Changes

:Հարցազրույցը վարեց՝ Անդրեյ Մորոզովը։

:― <b>Եվգենի Ալեքսանդրովիչ դուք լինո՞ւմ եք Մայակովսկու արձանի մոտ։ </b>:― Շատ հաճախ եմ լինում այնտեղ, նույնիսկ ժամադրություն եմ այնտեղ նշանակում․․․ (ծիծաղում է)։ Գործնական, իհարկե։

:<b>― Չի՞ անհանգստացնում, որ երիտասարդությունը հիմա Մայակովսկու արձանի մոտ ոչ թե բանաստեղծություններ է կարդում, ինչպես դա Ձեր երիտասարդության տարիներին էր, այլ գարեջուր է խմում։ </b>:― Դա հիմա ամենուր է։ Երիտասարդները գնալու տեղ չունեն, մենք այնքան քիչ երիտասարդական ակումբներ ունենք։ Դրա մասին ոչ ոք չի մտածում, իսկ բոլոր այդ արհեստականորեն ստեղծված կազմակերպությունները, ուր կիսաքշում֊կիսագրավում են, անամոթաբար օգտագործում են իրենց չպահանջված զգացող երիտասարդությանը , նրա համար հասարակական կյանքի տեսանելիություն ստեղծում։ Բայց ես երիտասարդներին էլ չեմ արդարացնում իրենց պասիվության համար։ Ինչո՞ւ են նրանք թույլ տալիս, որ տարիքով «дядя»֊ները իրենց համար քաղաքացիականության ցուցադրություններ կազմակերպեն, փոխանակ իրենք կազմակերպեն, առանց կողմնակի հուշումների։ Որտեղ հուշումըՇատ հաճախ եմ լինում այնտեղ, նույնիսկ ժամադրություն եմ այնտեղ էլ հրամանը։ :Երիտասարդությանը պետք նշանակում․․․ (ծիծաղում է կրթել)։ Գործնական, այլ ոչ զոմբիացնել։իհարկե։

:<b>― Դուք, հավանաբար, գիտեքՉի՞ անհանգստացնում, որ նոյեմբերի 4իներիտասարդությունը հիմա Մայակովսկու արձանի մոտ ոչ թե բանաստեղծություններ է կարդում, Մոսկվայում ֆաշիստական կարգախոսներով ցույցեր են տեղի ունեցել։ Մի քանի շաբաթ անցինչպես դա Ձեր երիտասարդության տարիներին էր, քաղաքապետարանը արգելեց հակաֆաշիստների հանրահավաքները, հղում անելով այն բանին, որ մոսկվացիների համար անհարմարություններ կլինեն։ Ձեր կարծիքով այդ միտումը կխորանա՞։ այլ գարեջուր է խմում։ </b>:― Հուսով եմ որ ոչ, եւ հուսով եմ հուսալ։ Չինովնիկները, ամենայն հավանականությամբ, պարզապես վախեցել են ու չեն իմացել ինչ անել, եթե երկու հակամարտ կողմ բախվեն։ Իհարկե, պետք է փողոցներում կարգուկանոն լինի։ Բայց մի՞թե ֆաշիստական կարգախոսները ֆաշիզմը հաղթած երկրի մայրաքաղաքում կարգուկանոն են։ Խայտառակությունը ավելի ամոթալի է, քան անհարմարությունները։ Այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ նրանք, ովքեր ցանկանում էին կազմակերպել հակաֆաշիստական ցույց, այդքան հեշտ հանձնվեցին, չհասան թույլտվության։

:Ինչո՞ւ մեր երիտասարդները ցույց չտվեցին քաղաքացիական էներգիան― Դա հիմա ամենուր է։ Երիտասարդները գնալու տեղ չունեն, այլ այդքան երկչոտ դուրս եկանմենք այնքան քիչ երիտասարդական ակումբներ ունենք։ Դրա մասին ոչ ոք չի մտածում, անընդունակ դիմադրությանիսկ բոլոր այդ արհեստականորեն ստեղծված կազմակերպությունները, ինչպես այս դեպքում Մոսկվայումուր կիսաքշում֊կիսագրավում են, այնպես անամոթաբար օգտագործում են իրենց չպահանջված զգացող երիտասարդությանը , նրա համար հասարակական կյանքի տեսանելիություն ստեղծում։ Բայց ես երիտասարդներին էլ չեմ արդարացնում իրենց հասակակից արտասահմանցի ուսանողների սպանության պարագայում Վորոնեժում։ Ի՞նչ հայրենասիրություն հյուրերին սպանելու մեջ։ Համոզված եմպասիվության համար։ Ինչո՞ւ են նրանք թույլ տալիս, որ այն երիտասարդներից, ովքեր տարիքով «дядя»֊ները իրենց թեւքերին կրում են սվաստիկահամար քաղաքացիականության ցուցադրություններ կազմակերպեն, կամ դրա նման այլ բանփոխանակ իրենք կազմակերպեն, ու Հիտլերի ծննդյան օրն են նշումառանց կողմնակի հուշումների։ Որտեղ հուշումը, ոչ բոլորն են համոզմունքով ֆաշիստներայնտեղ էլ հրամանը։ :Երիտասարդությանը պետք է կրթել, այլ դա անում են ձանձրույթից։:Ձանձրույթը՝ մայրը ֆաշիզմի։ոչ զոմբիացնել։

:<b>― Միայն ձանձրո՞ւյթը։ </b>:― Ձանձրույթը նույնպես։ Երիտասարդները շատ էներգիա ունենԴուք, ու տեղ է պետք այն ծախսելու համար։ Այդ պատճառովհավանաբար, բողոքը ընդունում է այդպիսի հրեշավոր տեսք։ Ձանձրույթով չի կարելի արդարացնել ո՛չ ջրի խողովակը կտրելը, ո՛չ նեանդերթալացու ձեռքին ինչ֊որ բան սրելը, ո՛չ «Ռուսաստանը ռուսներին» կոչը։ Ի՞նչ ենք մենք անելու Պուշկինի եթովպական արյան հետ, Լերմոնտովի շոտլանդական, Ժուկովսկու թուրքական, Ախմադուլինայի թաթարաիտալական, Օկուջավայի վրացական, Բլոկի գերմանական արյունների հետ, «Во поле березонька стояла» ռուսական ժովողրդական երգի հեղինակի թաթարական, այնքան շատ կոմպոզիտորների ու պոետների հրեական արյան հետ ու Մեծ հայրենականի լավագույն երգերի խոսքերի հեղինակների, եւ ռուս֊ուրկրաինա֊բելոռուս֊լեհա֊գերմանա֊լատվիական ― օ՜, Աստված իմ, ― էլի թաթարական արյան հետ Եվտուշենկոյի։:Չեմ կարծումգիտեք, որ մեր երիտասարդները ամբողջությամբ նացիոնալիստական են։ Այդ տարրական բարոյական անգրագիտությունը վախեցնում էնոյեմբերի 4ին, ու նաեւ պարզապես անգրագիտությունը ամենաուղիղ իմաստով։ Բարոյապես ու մշակութապես անգրագետներին հեշտ է քսի տալ ցանկացած մարդու վրա։ Իմ աչքի առաջ մարդկանց, ովքեր բեմում երբեք չեն տեսել Միխոելսին, չեն կարդացել Պաստեռնակին, եւ չեն իմացել ով է Սախարովը կամ :Սոլժենիցինը, գրգռում էին նրանց դեմ։:Շատերը ո՛չ պատմություն գիտեն, ո՛չ գրականություն։ Բայց Ռուսաստանի պատմությունն ու գրականությունը անքակտելի Մոսկվայում ֆաշիստական կարգախոսներով ցույցեր են իր խղճից։ Այդ պատճառովտեղի ունեցել։ Մի քանի շաբաթ անց, իսկական գրականության անհրաժեշտությունը հիմա աճում էքաղաքապետարանը արգելեց հակաֆաշիստների հանրահավաքները, քանզի «Փառք Աստծոհղում անելով այն բանին, կա գրականությունը՝ լավագույն պատմությունը Ռուսիայի»։որ մոսկվացիների համար անհարմարություններ կլինեն։ Ձեր կարծիքով այդ միտումը կխորանա՞։ </b>

:― <b> Դեկտեմբերի 14֊ին Դուք ելույթ եք ունենալու Մոսկվայում, Չայկովսկու անվան դահլիճում։ Նոր բանաստեղծություննե՞ր եք կարդալու։ </b>:― Ես երբեք, բեմ դուրս գալուց առաջ, Հուսով եմ որ ոչ մի աներկբա ծրագիր չեմ կազմում, ես հո կուսակցություն չեմ՝ «կուռ միասնականությամբ»եւ հուսով եմ հուսալ։ Չինովնիկները, այլ կենդանի մարդամենայն հավանականությամբ, դեռ նաեւ այսպիսի մասնագիտությամբ։ Իմպուլսիվություն, ստեղծագործականություն, անվստահության տենդ ― հատկանիշներ, որոնք կարող պարզապես վախեցել են հակացուցված լինել որոշ մասնագիտությունների դեպքում, պոետին անհրաժեշտ են։:Իմ գրքի, («Հուշարձանները ու չեն գաղթում»)որը լույս տեսավ այս տարիիմացել ինչ անել, գրեթե բոլոր բանաստեղծությունները գրված են 21֊րդ դարումեթե երկու հակամարտ կողմ բախվեն։ Իհարկե, ու շատերը նշված են այս տարեթվով, իսկ էջերը չորս հարյուրից պետք է փողոցներում կարգուկանոն լինի։ Բայց մի՞թե ֆաշիստական կարգախոսները ֆաշիզմը հաղթած երկրի մայրաքաղաքում կարգուկանոն են։ Խայտառակությունը ավելի են։ Այս գրքում իմ ․․․֊ից մինչեւ խոստովանություններն են։ Եսամոթալի է, օրինակքան անհարմարությունները։ Այնուամենայնիվ, առաջ երբեք մանրամասն չեմ գրել իմ առաջին կնոջ մասին Ալթայումինչո՞ւ նրանք, իմ ու երիտասարդ ամերիկուհու սիրո մասին «սառը պատերազմի» թեժ տարիներինովքեր ցանկանում էին կազմակերպել հակաֆաշիստական ցույց, երբ մենք ինչպես կապիտալիզմի ու սոցիալիզմի Ռոմեոն ու Ջուլիետըայդքան հեշտ հանձնվեցին, ճեղքեցինք բոլոր երկկողմանի արգելքներն ու շղթաները։չհասան թույլտվության։

:Կարծում եմԻնչո՞ւ մեր երիտասարդները ցույց չտվեցին քաղաքացիական էներգիան, որ ամեն դեպքումայլ այդքան երկչոտ դուրս եկան, այդ բանաստեղծությունները անպայման կկարդամանընդունակ դիմադրության, ու ինչ իմանամինչպես այս դեպքում Մոսկվայում, թե այնպես էլ ինչ կարող իրենց հասակակից արտասահմանցի ուսանողների սպանության պարագայում Վորոնեժում։ Ի՞նչ հայրենասիրություն հյուրերին սպանելու մեջ։ Համոզված եմ գրել վերջին պահին, բեմ դուրս գալուց առաջ։ Այդ պատճառով էլոր այն երիտասարդներից, իմ համերգներից միշտ վախեցել ովքեր իրենց թեւքերին կրում ենսվաստիկա, կամ դրա նման այլ բան, ու վախենում Հիտլերի ծննդյան օրն են մեծ բյուրոկրատներընշում, ու երբեք դրանց չեն եկել ու չեն գա։ Համենայն դեպս։ Առհասարակոչ բոլորն են համոզմունքով ֆաշիստներ, ես չեմ սիրում երկու կատեգորիա․ բյուրոկրատներին ու պճնամոլներին, ու նրանք ինձ փոխադարձությամբ այլ դա անում են պատասխանում, չէ՞ որ պճնամոլությունը հենց բյուրոկրատիայի տարատեսակ է։ Իսկ այ Շոստակովիչը, Սախարովը, Լանդաուն, Կապիցան, Նեիզվեստնին, Շեմյակինը, Վիսոցկին, Պաբլո Ներուդան, Սալվադոր Ալիենդեն գալիս էին։:Բայց իմ ամենակարեւոր լսարանը, իհարկե, ամենեւին հանրահայտ մարդիկ չեն․ ուսանողներ, դպրոցականներ, աշխատավորներ, ինժեներներ, ուսուցիչներ, բժիշկներ։ Հենց նոր տեղի ունեցավ իմ գրեթե չորս ժամանոց, մարաթոնյան, համերգը, երկու հազար հանդիսականի համար, օկլահոմյան քաղաք Թալսաում։ձանձրույթից։

:― <b> Ձեզ չի՞ թվում, որ ե՛ւ երաժշտության, ե՛ւ գրականության, ե՛ւ քաղաքականության մեջ այսօր բարձունքում попса֊ն է։ ― Միայն ձանձրո՞ւյթը։ </b>:― Միանգամայն ճիշտ եք։ Դրա դեմ պայքարել է պետք։ Միայն թե պետք չէ ամեն ինչի մեջ попса֊ն մեղավոր հանել։ Մենք՝ գրողներս, ինքներս ենք մեղավոր, որ հայտնվել ենք մարգինալ վիճակում։ Իմ կարծիքով, մեր խոսքի արժեքը, ներկա պահին այնքան աննշան է, որ նույնիսկ ԿԳԲ֊ն մեզնով չի զբաղվում, իսկ բյուրոկրատիան առավել եւս ։ Մեզնից՝ գրողներիցս, վաղուց արդեն ոչ ոք չի վախենում։ Լրագրողներից վախենում են ավելի շատ, քան մեզնից։ «Վասկան լսում է եւ ուտում» արտահայտությունից եկած «Վասկիզմ»֊ը ծաղկում է, մինչ մենք ինչ֊որ բան ենք վախվորած քրթմնջում։ Ժամանակը չէ արդյո՞ք մտածել, թե ինչո՞ւ այդպես պատահեց։

:― <b>Դուք հիմա դասավանդում եք ամերիկյան համալսարանում ռուս պոեզիա Ձանձրույթը նույնպես։ Երիտասարդները շատ էներգիա ունեն, ու ռուս կինո։ Որքանո՞վ տեղ է մեծ պետք այն ծախսելու համար։ հետաքրքրությունը Ձեր դասախոսությունների նկատմամբ։ </b>:― Երբ դասախոսությունները բաց էինԱյդ պատճառով, դրանց գրվում էր հարյուրից ավելի մարդ։ Հիմա քանակական սահմանափակում են մտցրել իմ դեպքում՝ քառասուն մարդ։ Ամերիկյան համալսարաններում այսպիսի կարգ կա, եթե պրոֆեսորը բողոքը ընդունում է այդպիսի հրեշավոր տեսք։ Ձանձրույթով չի հավաքում ութ ուսանողկարելի արդարացնել ո՛չ ջրի խողովակը կտրելը, ապա հարց է դրվում նրա հեռացման մասինո՛չ նեանդերթալացու ձեռքին ինչ֊որ բան սրելը, ու ոչ մի արհմիություն այդ դեպքում չի օգնի։ Կան առարկաներո՛չ «Ռուսաստանը ռուսներին» կոչը։ Ի՞նչ ենք մենք անելու Պուշկինի եթովպական արյան հետ, որոնց դասերին չպիտի շատ ուսանողներ լինեն։ Օրինակ լեզուն։ Եթե լեզվի դասախոսություններին չափազանց շատ ուսանող կաԼերմոնտովի շոտլանդական, ապա այն արժեզրկվում է։:Ինձ ասացինԺուկովսկու թուրքական, որ ես ակամա խլում եմ ուսանողներինԱխմադուլինայի թաթարաիտալական, Օկուջավայի վրացական, Բլոկի գերմանական արյունների հետ, «Во поле березонька стояла» ռուսական ժովողրդական երգի հեղինակի թաթարական, այնքան շատ կոմպոզիտորների ու պոետների հրեական այլ պրոֆեսորներից․ նրանք մղվում են իմ դասախոսություններին։ Այդ պատճառովարյան հետ ու Մեծ հայրենականի լավագույն երգերի խոսքերի հեղինակների, որոշվեցեւ ռուս֊ուրկրաինա֊բելոռուս֊լեհա֊գերմանա֊լատվիական ― օ՜, որ Աստված իմ դասախոսությունների համար ուսանողների քանակը կսահմանափակվի քառասուն ուսանողով, բայց եւս տասը առավել ընդունակ ուսանողի կարող եմ ընդգրկել իմ հայեցողությամբ։― էլի թաթարական արյան հետ Եվտուշենկոյի։

:― <b>Ինչո՞ւ եք Դուք դասավանդում հենց ԱմերիկայումՉեմ կարծում, այլ ոչ Եվրոպայում։ </b>:― Որովհետեւ ես շատ բան եմ սովորել վաղ 60-ականների Ամերիկայիցոր մեր երիտասարդները ամբողջությամբ նացիոնալիստական են։ Այդ տարրական բարոյական անգրագիտությունը վախեցնում է, որտեղ եռում էր կյանքը, պայքարը ռասիզմի դեմ, սպառազինության դեմ, բյուրոկրատիայի դեմ, որոնցում մասնակցություն ուներ ԱՄՆ֊ի ողջ առաջադեմ մտավորականությունը, այդ թվում եւ գրողները։ Ես տեսել եմ վիետնամական պատերազմի դեմ երկու միլիոնանոց ցույցը Նյու Յորքում, երբ նույն շարքերում կողք կողքի քայլում էին Արթուր Միլլերը, Բենջամին Սփոքը, Մարտին Լյութեր Քինգը եւ իրենց երգերն էին երգում, այն ժամանակ դեռ բոլորովին երիտասարդ Ջոան Բաեզն ու Բոբ Դիլանը։ Մինչեւ հիմա էլ կոկորդս սեղմվում նաեւ պարզապես անգրագիտությունը ամենաուղիղ իմաստով։ Բարոյապես ու մշակութապես անգրագետներին հեշտ է, երբ լսում եմ քսի տալ ցանկացած մարդու վրա։ Իմ աչքի առաջ We shall overcome՝ «Մենք կհաղթենքմարդկանց, կգա օրըովքեր բեմում երբեք չեն տեսել Միխոելսին, երբ կհաղթենք․․․» մեծագույն երգը։ Ցավոքչեն կարդացել Պաստեռնակին, այս երգը հիմա սկսում եւ չեն իմացել ով է մոռացվել նաեւ Ամերիկայում, բայց ես միշտ իմ ամերիկյան ուսանողներին հիշեցնում եմ այն։Սախարովը կամ :Ես առաջին անգամ իմ սեփական աչքով տեսաՍոլժենիցինը, թե ինչ ուժ է ներկայացնում ընդվզումը։ Ես 1968 թվին՝ բրեժնեւյան տանկերի Չեխոսլովակիա ներխուժումից հետո, գրեցի «Միակ առաջընթացը առանց ցավոտ զոհերի անանհրաժեշտ ― բողոքն է, բողոք, բողոք ― զենքը անզենների»։ ( «Единственный прогресс без горьких жертв ненужных – протест, протест, протест – оружье безоружных»); Դա ե՛ւ Ամերիկայի մասին էր, ե՛ւ մեր։ Պատահական չէր, որ մեր գրաքննությունը, երկար ժամանակ չէր ցանկանում հրապարակել իմ «երկսայրի» պոեմը՝ «Ազատության արձանի կաշվի մեջ» («Под кожей статуей Свободы»), իսկ հետո նաեւ Յուրի Լյուբիմովի համանուն հրաշալի ներկայացումը Տագանկայում։ Եթե Կոնստանտին Սիմոնովը իր ներածական հոդվածով պոեմը պաշտպանության տակ չառներ, այն երբեք լույս չէր տեսնի։ Այս ժամանակից, ես դարձա «երկսայրի» պոետ ― ընդդեմ բյուրոկրատիայի ու կապիտալիզմի եւ սոցիալիզմի։ Այդ պատճառով էլ ինձ սիրեցին երիտասարդները ե՛ւ մեզ մոտ, ե՛ւ իրենց, ե՛ւ նույն ժամանակ չսիրեցին պճնամոլներն ու ժլատները։ Իմ՝ «Նամակ Եսենինին», «Պրահայով տանկերն են գնում» բանաստեղծությունները լույս տեսան մեր ինքնահրատում, իսկ ամերիկյան ուսանողուհի Ալիսոն Կրաուզի՝ գնդակահարված ուսանողական բողոքի ցույցը ցրելու ժամանակ, մահվանը նվիրված բանաստեղծությունը թռուցիկների միջոցով տարածվում էր ԱՄՆ֊ում։գրգռում էին նրանց դեմ։

:Մեր թերթերում գրում էին ամերիկացիների հանցագործությունների մասին ՎիետնամումՇատերը ո՛չ պատմություն գիտեն, բայց շատ ավելի քիչ էին գրում այն մասինո՛չ գրականություն։ Բայց Ռուսաստանի պատմությունն ու գրականությունը անքակտելի են իր խղճից։ Այդ պատճառով, թե ինչ պայքար իսկական գրականության անհրաժեշտությունը հիմա աճում է գնում հենց Ամերիկայում այդ պատերազմի դեմ։ Ըստ էության, ամերիկացիները դադարեցրին պատերազմը Վիետնամումքանզի «Փառք Աստծո, իրենց հսկայական բողոքի ցույցերի եւ պատերազմին հակազդելու շնորհիվ։կա գրականությունը՝ լավագույն պատմությունը Ռուսիայի»։

:Իմ պոեզիայում բողոքական ոգին արտահայտվել է իմ արտասահմանյան այցելություններից առաջ։ 1955 թվին ես գրել եմ «Սահմանները ինձ խանգարում են։ Ինձ անհարմար է չիմանալ Բուենոս Այրեսը, Նյու Յորքը։ ― <b> Դեկտեմբերի 14֊ին Դուք Ուզում եմ թրեւ գալ ինչքան պետք է Լոնդոնով, բոլորի հետ խոսել՝ թեկուզ կոտրվածով»։ Մեզ մոտ, դե տուրիզմ չկար․ ո՛չ մենք էինք իրենց մոտ գնումելույթ եք ունենալու Մոսկվայում, ո՛չ իրենք մեզ մոտ։ Խորհրդային Միությունը փակ երկիր էր։Չայկովսկու անվան դահլիճում։ Նոր բանաստեղծություննե՞ր եք կարդալու։ </b>

:Չհաշված ― Ես երբեք, միայնբեմ դուրս գալուց առաջ, երեւիոչ մի աներկբա ծրագիր չեմ կազմում, 1957֊ի երիտասարդության փառատոնը։ Ես երջանիկ եմես հո կուսակցություն չեմ՝ «կուռ միասնականությամբ», որ այն վաղ շրջանի բանաստեղծությունը իրականության եմ վերածել դառնալով ժողովրդական պատգամավորայլ կենդանի մարդ, եւ բազում անգամներ ելույթ ունեցել մեր քաղաքացիներին նվաստացնող դեռ նաեւ այսպիսի մասնագիտությամբ։ «ելքի հանձնաժողովների» դեմԻմպուլսիվություն, որոնք ստուգում էին քաղաքացիների չեզոքությունըստեղծագործականություն, որոշելու՝ թույլ տալ նրանց արտասահման գնալանվստահության տենդ ― հատկանիշներ, որոնք կարող են հակացուցված լինել որոշ մասնագիտությունների դեպքում, թե ոչ։պոետին անհրաժեշտ են։

:Իմ գրքի, («Հուշարձանները չեն գաղթում»)որը լույս տեսավ այս տարի, գրեթե բոլոր բանաստեղծությունները գրված են 21֊րդ դարում, ու շատերը նշված են այս տարեթվով, իսկ էջերը չորս հարյուրից ավելի են։ Այս գրքում իմ ․․․֊ից մինչեւ խոստովանություններն են։ Ես, օրինակ, առաջ երբեք մանրամասն չեմ գրել իմ առաջին կնոջ մասին Ալթայում, իմ ու երիտասարդ ամերիկուհու սիրո մասին «սառը պատերազմի» թեժ տարիներին, երբ մենք ինչպես կապիտալիզմի ու սոցիալիզմի Ռոմեոն ու Ջուլիետը, ճեղքեցինք բոլոր երկկողմանի արգելքներն ու շղթաները։ Կարծում եմ, որ ամեն դեպքում, այդ բանաստեղծությունները անպայման կկարդամ, ու ինչ իմանամ, թե էլ ինչ կարող եմ գրել վերջին պահին, բեմ դուրս գալուց առաջ։ Այդ պատճառով էլ, իմ համերգներից միշտ վախեցել են, ու վախենում են մեծ բյուրոկրատները, ու երբեք դրանց չեն եկել ու չեն գա։ Համենայն դեպս։ Առհասարակ, ես չեմ սիրում երկու կատեգորիա․ բյուրոկրատներին ու պճնամոլներին, ու նրանք ինձ փոխադարձությամբ են պատասխանում, չէ՞ որ պճնամոլությունը հենց բյուրոկրատիայի տարատեսակ է։ Իսկ այ Շոստակովիչը, Սախարովը, Լանդաուն, Կապիցան, Նեիզվեստնին, Շեմյակինը, Վիսոցկին, Պաբլո Ներուդան, Սալվադոր Ալիենդեն գալիս էին։ Բայց իմ ամենակարեւոր լսարանը, իհարկե, ամենեւին հանրահայտ մարդիկ չեն․ ուսանողներ, դպրոցականներ, աշխատավորներ, ինժեներներ, ուսուցիչներ, բժիշկներ։ Հենց նոր տեղի ունեցավ իմ գրեթե չորս ժամանոց, մարաթոնյան, համերգը, երկու հազար հանդիսականի համար, օկլահոմյան քաղաք Թալսաում։ <b>― Մոսկովյան ելույթից հետո պատրաստվո՞ւմ եք ռուսաստանյան հեռավոր շրջաններ մեկնել։ </b> ― Իսկ մի՞թե հիմա գոյություն ունի «հեռավոր շրջան» հասկացություն, ինտերնետի դարո՞ւմ։ Ես իրոք շատ եմ ելույթ ունենալու Ռուսաստանում, դեկտեմբերին՝ ե՛ւ Եկատերինբուրգում, հենց այն կինոթատրոնում երկու հազար տեղանոց՝ «Կոսմոս», որտեղ վաղ ութսունականներին անձնական ռեկորդ եմ սահմանել, երեք մենահամերգ մեկ օրում, ե՛ւ Չելյաբինսկում, ե՛ւ Նիժնի Տագիլում, ե՛ւ Ռիբանսկում, դրանից հետո Նաբերեժնի Չելնիում, Նիժնեկամսկում, Կազանում։ Իսկ ավելի ուշ պատրաստվում եմ գնալ Բրյանսկ՝ առաջին ռուսական համալսարանը, որը ինձ արժանացրել է պատվավոր պրոֆեսորի թիկնոցին, տասնյակ արտասահմանյան համալսարաններից հետո։ ― <b> Ձեզ չի՞ թվում, որ ե՛ւ երաժշտության, ե՛ւ գրականության, ե՛ւ քաղաքականության մեջ այսօր բարձունքում попса֊ն է։ </b> ― Միանգամայն ճիշտ եք։ Դրա դեմ պայքարել է պետք։ Միայն թե պետք չէ ամեն ինչի մեջ попса֊ն մեղավոր հանել։ Մենք՝ գրողներս, ինքներս ենք մեղավոր, որ հայտնվել ենք մարգինալ վիճակում։ Իմ կարծիքով, մեր խոսքի արժեքը, ներկա պահին այնքան աննշան է, որ նույնիսկ ԿԳԲ֊ն մեզնով չի զբաղվում, իսկ բյուրոկրատիան առավել եւս ։ Մեզնից՝ գրողներիցս, վաղուց արդեն ոչ ոք չի վախենում։ Լրագրողներից վախենում են ավելի շատ, քան մեզնից։ «Վասկան լսում է եւ ուտում» արտահայտությունից եկած «Վասկիզմ»֊ը ծաղկում է, մինչ մենք ինչ֊որ բան ենք վախվորած քրթմնջում։ Ժամանակը չէ արդյո՞ք մտածել, թե ինչո՞ւ այդպես պատահեց։ ― <b>Դուք հիմա դասավանդում եք ամերիկյան համալսարանում ռուս պոեզիա ու ռուս կինո։ Որքանո՞վ է մեծ հետաքրքրությունը Ձեր դասախոսությունների նկատմամբ։ </b> ― Երբ դասախոսությունները բաց էին, դրանց գրվում էր հարյուրից ավելի մարդ։ Հիմա քանակական սահմանափակում են մտցրել իմ դեպքում՝ քառասուն մարդ։ Ամերիկյան համալսարաններում այսպիսի կարգ կա, եթե պրոֆեսորը չի հավաքում ութ ուսանող, ապա հարց է դրվում նրա հեռացման մասին, ու ոչ մի արհմիություն այդ դեպքում չի օգնի։ Կան առարկաներ, որոնց դասերին չպիտի շատ ուսանողներ լինեն։ Օրինակ լեզուն։ Եթե լեզվի դասախոսություններին չափազանց շատ ուսանող կա, ապա այն արժեզրկվում է։ Ինձ ասացին, որ ես ակամա խլում եմ ուսանողներին, այլ պրոֆեսորներից․ նրանք մղվում են իմ դասախոսություններին։ Այդ պատճառով, որոշվեց, որ իմ դասախոսությունների համար ուսանողների քանակը կսահմանափակվի քառասուն ուսանողով, բայց եւս տասը առավել ընդունակ ուսանողի կարող եմ ընդգրկել իմ հայեցողությամբ։ ― <b>Ինչո՞ւ եք Դուք դասավանդում հենց Ամերիկայում, այլ ոչ Եվրոպայում։ </b> ― Որովհետեւ ես շատ բան եմ սովորել վաղ 60-ականների Ամերիկայից, որտեղ եռում էր կյանքը, պայքարը ռասիզմի դեմ, սպառազինության դեմ, բյուրոկրատիայի դեմ, որոնցում մասնակցություն ուներ ԱՄՆ֊ի ողջ առաջադեմ մտավորականությունը, այդ թվում եւ գրողները։ Ես տեսել եմ վիետնամական պատերազմի դեմ երկու միլիոնանոց ցույցը Նյու Յորքում, երբ նույն շարքերում կողք կողքի քայլում էին Արթուր Միլլերը, Բենջամին Սփոքը, Մարտին Լյութեր Քինգը եւ իրենց երգերն էին երգում, այն ժամանակ դեռ բոլորովին երիտասարդ Ջոան Բաեզն ու Բոբ Դիլանը։ Մինչեւ հիմա էլ կոկորդս սեղմվում է, երբ լսում եմ We shall overcome՝ «Մենք կհաղթենք, կգա օրը, երբ կհաղթենք․․․» մեծագույն երգը։ Ցավոք, այս երգը հիմա սկսում է մոռացվել նաեւ Ամերիկայում, բայց ես միշտ իմ ամերիկյան ուսանողներին հիշեցնում եմ այն։ Ես առաջին անգամ իմ սեփական աչքով տեսա, թե ինչ ուժ է ներկայացնում ընդվզումը։ Ես 1968 թվին՝ բրեժնեւյան տանկերի Չեխոսլովակիա ներխուժումից հետո, գրեցի «Միակ առաջընթացը առանց ցավոտ զոհերի անանհրաժեշտ ― բողոքն է, բողոք, բողոք ― զենքը անզենների»։ ( «Единственный прогресс без горьких жертв ненужных – протест, протест, протест – оружье безоружных»); Դա ե՛ւ Ամերիկայի մասին էր, ե՛ւ մեր։ Պատահական չէր, որ մեր գրաքննությունը, երկար ժամանակ չէր ցանկանում հրապարակել իմ «երկսայրի» պոեմը՝ «Ազատության արձանի կաշվի մեջ» («Под кожей статуей Свободы»), իսկ հետո նաեւ Յուրի Լյուբիմովի համանուն հրաշալի ներկայացումը Տագանկայում։ Եթե Կոնստանտին Սիմոնովը իր ներածական հոդվածով պոեմը պաշտպանության տակ չառներ, այն երբեք լույս չէր տեսնի։ Այս ժամանակից, ես դարձա «երկսայրի» պոետ ― ընդդեմ բյուրոկրատիայի ու կապիտալիզմի եւ սոցիալիզմի։ Այդ պատճառով էլ ինձ սիրեցին երիտասարդները ե՛ւ մեզ մոտ, ե՛ւ իրենց, ե՛ւ նույն ժամանակ չսիրեցին պճնամոլներն ու ժլատները։ Իմ՝ «Նամակ Եսենինին», «Պրահայով տանկերն են գնում» բանաստեղծությունները լույս տեսան մեր ինքնահրատում, իսկ ամերիկյան ուսանողուհի Ալիսոն Կրաուզի՝ գնդակահարված ուսանողական բողոքի ցույցը ցրելու ժամանակ, մահվանը նվիրված բանաստեղծությունը թռուցիկների միջոցով տարածվում էր ԱՄՆ֊ում։ Մեր թերթերում գրում էին ամերիկացիների հանցագործությունների մասին Վիետնամում, բայց շատ ավելի քիչ էին գրում այն մասին, թե ինչ պայքար է գնում հենց Ամերիկայում այդ պատերազմի դեմ։ Ըստ էության, ամերիկացիները դադարեցրին պատերազմը Վիետնամում, իրենց հսկայական բողոքի ցույցերի եւ պատերազմին հակազդելու շնորհիվ։ Իմ պոեզիայում բողոքական ոգին արտահայտվել է իմ արտասահմանյան այցելություններից առաջ։ 1955 թվին ես գրել եմ «Սահմանները ինձ խանգարում են։ Ինձ անհարմար է չիմանալ Բուենոս Այրեսը, Նյու Յորքը։ Ուզում եմ թրեւ գալ ինչքան պետք է Լոնդոնով, բոլորի հետ խոսել՝ թեկուզ կոտրվածով»։ Մեզ մոտ, դե տուրիզմ չկար․ ո՛չ մենք էինք իրենց մոտ գնում, ո՛չ իրենք մեզ մոտ։ Խորհրդային Միությունը փակ երկիր էր։ Չհաշված միայն, երեւի, 1957֊ի երիտասարդության փառատոնը։ Ես երջանիկ եմ, որ այն վաղ շրջանի բանաստեղծությունը իրականության եմ վերածել դառնալով ժողովրդական պատգամավոր, եւ բազում անգամներ ելույթ ունեցել մեր քաղաքացիներին նվաստացնող «ելքի հանձնաժողովների» դեմ, որոնք ստուգում էին քաղաքացիների չեզոքությունը, որոշելու՝ թույլ տալ նրանց արտասահման գնալ, թե ոչ։ Նրանում, որ մեր երիտասարդները հիմա նույնիսկ չգիտեն, թե ինչ բան է «ելքի հանձնաժողովը», կա նաեւ իմ լուման։ Նրանք արդեն վանդակի բալիկներ չեն։ Ամեն ինչ միայն իրենցից է կախված․ ով կլինեն՝ գազանացած մարդատյացներ, թե եղբայրության իմաստուն այգեպաններ։ Նրանք չեն ունենա այն բարդույթը, որ մնացած աշխարհը գողացված է իրենցից։ Նրանք կարող են այն ճանաչել, առանց իդեալականացնելու եւ առանց դիվականացնելու։ Նրանք պիտի հասկանան, թե ինչքան շատ էներգիա է պահանջվում եկող սերունդներից մեր Երկիր մոլորակը վերակառուցելու համար։ Ու եթե նրանք այդ էներգիան ներդնեն, ապա նրանց սրտերում տեղ չի լինի ձանձրույթին ― մեր երեխաներին ամենասարասափելի այլասերողներից մեկին։