Changes
/* Աճել բեռնատար վագոնի մեջ */
Այսպիսով, այսօրվանից Օսկարի հասակը մեկ մետր քսաներեք սանտիմետր է։ Այժմ նա կպատմի, թե ինչպես էր ապրում պատերազմից հետո, երբ նրան, խոսողին, դժվարությամբ գրողին, սահուն կարդացողին և չնայած որ տձևացած կառուցվածքով, սակայն մնացածում լիովին առողջ երիտասարդին, դուրս գցեցին Դյուսելդորֆի քաղաքային հիվանդանոցից նրա համար, որպեսզի ես, ինչպես ընդունված է ասել, բժշկական հաստատությունից դուրս գրման ժամանակ, սկսեմ նոր, այժմ արդեն հասուն կյանք։
==Գիրք երրորդ==
===Քարեր ու կայծքարեր===
Քնատ բարեհոգի մարմիններ․ Հուստա Տրուչինսկին կարիք չուներ փոխվելու, երբ նա դարձավ Հուստա Քյոստներ, նամանավանդ, որ Քյոստների ազդեցությանն էլ նա ինչ֊որ ձևով կարող էր ենթարկվել միայն իրենց երկու շաբաթյա նշանդրեքի ընթացքում, մինչ նրա Հյուսիսային ռազմաճակատ ուղևորվելը։ Եվ հետո, երբ նրանք պսակվեցին ռազմաճակատային արձակուրդի ժամանակ, և այն էլ՝ ռմբապաստարաններում։ Եվ չնայած Կուրլյանդական բանակի անձնատուր լինելուց հետո Քյոստներից այլևս ոչ մի նորություն չէր գալիս, Հուստան ամուսնու մասին հարցերին պատասխանում էր վստահորեն, ընդ որում ամեն անգամ բութ մատով ցույց էր տալիս խոհանոցի դռան կողմը․ «Նա այնտեղ է, գերության մեջ, Իվանի մոտ։ Երբևէ հետո կվերադառնա և այստեղ ամեն ինչ կփոխվի»։
Փոփոխություններ ասելով, որոնց սպասում էին Քյոստներից իրենց բիլկյան բնակարանում, նկատի ունեին Մարիայի և մասամբ փոքրիկ Կուրտի ապրելակերպը։ Երբ ես դուրս գրվեցի հիվանդանոցից, հրաժեշտ տվեցի հիվանդանոցային քույրերին, խոստանալով երբեմն նրանց այցելել և տրամվայով մեկնեցի Բիլկ, երկու քույրերի և իմ որդի Կուրտի մոտ։ Եկամտային տան երրորդ հարկում, որն այրվել էր ձեղնահարկից մինչև չորրորդ հարկը, ես հայտնաբերեցի սև շուկայի ինչ֊որ մի մասնաճյուղ, որը ղեկավարվում էր Մարիայի ու իր մատների վրա աշխուժորեն հաշվող իմ վեցամյա որդու կողմից։
Մարիան՝ հավատարիմ հոգին, որը Մացերատին նվիրված էր նույնիսկ անօրինական առևտրի մեջ, իրեն նվիրել էր արհեստական մեղրին։ Նա շերեփով հանեց առանց գրությունների դույլերից, արվեստի ստեղծագործությունը շրմփացրեց խոհանոցային կշեռքի վրա և, նոր էի ես շեմից ներս մտել և ընտելացել այս նոր հանգամանքներին, չորս ֆունտանոց փաթեթավորումը վստահեց ինձ։
Իսկ Կուրտը նստել էր պերսիլի արկղի ետևում, կարծես վաճառասեղանի ետևում և չնայած իր առողջացած, տուն վերադարձած հորը արժանացրեց հայացքի, սակայն նրա, ինչպես սովորաբար, ձմռան նման մոխրագույն աչքերը ուղղված էին մի այնպիսի բանի վրա, որը լիովին կարելի էր տեսնել և արժեր դիտել իմ միջոցով։ Իր առջև նա բռնել էր մի թուղթ, նրա վրա շարել էր ենթադրյալ թվերի սյունակներ, ամենաշատը մեկուկես ամիս անցկացնելով լեփ֊լեցուն, չջեռուցվող դպրոցական դասարաններում, նա ձեռք էր բերել մտածողի ու կարիերիստի տեսք։
Հուստա Քյոստները սուրճ էր խմում, ընդ որում բնական, ինչպես նկատեց Օսկարը, երբ նա իմ կողմն էլ գավաթ հրեց։ Մինչ ես զբաղված էի արհեստական մեղրով, նա հետաքրքրությամբ և ոչ առանց իր քրոջ դառը ճակատագրի հանդեպ կարեկցանքի ուսումնասիրում էր իմ կուզը։ Նրա համար դժվար էր տեղում նստած մնալ և իմ կուզը շոյել, քանզի կնոջ համար կուզը շոյելը երջանկություն է խոստանում, իսկ Հուստայի դեպքում երջանկությունը ենթադրվում էր․ Քյոստների վերադարձը, որն ամեն ինչ այստեղ կփոխի։ Սակայն նա զսպեց իրեն, կուզի փոխարեն, չնայած և առանց երջանկության, շոյեց գավաթը և մի քանի հոգոց արձակեց նրանցից, որպիսիք առաջիկա ամիսների ընթացքում ինձ սպասվում էր լսել ամեն օր․ «Վիզս կկտրեմ, եթե Քյոստները չվերադառնա և այստեղ ամեն ինչ չփոխի․ այն էլ ինչպես կփոխի, դուք կտեսնեք»։
Հուստան կտրականապես դատապարտում էր ընդհատակյա առևտուրը, սակայն, այնուամենայնիվ, հաճույքով էր խմում արհեստական մեղրի հետ փոխանակված բնական սուրճը։ Երբ գալիս էին գնորդները, նա լքում էր հյուրասենյակը, քստքստացնում էր խոհանոցում և, ի նշան բողոքի, այնտեղ կաթսաներով դղրդոց էր բարձրացնում։
Իսկ գնորդները շատ էին գալիս։ Անմիջապես իննից հետո, անմիջապես նախաճաշից հետո, սկսում էին անընդհատ զանգելը, կարճ, երկար, կարճ։ Ուշ երեկոյան, մոտավորապես ժամը իննին և հաճախ հակառակ Կուրտի կամքին, որը դպրոցի պատճառով առևտրին կարող է միայն աշխատանքային օրվա կեսը տրամադրել, Հուստան անջատում էր դռան զանգը։
Մարդիկ հարցնում էին․
― Արհեստական մե՞ղր։
Մարիան բարեհամբյուր գլխով էր անում և իր հերթին հարցնում էր․
― Քառո՞րդ, թե՞ կեսը։
Ընդ որում, կային նաև այնպիսի մարդիկ, որոնք մեղր չէին ուզում։ Նրանք հարցնում էին․ «Կայծքարե՞ր», իսկ ի պատասխան Կուրտը, որի պարապմունքները հերթափոխով մի օր առավոտյան էին, մի օր ճաշից հետո, դուրս էր գալիս իր սյունակների միջից, պուլովերի տակից որսում էր փոքրիկ պարկը և զրնգուն֊հանդուգն մանկական ձայնով թվերը սենյակի օդ էր դուրս մղում․ «Երեք, թե, միգուցե, չորսը կվերցնեք։ Ձեր փոխարեն ես կվերցնեի հինգը։ Շուտով հատը քսանչորս կդառնա ամենաքիչը։ Դեռ անցած շաբաթ նրանք տասնութով էին գնում, այսօր առավոտյան ես ստիպված էի արդեն քսան, իսկ եթե դուք երկու ժամ շուտ գայիք, երբ ես դպրոցից հենց նոր էի եկել, ես դեռ կարող էի քսանմեկ ասել»։
Չորս փողոց երկայնքով ու վեցը լայնքով Կուրտը միակ կայծքարեր վաճառողն էր։ Նա իր աղբյուրը ուներ, այդ աղբյուրը նա չէր հայտնում, սակայն միշտ և նույնիսկ քնից առաջ աողթքի պես հասկացնում էր․ «Ես աղբյուր ունեմ»։
Որպես հայր, ես իրավունք ունեի հետաքրքրվել, թե այդ ինչ աղբյուր ունի որդին։ Եվ երբ նա, նույնիսկ չթաքցնելով, իսկ շուտով ինքնագոհ, հայտարարում էր․ «Ես աղբյուր ունեմ», ես անմիջապես հարց էի տալիս․ «Որտեղի՞ց քեզ կայծքարերը։ Հենց այս րոպեին ինձ ասա, թե դա ինչ աղբյուր է»։
Եվ բոլոր այդ երեք ամիսների ընթացքում նույնչափ անփոփոխ էր նաև Մարիայի հակազդեցությունը, երբ ես էլի փորձում էի ինչ֊որ կերպ պարզել աղբյուրը, հակազդեցությունն այդ այսպիսի տեսք ուներ․ «Հանգիստ թող տղային։ Նախ և առաջ դա ամենևին էլ քո գործը չէ և երկրորդ, եթե այնուամենայնիվ, պետք է հարցնել, ապա ես կհարցնեմ, և երրորդ, քեզ հայր մի ձևացրու։ Երկու ամիս առաջ դու դեռ մեջքի վրա պառկած էիր և չէիր կարողանում բացել բերանդ»։
Եթե ես չէի հանդարտվում և չափից դուրս համառորեն էի Կուրտին հարց ու փորձ անում աղբյուրի մասին, Մարիան ձեռքի ափով շխկացնում էր մեղրով դույլին և մինչև արմունկները վրդովվում, միաժամանակ հանդես գալով և՛ իմ դեմ, և՛ Հուստայի դեմ, որը նույնպես երբեմն աջակցում էր աղբյուրը պարզելու իմ փորձին․ «Երկուսդ էլ լավն եք։ Ուզում եք տղայի ողջ առևտուրը փչացնել։ Իսկ ինքներդ ի միջի այլոց, դրանով եք ապրում։ Հենց որ ես մտածում եմ այն մի երկու կալորիայի մասին, որոնք Օսկարին են տալիս հիվանդության պատճառով, և որոնք նա երկու օրվա մեջ սրբում է, ապա ես ուղղակի ուզում եմ լաց լինել, իսկ ես լաց չեմ լինում, ես ծիծաղում եմ»։
Օսկարը չի կարող չխոստովանել․ այդ ժամանակ ես գերազանց ախորժակ ունեի, և միայն Կուրտի աղբյուրի շնորհիվ էր, որն ավելի շատ էր բերում, քան արհեստական մեղրը, որ Օսկարը կարողանում էր աղքատիկ հիվանդանոցային օրաբաժնից հետո ուժ հավաքել։
Ահա թե ինչու պետք է հայրը անհարմար զգալով լռի և գրպանի ծախսի պատշաճ գումարով, որը նա ստանում էր այդ նույն Կուրտի մանկական մեծահոգության շնորհիվ, սկսեց հնարավորին չափ հաճախ լքել Բիլկի բնակարանը, որպեսզի այդ խայտառակության ականատեսը չլինի։
Արդյունաբերական հրաշքը վայելող բազմաթիվ քննադատներ այսօր հաստատում են, և որքան քիչ հիշողություններ է նրանց մոտ պահպանվել, այնքան ավելի հիացական են հնչում նրանց ձայները․ «Օ, դրական ռեֆորմից առաջ եղած զարմանալի ժամանակը։ Այն ժամանակ գոնե ինչ֊որ կյանք կար։ Դատարկ ստամոքսով մարդիկ՝ չնայած այդ ամենին, թատրոնի տոմսի համար հերթ էին կանգնում։ Իսկ հանպատրաստից հանկարծաստեղծ կարտոֆիլի օղիով երեկոները ուղղակի զարմանահրաշ էին, անհամեմատ ավելի հաջողված էին, քան ամեն տեսակի շամպայնով ու դյուժարդենով ֆուրշետները, ինչպես դրանք այսօր են կազմակերպում»։
Այդպես են մտածում հնարավորությունները բաց թողած ռոմանտիկները։ Ես էլ, ճիշտն ասած, պետք է ողբաձայն երգեմ, քանզի այն տարիներին, երբ կար Կուրտի կայծքարի աղբյուրը, ես հազարավոր իմ նմանների հետ, ովքեր ուզում էին վերադարձնել բաց թոցածը կամ լրացնել իրենց կրթությունը, գրեթե անվճար հաճախում էի հանրակրթական դպրոցին կից դասընթացները, դարձել էի «Կամուրջ» անունը կրող Բրիտանական մշակութային կենտրոնի մշտական այցելուն, կոլեկտիվ մեղքի շուրջ բանավիճում էի կաթոլիկների ու բողոքականների հետ։ Ես ինձ մեղսակից էի համարում բոլոր նրանց հետ, ովքեր մտածում էին․ պետք է պարզենք հիմա, որպեսզի դա դեն նետենք մեր ուսերից, և հետո, երբ մեր գործերը կրկին վեր ընթանան, խղճի խայթը մեզ չտանջի։
Դպրոցին եմ համենայն դեպս պարտական իմ, թեև չափազանց համեստ, սակայն միաժամանակ փայլուն թերի կրթությանս համար։ Ես այն ժամանակ շատ էի ընթերցում։ Այն գրքերը, որոնք մինչ ես սկսեցի աճել, լիովին բավարար կլինեին ողջ աշխարհը Գյոթեի ու Ռասպուտինի միջև կիսելու համար, իմ գիտելիքները, որոնք ստացել էի ինը հարյուր չորսից մինչև ինը հարյուր տասնվեցի քյոլերյան Ծովային օրացույցից, ինձ այլևս չէին բավարարում։ Ինչ ասես, որ ես այն ժամանակ չէի ընթերցում։ Ես ընթերցում էի զուգարանում։ Ես ընթերցում էի, ժամերով տոմսի, թերթի հերթերում կանգնած, սեղմված մոցարտյան հյուսքեր ունեցող աղջիկների միջև, ես ընթերցում էի, մինչ Կուրտը կայծքարեր էր վաճառում, ընթերցում՝ արհեստական մեղրը փաթեթավորելիս։ Իսկ երբ լույս չէր լինում, ընթերցում էի ուժեղ մոմերի տակ, շնորհիվ Կուրտի աղբյուրի, մենք մոմեր ունեցանք։
Ամոթ է խոստովանել, սակայն այն տարիների ընթերցանությունը չէր մտնում իմ մեջ, այլ անցնում էր իմ միջով։ Սակայն բառերի մի քանի պատառիկներ, կազմաշապիկների վրայի տեքստերը նստեցին իմ մեջ։ Դե, իսկ թատրո՞նը։ Դերասանների անունները․ Հոպպե, Պետեր, Էսսեր, Ֆլիկենշիլդիի շուրթերի «Ռ»֊ն, թատերական դպրոցի աշակերտուհիները, որոնք թատերական արվեստի դպրոցի բեմահարթակի վրա այդ «ռ»֊ն ավելի լավ էին արտասանում, քան հենց Ֆլիկենշիլդը, Գրյունդգենսը, որն ամբողջապես սև հագած Տասսո էր խաղում։ Կեղծամի միջից հանում էր հեղինակի կողմից գրավոր հրահանգված դափնեպսակը, քանզի «այն այրում է մազերը», և հենց նույն Գրյունդգենսը էլի կրկին սև հագած, սակայն արդեն որպես Համլետ։ Իսկ Ֆլիկենշիլդը դեռ ասում է, որ Համլետը գեր է։ Ինձ վրա տպավորություն գործեց նաև Յորիկի գանգը, քանզի Գրյունդգենսը նրա մասին շատ համոզիչ բառեր էր ասում։ Այնուհետև նրանք չտաքացվող թատերական դահլիճներում, ցնցված հանդիսատեսի առջև «Այնտեղ՝ դռան ետևում» խաղացին, իսկ ես կոտրված ակնոցով Բեկմանի փոխարեն պատկերացրեցի Հուստայի ամուսնուն՝ տուն վերադարձած Քյոստներին, որը, Հուստայի խոսքերով, այստեղ ամեն ինչ կփոխի ու կփակի Կուրտի կայծքարի աղբյուրը։ Այսօր, երբ այդ ամենը մնացել է ետևում, երբ ես հասկանում եմ, որ ետպատերազմյան գինովցած տարիները հենց գինովցած էլ կային ու իրենց ետևից էլ բերեցին սթափությունը, որից կատուները ճանկռում են հոգիդ և, կոկորդները պատռելով, մլավելով, ճշմարտությունն են հռչակում։ Այն, ինչը մեզ համար դեռ երեկ գործ էր կամ ոճրագործություն, արյունոտ ու թարմ, այսօր ես գովքով եմ փոխհատուցում դասերին Գրեթխեն Շեֆլերի «Ուժ ուրախության միջոցովի» հուշանվերների ու ամենատարբեր ձեռագործերի արանքում․ Ռասպուտինին՝ ոչ չափից դուրս, Գյոթեին՝ չափավոր, Դանցիգ քաղաքի կայզերական պատմությանը, Կուսիմայի տակ տեղի ունեցած ճակատամարտում գործի դրված ճապոնական տորպեդավոր մոտորանավակների հանգույցներով արագությանը, այնուհետև Վելիզարիոսին ու Նարսեսին, Տոտիլային ու Տեյային, Ֆելիքս Դանի ճակատամարտին Հռոմի համար։
Արդեն քառասունյոթի գարնանը ես թողեցի և՛ դպրոցը, և՛ Անգլիական մշակութային կենտրոնը, և՛ պաստոր Նիմելերին, երկրորդ հարկաշարքից հրաժեշտ տվեցի Գուստավ Գրյունդգենսին, որը դեռ էլի ծրագրում որպես Համլետ էր հաշվառվում։
Նույնիսկ երկու տարի չէր անցել այն ժամանակվանից, երբ ես Մացերատի գերեզմանի վրա որոշեցի շարունակել իմ աճը, բայց մեծահասակների կյանքն արդեն ինձ այլևս չէր գրավում։ Ես կարոտում էի երեք տարեկանի կորցրածս համաչափություններին, կրկին ուզում էի ունենալ իմ անփոփոխ իննսունչորս սանտիմետրը, լինել ավելի փոքր, քան իմ ընկեր Բեբրան, քան հանգուցյալ Ռոզվիտան։ Օսկարին պակասում էր նրա թմբուկը։ Երկար զբոսանքները նրան բերում էին դեպի հիվանդանոցային ավանի մատույցները։ Քանի որ Օսկարը առանց այն էլ պարտավոր էր ամիսը մեկ անգամ ներկայանալ տրոֆեսոր Իրդելային, որը նրան «հետաքրքիր դեպք» էր համարում, նա ամեն անգամ այցի էր գնում ծանոթ քույրերին, և նույնիսկ երբ նրանք բացարձակապես ժամանակ չունեին նրա համար, այդ սպիտակ, թռչող կտորի կողքին, որը առողջացում կամ մահ էր խոստանում, իրեն հանգիստ և գրեթե երջանիկ էր զգում։
Քույրերը սիրում էին ինձ մանկան պես, սակայն առանց չարության, կատակով ծաղրում էին իմ կուզը, ձգտում էին ինձ մի ինչ֊որ համեղ բանով հյուրասիրել և տեղեկացնում էին իրենց անվերջանալի, խճճված, հաճելի խնդություն ներշնչող հիվանդանոցային պատմությունների մասին։ Ես լսում էի, խորհուրդներ տալիս, ոչ շատ լուրջ գժտությունների դեպքում հանդես էի գալիս որպես միջնորդ, քանզի վայելում էի ավագ քրոջ բայրացակամությունը։ Քույրական խալաթների տակ թաքնված 20-30 աղջիկների համար Օսկարը միակ և, նույնիսկ տարօրինակ ձևով, ցանկալի տղամարդն էր։
Բրունոն արդեն հիշատակել է․ Օսկարը գեղեցիկ, արտահայտիչ ձեռքեր ունի, թեթև ալիքաձև մազեր և Բրոնսկիների ընտանիքի դեռ էլի գայթակղեցուցիչ բավականաչափ երկնագույն աչքեր։ Հնարավոր է, որ իմ կուզը և անմիջապես դնչիս տակից սկսվող և որչափ կորացած, նույնչափ էլ նեղ կրծքավանդակս ստեղծում են հակակշիռ, որը միայն ընդգծում է իմ ձեռքերի, աչքերի գեղեցկությունը, իմ մազերի գրավչությունը։ Համենայն դեպս մեկ անգամ չէ, որ քույրերը, երբ ես նստում էի նրանց սենյակում, բռնում էին իմ ձեռքերը, խաղում էին մատներիս հետ, քնքշություն էին հանդես բերում մազերիս հանդեպ, իսկ դուրս գալիս մեկը մյուսին ասում էր․ «Երբ նայում եմ նրա աչքերի մեջ, կարծես թե դադարում եմ մնացածը նկատել»։
Կարճ ասած, ես ավելի ուժեղ էի, քան իմ կուզը և, անկասկած, կփորձեի հիվանդանոցային պատերի մեջ հաղթանակներ նվաճել, եթե նախկինի պես տնօրինեի իմ թմբուկին, եթե ես առաջվա պես վստահ լինեի իմ բազմակի անգամ հաստատված թմբկահարի տաղանդին։ Ամոթահար եղած, խռովահույզ, չվստահելով իմ մարմնի աղոտ դրդումներին ես, նման քնքուշ նախերգանքներից հետո և գլխավոր գործողությունից խույս տալով, լքում էի հիվանդանոցային ավանը, ինձ ազատություն էի տալիս, զբոսնում էի այգում կամ շուրջ բոլորը մետաղալարե ցանկապատի, որը մանր ու հավասարաչափ ծակոտիներով պաշտպանում էր հիվանդանոցային տարածքը և ինձ էր հղում իր արհամարական անտարբերությունը։ Ես հայացքով ուղեկցում էի տրամվայները, որոնք գալիս էին Վերստեն ու Բենրատ, հեծանվային ուղիներին կից զբոսավայրերում հաճելի ձանձրույթ էի զգում և ծիծաղում էի բնության շռայլության վրա, որը գարուն էր ներկայացնում և, ինչպես դա բնորոշ է տարվա այդ եղանակին, բացում էր բողբոջները։ Իսկ ճանապարհի մյուս կողմում մեր ընդհանուր նկարիչ֊սիրահարը Վերստենյան գերեզմանատան ծառերի վրա յուղաներկի պարկուճից օր օրի ավելի ու ավելի շատ կանաչ գույն ճզմում։ Առաջներում էլ ինձ չափազանց շատ էին գրավում գերեզմանատները։ Նրանք խնամված են, նրանք երկիմաստ չեն, տրամաբանական են, խիզախ, կենդանի։ Գերեզմանատանը կարելի է ուժերը հավաքել ու որոշում ընդունել, միայն այստեղ է կյանքը հստակ ուրվագիծ, (իհարկե, նկատի չունեմ գերեզմանների եզրավորումները) և, եթե կուզեք, իմաստ ձեռք բերում։
Իսկ գերեզմանատան հյուսիսային պատի կողքով ձգվում էր աղոթքի թափորի համար արահետը, և այդ ուղու վրա քար մշակող յոթ արհեստանոցներ միմյանց հետ էին մրցակցում։ Խոշորները, ինչպես օրինակ, Յ․ Շնոոգը կամ Յուլիուս Բեբելը։ Նրանց միջև ամեն կարգի պստլիկները, որոնց անվանում էին Ֆ․ Նայդենրայխ, Յու․ Բոյս, Քյուն և Մյուլլեր և Պ․ Քորնեֆ։ Բարաքի ու քանդակագործի արհեստանոցի միջև ընկած նման մի բան, տանիքների վրայի մեծ կամ այն է՝ նոր ներկված, կամ էլ դեռ ընթեռնելի գրություններ տնօրենի անվան տակ, օրինակ՝ «Գերեզմանաքարեր»։ «Արհեստանոց», կամ «Հուշարձաններ ու ցանկապատներ» կամ «Բնական և արհեստական քարերի ձևավորում» կամ «Տապանաքարի գեղանկարչություն»։ Քորնեֆի խցի վերևում ես կարողացա ընթերցել՝ «Պ․ Քորնեֆ։ Քարտաշ և քանդակագործ»։
Նրա արհեստանոցի և գերեզմանատան միջև տարածքը սահմանափակող մետաղալարե ցանկապատի միջև վեր էին բարձրանում մեկ կամ երկու մասերից կազմված, հայացքին մատչելի պատվանդաններով մեկտեղանոցից մինչև չորս տեղանի, այսպես կոչված, ընտանեկան հուշարձանների նմուշներ։ Անմիջապես ցանկապատի ետևում, արևային եղանակին համբերատարությամբ արտացոլելով նրա նախշի փոքրիկ շեղանկյունները, շարված էին առավել համեստ պահանջարկի համար նախատեսված խեցաքարե տակդիրներ, փայլահղկված դիաբազե պատեր, որտեղ չփայլեցված էին թողնված միայն արմավենու ճյուղերը, տիպիկ ձևով՝ ութանասուն սանտիմետր բարձրության՝ երեխաների փոքրիկ գերեզմանների համար փոքր֊ինչ շերտավոր սիլեզյան մարմարից երեսակված քարեր՝ ուռուցիկ քանդակներով, որոնք արված էին դրանց վերին երրորդ մասում և մեծ մասամբ կոտրված վարդի ցողուն էին պատկերում։ Հետո գալիս էին հռենոսյան կարմիր ավազահանքի ստանդարտ չափսի քարերը, որոնք փոխառնված էին ռմբակոծված բանկերից և առևտրական տներից․ այստեղ տոնում էին իրենց հարությունը, եթե միայն «հարություն» բառը կիրառելի է գերեզմանաքարի համար։ Իսկ այն ցուցահանդեսի կենտրոնում նրա մարգարիտն էր, հուշարձան, որը կազմված էր երեք պատվանդաններից, երկու կողային սալաքարերից ու մեծ, առատորեն նկարազարդված տիրոլյան երկնագույն մարմարե կենտրոնական սալաքարից։ Գլխավոր սալաքարի հարթությունից վեր էր բարձրանում այն, ինչը քարտաշներն անվանում էին «մարմնաքանդակ»։ Այդ մարմնաքանդակի ծնկներն ու գլուխը թեքված են ձախ, փշե պսակ, երեք մեխ, մորուք չկա, ձեռքի ափերը բացված են, կրծքի վերքը ոճավորված արյունահոսում է՝ իմ կարծիքով, ընդամենը հինգ կաթիլ։
Այդ հուշարձաններից բացի, փոքրիկ արահետի երկայնքը պռնկե֊պռունկ լի էր նման բացված, ձախ թեքված մարմնաքանդակներով՝ գարնանային սեզոնի սկզբին երբեմն մի ողջ տասնյակ այդպիսի մարմնաքանդակներ էին բացում իրենց գրկախառնությունը, սակայն քորնեֆյան Հիսուս Քրիստոսը ինձ առանձնահատուկ սրտամոտ դարձավ, քանի որ, դե իհարկե, քանի որ այն բոլորից շատ էր նման ատլետիկ կազմվածքով իմ մարմնամարզիկին, որը մկանները ձգած և կուրծքը փքած կախված էր Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու գլխավոր զոհասեղանի վերևում։ Ես ժամերով կանգնած էի մնում այդ ցանկապատի մոտ։ Ես փայտ էի մտցնում փոքրիկ անցքերով ցանցի միջով, աղոտ ցանկություն էի զգում, մտածում էի այլևայլ բաների և ոչ մի բանի մասին։ Իսկ Քորնեֆը երկար ժամանակ ինձ համար մնում էր անտեսանելի։ Նրա խցի մի պատուհանից դուրս էր գալիս վառարանի տանիքից վեր բարձրացող բազմածունկ ծխնելույզը։ Անորակ ածխի աղքատիկ, դեղնավուն ծուխը ձգվում էր վերև, պառկում էր տոլի վրա, դուրս էր հոսում պատուհաններից, հոսում էր ջրահեռացման փողրակի վրայով, կորչում էր չմշակված քարերի, Լանից բերված մարմարե սալաքարերի բեկորների արանքում։ Արհեստանոցի շարժական դռան դիմաց, բազմաթիվ բրեզենտե ծածկոցների տակ, կարծես խոյընթաց, ռմբակոծիչների հրակոծությունից քողարկվելով, երեք անիվների վրա մի մեքենա էր կանգնած։ Արհեստանոցից եկող ձայները՝ փայտը հարվածում էր երկաթին, երկաթը խփում էր քարին, մատնում էին քարտաշի ներկայությունը։
Մայիսին մեքենան ծածկող բրեզենտը անհետացավ, և դուռը մի կողմ էր հրված։ Արհեստանոցի խորքում ես տեսա իրար վրա կուտակված մոխրագույն քարեր, մոխրագույն ֆոնի վրա փայլեցնող հաստոցի կախաղանը, գիպսե մոդելներով դարակները և, ի վերջո, հենց Քորնեֆին։ Նա քայլում էր կռացած և ծնկները ծռած, առաջ թեքված գլուխը պահում էր անշարժ։ Վարդագույն, սև ճարպով ներծծված սպեղանիները պատել էին նրա պարանոցը։ Քորնեֆը փոցխով դուրս եկավ ու սկսեց մաքրել նայելու համար ի ցույց դրված հուշարձանները շրջապատող հողը, որովհետև գարունը եկել էր։ Նա դա անում էր շատ մանրակրկիտ խճքաքարերի վրա թողնելով տարատեսակ հետքեր, հավաքում էր նաև անցած տարվա տերևները, որոնք կպել էին որոշ հուշարձանների։ Արդեն հենց ցանկապատի դիմաց, երբ նա փոցխը խնամքով շարժում էր խեցե քարերից պատրաստված ծաղկամանների և բազալտե ժայռաբեկորների արանքով, ինձ անսպասելիորեն խոցեց նրա ձայնը։
― Դե, տղա, քեզ ինչ է, տանից դո՞ւրս են քշել, թե՞ ոնց։
― Ինձ ձեր քարերն են շատ դուր գալիս, ― շողոքորթեցի ես։
― Բարձր մի ասա, թե չէ ես դրա համար կպատժվեմ։
Միայն հիմա նա մի փոքր բարձրացրեց իր անշարժ կզակը և շեղ հայացքով չափեց ինձ, ավելի շուտ իմ կուզը։
― Էդ ի՞նչ են դրանք քո հետ արել։ Դժվա՞ր է հավանաբար դրա հետ քնելը։
Ես թույլ տվեցի, որ նա մինչև վերջ դիտի, հետո բացատրեցի, որ ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ կուզը խանգարի, որ ես որոշակի ձևով, առավել կարևոր եմ իմ կուզից, որ այնպիսի կանայք ու աղջիկներ են հարմարվում առանձնահատուկ հանգամանքներին և տղամարդու հնարավորություններին, որոնց համար հասարակ ձևով ասած, նման կուզը նույնիսկ հաճելի է։
Դնչով փոցխի փայտին հենվելով Քորնեֆը խորհեց․
― Միգուցե դա այդպես է, որ կա, ես ականջի պոչով լսել եմ ինչ֊որ նման բան։
Հետո Քորնեֆն իր հերթին ինձ պատմեց, թե ինչպես է ինքն ապրել Էյֆելում ու աշխատել գրանիտի քարհանքում և գործ է ունեցել մի կնոջ հետ, որը փայտե ոտք է ունեցել, կարծես թե ձախը, և այն հնարավոր էր վրայից հանել, և այն փայտե ոտքը նա համեմատեց իմ կուզի հետ չնայած, իհարկե, իմ «տուփը» հնարավոր չէ հանել։ Քարտաշը վերհիշեց երկար, հանգամանալից, մանրամասնորեն, ես համբերատարությամբ սպասում էի, մինչև նա ասի, վերջացնի, իսկ կինը իր ոտքը կրկին տեղը դնի, ինչից հետո նրա արհեստանոցը տեսնելու թույլտվություն խնդրեցի։
Քորնեֆը բացեց ցանկապատի վրայի թիթեղյա դռնակը, փոցխով ներս հրավիրելու շարժում արեց կողքի վրա բացվող դռան ուղղությամբ և թույլ տվեց, որ խճաքարը իմ ոտքերի տակ ճռճռա, մինչև որ ինձ պատեց ծծուբի, կրի ու խոնավության հոտը։
Վերևի մասում տափակ, ծանր, տանձաձև փայտե մշտական հարվածներից ծակոտկեն դարձած, փոս ընկած տեղերով թակիչները դրված էին դեռևս կոպիտ, սուր ծայրերով, սակայն արդեն հանքատեղերը միացնող անցքերի վրա՝ չորս կողմերից հարթեցվել էին։ Փայտե մուրճիկները փայտե գլխիկներով, հենց նոր կոփված, դեռևս կոփումից կապույտ հատիչներ, մարմարի համար երկար ու զսպանակվող կետագծիչներ, խեցաքարե սալաքարի վրա միմյանցից հեռու տեղադրված քարհատիչներ էին, փոշին չորանում էր փայտե քառակուսի իշոտնուկների վրա։ Իսկ քարշակների վրա, կողեզրի վրա կանգնեցված տեղափոխման համար պատրաստ կրե պատը՝ յուղոտ, դեղին, ծակ֊ծակ, ասես մեզ մոտ կառուցված, սա մեզ մոտ ակոսատման գործիք է, իսկ սա, Քորնեֆը բարձրացրեց ձեռքի ափի լայնությամբ և երեք քայլ երկարությամբ տախտակը և հայացքով ստուգեց եզրը, իսկ սա հարդարակ։ Սրանով ես սրում եմ առանցքները, երբ նրանք այլևս ակոսը չեն պահում։
Իմ հերթական հարցը ես տվեցի ոչ միայն քաղաքավարությունից դրդված․
― Իսկ դուք պատահմամբ աշակերտներ չե՞ք պահում։
Քորնեֆը անմիջապես սկսեց դժգոհել․
― Ես անգամ հինգին կարող էի պահել, բայց ներկայումս որտեղից դրանց կվերցնես։ Այդ գոնջոտներին այժմ սև շուկան է հետաքրքրում։
Այսպիսով քարտաշը, ինձ նման, հավանություն չէր տալիս այն մութ գործարքներին, որոնք հույս ներշնչող երիտասարդ մարդուն խանգարում են պատշաճ արհեստ ձեռք բերել։ Մինչ Քորնեֆը ինձ ցուցադրում էր տարբեր նուրբ և կոպիտ կարբորունդյան քարերը և սոլնոֆյան սալաքարի վրա դրանց փայլեցման արժանիքները, ես իմ մեջ հասունացնում ու փայփայում էի այսպիսի մի փոքրիկ միտք։ Պեմզան, նախնական փայլեցման համար շոկոլադաշագանակագույն դոճխեժը, որի օգնությամբ այն ամենը, ինչը նախկինում փայլատ էր, հասցնում են փայլելու աստիճանի և առաջվա նման ինձ մոտ էր մնում։ Չնայած առավել պայծառը իմ փոքրիկ միտքն էր։ Քորնեֆն ինձ տառատեսակների նմուշներ ցույց տվեց, պատմեց ուռուցիկի ու գոգավորի մասին, ոսկեջրելու մասին և որ ոսկու հետ կապված ամեն ինչն այնքան էլ սարսափելի չէ․ պարզ է մի բան, որ հնամյա թելերով կարելի է ոսկեջրել և ձիուն, և ձիավորին։ Իսկ դա ինձ մոտ անմիջապես հիշողությանս մեջ առաջ բերեց Դանցիգում, Խոտի շուկայում, դեպի Զանգրուբ արշավող Կայզեր Վիլհելմին, որի երկրի լեհ պահապանները այժմ մտադրվում են ոսկեջրել, սակայն, չնայած ձիու ու թերթավոր ոսկով պատված ձիավորի մասին հիշողությանս, ես չհրաժարվեցի իմ փոքրիկ, ինձ համար առավել արժեքավոր մտքից, ես զվարճանում էի նրա հետ, ես արդեն այն սկսեցի ձևավորել բառերով, մինչ Քորնեֆն ինձ բացատրում էր քանդակագործական աշխատանքների համար եռոտանի կետագծող մեքենայի կառուցվածք՝ մատների ոսկորներով խփելով տարբեր՝ մեկ ձախ, մեկ աջ շրջած խաչելության նմուշօրինակի վրա։
― Ուրեմն դուք կվերցնե՞ք աշակերտ։ ― Իմ փոքրիկ միտքը հունի մեջ ընկավ։ ― Փաստորեն դուք աշակերտ եք փնտրում, այդպե՞ս է։
Քորնեֆը շփեց իր մկնորախտի վրա կպցրած սպեղանիները։
― Ես ուզում եմ հարցնել, դուք, եթե պետք լինի, ինձ ձեզ մոտ աշակերտ կվերցնե՞ք։ ― Հարցն անհաջող էր ձևակերպված, և ես անմիջապես ինձ ուղղեցի․ ― Վախենամ, դուք թերագնահատում եք իմ ուժերը, հարգելի պարոն Քորնեֆ։ Իմ ոտքերն իսկապես էլ թուլոտ են։ Սակայն ձեռքերի հարցում կարող եք չանհանգստանալ։
Սեփական վճռականությունովս աշխուժացած և մինչև վերջ գնալու պատրաստ՝ ես քշտեցի ձախ թևքս՝ Քորնեֆին առաջարկելով շոշափել թեև ոչ մեծ, սակայն, ինչպես ցլի մոտ, ամուր մկաններս, իսկ քանի որ նա չկամեցավ շոշափել, սալաքարի վրայից վերցրեցի հորատադուրը, ակներևության համար այդ վեցանիստ երկաթի կտորին ստիպեցի թռչկոտել իմ երկգլուխ մկանի թմբուկի վրա։ Ցուցադրումը դադարեցրեցի այն ժամանակ միայն, երբ Քորնեֆը միացրեց հարթեցնող հաստոցը, վնգվնգացող կարբորունդի շրջան՝ մոխրագույն կապույտ երանգով, տակդիրի վրա դրված, երկու մասից կազմված, կրե տուֆից քարակոթողի համար և, վերջապես, աչքը հարթեցնող մեքենայից չկտրելով, կրճտոցի միջից գոռաց․
― Դու, տղաս, գիշերն այս մասին լավ մտածիր։ Աշխատանքը հեշտ չէ։ Իսկ եթե միտքդ չփոխես, արի, ինձ մոտ պրակտիկանտի նման մի բան կլինես։
Քարտաշին ենթարկվելով՝ ես ամբողջ յոթ գիշեր վերլուծեցի իմ փոքրիկ միտքը, օր օրի փոքրիկ Կուրտի կայծքարերը համեմատելով փոքրիկ արահետի երկայնքով շարված քարերի հետ, կուլ էի տալիս Մարիայի կշտամբանքները․ «Ախ, Օսկար, դու նստել ես մեր վզին։ Գոնե մի ինչ֊որ գործով զբաղվեիր, թեկուզ թեյով, թեկուզ կակաոյով, թեկուզ կաթի փոշիով»։ Սակայն ոչ մի բանով չէի զբաղվում, ուշադրությամբ լսում էի Հուստայից, որն ինձ օրինակ էր բերում բացակայող Քյոստներին, գովասանքներ սև շուկայի հանդեպ իմ զուսպ վերաբերմունքի համար։ Սակայն շատ էի տառապում իմ որդի Կուրտի վարքագծի համար, որը, թվերի սյունակներ հորինելով և դրանք թղթին հանձնելով, ճիշտ նույն ձևով չէր նկատում ինձ, ինչպես կարողանում էր տարիներով չնկատել Մացերատին։
Մենք նստած էինք ճաշի շուրջ։ Հուստան անջատել էր դռան զանգը, որպեսզի ոչ մի տեսակի գնորդ մեզ չշեղի ճարպով պատրաստված ձվածեղից։ Մարիան ասաց․
― Հասկանո՞ւմ ես, Օսկար, մենք մեզ միայն այն պատճառով կարող ենք սա թույլ տալ, որ ձեռքներս ծալած չենք նստում։
Փոքրիկ Կուրտը շունչ քաշեց։ Կայծքարերը ընկել էին մինչ տասնութ։ Հուստան ուտում էր շատ ու լուռ։ Ես հետևում էի նրա օրինակին, սակայն, չնայած կերակուրը դուր էր գալիս, ինձ միգուցե ձվի փոշու պատճառով, խորապես դժբախտ էի զգում և, կրծմրծելով շպիկի մեջ ինձ ընկած կրճիկը, հանկարծակի, մինչև ականջներիս ծայրը, երջանկության անհրաժեշտություն զգացի։ Չնայած դառը փորձին ես երջանկություն էի զգում, իմ ողջ հոռետեսությունը ոչինչ չէր կարող անել երջանկության երազանքիս հետ, ես ուզում էի անզուսպ երջանիկ լինել և այդ իսկ պատճառով, մինչ մյուսները բավարարվում էին ձվի փոշիով, վեր կացա, մոտեցա պահարանին, կարծես թե երջանկությունը ինձ հենց այնտեղ էր սպասում, փորփորեցի իմ դարակը և գտա ամենևին էլ ոչ երջանկություն, ոչ, սակայն լուսանկարչական ալբոմիս և դասագրքիս ետևում ես գտա պարոն Ֆայնգոլդի ախտահանիչ միջոցի երկու տոպրակ։ Տոպրակներից մեկի միջից որսացի ոչ թե երջանկություն, ոչ, ոչ, այլ հիմնավորապես ախտահանված իմ խեղճ մայրիկի սուտակե մանյակը, որը շատ տարիներ առաջ ձյան հոտ արձակող ձմռան գիշերով Յան Բրոնսկին հանեց ցուցափեղկի միջից, որտեղ Օսկարը, որն այն ժամանակ դեռ լիովին երջանիկ էր և կարողանում էր ձայնով ապակի կոտրել, մի քիչ առաջ կլոր անցք էր բացել։ Զարդը վերցնելով՝ ես լքեցի բնակարանը, ես նրա մեջ տեսնում էի առաջին աստիճանը դեպի․․․ «Ես ուղղվեցի դեպի», ես գնացի դեպի կայարան, քանի որ մտածում էի, եթե ամեն ինչ ստացվի, այդ դեպքում․․․ հետո ես երկար սակարկեցի․․․ համառ և հրաշալի հասակում էի, որ․․․ սակայն մի թևանին և այն սաքսոնացին, որին չգիտես ինչու բոլորը դատական ատենակալ էին անվանում, շատ լավ գիտակցելով գինը, նույնիսկ չէիին էլ կռահում, թե երջանկության համար որքան հասունացած դարձրեցին իրենք ինձ, երբ խեղճ մայրիկիս մանյակի դիմաց ինձ հանձնեցին բնական կաշվից պորտֆելը և տասնհինգ արկղիկ ամերիկյան «Լաքի աթրայք» տեսակի սիգարետ»։
Ճաշից հետո ես կրկին վերադարձա Բլիկ, իմ ընտանիքի մոտ։ Ես ներկայացրեցի տասնհինգ արկղիկ սիգարետները։ Մի ողջ կարողություն, «Լաքի աթրայք» ամեն փաթեթի մեջ քսան տուփ, ուրիշներին զարմանալու հնարավորություն տվեցի, նրանց մոտեցրի թարմ փաթեթավորված ծխախոտի սարը, ասացի՝ սա ձեզ համար է, սակայն այսօրվանից բարի եղեք ինձ հանգիստ թողնել, հուսով եմ, որ սիգարետները հանգստին արժեն և, դրանից բացի, որպեսզի այսօրվանից և յուրաքանչյուր օր ես ունենամ կերակուրով աման, որն այսօրվանից և յուրաքանչյուր օր ես պատրաստվում եմ պորտֆելիս մեջ դրած տանել իմ աշխատավայրը։ Դուք ձեզ համար ձեր արհեստական մեղրով ու ձեր կայծքարերով երջանիկ եղեք, առանց զայրույթի և առանց կշտամբանքի ասացի ես, իսկ իմ արվեստը այլ կերպ է կոչվելու, իմ արվեստը այժմ գրված կլինի տապանաքարերի վրա կամ, մասնագիտական լեզվով ասած, կլինի նրանց վրա փորագրված։
Քորնեֆը ինձ պրակտիկանտ վերցրեց փաստորեն ամիսը հարյուր ռայխսմարկով։ Դա, կաելի է ասել, որ ընդհանրապես ոչինչ էր, բայցևայնպես, ապագայում նա իմ ծախսը հանեց։ Արդեն մեկ շաբաթ հետո պարզվեց, որ քարահանման կոպիտ աշխատանքների համար իմ ուժը անբավարար է։ Ես պետք է հորատադուրով հարթեցնեի չորստեղանոց գերեզմանի համար հենց նոր քարհանքից բերված բելգիական գրանիտի շերտը և արդեն մեկ ժամ անց կարողացա դժվարությամբ բռնել բրիչը ու անզգայացած ձեռքերով գործի դնել փայտամուրճը։ Քարի կտորի տաշվածքը ես ստիպված եղա թողնել Քորնեֆին այն դեպքում, երբ ինքս, բավականաչափ հմտություն ցուցաբերելով, իրականցրի նուրբ մշակումը, պատրաստեցի սղոցի ատամները, երկու անկյունաքարերի օգնությամբ ընտրեցի անհրաժեշտ մշակվածքը, մեկը մյուսի ետևից անցկացրեցի հանքաշերտերը միացնող չորս անցքերը և հետագա մշակման համար կոտրեցի դոլոմիտե եզրաշերտը։ Եզրի վրա է դրված քառակող չորսուն, նրա վրա՝ «T» տառի տեսքով լայնադիր տախտակը, իսկ տախտակի վրա նստած էի ես, աջ ձեռքով՝ քամահրելով Քորնեֆի առարկությունները, որն ինձ ուզում էր աղջիկ դարձնել՝ փայտե տանձերին, բռնիչներին, երկաթյա փայտամուրճերին ստիպում էի դղրդալ ու շռնդալ, որոտալ և միանգամից իր բոլոր վաթսունչորս ատամներով կրծել ու տրոհելով փոշիացնել քարը․ երջանկությունը, չնայած դա իմ թմբուկը չէր, երջանկությունը, չնայած դա ընդամենը փոխարինող էր։ Սակայն չէ՞ որ լիովին ընդունելի է նաև փոխարինող երջանկությունը, միգուցե այն հենց փոխարինման տեսքով էլ գոյություն ունի, երջանկությունը՝ դա միշտ փոխարինող երջանկություն է, այն նստում է շերտերով․ երջանկություն մարմարից, երջանկություն ավազաքարից, Էլբի ավազաքարից, Մեյնի ավազաքարից, քո ավազաքարը, մեր ավազաքարը, կիրհամերյան երջանկություն, գրենցհամերյան երջանկություն, քո երջանկությունը խեցեքարն է։ Կոփված պողպատը երջանկաբար կրծոտելով՝ խրվում էր դիաբազի մեջ։ Դոլոմիտ, կանաչ երջանկություն։ Եվ փափուկ երջանկություն․ տուֆ։ Խայտաբղետ երջանկություն՝ Լանից։ Ծակոտկեն երջանկություն, բազալտ։ Քարացած երջանկություն՝ Էյֆելից։ Երջանկությունը ժայթքում էր ինչպես լավան հրաբուխից և նստում էր փոշոտ շերտերով ու ճռթճռթում էր իմ ատամների արանքում։
Իմ ձեռքը ամենից երջանիկը դարձավ տպատառերը տաշելիս։ Ես նույնիսկ Քորնեֆին թողեցի ետևում, ինձ վրա վերցրեցի քանդակագործական աշխատանքի զարդաքանդակային մասը․ արջանագիլի տերևներ, մանկական քարերի համար կոտրված վարդեր, արմավենու ճյուղեր, քրիստոնեական խորհրդանիշներ, ինչպես, օրինակ PX<ref>PX ― Քրիստոսի անվան սկզբնատառերը՝ հունարեն</ref> կամ INRI<ref>INRI ― խաչի վրա լատիներեն գրության սկզբնատառերը․ «Հիսուս Նազարեթ Թագավոր Հրեական»։</ref> մատնեքներ, խարիսխներ, կոհակներ, զարդեր, եզրաերեսակներ և կրկնակի եզրաերեսակներ։ Օսկարը ցանկացած գնի գերեզմանաքարերը երջանկացնում էր ամենահնարավոր հատումներով։ Եվ երբ ութժամյա աշխատանքից հետո ես, հենց նոր փայլեցված, սակայն իմ շնչառությունից քրտնած դիաբազի սալաքարի վրա էի թողնում հետևյալ ձևի գրություն․ «Այստեղ Աստծո մեջ է հանգչում իմ թանկագին ամուսինը, նոր տող՝ Մեր բարի հայրը, եղբայրն ու հորեղբայրը, նոր տող Յոզեֆ Էսսետը, նոր տող՝ ծն․ 3.4.1885 մահ․ 22.6.1946 նոր տող՝ «Մահը կյանքի դարպասն է», այդ ժամանակ աչքերովս վերջնական տեքստի վրայով սահելով, ես փոխարինող երջանկություն էի զգում, այսինքն հաճելիորեն երջանիկ էի և շնորհակալ վաթսունմեկ տարեկան հասակում մահացած Յոզեֆ Էսսերին։ Դրա համար կրկին ու կրկին շնորհակալ էի դիաբազի կանաչ ամպիկներին, որոնք վեր էին բարձրանում իմ հատիչի տակ, և իմ շնորհակալությունն էի հայտնում, առանձնահատուկ ջանասիրությամբ Էսսերի գերեզմանաքարի վրա փորագրելով «Օ» տառը, որն առանձնակի սիրելի էր Օսկարին՝ չնայած որ ստացվում էր կլոր ու խնամքով կատարված, սակայն ամեն անգամ մի քիչ ավելի մեծ, քան պետք էր։
Քարտաշի մոտ պրակտիկանտ դարձա մայիսի վերջին, հոկտեմբերի սկզբին Քորնեֆի վրա երկու նոր մկնոռախտ դուրս տվեց, իսկ մենք ստիպված էինք Հետման ու Էլզա Վերբկնեխտների, ծնունդով Ֆրեյթագ, համար պատրաստված կրե պատը հասցնել Հարավային գերեզմանատուն։ Մինչ այդ օրը Քորնեֆը, որը դեռևս իմ ուժերին չէր հավատում, ինձ իր հետ գերեզմանատուն չէր տանում։ Տեղափոխման ժամանակ առավել հաճախ նրան օգնում էր «Յուլիուս Վեբել» ձեռնարկությունից գրեթե խուլ, սակայն մնացածում լիովին բանիմաց մի օգնական։ Իսկ դրա փոխարեն Քորնեֆը երբեք չէր հրաժարվում օգնել, եթե Վեբելի մոտ, որն ամբողջ ութ մարդ էր պահում, աշխատող ձեռքերի պակաս էր զգացվում։ Ես մեկ անգամ չէ, որ գերեզմանատան աշխատանքներում ապարդյուն իմ օգնությունն էի առաջարկում, ինձ ձգում էր այնտեղ չնայած այդ ժամանակաշրջանում գերեզմանատանը որոշում կայացնելու անհրաժեշտություն չկար։ Ի երջանկություն ինձ, սեպտեմբերի սկզբին մոտ Վեբելը դադար չուներ պատվերներից, և այդ իսկ պատճառով մինչև ցրտերի խփելը նա ոչ մի մարդու չէր կարող զիջել։ Այնպես որ՝ ուզես չուզես, Քորնեֆը ստիպված էր օգտվելու իմ ծառայություններից։
Մենք երկուսով կրե սալաքարը մեր եռանիվ բեռնատարի ետևի մասին մոտ գցեցինք, հետո այն դրեցինք գլորանների վրա, գլորեցինք թափք, կողքին հարմարեցրինք պատվանդան, եզրերը պաշտպանեցինք թղթե դատարկ պարկերով, բարձեցինք գործիքները, ցեմենտը, ավազը, խիճը, բեռնաթափման համար գլորաններն ու արկղերը, ես փակեցի թափքի ետևի իջեցված կողը, իսկ Քորնեֆը նստել էր ղեկին ու գոռում էր․
― Էյ, տղա, արագ շարժվիր, վերցրու քո ափսեներն ու ներս մտիր։
Հիվանդանոցային տարածքի դանդաղ շրջանցում։ Կենտրոնական մուտքի մոտ քույրական խալաթների սպիտակ ամպիկներ։ Դրանց մեջ՝ իմ մի ծանոթուհին՝ քույր Գերթրուդը։ Ես ձեռքով եմ անում նրան, նա ի պատասխան թափ է տալիս ձեռքը, երջանկություն է, մտածում եմ ինքս ինձ, կրկին կամ դեռևս նրան պետք է թերևս հրավիրել։ Ճիշտ է, այժմ արդեն ես չեմ տեսնում նրան, որովհետև մենք արդեն գնում ենք Հռենոսի ուղղությամբ, ինչ֊որ տեղ հրավիրել՝ ուղղությունը դեպի Համմ՝ միգուցե կինո կամ թատրոն, Գրյունդգենսին տեսնելու, ահա արդեն այն դեղին աղյուսե շենքն իր ողջույնն է հղում, այո, այո, հրավիրել, պարտադիր չէ թատրոն, դիակիզարանը դուրս է թողնում իր ծուխը կիսամերկ ծառերի վրայով, իսկ ինչպե՞ս եք դուք կարծում, քույր Գերթրուդ, եթե մեկ անգամ, բազմազանության համար։ Ուրիշ գերեզմանատուն, ուրիշ արհեստանոցներ․ գլխավոր դարպասների դիմաց պատվո շրջան՝ քույր Գերթրուդի պատվին․ «Բոյց ու Կրանիխ», «Փոթրգիսերի բնական պարտիզպանություն։ Հոքքելն»։ Ստուգում դարպասների մոտ, գերեզմանատուն թափանցելը ամենևին էլ այդքան հեշտ չէ, համազգեստային գլխարկով աշխատակից, կրաքար երկու հոգու գերեզմանի համար, յոթանասունիններորդ համարը, ութերորդ մաս, Վեբկնեխտ Հերման, ձեռքը դեպի համազգեստային գլխարկի հովհարը, ափսեներով կերակուրը տաքացնելու համար տալ դիակիզարան, իսկ դիահերձարանի առջև կանգնած է նա ինքը՝ Լես Խենթուկը։ Ես Քորնեֆին հարցրեցի․
― Պատահաբար սա, որ սպիտակ ձեռնոցներով է, Լեո Խենթուկը չէ՞։
Քորնեֆը իր պարանոցի մկնորախտերին ձեռք տալով․
― Սա Վիլհելմ Փսլնքոտն է, այլ ոչ թե մի ինչ֊որ Լեո, և նա այստեղ է ապրում։
Կարո՞ղ էի այրդյոք նման պատասխանով բավարարվել։ Չէ՞ որ ես նախկինում ինքս էի եղել Դանցիգում, իսկ այժմ ես Դյուսելդորֆում եմ, բայց ինձ առաջվա պես Օսկար են անվանում։
Մեզ մոտ, գերեզմանատներին կից, կար մի սրա նմանը, և տեսքն էլ այսպիսին էր, իսկ անվանում էին նրան ուղղակի Լեո Խենթուկ, սակայն հենց ամենասկզբում, երբ նրան ուղղակի Լեո էին կոչում, նա սովորում էր հոգևոր գիմնազիայում։
Քորնեֆը՝ ձախ ձեռքը մկնոռախտի վրա, աջը՝ դիակիզարանի դիմաց, պտտում է ղեկը․
― Եվ նույնիսկ շատ հնարավոր է։ Ես լիքը մարդիկ գիտեմ, որոնք բոլորը այսպիսի տեսք ունեն և բոլորը եղել էին սեմինարիաներում, իսկ այժմ ահա ապրում են գերեզմանատանը և այլ կերպ են անվանվում։ Սրա անունը Վիլհելմ Փսլնքոտ է։
Մենք անցանք Վիլհելմի կողքով։ Նա սպիտակ ձեռնոցով ողջունեց մեզ, և ես Հարավային գերեզմանատանը ինձ զգացի ինչպես տանը։
Հոկտեմբեր, գերեզմանատան ուղիներ, հողը կորցնում է մազերն ու ատամները, ես ուզում եմ ասել, որ դեղին տերևները, վերևից ներքև օրորվելով, անդադար լողում են։ Հանգստություն, թռչուններ, անցորդներ, բեռնատարի շարժիչը աշխատում է, մեզ քաշում դեպի ութերորդ մասը։ Մինչև ութերորդը դեռ շատ հեռու է, ճանապարհին՝ ցնցուղներով ու թոռներով լի ծեր կանայք, արևը շվեդական սև գրանիտի վրա է, կոթողներ, կոտրված սյուներ և, կամ էլ, պատերազմի իրական հետքեր, կանաչով պատված հրեշտակ, դեղձենու կամ էլ դրան նման ուրիշ բուսականության ետևում, կինը, կարծես սեփական մարմարի փայլից կուրացած, մարմարյա ձեռքով պատնեշել է աչքերը։ Քարե սանդալներով Քրիստոսը օրհնում է կնձենիներին և ևս մեկ Քրիստոս, չորրորդ հատվածում, այս մեկը կեչիներին է օրհնում։ Չարրորդ ու հինգերորդ հատվածների միջտեղի ծառուղում վերամբարձ մտքեր․ դե, ասենք ծովի մասին։ Եվ այդ ծովը, ի թիվս այլ ընծաների, ափ է նետում ինչ֊որ մեկի մարմինը։ Սոպոտի ծովային նավակառանումից՝ ջութակի ձայներ և, ի օգուտ պատերազմում կուրացածների, հրավառություն կազմակերպելու անվստահ փորձեր։ Որպես Օսկար և որպես երեք տարեկան՝ ես խոնարհվում եմ նրա առջև, ինչը ալիքները նետել են ափ, հուսով եմ, որ դա Մարիան է կամ միգուցե Գերթրուդը, որին ի վերջո պետք էր ինչ֊որ տեղ հրավիրել։ Սակայն դա չքնաղ Լյուցիան չէ, գունատ Լյուցիան, ինչի մասին տեղեկացրեց և ինչը հաստատեց ավարտված հրավառությունը։ Եվ նրա հագին, ինչպես ամեն անգամ, երբ նա չար ծրագիր էր նախապատրաստում, իր բերխտեսգադենյան գործված ժակետն էր։ Ես նրա վրայից հանում եմ այդ բուրդը, բուրդը թաց է, թաց է նաև բլուզը, որը նա հագնում է ժակետի տակից, իմ աչքերի առջև կրկին ծաղկում է բերխտեսգադենյան ժակետը և լրիվ վերջին մոտ, երբ հրավառությունն արդեն ամբողջապես ուժասպառ է եղել և մնացել են միայն ջութակները, ես բրդի տակ, բրդի վրա, բրդի մեջ՝ սպորտային Ա․Ն․Դ․ շապիկի մեջ հայտնաբերում եմ նրա սիրտը, Լյուցիայի սիրտը։ Սառը և փոքր գերեզմանաքարը, իսկ քարի վրա՝ գրություն․ «Այստեղ հանգչում է Օսկարը֊այստեղ հանգչում է Օսկարը֊այստեղ հանգչում է Օսկարը․․․»։
― Մի քնիր, տղա, ― Քորնեֆը ընդհատեց իմ չքնաղ, ծովի կողմից բերված, հրավառությամբ լուսավորված մտքերը։ Մենք թեքվեցինք ձախ, և ութերորդ հատվածը, որը դեռ ամենևին յուրացված չէր, փռվեց մեր դիմաց առանց ծառերի ու հատուկենտ գերեզմաններով, սոված ու տափակ։ Այդ միապաղաղության մեջ հստակ առանձնանում էին իրենց լրիվ նոր լինելու պատճառով բոլորովին չխնամված վերջին հինգ գերեզմանները․ թրջված, անձրևով լվացված, դեղնած տերևներով ծաղկեպսակների թփով սարեր։
Չորրորդ շարքի սկզբում, որն ընդհուպ կպած էր յոթերորդ հատվածին, որտեղ մի քանի արագ աճող երիտասարդ ծառեր, իսկ դրանցից բացի հավասար շարքերով մեծ մասամբ սիլեզյան մարմարից միայնակ սալաքարեր կային, մենք բավականին հեշտությամբ գտանք յոթանասունինը համարը։ Մենք ետևի կողմից մոտեցանք յոթանասունիններորդին, իջեցրինք գործիքները, ցեմենտը, խիճը, ավազը, պատվանդանը և կրե պատը, որը փոքր֊ինչ ճարպոտ փայլ ուներ։
Երբ մենք սալաքարը գլորեցինք տակդիրի գերանների վրա, բեռնատարը մի քիչ վեր֊վեր թռավ։ Քորնեֆը դուրս քաշեց գլխավերևների ժամանակավոր փայտե խաչը, որի սյան վրա շեղակի գրված էր․ «Հ․Վեբկնեխտ և Է․ Վեբկնեխտ», կարգադրեց իրեն տալ բահը և սկսեց գերեզմանոցային օրենքների համաձայն բետոնե սյուների համար փոսեր փորել մեկ մետր վաթսուն սանտիմետր խորությամբ։ Իսկ ես այդ ընթացքում ջուր էի բերում յոթերորդ հատված, բետոնի շաղախ պատրաստեցի և ամեն ինչ հասցրեցի ավարտել, երբ, մեկ մետր հիուն խորանալով, նա ասաց․ «Բավական է», ինչից հետո ես կարող էի զբաղվել երկու փոսերի տափանումով, իսկ Քերնեֆը փնչացնելով նստել էր կրաքարե սալաքարի վրա և ձեռքերը ետ տարած՝ շփում էր մկնոռախտերը։
― Շուտով պատրաստ կլինեն, ես հոտառությամբ եմ զգում, երբ նրանք պատրաստ են և ասում են վերջակետ։
Ես արդեն չէի տափանում, ամեն ինչ տափանել էի և այդ ընթացքում ոչինչ չէի մտածել։ Յոթերորդ հատվածից ութերորդ հատվածի միջով սողալով դեպի իններորդ հատված էր մտնում բողոքական թաղումը։ Երբ նրանք, մեզնից երեք շարք այն կողմ, անցան մեր մոտով, Քորնեֆը սահելով իջավ սալաքարի վրայից, և գերեզմանոցային կանոնների համաձայն, մենք հանեցինք մեր գլխարկները, ծխական քահանայից սկսած և ընդհուպ մինչև ամենամոտ ազգականները։ Դագաղի ետևից լրիվ միայնակ գնում էր մի փոքրիկ, սև, ծուռ կողով կին։ Այնուհետև գալիս էր ավելի բարձրահասակ ու խոշոր ժողովուրդը։
― Դու միայնակ դուռը չես կարող փակել, ― իմ կողքին տնքաց Քորնեֆը։ ― Երևում է, որ նրանք բոլորով ավելի շուտ դուրս կգան, քան մենք կտեղադրենք պատը։
Այնինչ թաղման թափորը հասել էր իններորդ հատվածին, կուտակվել էր մի տեղ և իր որովայնից դուրս էր մղում թռչելով ներթափանցող և նստվածք տվող քահանայի խոսքը։ Այժմ մենք կարող էինք գերեզմանախարիսխը դնել հիմքի վրա, որովհետև բետոնը կպել է։ Սակայն Քորնեֆը փորի վրա լայնքով պառկեց սալաքարի վրա, գլխարկը մտցրեց իր ճակատի ու քարի միջև, ծոծրակը բացելով՝ ետ տարավ բաճկոնի ու վերնաշապիկի օձիգները, իսկ համար ինը հատվածից այդ ընթացքում տեղեկացրեցին հանգուցյալի կյանքից առանձին մանրամասների մասին։ Ես ստիպված էի ոչ միայն բարձրանալ կավաքարե պատի վրա, ես դեռ ստիպված եղա ետևից բարձրանալ Քորնեֆի վրա, և այդ ժամանակ հասկացա, թե ինչն է բանը․ դրանք միանգամից երկուսն էին։ Չափից մեծ ծաղկեպսակով ինչ֊որ մի ուշացած տիպ սլանում էր դեպի իններորդ հատվածը՝ դանդաղորեն իր վերջին մոտեցող քարոզին ընդառաջ։ Սպեղանին պոկելով՝ ես հաճարենու տերևով սրբեցի իխտիոլի քսուկի հետքերը և տեսա մոտավորապես նույն չափսերի սևաշագանակագույն գունավորում ունեցող ու դեղնին խփող երկու կոշտուկները։ «Աղոթենք, եղբայրներ», ― ինձ հասավ իններորդ հատվածից։ Ես դա ընկալեցի որպես նախանշան, գլուխս խոնարհեցի դեպի ուսս, սեղմեցի ու քաշեցի, բութ մատներովս հաճարենու տերևներ սեղմելով «Հայր մեր»․․․, Քորնեֆը ատամներով կրճտացնում էր․ «Դե դու մի սեղմիր, այլ քաշիր․․․», ես զգում էի։ «․․․անունը քո»․ Քորնեֆին հաջողվում էր նույնիսկ աղոթել։ «Եղիցի արքայություն քո․․․»։ Եվ այստեղ ես այնուամենայնիվ սեղմեցի, որովհետև ձգելը չէր օգնում։ «Եղիցի կամք քո․․․»։ Զարմանալի է, որ պայթուն չհետևեց։ Եվ մեկ անգամ ևս․ «․․․և տուր մեզ այսօր․․․»։ Քորնեֆը կրկին միացավ տեքստին․ «Ավելի լավ ստացվեց, քան ես հույս ունեի»։
«Ուժը և փառքը և ամրոցը»։ Ես հանեցի խայտաբղետ մնացորդները։ Ես մեկ անգամ ևս քաշեցի, Քորնեֆը՝ «ամեն», ևս մեկ անգամ սեղմեցի՝ «ամեն», իսկ երբ իններորդ հատվածում անցան ցավակցություններին, Քորնեֆը դեռ էլի շարունակում էր կրկնել «ամեն» և փորի վրա պառկել էր սալաքարի վրա և թեթևացած տնքում էր․ «ամեն» և նաև «Իսկ պատվանդանի համար քեզ մոտ բետոն մնացե՞լ է»։ Բետոն ինձ մոտ մնացել էր, իսկ նա՝ «ամեն»։
Վերջին մի քանի բահը ես լցրեցի որպես երկու սյուների միջև միացում։ Այդ ժամանակ Քորնեֆը ցած սահեց սալաքարից և Օսկարին խնդրեց ցույց տալ իրեն զույգ մկնոռախտների պարունակության գույներով ներկված աշնանային ձևով խայտաբղետ հաճարենու տերևները։ Մենք դրեցինք մեր գլխարկները, ձեռքներս դրեցինք սալաքարի վրա և տեղադրեցինք Պարոն Հերման Վեբկնեխտի ու Էլզա Վեբկնեխտի (ծնունդով Ֆրայտագ) հուշարձանը, իսկ թաղման թափորը այդ ընթացքում դանդաղ լքում էր համար իններորդ հատվածը։
