― Հա, բերեցին ու տվեցին, ոնց որ նվեր են տալիս։ Մեկը մեզ, մեկն էլ Էլ Սորդոյին։ Չորս հոգի էին։ Անսելմոն էլ առաջնորդն էր։
― Զարմանալի է, ոնց էլ չորս հոգով անվնաս անցել են ռազմաճակատի գիծը։
― Իմ մտքով էլ անցավ այդ բանը, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ասացի սրանց ուղարկողը մտածել է, որ կգնան֊կկորչեն, բայց Անսելմոն բերել ու բարեհաջող տեղ է հասցրել։
― Դու օգտագործման ձևը գիտե՞ս։
― Այո։ Մի քանի անգամ փորձել եմ։ Գիտեմ։ Պաբլոն էլ գիտի։ Պրիմիտիվոն էլ։ Գիտի նաև Ֆերնանդոն։ Քարայրում քանդել ու հավաքել ենք սեղանի վրա։ Մի անգամ երկու օր չէինք կարողանում հավաքել։ Վերջերս ձեռք չենք տվել։
― Հիմա կրակո՞ւմ է։
― Այո։ Բայց չենք թողնում, որ գնչուն ու մյուսները հետը խաղ անեն։
― Հիմա նայիր։ Տես, թե ինչու ձեր դրած տեղը հարմար չէ։ Տեսնո՞ւմ ես այս երկու կողմի ժայռերը, սրանք այնքան մեզ չեն պաշտպանում, ինչքան թևերից մեզ վրա հարձակվողներին։ Այս տիպի գնդացրի համար պետք է այնպիսի դիրք ընտրել, որ կրակի տակ առնվող տարածությունը հարթ լինի։ Որպեսզի կարողանաս թևերին էլ կրակել։ Տեսնո՞ւմ ես։ Նայիր։ Հիմա մենք այդ ամբողջ տարածության վրա իշխում ենք։
― Տեսնում եմ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Բանն այն է, որ մենք երբեք չենք պաշտպանվել, միշտ հարձակվել ենք, բացի այն կռվից, երբ մեր քաղաքը գրավեցին։ Գնացքի ժամանակ զինվորներն էին maquina֊յից կրակում։
― Ուրեմն հիմա բոլորս միասին կսովորենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ընդամենը մի քանի բան է, որ պիտի հետևենք, որպեսզի ճիշտ կատարվի։ Իսկ գնչուն ո՞ւ ր է, նա այստեղ պետք է լիներ։
― Չգիտեմ։
― Իսկ որտե՞ղ կարող է լինել։
― Չգիտեմ։
Պաբլոն գնացել֊հասել էր կիրճը, հետո եկել ու շրջան էր անում հարթ բացատում, որի վրա ուղղված էր գնդացիրը։ Ռոբերտ Ջորդանը հայացքով հետևում էր նրան, նա նորից քշեց ցած՝ դեպի կիրճը, վերև բերող ոտնահետքերի կողքին ներքև տանող հետքեր թողնելով։ Հասավ ծառերին, թեքվեց ձախ ու անհետացավ։
Հուսանք, որ հեծելազորի դիմաց դուրս չի գա, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը, թե չէ, վախենում եմ, կքաշի֊կբերի այստեղ։
Պրիմիտիվոն սոճու ճյուղեր բերեց, Ռոբերտ Ջորդանը դրանցով կամար կապեց գնդացրի վրա։
― Էլի բեր, ― ասաց նա։ ― Հարկավոր է երկու գնդացիրների համար նույնպես ծածկ սարքել։ Սա այնքան էլ հաջող չեղավ, բայց ոչինչ, կացինը որ բերեն, կանենք ոնց որ պետք է։ Լսիր, ― ասաց, ― եթե ինքնաթիռների ձայն լսես, քեզ գցիր ժայռի ստվերին ու պառկիր փորիդ վրա։ Ես այստեղ կլինեմ, գնդացրի մոտ։
Հիմա որ արևը բարձրացել էր ու տաք քամի էր փչում, հաճելի էր ժայռի արևոտ կողմում։ Չորս ձի, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Երկու կին, ես, Անսելմոն, Պրիմիտիվոն, Ֆերնանդոն, Ագուստինը, ո՞նց էր, գրողը տանի, այն եղբոր անունը, դա էլ ութ։ Գչնչուին չեմ հաշվել։ Նա էլ ինը։ Պաբլոյին էլ որ գումարենք, կանի տասը, բայց նա արդեն իր ձին նստեց֊գնաց։ Անդրես։ Մի եղբոր անունը Անդրես է, մյուսինը՝ Էլադիո։ Արեց տասը։ Կես ձի էլ չի հասնում յուրաքանչյուրին։ Ասենք երեքը մնան այստեղ մարտը ընդունելու, չորսը հեռանան, Պաբլոյին էլ որ հաշվենք, հինգը։ Մնացին էլի երկուսը։ Էլադիոն էլ՝ երեք։ Բայց ո՞ւր է նա, գրողը տանի։
Աստված գիտի, թե ինչ կլինի Սորդոյին, եթե պարեկներն ընկնեն ձիերի հետքերի վրա։ Դաժան բան էր ձյան այդպես անժամանակ դադարելը։ Բայց արդեն արագ կհալչի, և ամեն ինչ կհարթվի։ Սակայն ոչ Սորդոյի համար։ Նրա համար վախենամ արդեն ուշ է։
Եթե հաջողվի այսօր մարտից խուսափել, մենք վաղվա մեր գործը կկարողանանք գլուխ բերել թեկուզ միայն այս ուժերով։ Գիտեմ, որ կկարողանանք։ Գուցե ոչ այնքան էլ լավ։ Ոչ այնպես, ինչպես պետք է, ոչ անթերի, բայց կկարողանանք, եթե բոլորս էլ ինչպես պետք է լծվենք գործին։ Եթե հաջողվի այսօր մարտից խուսափել։ Իսկ եթե չհաջողվի, թող աստված մեզ օգնի։
Այս պահին սրանից լավ նստել֊սպասելու տեղ դժվար թե լինի։ Հիմա այստեղից շարժվելն իմաստ չունի, որովհետև ոտնահետքեր կթողնենք։ Հարմար տեղ է, եթե գործերը վատ ընթացք ստանան, հնարավոր է երեք տարբեր ճամփաներով դուրս պրծնել։ Երբ մութն ընկնի, կարող ենք վերադառնալ և լուսաբացին պայթեցնել կամուրջը։ Չեմ հասկանում, թե ինչու էի ես այդքան մտածում, տանջվում։ Հիմա թվում է, թե շատ հեշտ է։ Միայն ինքնաթիռները ժամանակին գան, գոնե այս անգամ ժամանակին օդ բարձրանան։ Ուրիշ բան չեմ ուզում։ Վաղը երկինք ու գետին խառնվելու են իրար։
Այսօր կամ շատ հետաքրքիր օր կլինի, կամ շատ տաղտկալի։ Փառք տանք աստծուն, որ այդ ձին հեռացրինք։ Հիմա նույնիսկ եթե հետքերի վրա ընկած այստեղ գան, բացատում պիտի կանգնեն և շրջվեն ու գնան Պաբլոյի հետքերով։ Տեսնես ո՞ւր գնաց այդ քավթառ խոզը։ Հիմա որձ իշայծամի նման հետքերը խառնելով, խառնելով կգնա, մինչև ձյունը հալվի, հետո կպտտվի ու նորից կգա այստեղ։ Բայց այդ ձին նրան լրիվ խելքահան արեց։ Այնպես որ, կարող է նույնիսկ չվերադառնալ։ Ինչ անում է անի։ Ոնց եղել է մինչև հիմա, այնպես էլ լինելու է։ Եթե հիմա մեկն ասի, որ Էվերեստը ուսերին կառնի, դրան ավելի կհավատամ, քան Պաբլոյին։
Ինձ թվում է, որ գնդացիրը այս ժայռերի մեջ քողարկելը շատ ավելի խելացի է, քան խրամատ փորելը, որովհետև փորելը չվերջացրած կարող են պարեկները գալ, ինքնաթիռները կնկատեն վերևից։ Ճիշտը սա է, պետք է նստել ու սպասել, սպասել այնքան, ինչքան հնարավոր է։ Պետք է խուսափել մարտից։ Ես պետք է կամուրջը պայթեցնեմ։ Ես պիտի ուսապարկս վերցնեմ ու Անսելմոյի հետ գնամ կամուրջ։ Իսկ ո՞վ է ձեզ ծածկելու, եթե այստեղ կռիվ սկսվի։
Այդ պահին, երբ նայում էր չորսբոլորը, ձախից, ժայռերի մեջ երևաց գնչուն։ Խաղալով, օրորվելով սրունքների վրա, կարաբինն անփութորեն կախ գցած ուսից, թուխ դեմքը ժպիտով ողողված, ամեն ձեռքին մի մեծ սպանված նապաստակ ոտից պահած՝ բարձրանում էր գնչուն։
― Hola, Ռոբերտո, ― կանչեց նա ուրախ֊զվարթ։
Ռոբերտ Ջորդանը ձեռքը տարավ բերանը, գնչուն վախեցած նայեց շուրջը, հետո ժայռերի վրայից սահելով իջավ։ Ռոբերտ Ջորդանը պպզել էր գնդացրի կողքը, ծածկի տակ, գնչուն նապաստակները գցեց ձյան վրա ու ինքն էլ պպզեց։ Ռոբերտ Ջորդանը նայեց նրան։
― Տո hijo de la gran puta,<ref>Պոռնկորդի (իսպ․)։</ref> ― ասաց ցածրաձայն, ― այդ ո՞ւր էիր թրև գալիս, կեղտոտ։
― Սրանց ետևից էի ընկել, ― ասաց գնչուն, ― սիրվատում էին ձյուների մեջ։
― Իսկ քո պահակակե՞տը։
― Նոր էի գնացել, ― շշնջաց գնչուն։ ― Ի՞նչ է պատահել։ Վտա՞նգ կա։
― Հեծելազոր է շրջում։
― Redios,<ref>Տեր իմ աստված (իսպ․):</ref> ― ասաց գնչուն։ ― Դու տեսե՞լ ես իրենց։
― Հենց այս պահին էլ մեկը ճամբարում է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Եկել էր նախաճաշի։
― Ուրեմն դա էր, ես էլ մտածում էի, թե ինչ կրակոցի ձայն է, ― ասաց գնչուն։ ― Ես դրա կաթը։ Այստեղի՞ց է անցել։
― Այստեղից։ Քո պահակակետով։
― Ay, mi madre,<ref>Ախ, մայր իմ (իսպ․)։</ref> ― ասաց գնչուն։ ― Այս ինչ խեղճ ու դժբախտ մարդ եմ ես։
― Եթե գնչու չլինեիր, կգնդակահարեի քեզ։
― Ոչ, Ռոբերտո։ Այդպես մի ասա։ Ներիր ինձ։ Այդ նապաստակներն էին։ Լույսը դեռ չէր բացվել, որձն սկսեց ոստոստել ձյան վրա։ Ինչ իրարանցո՜ւմ էր, հնարավոր չէ պատկերացնել։ Գնացի աղմուկի ուղղությամբ, հեռացել էին արդեն։ Հետքերը բռնեցի ու շարժվեցի առաջ, տեսնեմ մի բարձրունքի վրա իրար կողքի կանգնել են ձյուների մեջ։ Խփեցի։ Տես ինչ չաղ են։ Այն էլ հիմա, այս ամսին։ Գիտե՞ս, թե ինչեր կարող է պատրաստել Պիլարը սրանցով։ Ռոբերտո, ցավում եմ, որ այդպես եղավ։ Սպանե՞լ եք ձիավորին։
― Այո։
― Դո՞ւ։
― Այո։
― Que tio,<ref>Ինչպիսի կտրիճ (իսպ․)։</ref> ― ասաց գնչուն՝ բացահայտորեն շողոքորթելով։ ― Դու իսկական հրաշք ես։
― Քո մերը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա չկարողացավ չժպտալ գնչուին։ ― Լավ, վերցրու նապաստակներիդ ու գնա մի բան բեր ճամբարից նախաճաշենք։
Ձեռքը երկարեց ու շոշափեց երկարավուն, ծանր, թավամորթ, երկարականջ, երկարոտիկ, սև, ձյան վրա բաց աչքեով անկենդան պառկած նապաստակները։
― Այո, չաղ են, ― ասաց։
― Չա՜ղ, ― ասաց գնչուն։ ― Դրանից մի֊մի տաշտ ճրագու դուրս կգա։ Այսպիսի նապաստակներ ես երազում էլ չէի տեսել։
― Դե լավ, գնա՛, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― նախաճաշը վերցրու և արագ ետ դարձիր, Պիլարին ասա, թող այդ requete<ref>Միապետական կուսակցության զինվորական կազմակերպության անդամ։</ref>֊ի փաստաթղթերը տա քեզ, որպեսզի բերես ինձ։
― Ռոբերտո, բարկացած չես ինչ վրա, չէ։
― Բարկացա՞ծ։ Կատաղած եմ։ Իսկ եթե մի հոգի չլիներ, այլ մի ջոկա՞տ։
― Redios, ― ասաց գնչուն։ ― Իրավունք ունես։ Ճիշտ ես։
― Լսիր։ Սրանից հետո այդպիսի բաներ չանես։ Երբեք։ Եթե ասում եմ կգնդակահարեմ, ես դա հենց այնպես, խոսքի համար չէ, որ ասում եմ։
― Անշուշտ։ Բայց այստեղ ուրիշ մի բան կա։ Երկու նապաստակ միանգամից, հազիվ թե այլևս ինձ հանդիպի։ Մարդու կյանքում մի անգամ է այսպիսի բան լինում։
― Anda,<ref>Գնա (իսպ․)։</ref> ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Եվ շտապ ետ դարձիր։
Գնչուն վերցրեց երկու նապաստակներն ու ժայռերի վրայով սահեց ցած։ Ռոբերտ Ջորդանը դիմացի նեղ բացվածքի միջով նորից սկսեց նայել բացատին, ավելի այն կողմ ընկած սարալանջերին։ Երկու ագռավ գլխավերևում պտույտ տվին, հետո թառեցին սոճու վրա։ Երրորդ մի ագռավ էլ միացավ նրանց։ Սրանք են իմ դետերը, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Քանի դեռ հանգիստ են, կնշանակի այդ կողմով եկող չկա։
Այս էլ գնչուն, մտածեց նա։ Իսկապես որ բանի պետք չէ։ Քաղաքականությունից բոբիկ, անկարգապահ, դրա վրա երբեք չես կարող հույս դնել։ Բայց վաղը նա ինձ պետք է։ Նրա համար էլ վաղը գործ կա։ Գնչուն պատերազմի մասնակից, լսելն իսկ տարօրինակ է։ Դրանց զինվորական ծառայությունից պետք է ազատել, ճիշտ այնպես, ինչպես քաղաքական ու կրոնաբարոյական նկատառումներով ծառայությունից հրաժարվողների են ազատում։ Կամ, ասենք, ֆիզիկական ու մտավոր պակասություններով մարդկանց։ Միևնույն է, դրանք ոչ մի բանի պիտանի չեն։ Բայց ո՞վ է այս պատերազմում քաղաքական ու կրոնաբարոյական նկատառումներ հաշվի առնում։ Ոչ մեկին էլ հիմա չեն ազատում։ Բոլորին հավասարապես պատերազմն առնում է իր հորձանուտի մեջ։ Ահա, եկավ այս անբանների խմբին էլ հասավ։ Սրանց էլ առավ իր հորձանուտի մեջ։
Ագուստինն ու Պրիմիտիվոն նոր ճյուղեր բերեցին, Ռոբերտ Ջորդանը գնդացիրն այնպես ծածկեց, որ օդից չերևա, իսկ անտառի կողմից եկողներին շատ բնական թվա։ Հետո նրանց ցույց տվեց ապառաժուտ այն բարձրունքը, որն ամենահարմար դիտակետը կարող էր լինել, այդտեղից և՛ դիմացի բացատն է երևում, և՛ աջ կողմը։ Ձախակողմյան միակ անցքին ինքը կհսկի։
― Եթե որևէ մեկին տեսնես, չկրակես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մի փոքրիկ քար վերցրու ու ցած գլորիր, հրացանով էլ նշան տուր, այսպես, ― հրացանն այնքան բարձրացրեց, կարծես ինչ֊որ բանից գլուխը պաշտպանելու համար։ ― Իսկ որ այսպես անես, կիմանանք, թե քանի հոգի են, ― հրացանը մի քանի անգամ բարձրացրեց ու իջեցրեց։ ― Եթե հետևակ լինի, հրացանի փողը դեպի ներքև պահիր։ Այսպես։ Չկրակես, մինչև maquina֊ն չսկսի։ Նշան կբռնես մարդկանց ծնկին, այդ բարձունքից այդպես պետք է կրակել։ Եթե երկու անգամ սուլեմ, կիջնես ու ժայռերի տակով կգաս այստեղ, maquina֊յի մոտ։
Պրիմիտիվոն հրացանը բարձրացրեց։
― Հասկացա, ― ասաց։ ― Շատ պարզ է։
― Ուրեմն նախ մի փոքրիկ քար ես գլորում, որպես նախազգուշացում, հետո ցույց ես տալիս ուղղությունն ու եկողների քանակը։ Բայց տես, որ չնկատվես։
― Այո, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Իսկ կարո՞ղ եմ նռնակ գցել։
― Ոչ, քանի maquina֊ն չի սկսել կրակել։ Որովհետև հեծելազորը կարող է ձիու հետքերով գալ և նորից շրջվել ու գնալ Պաբլոյի հետքերով։ Պիտի ջանանք մարտից խուսափել, եթե դա հնարավոր է։ Ամեն կերպ պիտի խուսափենք։ Դե հիմա գնա։
― Me voy, ― ասաց Պրիմիտիվոն և հրացանը կողքից քարշ տալով սկսեց մագլցել ապառաժուտ բարձունքն ի վեր։
― Ագուստին, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― դու հիմա ինձ ասա, թե ինչ գիտես այս գնդացրից։
Բարձրահասակ, սև, մազակալված դեմքով, փոս ընկած աչքերով, բարակ շրթներով, աշխատավորի կոշտացած ու խոշոր ձեռքերով Ագուստինը պպզեց։
― Pues,<ref>Դե (իսպ․)։</ref> կարող եմ լիցքավորել։ Նշան բռնել։ Կրակել։ Ուրիշ ոչինչ։
― Ուրեմն այսպես, չես կրակի մինչև քո և նրանց միջև եղած տարածությունը հիսուն մետիրց պակաս չլինի, հետո, կկրակես միայն այն ժամանակ, երբ կհամոզվես, որ գնում են դեպի քարայրը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Եղավ։ Իսկ այդ հիսուն մետրը ինչքան է։
― Մինչև դիմացի ժայռը։ Եթե սպա լինի, նախ նրան կխփես, հետո գնդացիրը կշրջես մյուսների վրա։ Կշրջես շատ դանդաղ, քիչ֊քիչ։ Ես Ֆերնանդոյին էլ կսովորեցնեմ կրակել։ Ամուր կպահես, որպեսզի չթռչկոտի, լավ նշան կբռնես, և իմացիր՝ ամեն անգամ վեց փամփուշտից ավելի չկրակես, եթե հնարավոր է, որովհետև փողը սկսում է վեր֊վեր թռչել։ Ամեն անգամ որ սկսում ես կրակել, կրակիր մեկի վրա, հետո հերթով անցիր մյուսներին։ Եթե հեծյալի վրա ես կրակելու, նշան բռնիր փորին։
― Եղավ։
― Այստեղ մի հոգի ևս պետք է, որպեսզի գնդացրի ոտքերը պահի, թե չէ կթռչկոտի։ Միևնույն ժամանակ էլ գնդացիրը կլիցքավորի։
― Իսկ դու որտե՞ղ ես լինելու։
― Այ, այնտեղ, դեպի ձախ, վերևում, որպեսզի ամեն կողմ տեսնեմ, բացի այդ, այս փոքր maquina֊յով էլ քո ձախ թևը կապահովեմ։ Եթե գան, կարելի է այստեղ լավ կոտորած սարքել։ Բայց մինչև լավ չմոտենան, չկրակես։
― Կարծում եմ, որ կարող ենք մի կոտորած սարքել։ Menuda matanza:<ref>Փոքրիկ սպանդ (իսպ․):</ref>
― Բայց և այնպես ավելի լավ կլինի, եթե չգան։
― Եթե քո այդ կամուրջը չլիներ, կարելի էր կոտորել ու հեռանալ այս վայրերից։
― Դա ոչ մի արժեք չէր ունենա։ Ոչ մի նպատակի չէր ծառայի։ Պատերազմը շահելու համար կամրջի պայթեցումը նշանակություն ունի։ Ծրագրված ռազմական գործողությունների մեջ դա իր դերը ունի։ Իսկ սա ոչ մի արժեք չունի։ Սա մի աննշան պատահար է։ Դատարկ բան։
― Que va, դատարկ բան։ Ամեն սպանվածի հետ մի ֆաշիստ պակասում է։
― Այո։ Բայց եթե կամուրջը պայթեցվի, մենք կկարողանանք Սեգովիան գրավել։ Նահանգի գլխավոր քաղաքը։ Դու դրա մասին մտածիր։ Դա կլինի մեր առաջին գրաված քաղաքը։
― Դու իսկապե՞ս հավատում ես, որ մենք կարող ենք Սեգովիան գրավել։
― Այո։ Հնարավոր է, եթե կամուրջն այնպես պայթեցվի, ինչպես պետք է։
― Լավ կլիներ, որ և՛ այստեղ կոտորեինք, և՛ այդ կամուրջը պայթեցնեինք։
― Ախորժակդ վատ չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Խոսակցության ամբողջ ընթացքում նա նայում էր ագռավներին։ Մեկը գլուխը շրջեց ինչ֊որ բանի, հետո կռավեց ու թռավ։ Մյուսը մնացել էր ծառին։ Ռոբերտ Ջորդանը նայեց Պրիմիտիվոյի կողմը՝ ապառաժուտ բարձունքին։ Պրիմիտիվոն ուշադիր դիտում էր, սակայն ոչ մի ազդանշան չէր տալիս։ Ռոբերտ Ջորդանը կռացավ, քաշեց ավտոմատի փակաղակը, ստուգեց փամփշտանոցն ու նորից գցեց իր տեղը։ Երկրորդ ագռավը շարունակում էր անշարժ մնալ ծառի վրա։ Առաջինը մի լայն շրջան գործեց և նորից եկավ թառեց ծառին։ Արևի ու գաղջ քամու շնչից հալչող ձյունը սոճիների կռացած ճյուղերից թափվում էր գետնին։
― Վաղը դու կոտորածի հնարավորություն կունենաս, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Լուսաբացին սղոցարանի պահակակետը պիտի ոչնչացվի։
― Ես պատրաստ եմ, ― ասաց Ագուստինը։
― Եվ ճանապարհաշինության վարպետի հյուղակը, կամրջից ներքև։
― Որը ասես, այն էլ կանեմ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Կարող եմ երկուսն էլ։
― Երկուսը չի լինի։ Պետք է նույն պահին ոչնչացվեն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ուրեմն որը որ ասես, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ինչքան ժամանակ է, ուզում էի մի գործ անել, մասնակցել պատերազմին։ Պաբլոն մեզ բոլորիս անգործ փտեցրեց։
Անսելմոն կացինն առած եկավ։
― Էլի՞ ես ճյուղեր ուզում, ― հարցրեց նա։ ― Ինձ թվում է, որ լավ է քողարկված։
― Ճյուղեր պետք չեն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դու հիմա երկու փոքր ծառ բեր, տնկենք այստեղ, որպեսզի այս ճյուղերն էլ ավելի բնական երևան։
― Հիմա բերեմ։
― Խորքից կտրիր, այնպես, որ կոճղերը չերևան։
Ռոբերտ Ջորդանը լսեց թիկունքից եկող կացնի հարվածների ձայնը։ Նայեց վերև՝ Պրիմիտիվոյին, նայեց ներքև՝ սոճուտի բացատին։ Ագռավներից մեկը դեռևս այնտեղ էր։ Հետո ականջին համաչափ, բարձրից եկող մի դզզոց հասավ։ Հայացքը բարձրացրեց՝ ինքնաթիռ էր, շատ բարձր, փոքրիկ֊փոքրիկ, գրեթե անշարժ կախված երկնքում արծաթին էր տալիս արևի շողերի տակ։
― Մեզ չեն տեսնի, ― ասաց նա Ագուստինին։ ― Բայց լավ է թաքնված մնանք։ Հետախույզ ինքնաթիռ է, արդեն երկրորդն է այսօր։
― Բա երեկվաննե՞րը, ― հարցրեց Ագուստինը։
― Հիմա որ հիշում եմ, թվում է վատ երազ էր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Դրանք Սեգովիայում պետք է որ լինեն։ Վատ երազը սպասում է այնտեղ, որպեսզի իրականություն դառնա։
Ինքնաթիռն անցել էր լեռների մյուս երեսը և արդեն չէր երևում, բայց շարժիչների ձայնը դեռևս շարունակում էր մնալ օդում։
Ռոբերտ Ջորդանը հայացքն իջեցրեց և նույն պահին էլ նկատեց, որ ագռավը թռավ։ Առանց որևէ կռավոցի ծառերի վրայով թռավ ու գնաց։
==Գլուխ քսաներեքերորդ==
― Պառկիր, ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը Ագուստինին, հետո գլուխը շրջեց և ձեռքի շարժումով պառկելու նշան արեց Անսելմոյին, որը եղևնին տոնածառի պես ուսն առած ժայռերի վրայով գալիս էր։ Ծերունին ծառը գցեց ժայռերի ետևն ու ինքն էլ ծածկվեց այնտեղ։ Ռոբերտ Ջորդանը բացատի վրայով նայում էր անտառին։ Ոչինչ չէր երևում, ոչ մի ձայն չկար, նա լսում էր միայն իր սրտի բաբախյունը, հետո ականջին քարի խփոցի ձայն հասավ, դրան հետևեց գլորվող քարակտորի շխկոցը։ Գլուխը շրջեց աջ և տեսավ, որ Պրիմիտիվոյի հրացանը հորիզոնական վիճակում չորս անգամ բարձրացավ ու իջավ։ Հետո հայացքը շրջեց ու դարձյալ նայեց անտառի բացատին, որի ձյունածածկ հարթության վրա երևում էին սմբակների շրջան գծած հետքերը։
― Հեծելազոր է, ― ցածրաձայն ասաց Ագուստինին։
Ագուստինը նայեց նրան, և նրա թուխ, փոս ընկած այտերը հեռացան իրարից ու դեմքի վրա ժպիտ գծագրվեց։ Ռոբերտ Ջորդանը նկատեց, որ նա սկսեց քրտնել։ Ձգվեց, ձեռքը դրեց Ագուստինի ուսին։ Այդ պահին անտառից չորս ձիավոր դուրս եկան, զգաց, որ Ագուստինի մկանները պրկվում են իր ձեռքի տակ։
Ձիավորներից մեկը գալիս էր առջևից, երեքը հետևում էին նրան։ Առաջինը գնում էր ձիու հետքերով։ Գնում էր հայացքը գետնին հառած։ Մյուսները կիսաշրջան կազմած հետևում էին նրան։ Առաջանում էին մեծագույն զգուշությամբ։ Ռոբերտ Ջորդանը պառկել էր փորի վրա, թևերը լայն բաց էր արել ու, գնդացիրն ուղղած նրանց, ուշադիր հետևում էր։ Զգում էր, թե ինչպես է սիրտը խփում ձյունոտ գետնին։
Առջևից ընթացող ձիավորը ձիու հետքերով եկավ հասավ այնտեղ, որտեղից Պաբլոն շուռ էր եկել ու գնացել ներքև։ Նա կանգ առավ։ Մյուսները հասան նրան և նույնպես կանգ առան։
Գնդացրի կապտավուն, պողպատյա փողի վրայով Ռոբերտ Ջորդանը պարզ տեսնում էր նրանց։ Նա տեսնում էր այդ մարդկանց դեմքերը, գոտիներից կախ արած սրերը, ձիերի քրտինքից մգացած կողերը, կոնաձև գլխանոցով խակի գույնի թիկնոցները և նույնպես խակի գույնի նավառական ձևով թեք դրած բերետները։ Առջևից գնացողը ձիու գլուխը շրջեց դեպի ժայռի բացվածքը, կանգնեց գնդացրին դեմ֊հանդիման, և Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ նրա երիտասարդ, արևառ ու հողմահար թուխ դեմքը, մոտ֊մոտ նստած աչքերը, սապատավոր քիթն ու երկարավուն, սրածայր կզակը։
Կանգնել էր ձին այդտեղ՝ գլուխը բարձր, կուրծքն ուղիղ Ռոբերտ Ջորդանի գնդացրի փողին, թամբի աջ կողմում ամրացված պատյանի միջից դուրս էր ցցվել ավտոմատը։ Առջևից ընթացող ձիավորը ընկերներին մատով ցույց տվեց ժայռի բացվածքը, որտեղ գնդացիրն էր։
Ռոբերտ Ջորդանը արմունկներն ամուր հենեց գետնին և գնդացրի փողի վրայով նայեց այդտեղ, ձյան վրա կանգ առած չորս հեծյալներին։ Ետևից եկողները ավտոմատներն հանել էին պատյաններից, երկուսը դրել էին թամբի լայնքով, երրորդը գցել էր աջ կողմն ու կոթը ազդրին սեղմած պահել էր ձեռքով։
Հազիվ թե երբևիցե բախտ վիճակվի այսքան մոտիկ տարածությունից ու այդքան պարզ սրանցից մեկնումեկին տեսնելու և վրան նշան բռնելու, մտածեց նա։ Սովորաբար, երբ նայում էր նշանացույցից, մարդիկ նման են լինում մանրանկարների, և սատանան գիտի, թե ինչպիսի ջանքեր ես գործադրում ճիշտ նշան բռնելու համար։ Գալիս են մեծ մասամբ վազելով, ընկնում են, նորից վեր կենում ու վազում, և կրակում ես, ասենք զառիթափի ուղղությամբ, փողոցի երկայնքով, պատուհաններին։ Կամ էլ տեսնում ես, թե ինչպես են հեռվում ճանապարհով շարժվում։ Այսպես լինում է միայն գնացքների պայթեցման ժամանակ, երբ պարզ երևում են նշանացույցում, ինչպես որ հիմա այս չորսը, ու կարող ես ուղղակի հնձել։ Այս տարածության վրա նշանացույցում սովորականից երկու անգամ մեծ են երևում։
Դու՛, ասաց մտքում, գնդացրի փողն ուղղած առջևից եկող ձիավորի կրծքին՝ խակի գույնի թիկնոցի վրա առավոտյան արևի ճառագայթներից շողշողացող ծանուցանիշից փոքր֊ինչ աջ։ Դո՛ւ, ասաց մտքում, մտածելով արդեն իսպաներեն ու մատներով պինդ սեղմած ապահովիչը, որպեսզի ժամանակից շուտ չարձակի գնդացրի կրակի արագահաս, մահաբեր տարափը։ Դո՛ւ, կրկնեց մտքում, դու այդ երիտասարդ տարիքում մեռած ես արդեն։ Նաև դո՛ւ, ասաց մտքում, նաև դո՛ւ, նաև դո՛ւ։ Բայց թող այդ բանը տեղի չունենա։ Թող այդ բանը տեղի չունենա։
Նա զգաց, որ Ագուստինը ուզում էր հազալ, բայց կարողացավ պահել իրեն ու խորխը կուլ տալ։ Հետո նորից ճյուղերի արանքից նայեց գնդացրի կապտավուն, յուղած փողի վրայով՝ մատներն ապահովիչի վրա տակավին պինդ պահած, և տեսավ, որ առջևից ընթացող հեծյալը ձիու գլուխը շրջեց ու Պաբլոյի հետքերով գնաց դեպի անտառ։ Մյուսներն էլ վարգով հետևեցին նրան, և Ագուստինը ցածրաձայն ասաց․
― Cabrones!
Ռոբերտ Ջորդանը շրջվեց, նայեց ժայռերի կողմը, ուր սուզվել էր Անսելմոն ծառի հետ մեկտեղ։
Գնչու Ռաֆայելը խուրջինը շալակած, հրացանն ուսին գցած ժայռերի վրայով գալիս էր իրենց կողմը։ Ռոբերտ Ջորդանը ձեռքով նշան արեց, որպեսզի թաքնվի, գնչուն պառկեց ու էլ չերևաց։
― Կարող էինք չորսին էլ սպանել, ― հանգիստ ասաց Ագուստինը։ Քրտինքը դեռ չէր չորացել նրա վրա։
― Այո, ― շշունջով պատասխանեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց թե կրակելուց հետո ինչեր կարող էին պատահել, դժվար է ասել։
Հենց այդ րոպեին նորից գլորվող քարակտորի ձայն լսեց և արագ նայեց շուրջը։ Ոչ գնչուն էր երևում, ոչ Անսելմոն։ Նայեց ժամացույցին, հետո Պրիմիտիվոյին, որն անընդհատ բարձրացնում֊իջեցնում էր հրացանը։ Արդեն քառասունհինգ րոպե է, որ Պաբլոն հեռացել է այստեղից, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը և այդ պահին էլ ձիերի սմբակների դոփյուն լսեց։
― No te apures, ― շշուկով ասաց Ագուստինին։ ― Չանհանգստանաս։ Սրանք էլ մյուսների նման կանցնեն֊կգնան։
Քսան հոգուց կազմված հեծելազորային շարասյունը, նույնպիսի համազգեստով, ինչ առաջին չորսը, սրերը կողքներից կախած, հրացանները պատյաններում, զույգ֊զույգ շարված՝ եկան, շրջան գործեցին բացատում և մյուսների նման գնացին դեպի անտառը։
― Tu yes? ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Ագուստինին։ ― Տեսա՞ր։
― Շատ էին, ― ասաց Ագուստինը։
― Սրանց հետ էինք գործ ունենալու, եթե մյուսներին ոչնչացնեինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը ցածրաձայն։ Սրտի տրոփյունը չէր զգում արդեն, հիմա զգում էր հալված ձյունից թրջված վերնաշապկի թացությունը։ Դատարկության զգացողություն էր կրծքում։
Արևն արագ հալեցնում էր ձյունը։ Ծառաբների կողքերին ջրափոսեր էին գոյացել, գնդացրի փողի տակ, հենց իր դիմաց, ձյունը կիսով չափ հալվել, մանյակի տեսք էր ստացել, վերևից ընկնող արևի շողերից ու ներքևից եկող հողի տաք շնչից դարձել էր փխրուն։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց Պրիմիտիվոյի կողմը։ Նա ձեռքերը խաչ արեց։ Դա նշանակում էր ոչինչ չկա։
Ժայռերի ետևից երևաց Անսելմոյի գլուխը, Ռոբերտ Ջորդանը նշան արեց, որպեսզի նա մոտիկ գա։ Ծերունին ժայռերի վրայով սող տալով եկավ ու երեսնիվայր պառկեց գնդացրի կողքին։
― Շա՜տ էին, ― ասաց։ ― Շա՜տ։
― Ծառերն արդեն պետք չեն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը նրան։ ― Անտառապատման գործով զբաղվելու անհրաժեշտությունը վերանում է։
Անսելմոն ու Ագուստինը ժպտացին։
― Քողարկումը քննություն բռնեց, իսկ ծառեր տնկելն հիմա վտանգավոր է, որովհետև կարող են վերադառնալ, և թերևս այնքան էլ բութ չեն։
Նրանց հետ խոսելու կարիքը ցույց էր տալիս, որ վտանգը լուրջ է եղել։ Վտանգի մեծությունը նա միշտ կարողացել էր որոշել հետագայում առաջացող խոսելու ցանկության ուժգնությամբ։
― Լավ էինք քողարկվել, չէ՞, ― ասաց նա։
― Լավ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ես այդ ֆաշիստների լավը։ Չորսին էլ կարող էինք սպանել։ Դու տեսա՞ր նրանց, ― ասաց Անսելմոյին։
― Տեսա։
― Լսիր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանն Անսելմոյին։ ― Կգնաս քո երեկվա դիտակետը կամ ավելի լավ մի տեղ, ինքդ ընտրիր, և կհետևես ճանապարհի անցուդարձին, ոնց որ երեկ։ Լավ ուշացել ենք արդեն։ Կմնաս մինչև մութն ընկնի։ Հետո վերադարձիր, մեկ ուրիշին կուղարկենք։
― Բա ոտնահետքե՞րս։
― Ձյունը կհալչի, հետո կգնաս։ Գնա ներքևով։ Ձյունից հետո ճանապարհը ցեխոտ կլինի։ Ուշադրություն դարձրու շա՞տ են մեքենաներ անցել, թե ոչ, տես տանկերի հետքեր կա՞ն ձյան վրա։ Այսքան բան եմ ուզում քեզանից։
― Թույլ կտա՞ս։
― Անշուշտ։
― Քո թույլտվությամբ, ավելի լավ չի՞ լինի, եթե ես գնամ Լա Գրանխա և իմանամ, թե երեկ գիշեր ինչ է տեղի ունեցել այնտեղ, մեկնումեկին էլ հանձնարարեմ, որ այսօրվա անցուդարձը մի թղթի վրա գրի առնի, ոնց որ երեկ ես, հետո այս իրիկուն բերի֊հասցնի, կամ էլ ես գնամ֊բերեմ։
― Իսկ պարեկող հեծելազորից չե՞ս վախենում։
― Ոչ, եթե ձյունը հալվի։
― Լա Գրանխայում կա՞ այնպիսի մեկը, որ այդ գործն անի։
― Այո։ Այս գործը՝ այո։ Մի կին կա, նա կանի։ Լա Գրանխայում վստահելի կանայք շատ կան։
― Ես էլ եմ կարծում, որ կան, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ավելին, համոզված եմ, նրանցից մի քանիսը ուրիշ նպատակների ևս կարող են ծառայել։ Ուզո՞ւմ ես ես գնամ։
― Թող ծերուկը գնա։ Դու գնդացրի լեզուն գիտես, իսկ օրը երկար է։
― Ձյունը հենց որ հալվի, կգնամ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Շուտով կհալվի։
― Ի՞նչ ես կարծում, Պաբլոյին կարո՞ղ են բռնել, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը Ագուստինին։
― Պաբլոն հնարամիտ է, ― ասաց Ագուստինը։ ― Հնարավո՞ր է առանց որսաշների խելոք եղջերուն բռնել։
― Երբեմն՝ այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Բայց ոչ Պաբլոյին, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ինչ խոսք, նախկին Պաբլոյից հիմա միայն փշրանքներ են մնացել։ Բայց հենց այնպես, բախտի բերմամբ չէ, որ նա կարողացել է այս սարերում ոչ միայն կենդանի մնալ, այլև իր քեֆին, պայթելու չափ խմել, երբ ուրիշները վաղուց արդեն գլուխները դրել են պատերի տակ։
― Նա իսկապե՞ս այդքան հնարամիտ է։
― Շատ հնարամիտ է։
― Արտակարգ ընդունակություններ ես չնկատեցի նրա մոտ։
― Como que no?<ref>Ինչպե՞ս թե չէ (իսպ․):</ref> Եթե նա արտակարգ ընդունակություններ չունենար, երեկ գիշեր մահացած պիտի լիներ։ Ինձ թվում է, Ingles, որ դու քաղաքականությունից ու պարտիզանական կռիվներից շատ քիչ բան ես հասկանում։ Քաղաքականության ու այս կռիվների մեջ գլխավորն այն է, որ կարողանաս գոյությունդ շարունակել։ Տեսա՞ր, ոնց կարողացավ երեկ գիշեր իր գոյությունը շարունակել։ Այնքան էլ թրիք կերցրինք մարդուն, դու էլ, ես էլ։
Հիմա, երբ Պաբլոն կրկին միացել էր իրենց, Ռոբերտ Ջորդանը չէր ուզում նրա դեմ որևէ բան ասել ու զղջաց, որ նրա ընդունակությունների մասին այդպես անզգույշ ձևով արտահայտվեց։ Ինքն էլ շատ լավ գիտեր, որ Պաբլոն հնարամիտ է։ Պաբլոն էր, որ անմիջապես նկատեց կամրջի պայթեցմանը վերաբերող հրամանի բոլոր թերությունները։ Նրա նկատմամբ տածած հակակրանքն էր պատճառը, որ այդպես արտահայտվեց, արտահայտվեց ու տեղնուտեղն էլ հասկացավ, որ սխալ գործեց։ Դա էլ քեզ լարված վիճակից հետո շատախոսելու հետևանքը։ Խոսքը կտուրը գցելով դարձավ Անսելմոյին։
― Ո՞նց ես օրը ցերեկով Լա Գրանխա գնալու։
― Բավական լավ, ― ասաց ծերունին։ ― Առանց զինվորական նվագախմբի։
― Ու վզից կախած զանգուլակների, ― ասաց Ագուստինը։ ― Կամ էլ դրոշակ պարզած։
― Ո՞ր կողմով ես գնալու։
― Վերևով, հետո կիջնեմ ու կգնամ անտառով։
― Իսկ եթե բռնվե՞ս։
― Փաստաթղթեր ունեմ։
― Դա բոլորս էլ ունենք, բայց որ բռնվեցիր, մերը պիտի շտապ ուտես։
Անսելմոն գլուխը թափ տվեց և ձեռքը տարավ ու թփթփացրեց բաճկոնի կրծքագրպանը։
― Քանի՜֊քանի՜ անգամ են արդեն ստուգել, ― ասաց նա, ― բայց դեռ ոչ մի անգամ կուլ չեմ տվել։
― Ես կարծում եմ, որ լավ կլինի դրանց վրա մի քիչ մանանեխ քսենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մեր փաստաթղթերը ես պահում եմ ձախ կրծքագրպանումս, ֆաշիստներինը՝ աջ։ Այդպես չես շփոթվի, ինչքան էլ չնախատեսված դեպք լինի։
Երևի շատ ծանր է եղել այն պահին, երբ ձիավորների առաջին խմբի առաջնորդը մատնացույց արեց ժայռի բացվածքը, որովհետև բոլորն էլ սկսել են շատ խոսել։ Չափից շատ, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Լսիր, Ռոբերտո, ― ասաց Ագուստինը, ― ասում են, որ կառավարությունը օր֊օրի վրա աջ է թեքվում։ Ասում են Հանրապետությունում հիմա այլևս ընկեր չեն ասում միմյանց, այլ Senor և Senora։ Գուցե գրպաններիդ տեղերը փոխես, հա՞։
― Երբ բոլորովին աջ թեքվի, կդնեմ շալվարիս ետևի գրպանը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― այն էլ կքաշեմ մեջտեղը։
― Լավ, թող մնան շապիկիդ գրպանում, ― ասաց Ագուստինը։ ― Մի՞թե պատերազմը շահելու ենք, իսկ հեղափոխությունը տանուլ տալու։
― Ոչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց եթե մենք այս պատերազմը չշահենք, ո՛չ հեղափոխություն կմնա, ո՛չ Հանրապետություն, ո՛չ ես, ո՛չ դու, ոչ մի բան, միայն մի մեծ carajo:<ref>Հայհոյանք իսպաներեն։</ref>
― Ես էլ եմ այդպես ասում, ― ասաց Անսելմոն։ ― Դրա համար էլ մենք այս պատերազմը պետք է շահենք։ Պիտի հաղթենք, բայց ոչ մեկին պետք չէ գնդակահարել, ― ասաց Անսելմոն։ ― Պետք է արդարությամբ կառավարենք, թող ամեն մարդ իր մասնակցության չափով ստանա իր բաժինը։ Իսկ ովքեր կռվել են մեր դեմ, նրանց պետք է դաստիարակել, ցույց տալ իրենց սխալները։
― Պետք է գնդակահարել, ― ասաց Ագուստինը։ ― Պետք է գնդակահարել, այնքա՜ն գնդակահարել, այնքա՜ն։ Շատ֊շատ։
Աջ բռունցքը նա սկսեց խփել ձախ ձեռքի ափին։
― Ոչ մեկին պետք չէ գնդակահարել։ Ոչ իսկ ղեկավարներին։ Պետք է աշխատանքի միջոցով վերափոխել նրանց։
― Ես գիտեմ, թե ինչ աշխատանքի կդնեմ նրանց, ― ասաց Ագուստինն ու մի կտոր ձյուն գցեց բերանը։
― Ի՞նչ աշխատանքի, անպետք, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Երկու տեսակ, ամենափայլուն։
― Ասա տեսնենք։
Ագուստինը ևս մի կտոր ձյուն գցեց բերանը, նայեց բացատին, որտեղ քիչ առաջ հեծյալների խումբն էր երևացել։ Հետո թքեց բերանում հալված ձյունը։
― Vaya: Ինչ նախաճաշ է, է՜, ― ասաց։ ― Այդ զզվելի գնչուն ո՞ւր մնաց։
― Դե ասա, այդ ի՞նչ աշխատանք է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Խոսի՛ր, կեղտոտ բերան։
― Թռիչք ինքնաթիռներից առանց պարաշյուտի, ― ասաց Ագուստինը և աչքերը փայլեցին։ ― Սա նրանց համար, ում խղճում ենք։ Մյուսներին նստեցնել ցանկապատերի ցցերին։
― Ստոր բաներ ես ասում, ― ասաց Անսելմոն։ ― Այդ ձևով մենք երբեք հանրապետություն չենք ունենա։
― Ես դրանց բոլորի ամորձիները կհանեի, ապուր կեփեի ու հիսուն կիլոմետր մեջը լող կտայի, ― ասաց Ագուստինը։ ― Երբ այն չորս հոգին եկան ու կանգ առան, երբ տեսա, որ կարող ենք չորսին էլ սպանել, ոնց որ նժույգին սպասող զամբիկ լինեի։
― Թեև գիտես, թե ինչու չսպանեցինք, ― հանգիստ ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Այո, ― ասաց Ագուստինը։ ― Գիտեմ։ Բայց այնպիսի պահանջ էի զգում, կարծես կատղորած զամբիկ լինեի։ Դու դա չես հասկանա, եթե ինքդ քո վրա անձամբ չես զգացել։
― Լավ քրտնել էիր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես մտածեցի, որ վախից է։
― Վախի՞ց։ Այո, ― ասաց Ագուստինը։ ― Վախը կար, բայց կար և այն մյուսը։ Եվ այն մյուսից ավելի ուժեղ բան չկա այս կյանքում։
Այո, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Մենք սա անում ենք հանգիստ, անկիրք, բայց նրանք այդպես չեն, և երբեք չեն եղել։ Դա նրանց գերագույն սրբությունն է։ Դա նրանց հնագույն հավատն է, այն, որը տիրել է այստեղ մինչև Միջերկրականի հեռավոր ափերից եկած նոր կրոնի հաղթանակը։ Բայց նրանք երբեք չեն հրաժարվել այն մեկից, անթեղել են սոսկ, որպեսզի պատերազմների, ինկվիզիցիաների հետ այն նորից դուրս գա մոխիրների տակից։ Սրանք Auto de Fe֊ի ժողովուրդ են՝ հավատաքննության։ Սպանել՝ բոլորն էլ սպանում են, բայց մերը սրանցից տարբերվում է։ Իսկ դո՞ւ, ասաց ինքն իրեն, դու երբևէ չե՞ս գայթակղվել դրանով։ Չե՞ս գայթակղվել Սիեռայում։ Ոչ էլ Ուսերայո՞ւմ։ Ոչ էլ Էսթրեմադուրայում գտնվելուդ ժամանա՞կ։ Ոչ էլ երբևէ՞։ Que va, ասաց ինքն իրեն։ Գայթակղվել ես յուրաքանչյուր գնացքի պայթեցման ժամանակ։
Վերջ տուր քո այդ կասկածելի գրական մտորումներին բերբերների ու հին իբերացիների մասին և ընդունիր, որ քեզ ևս, ինչպես իր կամքով կռվի եկած ամեն մի զինվորի, խոստովանեն, թե ոչ, դուր է եկել սպանությունը։ Անսելմոյին դուր չի գա, որովհետև նա որսորդ է, զինվոր չէ։ Նրան էլ մի իդեալականացրու։ Որսորդները կենդանիներ են սպանում, զինվորները՝ մարդ։ Մի՛ խոսիր ինքդ քեզ, մտածեց նա։ Ոչ էլ գրական մարզանքների նյութ դարձրու դա։ Արդեն երկար ժամանակ է, որ վարակվել ես այդ ցավով։ Անսելմոյի նկատմամբ էլ արդար եղիր։ Հասկացիր, նա քրիստոնյա է։ Դա շատ հազվագյուտ բան է կաթոլիկական երկրներում։
Բայց այն ժամանակ ինձ թվաց, որ Ագուստինի մոտ դա վախ էր, մտածեց նա։ Բնական մարտին նախորդող պահի վախը։ Այն մյուսն է ուրեմն եղել։ Հիմա, անշուշտ, կարող է նաև գլուխ գովել։ Լավ վախեցել էր։ Ձեռքս վրան էր, զգացի։ Դե լավ, ժամանակն է, որ վերջացնենք այս խոսակցությունները։
― Տես այդ գնչուն ուտելիքը բերում է, թե ոչ, ― ասաց Անսելմոյին։ ― Չթողնես բարձրանա։ Հիմար է դա։ Վերցրու ինքդ բեր։ Եվ ինչքան էլ շատ բերած լինի, կուղարկես, որ էլի բերի։ Սոված եմ։
==Գլուխ քսանչորսերորդ==
Հիմա արդեն ուշ մայիսյան առավոտ էր, երկինքը նորից բարձր էր ու ջինջ, և տաք քամին փչում էր Ռոբերտ Ջորդանի ուսերին։ Ձյունն արագ հալվում էր, իսկ նրանք նստած նախաճաշում էին։ Յուրաքանչյուրին երկու սանդվիչ էր հասել՝ մեկը մսով, մյուսը այծի պանրով։ Ծալովի դանակով Ռոբերտ Ջորդանը սոխը շերտատեց և դրեց մսի ու պանրի երկու կողերին։
― Բերանիդ հոտն հիմա կկտրի անտառն ու կընկնի ֆաշիստների քիթը, ― ասաց Ագուստինը՝ բերանը լիքը լցրած։
― Գինու տիկը տուր բերանս ողողեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, որ մսով ու պանրով սանդվիչները իրար հետ ուտում էր։
Երբեք այսպես քաղցած չէր եղել։ Ձյութի ու կաշվի մի թույլ համ տվող տկից գինի լցրեց բերանն ու կուլ տվեց, հետո մի ավելի մեծ կում արեց։ Տիկը այնպես էր պահել, որ գինին լցվում էր ուղիղ կոկորդը, գլուխըը հենել էր գնդացրի քողարկմանը ծառայող սոճու ճյուղերին, բարձրացված տկի վերին ծայրը դեմ էր առել ասեղնատերևներին։
― Ուզո՞ւմ ես, վերցրու այս մեկն էլ, ― ասաց Ագուստինը՝ գնդացրի վրայով ձեռքի սանդիվչը մեկնելով նրան։
― Ոչ։ Շնորհակալություն։ Դու կեր։
― Չեմ կարող։ Սովոր չեմ առավոտները բան ուտելու։
― Իրո՞ք չես ուզում։
― Չէ։ Վերցրո՛ւ։
Ռոբերտ Ջորդանը վերցրեց սանդվիչը, դրեց ծնկին, բաճկոնի կողքի գրպանից հանեց նռնակների հետ դրված սոխը, բացեց դանակը շերտատեց։ Սոխի արծաթավուն վերին թերթիկը, որ կեղտոտվել էր գրպանում, հանեց֊գցեց, հետո մի հաստ շերտ կտրեց։ Արտաքին օղակը պողկվեց ընկավ, վերցրեց ծալեց ու դրեց սանդվիչի մեջ։
― Մի՞շտ ես նախաճաշին սոխ ուտում, ― հարցրեց Ագուստինը։
― Եթե լինում է։
― Բոլո՞րն էլ ուտում են ձեր երկրում։
― Ոչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Անբարեկրթություն է համարվում։
― Ուրախ եմ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ամերիկան ես միշտ քաղաքակիրթ երկիր եմ պատկերացրել։
― Ի՞նչ ունես սոխի դեմ։
― Հոտը։ Ուրիշ ոչ մի բան։ Թե չէ՝ ոնց որ վարդ լինի։
Ռոբերտ Ջորդանը ուտելիս ժպտաց նրան։
― Ոնց որ վարդ, ― ասաց նա։ ― Շատ նման է վարդի։ Վարդը վարդ է, սոխ է։
― Սոխն սկսել է ազդել ուղեղիդ վրա, ― ասաց Ագուստինը։ Զգուշացի՛ր։
― Սոխը սոխ է, սոխ է, ― ուրախ ասաց Ռոբերտ Ջորդանն ու շարունակեց մտքում՝ քարը Stein է, ժայռ է, գլաքար է, գետաքար է։
― Վերցրու տիկը, գինի առ բերանդ, ողողիր, ― ասաց Ագուստինը։ ― Շատ տարօրինակ մարդ ես դու, Ingles: Այստեղ եկած այն դինամիտավորի և քո մեջ մեծ տարբերություն կա։
― Միայն մեկ մեծ տարբերություն կա։
― Ո՞րն է։
― Ես ողջ եմ, իսկ նա մեռած, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Այդ ի՞նչ պատահեց քեզ, մտածեց նա իսկույն ևեթ։ Մի՞թե կարելի է այդ ձևով խոսել։ Կուշտ կերար երջանկացա՞ր։ Թե՞ սոխից ես հարբել։ Ուրեմն հիմա միայն ապրելն է քեզ համար։ Բայց չէ՞ որ դու երբեք լուրջ նշանակություն չես տվել դրան, անկեղծորեն ասաց ինքն իրեն։ Դու փորձել ես ինչ֊որ իմաստ դնել դրա մեջ, բայց դա երբեք չի հաջողվել։ Իսկ հիմա շատ քիչ ժամանակ է մնացել, կարիք չկա ստերով տարվելու։
― Ոչ, ― ասաց արդեն լրջացած։ ― Նա մի մարդ էր, որ շատ էր տառապել։
― Իսկ դու։ Դու չե՞ս տառապել։
― Ոչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես այն մարդկանցից եմ, որոնք քիչ են տառապում։
― Ես էլ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Դա մարդուց է։ Ոմանք տառապում են, ոմանք՝ ոչ։ Ես թեթև եմ տանում։
― Այդպես լավ է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և բարձրացրեց գինու տիկը։ ― Իսկ եթե սա էլ կա՝ ավելի լավ։
― Ես տառապում եմ ուրիշների համար։
― Ինչպես ամեն լավ մարդ։
― Ինձ համար, սակայն, շատ քիչ։
― Կին ունե՞ս։
― Ոչ։
― Ես էլ չունեմ։
― Բայց արդեն ունես՝ Մարիան։
― Այո։
― Տարօրինակ է, ― ասաց Ագուստինը։ ― Աղջկան գնացքից բերելուց հետո Պիլարն այնպիսի խստությամբ էր հետևում, պահում֊պահպանում նրան, կարծես կարմելիտյան ուխտի միանձնուհի լիներ։ Չես կարող պատկերացնել, թե ինչպիսի խստությամբ էր պահպանում։ Եվ ահա գալիս ես դու, ու նա վերցնում աղջկան որպես ընծա տալիս է քեզ։ Ո՞նց է, ի՞նչ կասես։
― Ոչ, այդպես չէր։
― Հապա ինչպե՞ս էր։
― Նա աղջկան դրեց իմ հոգատարության տակ։
― Հոգ տանելն այն է, որ գիշեր մինչև լույս joder<ref>Սեր անել (իսպ․)։</ref> անես հետը։
― Եթե բախտը ժպտա։
― Լավ հոգատարություն է։
― Համաձայն չե՞ս, որ այդ ձևով էլ կարելի է հոգ տանել։
― Կարելի է, բայց մեզնից յուրաքանչյուրը կարող էր այդ ձևով հոգ տանել։
― Արի դրա մասին այլևս չխոսենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես նրան իսկապես լուրջ եմ վերաբերվում։
― Լո՞ւրջ։
― Ավելի, քան որևէ այլ բանի այս աշխարհում։
― Իսկ հետագայո՞ւմ։ Կամրջից հետո ո՞նց է լինելու։
― Տանելու եմ հետս։
― Ուրեմն, ― ասաց Ագուստինը, ― ես այլևս խոսելիք չունեմ, գնացեք, երկուսդ էլ բախտավոր եղեք։
Նա վերցրեց գինու տիկը, մի լավ կում արեց, հետո մեկնեց Ռոբերտ Ջորդանին։
― Մի բան էլ, Ingles, ― ասաց նա։
― Ասա։
― Ես էլ էի նրան սիրում։
Ռոբերտ Ջորդանը ձախ ձեռքը դրեց նրա ուսին։
― Շա՜տ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Շա՜տ։ Ոչ ոք չի կարող պատկերացնել։
― Ես կարող եմ։
― Հենց սկզբից այնպիսի տպավորություն գործեց վրաս, որ չեմ կարողանում ազատվել։
― Պատկերացնում եմ։
― Լսի՛ր։ Սա ես քեզ ասում եմ ամենայն լրջությամբ։
― Լսում եմ։
― Ես նրան ձեռք չեմ տվել, ոչ մի բան չեմ արել, բայց շատ ուժեղ եմ սիրում։ Դու նրա հետ թեթև չվերաբերվես, Ingles։ Եթե քեզ հետ պառկում է, չմտածես, որ պոռնիկ է։
― Ես նրան միշտ կսիրեմ։
― Ես քեզ հավատում եմ։ Բայց մի բան էլ ասեմ։ Դու չգիտես, թե նա ինչ աղջիկ կլիներ, եթե այս հեղափոխությունը չլիներ։ Դու պատասխանատու ես նրա համար։ Նա իրոք շատ է տառապել։ Նա մեզ նման չէ։
― Ես ամուսնանալու եմ նրա հետ։
― Չէ։ Դա չէր ասածս։ Հեղափոխության ժամանակ դրա կարիքը չկա։ Բայց․․․ ― հավանություն տալու շարժում արեց գլխով, ― դա ավելի լավ կլինի։
― Ես ամուսնանալու եմ նրա հետ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և զգաց, որ կոկորդը սեղմվեց։ ― Ես նրան շատ ուժգին եմ սիրում։
― Հետագայում, ― ասաց Ագուստինը։ ― Երբ ավելի նպաստավոր պայմաններ լինեն։ Կարևորն այն է, որ մտադրություն ունենաս։
― Ունեմ։
― Լսի՛ր, ― ասաց Ագուստինը։ ― Թեև ես իրավունք չունեմ այս նյութի մասին այսպես երկար խոսելու, բայց ասա՛, մեր երկրում շա՞տ կանանց ես ճանաչել։
― Քիչ։
― Պոռնիկների՞։
― Ոչ միայն։
― Քանի՞ հոգու։
― Մի քանի։
― Իսկ պառկե՞լ ես հետները։
― Ոչ։
― Տեսնո՞ւմ ես։
― Այո։
― Ուզում եմ ասել, որ սա Մարիայի համար ժամանց չէ։
― Ոչ էլ ինձ համար։
― Եթե մտածեի, որ այդպես է, երեկ գիշեր, երբ պառկեցիր հետը, քեզ կսպանեի։ Հաճախ են այստեղ դրա համար սպանում։
― Լսի՛ր, ծերուկ, ժամանակի սղությունն էր պատճառը, որ կարգ ու կանոնով չեղավ ամեն ինչ։ Ժամանակ չունենք։ Վաղը մարտ ենք մղելու։ Եթե միայն ինձ վերաբերեր, նշանակություն չուներ։ Բայց որ Մարիային և ինձ է վերաբերում, նշանակում է մեր ամբողջ կյանքը մնացած այս ժամանակում պիտի ապրենք։
― Իսկ մի ցերեկն ու մի գիշերը շատ կարճ ժամանակ է, ― ասաց Ագուստինը։
― Այո, բայց եղել է նաև երեկվա օրը, եղել է նախորդ գիշերը, եղել է անցած գիշերը։
― Տես, ― ասաց Ագուստինը։ ― Եթե կարող եմ քեզ օգնել, ասա։
― Չէ։ Ամեն ինչ կարգին է։
― Եթե կարող եմ ինչ֊որ բան անել քեզ համար, կամ գլուխը խուզածի․․․
― Ոչ։
― Ճիշտ է, քիչ բան կարող է անել մարդը մարդու համար։
― Ոչ։ Շատ բան։
― Ի՞նչ։
― Խոստացիր, որ այսօր ու վաղը ինչ էլ պատահի, մարտի ժամանակ կվստահես ինձ ու կհնազանդվես հրամաններիս, նույնիսկ եթե դրանք սխալ թվան քեզ։
― Վստահում եմ քեզ։ Վստահում եմ հենց այն պահից, որ ձիավորի հաշիվը մաքրեցիր ու ձին էլ ճամփու դրեցիր։
― Դա դատարկ բան էր։ Հասկանո՞ւմ ես, ինչ որ անում ենք հիմա, մի նպատակի համար է։ Պատերազմը շահելու։ Եթե մենք չհաղթենք, ամեն ինչ անիմաստ է դառնալու։ Վաղը մենք շատ կարևոր հանձնարարություն պետք է կատարենք։ Չափազանց կարևոր։ Մարտ ենք տալու։ Մարտի ժամանակ պետք է կարգապահություն լինի։ Որովհետև շատ բան այնպես չէ, ինչպես թվում է։ Կարգապահությունը պետք է հիմնված լինի հավատի ու ու վստահության վրա։
Ագուստինը թքեց հատակին։
― Դրանք կապ չունեն Մարիայի հետ, ― ասաց նա։ ― Հիմա դու և Մարիան, որպես երկու մարդ արարած, օգտվեք եղած ժամանակից։ Ես էլ եթե մի բանով կարող եմ օգտակար լինել, ասա՛։ Իսկ վաղվա մասին մի՛ մտածիր, կենթարկվեմ, կուրորեն։ Եթե վաղը անհրաժեշտ լինի մեռնել, կգնամ, ուրախ, թեթև սրտով։
― Ես դա զգում էի սկզբից ևեթ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց հաճելի է, որ քեզնից եմ լսում։
― Մի բան էլ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Այն վերևինը, ― մատով ցույց տվեց Պրիմիտիվոյի կողմը, ― վստահելի մարդ է։ Պիլարը՝ շատ, շատ ավելի, քան կարող ես երևակայել։ Ծերուկը՝ Անսելմոն, նույնպես։ Անդրեսը նույնպես։ Էլադիոն նույնպես։ Շատ հանգիստ մարդ է, բայց վստահելի տարր է։ Ֆերնանդոն էլ։ Ես չգիտեմ, թե դու ինչ կարծիք ունես նրա մասին։ Ճիշտ է, ծանր մարդ է, ասես արճիճ լինի։ ― Այնքան է հոգի ուտում ու ձանձրացնում, ոնց որ բարձած սայլը սար քարշ տվող եզ։ Բայց կռվում է, բոլոր հրամանները կատարում։ Es muy hombre:<ref>Իսկական տղամարդու նման։ (իսպ․):</ref> Կտեսնես։
― Ասա բախտներս բերելա։
― Չէ։ Երկու անպետքը կան։ Գնչուն ու Պաբլոն։ Լավն է Սորդոյի խումբը, մենք նրանց հետ համեմատած՝ այծի կտտոր ենք։
― Ուրեմն ամեն ինչ կարգին է։
― Այո, ― ասաց Ագուստինը։ ― Բայց կուզեի, որ այդ բանը այսօր լիներ։
― Ես նույնպես։ Անեինք֊վերջացնեինք։ Բայց չի լինի։
― Ի՞նչ ես կարծում, ծա՞նր է լինելու։
― Կարող է։
― Բայց ուրախ ես, Ingles:
― Այո։
― Ես էլ։ Չնայած Մարիայի և ամեն ինչի։
― Գիտե՞ս ինչու։
― Չէ։
― Ես էլ։ Թերևս եղանակից է։ Լավ օր արեց։
― Ո՞վ գիտի։ Թերևս նրանից, որ մարտ ենք մղելու։
― Կարծում եմ դրանից է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց ոչ այսօր։ Ինչ ուզում է լինի, մենք այսօր պիտի խուսափենք կռվից, հիմա դա է ամենից կարևորը։
Խոսելիս ինչ֊որ բան լսեց, հեռուներից եկող մի ձայն, որ կորավ ծառերի մեջ վազող քամու սուլոցում։ Չէր կարողանում որոշել, բերանը բաց, ականջները սրած փորձում էր որսալ, նայեց վերև՝ Պրիմիտիվոյին։ Մի պահ թվաց, որ նորից լսեց այդ ձայնը, բայց միայն մի պահ։ Քամին սուրում էր սոճիների մեջ, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը ամբողջ էությամբ լարված լսում էր։ Քամու միջից դարձյալ ականջին հասավ այդ թույլ, անորոշ ձայնը։
― Ի՞նչ արած, մեռնել չէ, ― խոսում էր Ագուստինը։ ― Հույսս պիտի կտրեմ Մարիայից, վերջնականապես։ Էլի առաջվա նման պիտի գնամ քարշ գամ պոռնիկների հետ։
― Սուս արա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, որ գլուխը շրջած պառկել էր կողքին, բայց չէր լսում նրան։ Ագուստինն հանկարծ շրջվեց ու նայեց նրան։
― Que pasa?<ref>Ի՞նչ պատահեց (իսպ․):</ref> ― հարցրեց։
Ռոբերտ Ջորդանը ձեռքը տարավ բերանին և շարունակեց ականջ դնել։ Ահա նորից եկավ նույն ձայնը։ Թույլ էր, խլացած, չոր ու հեռավոր։ Բայց արդեն սխալվել չէր կարելի։ Գնդացրի կրակահերթի հստակ ճայթուկներ են մերթընդմերթ տրաքվում։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց Պրիմիտիվոյին, որ հիմա կանգնած ու ձեռքը ականջին իրենց էր նայում։ Պրիմիտիվոն մատնացույց արեց լեռները։
― Կռիվ է Էլ Սորդոյի մոտ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Դե գնանք օգնենք, ― ասաց Ագուստինը։ ― Հավաքի՛ր ժողովրդին։ Vamonos:
― Ո՛չ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մենք կմնանք այստեղ։
