Changes

<small>Դիցուք հարկավոր է որոշել, օրինակ, A ծառ ի AB հեռավորությունը (նկ․ 67), որը գտնվում է գետի մյուս ափին։ Այդ նպատակով մեր ափին կընտրենք C կետը, այնպես որ BC գիծը ծառայի որպես բազիս, որի երկարությունը կարելի լինի հարմար ձևով և ճիշտ չափել։ Այնուհետև անկյունաչափ գործիքի օգնությամբ, տեղավորվելով B կետում, կչափենք ABC անկյունը, դրա համար գործիքն առաջ կուղղենք դեպի առարկան, իսկ հետո դեպի C կետը (որտեղ սովորաբար փոքր ցցիկ են խփում)։

Այնուհետև մեր գործիքը տեղափոխում ենք C կետը և ճիշտ նույն ձևով չափում ACB անկյունը։ Մենք ստանում ենք մի եռանկյուն, որտեղ հայտնի են մեկ կողմը (BC բազիսի երկարությունը) և նրան հարակից երկու անկյունները։ Այս դեպքում, ըստ եռանկյունաչափության կանոնների, կարելի է հաշվել մյուս երկու կողմերի՝ BA-ի և CA–ի, երկարությունը, այսինքն՝ առարկայի հեռավորությունը։

Երկու դիտող, որոնցից մեկի համար լուսատուն գտնվում է հորիզոնի վրա, իսկ մյուսի համար՝ զենիթում, միաժամանակ դիտում են այդ լուսատուն։ Այդ երկու ուղղություններով կազմված անկյունը (կամ որ միևնույն է՝ լուսատուի պարալաքսային շեղումը) հենց տվյալ լուսատուի հորիզոնական պարալաքսն է։

'''Հորիզոնական պարալաքս կոչվում է այն անկյունը, որի տակ լուսատուից երևում է Երկրի՝ տեսողական ճառագայթին ուղղահայաց շառավիղը''' (նկ. 68-ում ASB անկյունը)։

§ 79. ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՉԱՓԵՐԻ ՈՐՈՇԵԼԸ։ Երկնային լուսատուների գծային չափերը որոշելու համար հարկավոր է չափել այն անկյունը, որի տակ մենք տեսնում ենք նրա շառավիղը, և իմանալ նրա հեռավորությունը։

Նկ. 69-ում դիտողը Երկրի O կենտրոնից լուսատուի գծային R շառավփղը կտեսնի p անկյան տակ։

Կոպեռնիկոսը ճիշտ էր ենթադրում, որ պետք է գոյություն ունենա աստղերհ տարեկան պարալաքս։ Սակայն աստղերի հեռավորությունը Երկրից այնքան մեծ է, որ նրանց պարալաքսային շեղումներն աննշան են։ Ուստի, ո՛չ Կոպեռնիկոսը և ո՛չ XVII և XVIII դարերի աստղգետները աստղերի պարալաքսային շեղումները չէին կարող նկատել, որովհետև պետք եղածի չափ ճշգրիտ գործիքներ չունեին։

Միայն մեգնից հարյուր տարի առաջ ռուս գիտնական Վ․ Յա․ Ստրուվեին հաջողվել է առաջինն ի հայտ բերել և ճշգրիտ գործիքների օգնությամբ չափել ամենամոտ աստղերից մեկի պարալաքսը։

Ինչքան մեծ է օբյեկտիվի կամ հայելու տրամագիծը, այնքան ավելի շատ լույս է հավաքում հեռադիտակը և այնքան ավելի թույլ աստղեր են նրանով երևում։ Ինչպես հայտնի է ֆիզիկայից, հեռադիտակի խոշորացնելու, ունակությունը այնքան մեծ է, որքան մեծ է նրա ֆոկուսային հեռավորությունը՝ F, այսինքն՝ հեռավորությունը օբյեկտիվից կամ հայելուց մինչև այն կետը, որտեղ նրանք տալիս են լուսատուի լուսապատկերը։ Այդ լուսապատկերը դիտվում է օկուլյարի (կատարելագործված խոշորացնող ապակի) միջոցով, որն ունի իր սեփական ֆոկուսային հեռավորությունը՝ f։

Հեռադիտակի խոշորացումը՝ W = F : f, այնպես որ, ունենալով մի քանի տարբեր օկուլյարներ, կարելի կլինի նրանցով ստանալ տարբեր չափի խոշորացումներ։

Երկնային լուսատուների ֆիզիկական բնությունն ուսումնասիրելու համար կիրառվում են զանազան տեսակի հեռադիտակներ։ Որոշ հեռադիտակներով լուսատուներն անմիջականորեն դիտվում են աչքով, մյուսների օգնությամբ լուսատուները նկարահանվում են։ Աստղերը լուսանկարելու համար կիրառվող հեռադիտակները կոչվում են '''աստրոգրաֆներ'''։ Նրանք, ինչպես և մյուս բոլոր խոշոր հեռադիտակները, ընտրած աստղի ուղղությամբ տեղակայելուց հետո, ժամացույցի մեխանիզմի օգնությամբ շարժման մեջ են դրվում դեպի աշխարհի բևեռն ուղղած առանցքի շուրջը։ Դրա շնորհիվ դիտողը, չնայած երկնքի կատարած օրական պտույտին, իր հեռադիտակի տեսողության դաշտում անընդհատ տեսնում է լուսատուն, իսկ աստղերի պատկերներն ընկնում են լուսանկարչական ապակու միշտ միևնույն տեղը։

Ներկայումս լուսանկարչությունը շնորհիվ իր բազմաթիվ առավելությունների՝ դուրս է վանում անմիջականորեն աչքով դիտումը։ Երկնքի և երկնային լուսատուների ստացվող պատկերներն արձանագրում են նրանց նկարահանման մոմենտում ունեցած փաստական վիճակը։ Լուսանկարները, որոնք անընդհդատ համալրում են պահարաններր՝ այնուհետև հարմար պայմաններում ուսումնասիրվում են լաբորատորիաներում, որտեղ լուսանկարչությամբ կատարված բոլոր չափումները կարելի է ստուգել և ցանկացած ժամանակ կրկնել։ Լուսանկարչության միջոցով կատարվող չափումները, նրանց հետ կապված հաշվարկումները, ստացվող արդյունքների ուսումնասիրությունն ավելի շատ ժամանակ են խլում աստղագետներից, քան հենց այդ դիտումների կատարումը։

Հեռաղիտակներից շատերը օժտված են օժանդակ գործիքներով, որոնք ծառայում են երկնային լուսատուների լույսի ուժն ու հատկությանները ուսումնասիրելու համար։

Չպետք է կարծել, որ խոշոր հեռադիտակներ կառուցելու ձգտումը առաջ է գալիս բացառապես երկնային մարմիններն ավելի խոշորացրած տեսնելու ցանկությունից։ Օդի բոլոր հոսանքները հեռադիտակի մեջ ավելի ևս նկատելի են դառնում, այնպես որ օդում շարունակ գոյություն ունեցող ալեկոծումները գործնականորեն կիրառելի խոշորացումը սահմանափակում են։ Հեռադիտակով դիտումներ կատարելիս հազվագյուտ դեպքում 500 անգամից ավելի խոշորացում են օգտագործում, թեև մեծ դիտակները ինքնըստինքյան կարող են մի քանի հազար անգամով խոշորացում տալ։ Այդպիսի մեծ խոշորացումների դեպքում լուսատուների վրա եղած մանրամասնությունները, օդի ավելի նկատելի ալեկոծությունների պատճառով, ավելի վատ, ավելի աղոտ են երևում, քան փոքր խոշորացումների դեպքում։

Դրա փոխարեն խոշոր հեռադիտակները թույլ են տալիս տեսնելու ավելի թույլ, և հետևաբար, մեզանից ավելի հեռու գտնվող լուսատուները, թույլ են տալիս ավելի խորը թափանցելու տիեզերական անհուն տարածության մեջ։ Այդպիսի հեռադիտակների օդնությամբ լուսատուների լուսանկարները ավելի արադ և շատ մանրամասն կերպով են ստացվում։

§ 82. ՀԵՌԱԴԻՏԱԿՆԵՐԻ ՏԵՂԱԿԱՅՄԱՆ ԵՐԿՈՒ ԵՂԱՆԱԿ ԵՎ ՆՐԱՆ8 ՀԵՏ ՎԱՐՎԵԼԸ։ Գոյություն ունի հեռադիտակը հաստատոցի (շտատիվի) վրա տեղակւսյելոլ երկու եղանակ։

'''Ազիմուտային տեղակայում ունեցող հաստատոցը''' (նկ․ 75) թույլ է տալիս դիտակը հոդակապի (շառնիր) վրա դարձնել դեպի վեր և դեպի վար, այսինքն՝ ըստ բարձրության (ուղղաձիգ հարթությամբ և ուղղաձիգ առանցքի շուրջը՝ աջ և ձախ, այսինքն՝ ըստ ազիմուտի։ Ուստի և այդպիսի տեղակայումը կոչվում է ազիմուտային։

'''Հասարակածային տեղակայում ունեցող հաստատոցը''' թույլ է տալիս հեռադիտակը դարձնելու աշխարհի առանցքի ուղղությանը համընկնող առանցքի շուրջը (որ կոչվում է '''ժամային առանցք''') և նրան ուղղահայաց առանցքի շուրջը (որ կոչվում է '''հակման առանցք''')։ Մի այդպիսի տեղակայում պատկերված է նկ. 76-ում և սկզբունքորեն այդ տեղակայումը կարելի է ստանալ ազիմուտային տեղակայումից, եթե վերջինիս առանցքը հորիզոնի նկատմամբ թեքենք այնպես, որ նա ուղղվի դեպի աշխարհի բևեռը։ Այն ժամանակ եթե հեռադիտակը պտտելու լինենք ժամային առանցքի շուրջը (այդպես թեքելու դեպքում ուղղաձիգ առանցքը կընդունի ժամային առանցքի դիրք), նա կսկսի շարժվել հասարակածին զուգահեռ հարթությամբ, այսինքն՝ կգծի լուսատուի օրական զուգահեռականը։

Եթե այսպիսի տեղակայում ունեցող հեռադիտակը ուղղելու լինենք որևէ լուսատուի վրա, ապա այլևս կարիք չի լինի նրան դարձնելու հակման ա ռան ցքի շուրջը, այլ կմնա միմիայն դարձնել այն ժամային առանցքի շուրջը, և այն էլ համաչափ արագությամբ։ Այդ պտտեցումը հարմար և ավելի սահուն դարձնելու նպատակով օգտվում են մի հատուկ պտուտակից, որ կոչվում է մի կրոմետրիկ պտուտակ։

Օրինակ, 50 միլիմետրանոց օբյեկտիվ ունեցող հեռադիտակը կարող է առավելագույն խոշորացումը հասցնել 100-ից մինչև 150 անգամի։

Հեշտ է նկատել, որ որքան ուժեղ լինի ակնապակին և որքան մեծ լինի նրա տված խոշորացումը, այնքան փոքր կլինի նրանով երևացող տեսողության դաշտը։ Լուսինը 30—50 անգամ մեծացվելու դեպքում տեսողության դաշտում երևում է ամբողջությամբ։ 150 անգամ մեծացվելու դեպքում տեսողության դաշտում տեղավորվում է Լուսնի միայն մի փոքրիկ մասը, բայց արդեն շատ մանրամասնություններ են երևում։ Որքան խոշորացումն ավելի մեծ է լինում, այնքան ավելի նկատելի են դառնում օբյեկտիվի շինվածքի անկատարելագործվածությունը և մթնոլորտում եղած օդային հոսանքները։ Հետևանքը լինում է այն, որ երկնային լուսատուների վրա մանրամասնություններն ավելի վատ են երևում, քան փոքր խոշորացման դեպքում, ուստի և հեռադիտակի ուժեղ խոշորացման չպետք է հետապնդել։

Տարբեր գույնի ճառագայթներից բաղկացած բարդ լույսը պրիզմայում տարաբաժանվում է իր բաղադրիչ մասերին։ Տարբեր գույնի ճառագայթները բաժանվում են միմյանցից, որովհետև պրիզմայում նրանք տարբեր ձևով են բեկվում։ Լույսն այդ վիճակում մտնում է դիտախողովակը։ Եթե դիտախողովակի ծայրին օկուլյարի փոխարեն լուսանկարչական ապակի դնելու լինենք, ապա մենք կստանանք ուսումնասիրվող լույսի բաղադրիչ մասերի լուսանկարը, որ կոչվում է '''սպեկտրագրամմա'''։ Այս դեպքում գործիքը կոչվում է '''սպեկտրոգրաֆ'''։

Պարզված է, որ շիկացած կարծր և հեղուկ մարմինները, նույնպես և շիկացած ոչ այնքան թափանցիկ էլեկտրականացած կամ ուժեղ կերպով սեղմված գազերը տալիս են այսպես կոչված անընդհատ սպեկտր, որը ծիածանային շերտի տեսք ունի (նկ.78, 1)։ Այդպիսի սպեկտրում հաջորդաբար մեկից մյուսին են անցնում կարմիր, նարնջի, դեղին, կանաչ, երկնագույն, կապույտ և մանուշակագույն գույները։ Արեգակի սպիտակ լույսը բաղկացած է ծիածանի բոլոր գույներից։ Ինչպես հայտնի է, լույսը տարածվում է ալիքների ձևով, և սպեկտրի յուրաքանչյուր գույն ունի իր ալիքի երկարությունը։ Ավելի ճիշտ՝ սպեկտրի յուրաքանչյուր կետին համապատասխանում է ալիքի որոշ երկարություն։ Այդ երկարությունը միատեսակ է միայն մեկ՝ սպեկտրի երկարությանն ուղղահայաց գծի վրա եղած կետերի համար, այսինքն՝ սպեկտրի վրա լայնակի ընկած գծի համար։ Օրինակ, սպեկտրի վրա երկու հարևան դեղին շերտերը, որոնց գույների տարբերությունն աչքով չի կարելի նշմարել, տարբեր երկարության ալիքներ ունեն։

Լուսինը և մոլորակները լուսավորվում են Արեգակի անդրադարձ լույսով, ուստի և սպեկտրային անալիզի միջոցով նրանց քիմիական բաղադրությունը չի կարելի որոշել։ Բայց Արեգակի լույսը, նախ քան մոլորակի մակերևույթից անդրադառնալը, անցնում է մոլորակի մթնոլորտով, իսկ անդրադառնալուց հետո՝ դեպի մեզ ուղղվելիս կրկին անգամ անցնում է նրա մթնոլորտով։ Արեգակի լույսը մոլորակի մթնոլորտով անցնելուլ ժամանակ կլանվում է նրա կողմից, ուստի և մոլորակների սպեկտորներում առաջանում են լրացուցիչ մութ գծեր (Արեգակի սպեկտրի համեմատությամբ)։ Այդ երևույթը թույլ է տալիս որոշելու մոլորակների մթնոլորտների բաղադրությունը։

Երկնային մարմինների՝ Երկրի նկատմամբ տեսողական ճառագայթի ուղղությամբ (մեզնից կամ դեպի մեզ) կատարած '''շարժման արագությունները''' որոշվում են սպեկտրային անալիզի միջոցով՝ այսպես կոչված '''Դոպլեր-Ֆիզոյի սկզբունքի հիման վրա'''։ '''Դոպլեր-Ֆիզոյի սկզբունքը կայանում է նրանում, որ երբ լույսի աղբյուրը և դիտողը մոտենում են միմյանց, սպեկտրի բոլոր զծերը տեղաշարժվում են դեպի նրա մանուշակագույն ծայրը, իսկ երբ դիտողը և լույսի աղբյարը հեռանում են իրարից՝ նրա սպեկտրում բոլոր զծերը տեղաշարժվում են դեպի կարմիր ծայրը։''' (Դա նման է այն երևույթին, որ նկատվում է ձայնի աղրյուրր մոտենալու կամ հեռանալու մամանակ. ձայնական ալիքի հաճախացումը կամ նոսրացումը կարճացնում կամ երկարացնում է այդ ալիքը, որն ազդում է ձայնի տոնի վրա։ Լույսի ալիքները ենթարկվում են նույն կանոններին)։ Գծերի տեղաշարժման մեծությունը կախված է շարժման արագությունից, և այն կարելի է չափել։ Այդ ամենի ճշմարտացիությունը փորձով առաջինը ապացուցել է ակադեմիկոս Աէ Ա. Բելապոլսկին (1854—1934) Պուլկովի աստղադիտարանում (նկ. 91)։