Changes
/* Ախտահանիչ միջոցներ */
Մենք ընկանք վերջինից չորրորդ վագոնը։ Պարոն Ֆայնգոլդը իր նոսր, շեկավուն թռչող մազերով կանգնած էր ներքևում, գծերի վրա․ երբ շոգեքարշը հզոր պոկումով հասկանալ տվեց իր գալու մասին, նա ավելի մոտ եկավ, Մարիային մեկնեց մարգարինով տոպրակը և արհեստական մեղրով երկու տոպրակ։ Իսկ երբ լեհերեն լեզվով հրամանները, գոռոցն ու լացը ազդարարեցին մեկնումը, նա ճանապարհի մթերապաշարին միացրեց նաև ախտահանիչ միջոցներով տոպրակը՝ լիզոլը առավել կարևոր է, քան կյանքը, և մենք շարժվեցինք, ետևում թողեցինք պարոն Ֆայնգոլդին, իսկ նա բոլոր կանոններով՝ մի խոսքով, ինչպես որ ընդունված է գնացքների մեկնման ժամանակ, իր թռչող, շիկավուն մազերի հետ դառնում էր ավելի ու ավելի փոքր, հետո դիտվում էր որպես թափահարող ձեռք, հետո ընդհանրապես տեսադաշտից անհետացավ։
===Աճել բեռնատար վագոնի մեջ===
Դա մինչ օրս էլ ինձ ցավ է պատճառում։ Դա հենց նոր իմ գլուխը ետ գցեց բարձերի վրա։ Դա ինձ ստիպում է զգալ իմ հոդերը, սրունքաթաթերն ու ծունկը, դա ինձ վեր է ածում ճռռացողի, ինչը այլ բառերով նշանակում է՝ Օսկարը ստիպված է ատամներով ճռճռացնել, որպեսզի այդ ձևով խլացնի սեփական հոդերի ճռճռոցը։ Ես դիտում եմ իմ տասը մատները և պետք է խոստովանեմ, որ դրանք ուռել են։ Թմբուկի վրա վերջին փորձը հաստատում է․ Օսկարի մատները ոչ թե ուղղակի ուռել են, ներկայումս դրանք ընդհանրապես պիտանի չեն իր մասնագիտության տեր մարդու համար՝ դրանք ունակ չեն փայտիկները բռնած պահել։
Ինքնահոսը ևս չի ցանկանում ինձ ենթարկվել։ Ստիպված կլինեմ խնդրել Բրունոյին, որպեսզի նա ինձ սառը կոմպրես դնի։ Եվ հետո սառը կոմպրեսը՝ ձեռքերիս, ոտքերիս, ծնկներիս, թաց սրբիչը՝ ճակատիս ես ստիպված կլինեմ իմ հիվանդապահ Բրունոյին զինել թղթով ու մատիտով, քանզի իմ ինքնաահոսը չեմ սիրում ուրիշներին տալ։
Պատրա՞ստ է, սակայն, Բրունոն լավ լսել և ունա՞կ է, արդյոք։ Արժանի կդառնա՞ նրա վերապատմումը բեռնատար վագոնով այն ուղևորությանը, որը սկսվեց 1945 թվի հունիսի տասներկուսին։ Բրունոն նստած էր ստվարաթղթի կտորով ու հողմածաղիկներով սեղանի մոտ։ Ահա նա շրջում է գլուխը՝ ինձ ցուցադրելով դրա այն կողմը, որն անվանում են երես, իսկ ինքը հեքիաթային գազանի աչքերով նայում է իմ ձախ կամ աջ կողքով։ Մատիտը բարձրացնելով բարակ ու թթու արտահայտությամբ շուրթերից վեր՝ նա սպասում է պատկերում։ Սակայն եթե նույնիսկ ընդունենք, որ նա իրոք ինձանից բառի է սպասում, սպասում է նշանի, որպեսզի ձեռնամուխ լինի իր շարադրանքին, միևնույն է, նրա մտքերը ծածանվում են մաքրամեի շուրջ։ Նա առասանակներից հանգույցներ է գործում, այն դեպքում, երբ Օսկարի խնդիրն է, բառերը չխնայելով, քանդել իմ խճճված պատմությունը։ Եվ այսպես, Բրունոն գրում է․
Ես, Բրունո Մյունստերբերգս, ծնված Ալտենայում, որը Զաուէրլանդում է, ամուրի եմ, երեխաներ չունեմ, ծառայում եմ տվյալ հատուկ բժշկական հիմնարկության մասնավոր բաժանմունքում։ Պարոն Մացերատը, որը մեկ տարուց ավելի է, ինչ հոսպիտալացվել է, համարվում է իմ խնամառուն։ Ես այլ խնամառուներ ևս ունեմ, սակայն խոսքը նրանց մասին չէ։ Պարոն Մացերատը իմ խնամառուներից ամենաանվնասն է։ Նա երբեք այն աստիճան դուրս չի եկել իրենից, որպեսզի ես այլ հիվանդապահի կանչեմ։ Ճիշտ է, նա մի քիչ չափից ավելի է գրում, քան հարկն է, գրում է ու թմբկահարում։ Որպեսզի իր չափից դուրս չարչարված մատները խնայի, նա այսօր խնդրեց գրել իր փոխարեն և գործելով չզբաղվել։ Այնուամենայնիվ, ես գրպանս մի քիչ առասանակ դրեցի և, մինչ նա պատմում է, ես ներքին վերջույթների օգնությամբ նոր ֆիգուր կսկսեմ, որը, նրա պատմվածքի թեմային համապատասխան, կանվանեմ «Փախստականը՝ արևելքից»։ Դա չի լինի առաջին ֆիգուրը, որը ես կստեղծեմ իմ խնամառուի պատմավածքների հիման վրա։ Մինչ ներկա ժամանակը, ես արդեն առասանակից գործել եմ նրա տատիկին, որն անվանել եմ «Չորսշերտանի հագուստով խնձորը», հյուսել եմ նրա պապիկին՝ լաստանավորդին՝ նրան միգուցե չափից դուրս համարձակությամբ անվանելով «Կոլումբոս», իմ առասանակի օգնությամբ նրա խեղճ մայրիկը «Չքնաղ ձկնակեր» դարձավ, նրա երկու հայրերից՝ Մացերատից ու Յան Բրոնսկուց, ես «Սկատի երկու սիրահարների» մի ամբողջ խումբ հյուսեցի, ահա ես նաև առասանակի մեջ պատկերեցի նրա ընկեր Հերբերթ Տրուչինսկու՝ ողջը սպիներով պատված թիկունքը և իմ մակերևութապատկերը «Անհարթ ճանապարհ» անվանեցի։ Առանձին շենքերը, այնպիսիք, ինչպես Լեհական փոստատունը, Աստիճանավոր աշտարակը, Քաղաքային թատրոնը, Յոգհաուսյան պասաժը, Ծովային թանգարանը, Գրեֆի բանջարեղենի կրպակը, Պեստալոցցիի դպրոցը, Բրյոզենյան լոգարանները, Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին, «Տարվա չորս եղանակները» սրճարանը, «Բալթիկ» շոկոլադի ֆաբրիկան, Ատլանտյան ծովապատնեշի բազմաթիվ բունկերները, Փարիզի Էյֆելյան աշտարակը, Բեռլինի Շտետինյան կայարանը, Ռեյմի տաճարը և ոչ վերջին հերթին, այն եկամտային տունը, որտեղ պարոն Մացերատը առաջին անգամ տեսավ լույսը, ես վերապատկերեցի հանգույցը հանգույցին։ Զասպեի և Բրենտաուի գերեզմանատների ճաղավանդակներն ու գերեզմանաքարերը իրենց զարդաքանդակները շնորհեցին իմ առասանակին, հանգույց առ հանգույց ես թողեցի Վիսլայի ու Սենայի հունով, Բալթիկ ծովի ալիքներին, Ատլանտյան օվկիանոսի ալիքներին թույլ տվեցի գործված ափերին բախվելով կոտրվել, առասանակը դարձրեցի կաշուբյան կարտոֆիլի դաշտ ու նորմանդական արոտավայրեր։ Այդ ձևով առաջացած աշխարհի այն անկյունը, որը ես հանուն պարզության անվանում եմ Եվրոպա, բնակեցրի ֆիգուրների խմբերով, ինչպես օրինակ, փոստատան պաշտպանները։ Գաղութային ապրանքների վաճառողները։ Մարդիկ՝ ամբիոնի վրա։ Մարդիկ՝ ամբիոնների դիմաց։ Նվերների հավաքածուով առաջին դասարանցիները։ Թանգարանների բնաջնջվող վերակացուները։ Անչափահաս հանցագործները՝ Ամանորին նախապատրաստվելու ժամանակ։ Լեհական հեծելազորը՝ մայրամուտի ֆոնի վրա։ Մրջյունները պատմություն են կերտում։ Ռազմաճակատային թատրոնը բեմադրում է ունտեր սպաների և զինվորների համար։ Կանգնած մարդիկ, որոնք Տրեբլինկայի համակենտրոնացման ճամբարում ախտահանում են պառկած մարդկանց։ Իսկ այժմ ձեռնամուխ եմ լինում արևելյան փախստականի ֆիգուրին, որը և դա լիովին հնարավոր է, կվերածվի արևելյան փախստականների մի ողջ խմբի։
Քառասունհինգ թվի հունիսի տասներկուսի առավոտյան մոտավորապես ժամը տասնմեկին պարոն Մացերատը դուրս եկավ Դանցիգից, որն այդ ժամանակ արդեն անվանվում էր Գդանսկ։ Նրան ուղեկցում էին այրի Մարիա Մացերատը, որին իմ խնամառուն վկայում է որպես իր նախկին սիրեցյալը, և Կուրտ Մացերատը՝ իմ խնամառուի ենթադրյալ որդին։ Դրանից բացի, ըստ նրա խոսքերի, այդ բեռնատար վագոնում էին գտնվում ևս երեսուներկու մարդ, որոնց թվում՝ իրենց միաբանության հագուստներով չորս ֆրանսուհի միանձնուհիներ և գլխաշորով երիտասարդ աղջիկ, ի դեմս ում, կրկին նրա խոսքերով, նա ճանաչեց ոմն Լյուցիա Ռենվանդի։ Սակայն իմ կողմից տրված մի շարք հարցերից հետո պարոն Մացերատը խոստովանեց, որ այդ անձին Ռեգինա Ռեկ էին անվանում՝ չնայած նա հետագայում էլ չի դադարում պնդել, անանուն եռանկյունի դեմքի մասին, որը նա անփոփոխ Լյուցիա անվամբ է անվանում, ինչը և խանգարում է ինձ այդ աղջկան այստեղ գործել Ռեգինա անվամբ։ Ռեգինա Ռեկը ուղևորվում էր իր ծնողների հետ՝ պապիկի, տատիկի և հիվանդ հորեղբոր, որը բացի սեփական ընտանիքից, իր ետևից արևմուտք էր տանում նաև անուշադրության մատնած ստամոքսի քաղցկեղը, շատ էր խոսում և, դեռ նոր էր գնացքը շարժվել, իրեն անվանեց նախկին սոցիալ֊ժողովրդավար։
Որքանով որ այժմ իմ խնամառուն կարող է վերհիշել՝ ուղևորությունը դեպի Գդինյա, որը չորս և կես տարի անվանվում էր Գոթենհաֆեն, ընթանում էր բավականին հանգիստ։ Օլիվիայից երկու կանայք, բազմաթիվ երեխաներ և Լանգֆուրից տարեց պարոնը լաց էին լինում, ըստ նրա խոսքերի, Սոպոտից հետո ևս, այն դեպքում երբ միանձնուհիները անձնատուր էին լինում աղոթքին։
Գդինյայում եղավ հինգժամյա կանգառ։ Վագոնի մեջ տեղավորեցին երկու կանանց վեց երեխաների հետ։ Սոցիալ֊ժողովրդավարը բողոքեց, որովհետև նախ և առաջ հիվանդ էր, իսկ երկրորդ՝ որպես դեռ պատերազմական ժամանակների սոցիալ֊ժողովրդավար, առանձնահատուկ վերաբերմունք էր պահանջում։ Սակայն լեհ սպան, որը գլխավորում էր փոխադրամիջոցը, նրան ապտակեց, երբ նա չէր ուզում մի կողմ քաշվել և բավականին թռուցիկ գերմաներենով բացատրեց, իբր պատկերացում չունի, թե դա ինչ բան է ընդհանրապես՝ սոցիալ֊ժողովրդավարը։ Պատերազմի ժամանակ նա ստիպված է եղել Գերմանիայի շատ տեղերում լինել, այսպես ուրեմն, «սոցիալ֊ժողովրդավար» բառը նա ոչ մի անգամ ոչ մեկից չի լսել։ Ստամոքսով տառապող սոցիալ֊ժողովրդավարը չհասցրեց լեհ սպային բացատրել Գերմանիայի սոցիալ֊ժողովրդավարական կուսակցության իմաստը, էությունը և պատմությունը, որովհետև սպան հեռացավ վագոնից, դուռը դրսից քաշելով ծածկեց և դրսից փականով փակեց։
Ես մոռացա գրել, որ բոլոր մարդիկ նստել կամ պառկել էին ծղոտի վրա։ Երբ արդեն օրվա վերջում գնացքը կրկին շարժվեց, կանանցից շատերը գոռացին․ «Մեզ ետ են տանում Դանցիգ»։ Սակայն նրանք սխալվում էին, գնացքը ուղղակի տեղափոխել էին այլ ուղի, և այն շարունակեց շարժվել դեպի արևելք, Շտոլպ քաղաքի ուղղությամբ։ Մինչև Շտոլպ գնացինք չորս օր, որովհետև գնացքը ժամանակ առ ժամանակ մե՛կ նախկին պարտիզանները, մե՛կ լեհական անչափահասների ավազակախմբերը կանգնեցնում էին բաց դաշտում։ Անչափահասները քաշելով բացում էին վագոնների դռները՝ մի քիչ թարմ օդ ներս թողնելով, իսկ արդեն փչացած օդի հետ մեկտեղ նրանք վագոնից տանում էին նաև ուղեբեռի մի մասը։ Ամեն անգամ, երբ անչափահասները ներխուժում էին պարոն Մացերատի վագոնը, հատակից վեր էին կենում չորս միանձնուհիները և վեր էին բարձրացնում իրենց վրա կախված խաչերը։ Այդ չորս խաչերը տղաների վրա շատ ուժեղ տպավորություն էին գործում, նրանք իրենց խաչանկնքում էին և դրանից հետո միայն ուղևորների ճամպրուկներն ու ուսապարկերը նետում էին դուրս, հողաթմբի վրա։
Իսկ ահա երբ սոցիալ֊ժողովրդավարը տղաներին ներկայացրեց մի թուղթ, որում դեռ, կամ այն է Դանցիգի, կամ այն է Գդանսկի լեհական իշխանությունները հաստատում էին, որ նա սոցիալ֊ժողովրդական կուսակցության անդամ է, երեսունմեկից մինչև երեսունյոթը վճարել է անդամավճարները։ Նրանք իրենց չխաչակնքեցին, այլ դրա փոխարեն նրա ձեռքից խլեցին, գցեցին թուղթը, վերցրեցին նրա երկու ճամպրուկը, նրա կնոջ ուսապարկը և նույնիսկ մեծ վանդակներով թանկարժեք ձմեռային վերարկուն, որի վրա սոցիալ֊ժողովրդավարը պառկում էր, նրանք դուրս բերեցին Պոմերանիայի մաքուր օդ։
Բայց, այնուամենայնիվ, ըստ պարոն Մացերատի խոսքերի, կողոպտիչները նրա վրա բավականին բարեպատեհ տպավորոըթյուն թողեցին իրենց կարգապահությամբ, ինչի առկայությունը նա վերագրում էր նրանց պարագլխի ազդեցությանը, ոըր, չնայած իր պատանի տարիքին, արդեն գրեթե տասնվեց տարեկանում ներկայանում էր որպես հույժ ազդեցիկ անհատ։ Դա պարոն Մացերատին տանջալիորեն և միաժամանակ հաճելիորեն հիշեցնում էր սրբողների ավազակախմբի առաջնորդին՝ հենց այն Շտյորտեբեքերին։
Երբ Շտյորտեբեքերին այդքան նման այդ երիտասարդը փորձեց քաշելով Մարիա Մացերատից խլել ուսապարկը, ինչը և նրան հաջողվեց, վերջին րոպեին պարոն Մացերատը ուսապարկի միջից հանեց ընտանեկան լուսանկարներով ալբոմը, որը բարեբախտաբար դրված էր ամենավերևում։ Սկզբում պարագլուխը արդեն պատրաստ էր զայրանալ, սակայն երբ իմ խնամառուն բացեց ալբոմը և նրան ցույց տվեց իր Կոլյայչեկ տատիկի լուսանկարը, նա, հավանաբար, վերհիշելով իր տատիկին, բաց թողեց Մարիայի ուսապարկը, երկու մատը կպցրեց իր լեհական քառակող սրանկյուն գլխարկին, Մացերատնրի ընտանիքին դիմելով ասաց․ «Դո վիդյենիա» և, մացերատյան ուսապարկի փոխարեն վերցնելով ուղևորներից ինչ֊որ մեկի ճամպրուկը, լքեց վագոնը։
Ողեպարկի մեջ, որը Մացերատի ընտանիքի համար պահպանվեց շնորհիվ լուսանկարներով ալբոմի, մի քանի սպիտակեղենից բացի, դրված էին տնտեսական գրքերի և գաղութային ապրանքների կրպակի հարկային անդորագրեր, խնայողական գրքույկներ ու սուտակի մանյակ, որը մի ժամանակ պատկանում էր պարոն Մացերատի մայրիկին և իմ խնամառուի կողմից թաքցված էր ախտահանիչ միջոցների տոպրակի մեջ։ Քրեստոմատիան, որի կեսը կազմում էին հատվածներ Ռասպուտինից, կեսը՝ Գյոթեից, նույնպես ողջ ընտանիքի հետ տեղափոխվում էր արևմուտք։
Իմ Մացերատը պնդում է, որ ճանապարհի մեծ մասը ծնկների վրա էր պահում լուսանկարների ալբոմը, հազվադեպ՝ գիրքը, թերթում էր այն, և երկու գրքերն էլ, չնայած հոդերի մասում սարսափելի ցավերին, նրան շատ հաճելի, սակայն նաև շատ մտախոհ ժամեր պատճառեցին։ Ասվածին իմ խնամառուն կցանկանար ավելացնել․ ցնցումն ու ճոճումը, անցումը սլաքների ու խաչմերուկների միջով, բեռնատար վագոնի մշտապես դողդողացող առաջնային լիսեռի վերևում ցցված պառկելը արագացրին իմ աճը։ Ընդ որում, այժմ այն տարածվում էր ոչ թե լայնքով, այլ բարձրություն էր ավելացնում։ Ուռած, սակայն ոչ բորբոքված հոդերը որոշակի ճկունություն էին ձեռք բերում։ Նույնիսկ նրա ականջները, քիթն ու սեռական օրգանները ինչպես այստեղ ինձ հայտնում են, վագոնի ցնցումներից գնացին դեպի մեծացում։ Քանի դեռ էշելոնը առանց խոչընդոտների էր շարժվում, պարոն Մացերատը ակնհայտորեն ցավ չէր զգում։ Միայն երբ գնացքը կանգ էր առնում, որովհետև հերթական անգամ պարտիզանները կամ անչափահասների ավազակախմբերը ուզում էին այցի գալ իրենց, նա, իր խոսքերով, կրկին ծակող ու ձգող ցավ էր զգում, որին, ինչպես վերևում արդեն ասվեց, հակադրվում էր ցավազրկող ալբոմի օգնությամբ։
Բացի լեհ Շտյորտեբեքերից, ընտանեկան ալբոմներով էլի բազմաթիվ անչափահասներ հետաքրքրվեցին, իսկ դրանից բացի, նաև մի տարեց պարտիզան։ Ծեր ռազմիկը նույնիսկ նստեց, սիգարետ ճարեց և մտասույզ սկսեց թերթել ալբոմի էջերը՝ ոչ մի քառանկյունի բաց չթողնելով, սկսեց Կոլյայչեկ պապիկի դիմանկարից, ուսումնասիրեց լուսանկարներով հարուստ ընտանիքի ծաղկումը, ներառյալ սիրողականները, որոնք տիկին Մարիա Մացերատին պատկերում էին մի տարեկան, երկու, երեք և չորս տարեկան որդու՝ Կուրտի հետ։ Իմ խնամառուն սեփական աչքերով է տեսել, թե ինչպես էր նա ժպտում՝ դիտելով այս կամ այն ընտանեկան հովվերգությունը։ Միայն հանգուցյալ պարոն Մացերատի կոստյումների վրայի և պարոն Էլերսի դարձածալերի վրայի, որը Ռամկաուում գյուղական համայնքի ղեկավար էր և ամուսնացավ Լեհական փոստատան պաշտպան Յան Բրոնսկու այրու հետ, մի քանի չափից պարզորոշ երևացող կուսակցական նշանները պարտիզանի մոտ դժգոհություն առաջացրին։ Խնամառուս պարտավոր էր դանակի ծայրով, այդ քննադատաբար տրամադրված պարոնի աչքերի առաջ և վերջինիս լիովին բավարարելով, լուսանկարների վրայից քերել կուսակցական նշանները։
Այդ պարտիզանը, ինչպես ինձ ձգտում է բացատրել պարոն Մացերատը, ի տարբերություն շատ անիսկականների, ամենաիսկական պարտիզան էր։ Քանզի դրանից հետո կհետևի այսպիսի պնդում․ պարտիզանները ժամանակավոր պարտիզաններ չեն լինում, նրանք հավերժ ու անփոփոխ պարտիզանություն են անում, նրանք իշխանության են բերում տապալված իշխանություններին և, համապատասխանաբար տապալում են իշխանությունը, որը հենց իրենց օգնությամբ է եկել իշխանության։ Անուղղելի, ինքնաքայքայման ենթակա պարտիզանները, ըստ պարոն Մացերատի մտքի, ինչը ես ինքս էլ կարող էի հասկանալ, գեղարվեստականորեն առավել շնորհալի մարդիկ են բոլոր նրանցից, ովքեր իրենց նվիրել են քաղաքականությանը, քանզի նրանք անհապաղ հրաժարվում են հենց նոր իրենց կողմից ստեղծվածից։
Այդ նույն բանը ես կարող էի ասել իմ մասին։ Մի՞թե չի պատահում, ընդ որում բավականին հաճախ, որ հենց նոր հերթական գործվածքը գիպսի մեջ ամրացնելով, ես այն ավերում եմ բռուցքիս հարվածով։ Այստեղ ինձ համար հատկապես հիշարժան է պատվերը, որը ես ստացա իմ խնամառուից սրանից մի քանի ամիս առաջ և կայանում էր նրանում, որ ես հասարակ առասանակից գործեի Ռասպուտինին՝ ռուս հրաշագործին, և Գյոթեին՝ գերմանացի բանաստեղծների արքային՝ մեկ դեմքով, և այդ գործվածքը իմ խնամառուի պնդմամբ պետք է հազվագյուտ նմանություն ունենար իր՝ պատվիրատուի հետ։ Չգիտեմ էլ, թե քանի կիլոմետր առասանակ ծախսեցի, մինչև որ այդ երկու ծայրահեղությունները ի վերջո բավարար չափով միավորվեցին մի գործվածքի մեջ։ Սակայն այն պարտիզանի նման, որին պարոն Մացերատը ինձ որպես օրինակ էր բերում, ես մոլորված եմ ու դժգոհ․ ես ձախից քանդում եմ այն, ինչը հյուսում եմ աջից, իսկ այն, ինչ անում է իմ ձեռքը, բռունցքի հարվածով ավերում է իմ աջը։
Այնուամենայնիվ, պարոն Մացերատը ևս չի կարող իր պատմությունը տանել ուղիղ, հավասար գծով։ Էլ չասենք այն չորս միանձնուհիների մասին, որոնց նա փոփոխականորեն անվանում է մեկ ֆրացիսկականներ, մեկ վինցենտականներ, հատուկ դեր է խաղում այն աղջիկը, որը հայտնվեց երկու անվան տակ, սակայն մեկ և միակ, իբր եռանկյունի մռութով՝ ինչպես աղվեսի, շարունակ պայթեցնում է նրա շարադրանքի կտորը և ակնհայտորեն ստիպում է ինձ՝ վերապատմողիս, արձանագրել արևելքից արևմուտք ճամբորդության երկու և, կամ էլ, ավելի շատ վարկածներ։ Սակայն դա իմ ուղղակի զբաղմունքը չէ, և այդ իսկ պատճառով ավելի լավ է ես բռնված մնամ այն սոցիալ֊ժողովրդավարից, որը ողջ ուղևորության ընթացքում ոչ մի անգամ չփոխեց դեմքը, և ավելին, իմ խնամառուի խոսքերով, գրեթե մինչև Շտոլպ, կրկին ու կրկին փորձում էր մնացած ուղևորներին հասկացնել, որ ընդհուպ մինչև երեսունյոթ թիվը, ցուցապաստառներ կպցնելով, նա վատնում էր իր ողջ ազատ ժամանակը և վտանգում իր առողջությունը, որովհետև այն փոքրաթիվ սոցիալ֊ժողովրդավարներից մեկն էր, ով նույնիսկ անձրևի ժամանակ էր կպցնում։
Հենց այդպես էլ նա ողջ ժամանակ խոսում էր, մինչև որ Շտոլպ հասնելուց ոչ շատ առաջ մեր շարժակազմը արդեն որերորդ անգամ կանգնեցվեց, քանի որ բարեհաճեց մեզ այցի գալ անչափահասների հերթական և բավականին մեծաքանակ ավազակախումբը։ Ուղևորների մոտ արդեն գրեթե ուղեբեռ չէր մնացել, և այդ իսկ պատճառով պատանի ավազակները սկսեցին նրանց վրայից հանել հագուստը, սակայն, և դա բավական խելամիտ է, սահմանափակվեցին տղամարդու վերին հագուստով։ Ինչը իր հերթին չէր կարողանում հասկանալ սոցիալ֊ժողովրդավարը, որը գտնում էր, որ միանձնուհիների լայն հագուստից լավ դերձակը կարող է մի քանի հրաշալի կոստյում կարել։ Ընդ որում՝ անձամբ սոցիալ֊ժողովրդավարը աղոթքի արտահայտությամբ տեղեկացրեց այն մասին, որ անձամբ ինքը՝ աթեիստ է։ Իսկ պատանի ավազակները, չնայած որ աղոթքի արտահայտությամբ ոչինչ էլ չհաղորդեցին, սակայն պաշտպանում էին միակ փրկող եկեղեցուն և աչքերը տնկել էին ոչ թե միանձնուհիների շռայլորեն չափված բրդե կտորեղենի, այլ աթեիստի միակողմ կոճակներով կոշտ բրդե կոստյումի վրա։ Իսկ աթեիստը իր կողմից չէր ցանկանում հանել կոստյումը, բաճկոնը և շալվարը, այլ հակառակը, հերթական անգամ ներկայացնում էր սոցիալ֊ժողովրդավարական ցուցապաստառներ կպցնողի իր կարճատև, սակայն հաջող առաջխաղացման մասին, և քանի որ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում ավարտել իր պատմությունը ու դրան գումարած նաև դիմադրում էր, երբ նրա վրայից հանում էին կոստյումը, զինվորական, նույնիսկ վերմախտյան երկարաճիտքով հարվածեցին նրա փորին։
Այդ ժամանակ սոցիալ֊ժողովրդավարն սկսեց ուժեղ, անզուսպ փսխել, հետո նույնիսկ արյուն թքեց։ Եվ այժմ նա ամենևին չէր մտահոգվում իր կոստյումի մասին, իսկ ավազակները կորցրեցին ամեն տեսակի հետաքրքրությունը այդ կտորի հանդեպ, որը չնայած կեղտոտված էր, սակայն հիմնավոր քիմիական մաքրումը առանց դժվարության կարող էր նրան փրկել։ Տղամարդու վերին հագուստից հրաժարվելով՝ նրանք դրա փոխարեն Մարիա Մացերատի վրայից հանեցին արհեստական մետաքսից երկնագույն բլուզը, իսկ դեռատի աղջկա վրայից, որին ամենևին էլ ոչ Լյուցիա Ռենվանդ, այլ Ռեգինա Ռեկ էին անվանում, բերխտեսգադենյան գործած ժակետը։ Այնուհետև նրանք, չնայած ոչ մինչև վերջ, քաշելով փակեցին վագոնի դուռը, և գնացքը շարժվեց սոցիալ֊ժողովրդավարի դանդաղ մոտեցող մահվան ներքո։ Երկու, երեք կիլոմետր, և մինչև Շտոլպ չհասած մեր փոխադրամիջոցը քշեցին, տարան պահեստային գիծ, որտեղ նա կանգնած մնաց ողջ գիշերը, որը չնայած պարզ էր, սակայն իմ խնամառուի խոսքերով, հունիսի համար ցրտոտ էր։
Պարոն Մացերատի պատմածով, հունիսյան այդ գիշերը, անպարկեշտորեն և բարձրաձայն Աստված անարգելով, բանվոր դասակարգին պայքարի կոչելով, ի վերջո, ինչպես կարելի է տեսնել ֆիլմերում, ի պատիվ ազատության կենաց ասելով, վերջապես, փսխելու սուր բռնկումից ցնցվելով, ինչը սարսափով լցրեց ողջ վագոնը, սոցիալ֊ժողովրդավարը, որը չափից դուրս էր գնահատում իր միակողմանի կոճակներով կոստյումը, մահացավ։
Ինչպես հաստատում է իմ խնամառուն, հեծկլտոցներ չեղան։ Լռությունը տիրեց ու կախվեց վագոնի մեջ։ Միայն տիկին Մարիա Մացերատն էր բարձրաձայն չխկչխկացնում ատամները, որովհետև առանց բլուզի մրսել էր, իսկ իր մոտ դեռևս մնացած բոլոր մյուս իրերով ծածկել էր որդուն՝ փոքրիկ Կուրտին ու Օսկարին։ Առավոտյան կողմ երկու աներկյուղ միանձնուհիները հանկարծ գլխի ընկան, որ դրսի կողմից դուռը փակված չէ և, առիթից օգտվելով, վագոնը մաքրեցին, հողաթմբի վրա նետեցին թաց ծղոտը, երեխաների ու մեծահասակների արտաթորանքները, սոցիալ֊ժողովրդավարի փսխած զանգվածները։
Գնացքը Շտոլպում վերահսկում էին լեհ սպաները։ Միաժամանակ բոլոր վագոններում բաժանեցին տաք ապուր և ինչ֊որ մի խմիչք, որը նման էր զինվորական սուրճի։ Վարակներից զգուշանալով՝ այն վագոնից, որով գնում էր պարոն Մացերատը, դուրս բերեցին դիակը և հիվանդապահներին կարգադրեցին այն տանել տախտակների վրա դրած։ Միանձնուհիների միջնորդությամբ սպան հանգուցյալների բարեկամներին թույլատրեց կարճ աղոթք ասել։ Բացի դրանից, նրանք թույլ տվեցին հանգուցյալի հագից հանել կոշիկները, գուլպաներն ու կոստյումը։
Այս մերկացման ընթացքում, ավելի ուշ տախտակի վրա դրված դիակը ծածկեցին ցեմենտի դատարկ պարկերով, իմ խնամառուն հետևում էր հանվածի բարեկամուհուն։ Եվ կրկին աղջիկը, չնայած նրան Ռեկ էին անվանում, նրան միաժամանակ վանելով ու ձգելով, հիշեցնում էր այն նույն Լյուցիա Ռենվանդին, որին ես առասակների օգնությամբ գործել էի որպես «Երշիկով բուտերբրոտներ խժռողուհի» անվանումով գործվածք։ Ճիշտ է, իր կողոպտվող հորեղբորը տեսնելի, նա ձեռքը չառավ երշիկով բուտերբրոդը և այն կեղևի հետ կուլ չտվեց, սակայն դրա փոխարեն ակտիվ մասնակցություն ունեցավ թալանի ժամանակ, ժառանգություն ստացավ հորեղբոր բաճկոնը։ Հագավ բռնագրավված ժակետի փոխարեն և գրպանի հայելու օգնությամբ ստուգեց իր նոր, կարելի է նույնիսկ ասել, իրեն սազող հագուստի արժանիքները՝ ընդ որում, այդ հայելու մեջ ներքաշեց, ինչով էլ հենց բացատրվում է, իմ խնամառուի մոտ մինչ օրս պահպանված անհանգստությունը, նաև նրան ու նրա անկողինը և իր եռանկյունի մռութի աչք֊ճեղքերով սառը սահեց նրա վրայով։
Շտոլպից մինչև Շտետին ճանապարհը երկու օր ժամանակ խլեց։ Ճիշտ է, եղան էլի բավականին հարկադրված կանգառներ և արդեն գրեթե սովորական դարձած դանակներով ու ինքնաձիգներով զինված անչափահասների այցեր, սակայն այդ այցելությունները դեպքից դեպք ավելի կարճատև էին դառնում, որովհետև, ընդհանուր առմամբ, ուղևորներից վերցնելու բան չկար։
Իմ խնամառուն վավերացնում է, որ Դանցիգ֊Գդանսկից մինչև Շտետին ընկած ճանապարհին, այսինքն՝ մոտավորապես մեկ շաբաթվա ընթացքում, նա ինը, եթե ոչ տասը սանտիմետրով աճեց։ Առավել շատ երկարեցին ազդրերն ու սրունքները, իսկ ահա կրծքավանդակն ու գլուխը գրեթե չփոխվեցին։ Դրա փոխարեն, չնայած իմ խնամառուն ճանապարհի ողջ ընթացքում պառկել էր մեջքի վրա, ոչ մի կերպ հնարավոր չեղավ կանգնեցնել փոքր֊ինչ դեպի ձախ և դեպի վեր տեղաշարժված կուզի աճը։ Պարոն Մացերատը ասում էր նաև, որ Շտետինից հետո, այժմ վարում են գերմանցի երկաթուղայինները, ցավերն այն աստիճան ուժեղացան, որ նույնիսկ ալբոմի էջերը թերթելը դրանցից ոչ մի կերպ չէր շեղում։ Նա նույնիսկ ստիպված էր մի քանի անգամ ցավից բարձր ու երկար գոռալ, միան թե այժմ նրա գոռոցը ոչ մի վնաս չէր հասցնում վագոնի ապակիներին․ «Իմ ձայնը կորցրել էր ապակի կտրելու ցանկացած ունակություն»։ Սակայն ձայնը նրա անկողնու մոտ հավաքեց բոլոր չորս միանձնուհիներին, որոնք այդ ժամանակվանից արդեն չընդատեցին իրենց աղոթքները։
Ճանապարհակիցների մեծ մասը, դրանց թվում նաև սոցիալ֊ժողովրդավարի ազգությունը, Շտետինում իջան։ Պարոն Մացերատը ծայրաստիճան ափսոսում էր դրա համար, որովհետև, երիտասարդ աղջկա տեսքը նրան շատ հաճելի և նույնիսկ անհրաժեշտ էր թվում, իսկ աղջկա անհետանալուց հետո նրա մոտ ջերմության բարձրացումով ջղաձգող, մարմինը ցնցող նոպաներ սկսվեցին։ Տիկին Մացերատի խոսքերով, նա հուսալքված կանչում էր մի ոմն Լյուցիայի, իրեն հեքիաթային գազան ու միաեղջույր էր անվանում, վախ էր ցուցաբերում թռիչքից առաջ և տասը մետրանոց ցատկատախտակից թռչելու կիրք։
Լյունեբուրգում պարոն Մացերատին տեղավորեցին հիվանդանոց։ Ջերմությամբ պառկած՝ նա հասցրեց մի քանի քույրերի ճանաչել, սակայն նրան տեղափոխեցին Հաննովերի համալսարանական հիվանդանոց։ Միայն այնտեղ հաջողվեց իջեցնել ջերմությունը։ Պարոն Մացերատը Մարիային ու նրա որդի Կուրտին հազվադեպ էր տեսնում, իսկ ամեն օր տեսնել սկսեց այն ժամանակվանից, երբ նա հիվանդանոցում աշխատանքի անցավ որպես հավաքարարուհի։ Սակայն քանի որ տիկին Մարիայի և փոքրիկ Կուրտի համար բնակվելու համապատասխան տեղ չկար ո՛չ բուն հիվանդանոցում, ո՛չ հարևանությամբ, փախստականների ճամբարում ապրելը ավելի ու ավելի անտանելի էր դառնում։ Տիկին Մարիան ստիպված էր լինում յուրաքանչյուր օրվա երեք ժամը անցկացնել լեփ֊լեցուն գնացքների մեջ, հաճախ երթևեկել ոտնակի վրա կանգնած, այդ աստիճան հեռու էին գտնվում միմյանցից հիվանդանոցն ու ճամբարը, բժիշկները, չնայած մեծ կասկածանքներին, թույլ տվեցին խնամառուին տեղափոխել Դյուսելդորֆի քաղաքային հիվանդանոցներից մեկը, նամանավանդ, որ տիկին Մարիան Դյուսելդորֆ տեղափոխվելու թույլտվություն ուներ․ նրա քույրը՝ Հուստան, որը պատերազմի ժամանակ արդեն ամուսնացել էր այնտեղ բնակվող ավագ մատուցողի հետ, տիկին Մացերատի տրամադրության տակ էր դրել իր երեք սենյականոց բնակարանի մի սենյակը, քանզի անձամբ ավագ մատուցողի համար դեռևս տեղ չէր պահանջվում․ նա գտնվում էր ռուսական գերության մեջ։
Բնակարանը շատ հաջող էր տեղակայված։ Բիլկյան կայարանից դեպի Վերստեն կամ Բենրատ գնացող ցանկացած տրամվայով կարելի էր հարմար ձևով, առանց տրամվայ փոխելու, հասնել մինչև հիվանդանոցային ավան։ Այնտեղ պարոն Մացերատը պառկեց քառասունհինգի օգոստոսից մինչև քառասունվեցի մայիսը։ Եվ ահա արդեն մեկ ժամ նա ինձ պատմում է միաժամանակ մի քանի քույրերի մասին։ Նրանց անվանում էին քույր Մոնիկա, քույր Հելմտրուդ, քույր Վալբուրգա, քույր Իլզե և քույր Գերթրուդ։ Նա վերհիշում է հիվանդանոցային բոլոր֊բոլոր բամբասանքները, չափից մեծ նշանակություն է հատկացնում քույրական նիստ ու կացի մանրամասներին, քույրական համազգեստներին։ Նա ոչ մի բառ չի հատկացնում, որքանով ես հիշում եմ, այն ժամանակվա վատ սննդին, հիվանդանոցային չջեռուցվող սենյակներին։ Ամբողջապես բուժքույրեր, պատմություններ քույրերի մասին, քույրական դժգույն կյանք։ Այնտեղ փսփսում և այնտեղ որպես գաղտնիք պատմում էին, որ իբր թե հենց քույր Իլզեն է ասել ավագ քրոջը, իսկ ավագ քույրը համարձակվել է անմիջապես ճաշի ընդմիջումից հետո համայց կատարել քույրական դասընթացներ անցողների քույրական ընդհանուր ննջարաններով մեկ, իբր թե այնտեղ ինչ֊որ բան է կորել, և առանց պատճառի կասկածել են Դորթմունդից մի բուժքրոջ, իմ խնամառուն, որքան հիշում եմ, նրան անվանեց Գերթրուդ։ Ահա նաև պատմություններ երիտասարդ բժիշկների մասին, որոնք քույրերից կտրոններ ու սիգարետներ էին կորզում, դրանք նա նույնպես շատ մանրամասն է պատմում։ Եվ նախաքննությունն այն դեպքի մասին, երբ լաբորանտուհիներից մեկը, որը նույնիսկ քույր չէր, աբորտ է արել կամ միայնակ, կամ ասիստենտի օգնությամբ, նա ևս մանրամասն պատմելու արժանի է համարում։ Ես բացարձակապես չեմ հասկանում իմ խնամառուին, որն իր խելքը նման պարզունակությունների վրա է վատնում։
Իսկ այժմ պարոն Մացերատը խնդրում է ինձ նկարագրել իրեն։ Ես ուրախ եմ կատարել այդ խնդրանքը և թռչում եմ այսքան թվով պատմությունների վրայից, որոնք նա, այդքան մանրամասն է նկարագրում, քանի որ դրանցում խոսքը քույրերի մասին է։ Իմ խնամակաը մեկ մետր քսանմեկ սանտիմետր հասակ ունի։ Նրա գլուխը, որը չափից դուրս մեծ կլիներ նույնիսկ նորմալ հասակ ունեցող մարդու համար, նստած է ուսերի միջև փոքր֊ինչ ծռված պարանոցի վրա, կրծքավանդակը շատ ուժեղ առաջ է գալիս, ինչպես մեջքը, որը կարելի է ներկայացնել որպես կուզ։ Նա ունի ուժեղ լույս արձակող, խելացի, շարժուն, երբեմն երազկոտ, լայնացող երկնագույն աչքեր։ Դրանից բացի, նա ունի խիտ, փոքր ինչ ալիքվող մուգ խարտյաշ մազեր։ Նա հաճույքով ցուցադրում էր իր մնացած մարմնի համեմատությամբ ուժեղ, հենց իր խոսքերով, գեղեցիկ դաստակներով ձեռքերը։ Հատկապես, երբ պարոն Մացերատը թմբկահարում է, իսկ հաստատության ղեկավարությունը նրան թույլ էր տալիս թմբկահարել, օրական երեքից ամենաշատը մինչև չորս ժամ, թվում է, կարծես նրա մատները միանգամայն ինքնուրույն են գործում և այլ՝ համաչափ մարմնի են պատկանում։ Պարոն Մացերատը ձայնապնակների վրա շատ հարստացավ, նա այսօր էլ է դրանցով փող աշխատում։ Այցելությունների օրերին նրա մոտ հետաքրքիր մարդիկ են լինում։ Դեռ նրա դատավարությունից առաջ, դեռ ավելի վաղ, քան նրան տեղավորեցին մեզ մոտ, ինձ հայտնի էր նրա անունը, քանզի պարոն Մացերատը հանրահայտ դերասան է։ Անձամբ ես հավատում եմ նրա անմեղությանը, և այդ իսկ պատճառով չգիտեմ՝ արդո՞ք կմնա նա մեզ մոտ, թե ևս մեկ անգամ դուրս կգա ազատություն, որպեսզի կրկին, ինչպես և նախկինում, մեծ հաջողությամբ հանդես գա։ Սակայն այժմ ես պետք է չափեմ նրան՝ չնայած ընդամենը երկու օր առաջ եմ դա արել․․․
Հենց նոր Բրունոն իր ծալովի մետրով ինձ չափեց։ Մետրը թողնելով ինձ վրա և արդյունքը բարձր գոռալով, նա լքեց իմ սենյակը։ Նա նույնիսկ վայր գցեց ձեռագործը, որի վրա գաղտնի աշխատում էր իմ պատմելու ժամանակ։ Պետք է ենթադրել, որ նա գնաց բժիշկ ֆրոյլյայն Հորնշտետերի ետևից։
Սակայն մինչ գալիս է ֆրոյլայան բժիշկը, որպեսզի ինձ հայտնի, թե իր չափումներով ինչի հասավ Բրունոն, Օսկարը ուզում է դիմել ձեզ, այն երեք օրերի ընթացքում, որոնց ժամանակ ես իմ հիվանդապահին շարադրում էի իմ աճի պատմությունը, ես երջանկություն ունեցա ավելացնել, եթե միայն դա կարելի է անվանել երջանկություն, մի ամբողջ երկու սանտիմետր։
Այսպիսով, այսօրվանից Օսկարի հասակը մեկ մետր քսաներեք սանտիմետր է։ Այժմ նա կպատմի, թե ինչպես էր ապրում պատերազմից հետո, երբ նրան, խոսողին, դժվարությամբ գրողին, սահուն կարդացողին և չնայած որ տձևացած կառուցվածքով, սակայն մնացածում լիովին առողջ երիտասարդին, դուրս գցեցին Դյուսելդորֆի քաղաքային հիվանդանոցից նրա համար, որպեսզի ես, ինչպես ընդունված է ասել, բժշկական հաստատությունից դուրս գրման ժամանակ, սկսեմ նոր, այժմ արդեն հասուն կյանք։
