Ոմանք էլ ավելի դաժանամիտ, բայց գուցե և ավելի ճիշտ համոզում ունեին և ասում էին, թե չկա վարակից ազատվելու ավելի լավ միջոց, քան նրանից փախչելը: Հետևելով այդ համոզմանը, իրենց անձից բացի, ոչևէ այլ բանի մասին չմտածելով, բազմաթիվ տղամարդիկ ու կանայք լքեցին հայրենի քաղաքը, իրենց տներն ու կացարանները, իրենց ազգականներին ու իրենց ունեցվածք և դիմեցին քաղաքից դուրս՝ դեպի ուրշների կամ իրենց կալվածքները, կարծես թե Աստծո զայրույթը, որ մեղավորներին պատժել էր այդ ժանտախտով, չպիտի գտներ նրանց, որտեղ էլ որ լինեին, և չպիտի հատուցեր, այլ դիտմամբ պիտի թափվեր քաղաքի պատերի մեջ մնացածների վրա. կարծես համոզված էին, որ այնտեղ ոչ ոք ողջ չի մնալու, և արդեն հասել է նրա վերջին ժամը:
Թեև այդքան տարբեր կարծիքներ ունեցող մարդկանցից բոլորը չմեռանԹեև այդքան տարբեր կարծիքներ ունեցող մարդկանցից բոլորը չմեռան, բայց և փրկվեցին նույնպես ոչ բոլորը: Ընդհակառակն, յուրաքանչյուր խմբից հիվանդանում էին շատերը, և ամենուրեք, ինչպես առողջ ժամանակ իրենք էին օրինակ տվել մյուսներին, նրանք հալումաշ էին լինում գրեթե բոլորից լքված: Էլ չասած, որ մի քաղաքացին փախչում էր մյուսից, որ դրացին դրացու մասին գրեթե չէր հոգում, որ ազգականները սակավ էին այցելում կամ բնավ չէին այցելում միմյանց, կամ տեսնվում էին հեռվից-հեռու: Այդ աղետը այնպիսի մի սոսկում էր ձգել տղամարդկանց ու կանանց սիրտը, որ եղբայրը եղբորն էր լքում, հորեղբայրը՝ եղբորորդուն, քույրը՝ եղբորը, և հաճախ կինը՝ ամուսնուն: Դեռ ավելի զարմանալին ասեմ. հայրերն ու մայրերը խուսափում էին այցելել և խնամել իրենց երեխաներին, ասես թե դրանք նրանց զավակները չլինեին: Այդ պատճառով էլ հիվանդությամբ տառապող անթիվ ու անհամար տղամարդկանց ու կանանց համար չկար որևէ այլ օգնություն, բացի մտերիմների (որոնց թիվը մեծ չէր) գթասրտությունից կամ չափազանց մեծ վարձով հրապուրված սպասավորների շահամոլությունից. ասենք՝ դրանց թիվն էլ պակասում էր, և դրանք գռեհիկ բարքերի տեր տղամարդիկ ու կանայք էին, որ անընտել էին հիվանդ խնամելու գործին, և ոչինչ չէին կարողանում անել, բացի պահանջվածը հիվանդներին մատուցելուց և դիտելուց, թե ինչպես են նրանք մեռնում: Եվ կատարելով այդպիսի ծառայություն, նրանք հաճախ վաստակի հետ միասին կորցնում էին նաև իրենց կյանքը: Եվ որովհետև հիվանդները լքված էին դրացիներից, հարազատներից ու բարեկամներից, իսկ ծառաներն էլ քիչ էին, առաջացավ մինչև այդ չլսված այն սովորությունը, որ գեղեցիկ ու ազնվատոհմիկ տիկինները հիվանդանալիս չէին քաշվում տղամարդու մատուցած ծառայությունից, ով էլ որ նա լիներ, երիտասարդ կամ ծեր, առանց ամաչելու նրա առաջ մերկացնելով մարմնի ամեն մի մասը, ինչպես կանեին կնոջ ներկայությամբ, միայն թե այդ պահանջեր հիվանդությունը,- մի բան, որ թերևս հետագայում դարձավ ապաքինված կանանց նվազ ողջախոհության պատճառը: Բացի դրանից մեռնում էին շատ այնպիսիները, որոնք օգնություն ստանալու դեպքում թերևս կենդանի մնային: Այդ ամենի՝ թե՛ հիվանդներին վատ խնամելու և թե՛ ախտի սաստկության պատճառով քաղաքում ցերեկով ու գիշերով մեռնողների թիվը այնքան մեծ էր, որ սարսափելի էր այդ մասին լսելն իսկ, ուր մնաց թե տեսնելը: Դրա հետևանքով, ասես թե անհրաժեշտության դրդումով, ողջ մնացած քաղաքացիների մեջ առաջ եկան որոշ նոր սովորություններ, որ հակառակ էին հներին: Առաջներում ընդունված էր (ինչպես այդ հիմա էլ ենք տեսնում), որ ազգական ու դրացի կանայք հավաքվում էին հանգուցյալի տանը և այնտեղ լացուկոծ անում նրա ամենամերձավոր հարազատների հետ միասին. մյուս կողմից էլ, հանգուցյալի տան առաջ հավաքվում էին նրա ազգականները, դրացիները և շատ ուրիշ քաղաքացիներ ու հոգևորականությունը, նայած ննջեցյալի կարողությանը, և տարեկիցները նրա դիակն իրենց ուսերի վրա առած, մոմերով ու հոգևոր երհերով, հուղարկավորության թափորով տանում էին այն եկեղեցին, որ կենդանության օրով ընտրել էր հանգուցյալը: Երբ ժանտախտն սկսեց սաստկանալ, այդ ամենը լիովին կամ մեծ մասամբ մոռացության տրվեց, իսկ հին կարգերի տեղը նորերը երևացին: Մարդիկ մեռնում էին ոչ միայն առանց բազմաթիվ կանանց սգահավաքի, այլև կային շատ շատերը, որոնք վախճանվում էին առանց վկաների, և միան շատ քչերին էր բաժին ընկնում հարազատների սրտաճմլիկ ու դառնաղի արցունքը: Դրա փոխարեն, ընդհակառակը, սովորական էին ծիծաղն ու կատակները և ընդհանուր ուրախությունը, մի սովորություն, որ առողջական նկատումներով շատ լավ էին յուրացրել կանայք, որոնց մեծ մասը մերժել էր իրեն հատուկ կարեկցանքի զգացմունքը: Քչերը կային, որոնց դիակին, եկեղեցի տանելիս, ուղեկցում էին տասնից կամ տասներկուսից ավելի դրացիներ, և այն էլ ոչ թե պատվական ու հարգարժան քաղաքացիներ, այլ ռամիկ ժողովրդից ելած գերեզմանափորներ, որոնք իրենց բեկիններ էին անվանում և վարձ ստանում իրենց մատուցած ծառայության համար. նրանք հայտնվում էին դագաղի մոտ ու տանում աճապարանքով, և տանում ո՛չ թե այն եկեղեցին, որ իր մահից առաջ ընտրել էր հանգուցյալը, այլ ավելի հաճախ այն եկեղեցին, որն ամենից մոտն էր, տանում էին սակավաթիվ մոմերով կամ բոլորովին առանց մոմերի, չորս կամ վեց կղերականների հետևից, որոնք իրենց նեղություն չտալով երկար կամ հանդիսավոր ծես կատարելու՝ հիշյալ բեկինների օգնությամբ դիակն իջեցնում էին առաջին իսկ պատահած, դեռևս չզբաղեցված գերեզմանը: Հասարակ ժողովուրդը, կամ գուցե նաև միջին խավի մեծ մասը, շատ ավելի ողբալի պատկեր էր ներակայացնում. կենդանի մնալու հույսը կամ աղքատությունը շատ հաճախ նրանց դրդում էին չլքել իրենց տներն ու դրացիներին: Ամենայն օր հազարներով հիվանդանալով, չստանալով ոչ մի խնամք և օգնություն, նրանք մեռնում էին գրեթե առանց բացառության: Շատերը մեռնում էին փողոցներում - ցերեկը կամ գիշերը: Մյուսներն էլ թեև տներում էին մեռնում՝ իրենց մահվան մասին դրացիներին իմաց էին տալիս ոչ այլ կերպ, քան իրենց նեխող դիակների գարշահոտությամբ: Եվ այսպես թե այնպես մեռած մարդկան դիակներին թիվ ու համար չկար: Դրացիներից շատերը, դիակներից վարակվելու ահից, նույնքան էլ մեռածների նկատմամբ ունեցած կարեկցանքից դրդված, մեծավ մասամբ այնպես էին վարվում. իրենց ձեռքով, կամ պատգարակակրիների օգնությամբ, երբ հնարավոր էր լինում դրանց գտնել, մեռածների դիակները դուրս էին հանում տներից և դնում դռների դիմաց, որտեղ ամեն մի անցորդ, մանավանդ առավոտյալ պահին, անթիվ ու անհամար դիակներ կտեսներ: Այնուհետև զբաղվում էին պատգարակներ ճարելով: Բայց կային այնպիսիներն էլ, որոնք պատգարակ չունենալով, դիակները տախտակների վրա էին դնում: Հաճախ միևնույն պատգարակի վրա երկու կամ երեք դիակ էր լինում, սակայն քիչ չէր պատահում, որ միևնույն պատգարակի վրա պառկած էին լինում կին ու ամուսին, երկու կամ երեք եղբայր, կամ հայր ու որդի և այլն: Քիչ չէր պատահում նաև, որ հանգուցյալի առջևից խաչ ու բուրվառով քայլող երկու քահանաների հետրից, պատգարակավորներին կրկնակոխ, քայլում էին երկու կամ երեք այլ պատգարակավորներ ևս, այնպես որ քահանաները, որ կարծում էին, թե մեկին են թաղում, ստիպված էին լինում թաղել վեց կամ ութ, երբեմն էլ ավելի շատ ննջեցյալների: Ընդ որում, սրանց հարգանք չէին մատուցում ո՛չ լացով, ո՛չ հուղարկավորությամբ. ընդհակառակը, գործն այնտես էր հասել, որ մեռած մարդկանց մասին այնքան էին մտածում, որքան ներկայումս սատկած այծի մասին: Եվ այսպիսով ակներև դարձավ, որ եթե իրերի սովորական ընթացքը իմաստուններին էլ չի սովորեցնում համբերությամբ տանել մանր ու հազվադեպ կորուստները, ապա մեծ աղետները նույնիսկ կարճամիտ մարդկանց դարձնում են շրջահայաց ու անտարբեր: Քանի որ բազմաքանակ դիակների համար, - որոնք, ինչպես արդեն ասվեց, ամեն օր և գրեթե ամեն ժամ հավաքվում-բերվում էին ամեն մի եկեղեցու մոտ, - օրհնված հող չէր բավականացնի, մանավանդ եթե ըստ հին սովորության յուրաքանչյուրին առանձին գերեզմանատեղ հատկացնեին, ապա եկեղեցիներին կից գերեզմանոցներում, ,որոնք լեփ-լեցուն էին, փորում էին ահագին փոսեր, որոց մեջ հարյուրներով լցնում էին բերվող դիակները՝ դարսելով խիտ-խիտ շարքերով, ինչպես նավի վրա ապրանքն են դարսում, և հողով թեթևակի ծածկելով մինչև գերեզմանի պռունկը: Այլևս ամենայն մանրամասնությամբ չպատմելով քաղաքում պատահած աղետները, բայց և փրկվեցին նույնպես ոչ բոլորը: Ընդհակառակնկասեմ, յուրաքանչյուր խմբից հիվանդանում էին շատերը, և ամենուրեք, ինչպես առողջ որ եթե նրա համար ծանր ժամանակ իրենք էին օրինակ տվել մյուսներինէր, նրանք հալումաշ էին լինում գրեթե բոլորից լքվածապա վերջինս բնավ չխնայեց քաղաքամերձ վայրերն էլ: Էլ չասած, որ Եթե մի քաղաքացին փախչում էր մյուսից, կողմ թողնենք ամրոցները (որ դրացին դրացու մասին գրեթե չէր հոգումնույն քաղաքներն են՝ փոքրացրած տեսքով), որ ազգականները սակավ ապա ցաքուցրիվ կալվածքներում ու դաշտերում թշվառ ու աղքատ գյուղացիները և նրանց ընտանիքները մեռնում էին այցելում կամ բնավ չէին այցելում միմյանցառանց բժշկից օգնություն և ծառաներից խնամք տեսնելու, կամ տեսնվում մեռնում էին հեռվից-հեռու: Այդ աղետը այնպիսի մի սոսկում էր ձգել տղամարդկանց ճանապարհների վրա, դաշտերում ու կանանց սիրտըտներում, որ եղբայրը եղբորն էր լքումգիշերն ու ցերեկը անխտիր, հորեղբայրը՝ եղբորորդունոչ իբրև մարդիկ, քույրը՝ եղբորըայլ կենդանիներ: Դրա հետևանքով, ինչպես քաղաքացիների մոտ, նրանց բարքերն էլ սանձազերծ եղան, և հաճախ կինը՝ ամուսնուննրանք դադարեցին իրենց ունեցվածքի և անելիքի մասին մտածելուց: Դեռ ավելի զարմանալին ասեմ. հայրերն Ընդհակառակը, ասես ամեն բացվող օրվա հետ մահվան սպասելով, նրանք չէին ջանում իրենց համար ապահովել անասուններից ու մայրերը խուսափում էին այցելել հողից և խնամել իրենց երեխաներինսեփական տքնությունից սպասելիք արդյունքը, ասես թե դրանք նրանց զավակները չլինեինայլ աշխատում էին ամեն կերպ ոչնչացնել արդեն վաստակածը: Այդ պատճառով էլ հիվանդությամբ տառապող անթիվ ավանակները, ոչխարներն ու անհամար տղամարդկանց այծերը, խոզերն ու կանանց համար չկար որևէ այլ օգնությունհավերը, բացի մտերիմների (որոնց թիվը մեծ չէր) գթասրտությունից կամ չափազանց մեծ վարձով հրապուրված սպասավորների շահամոլությունից. ասենք՝ դրանց թիվն էլ պակասում էրնույնիսկ մարդուն հավատարիմ շները, և դրանք գռեհիկ բարքերի տեր տղամարդիկ ու կանայք էինբնակավայրերից քշված, որ անընտել անարգել թափառում էին հիվանդ խնամելու գործինդաշտերում, և ոչինչ չէին կարողանում անելորտեղ հացահատիկի ցանքը մնացել էր անտեր, բացի պահանջվածը հիվանդներին մատուցելուց և դիտելուցոչ միայն չհավաքված, թե ինչպես են նրանք մեռնումայլև հնձված էլ չէր: Եվ կատարելով այդպիսի ծառայություննրանցից շատերը, նրանք հաճախ վաստակի հետ միասին կորցնում էին նաև իրենց կյանքը: Եվ որովհետև հիվանդները լքված էին դրացիներիցասես բանական լինեին, հարազատներից օրվա մեջ լիուլի կերակրվելով, գիշերը առանց հովիվների դրդման ու բարեկամներիցկանչի, իսկ ծառաներն էլ քիչ վերադառնում էինիրենց բները: Սակայն թողնելով քաղաքաշուրջ վայրերը և նորից քաղաքին դառնալով, առաջացավ մինչև այդ չլսված կարո՞ղ ենք ասել ավելին, քան այն սովորությունը, որ գեղեցիկ ու ազնվատոհմիկ տիկինները հիվանդանալիս չէին քաշվում տղամարդու մատուցած ծառայությունիցերկնքի դաժանության, ով բայց գուցե և մարդկային անգթության պատճառով, մարտ ամսից մինչև հուլիսը,- մասմաբ ժանտախտի սաստկությունից, մասամբ էլ որ նա լիներառողջներին համակած երկյուղից, երիտասարդ կամ ծերորի պատճառով հիվանդներին վատ էին խնամում և չէին բավարարում նրանց պահանջները, առանց ամաչելու նրա առաջ մերկացնելով մարմնի ամեն մի մասը- Ֆլորենցիա քաղաքի պատերի մեջ մեռավ, ինչպես կանեին կնոջ ներկայությամբկարծում են, միայն թե մոտ հարյուր հազար մարդ, թեև մինչ այդ պահանջեր հիվանդությունըմահտարաժամը երևի չէին էլ կարծում,որ քաղաքն այդքան բնակիչ ուներ: Քանի- մի բանքանի մեծաշուք ապարանքներ, գեղեցկաշեն տներ ու պերճալի կացարաններ, որ թերևս հետագայում դարձավ ապաքինված կանանց նվազ ողջախոհության պատճառը: Բացի դրանից մեռնում մի ժամանակ լի էին շատ այնպիսիներըսպասավորներով, որոնք օգնություն ստանալու դեպքում թերևս կենդանի մնայինտերերով ու տիրուհիներով, ամայացան մինչև վերջին սպասավորը ներառյալ: Այդ ամենի՝ թե՛ հիվանդներին վատ խնամելու Քանի-քանի մեծահամբավ տոհմեր, հարուստ ժառանգություններ և թե՛ ախտի սաստկության պատճառով քաղաքում ցերեկով փառավոր ունեցվածքներ մնացին առանց օրինական ժառանգի: Քանի-քանի քաջառողջ տղամարդիկ, գեղեցիկ կանայք ու գիշերով մեռնողների թիվը այնքան մեծ էրչքնաղ պատանիներ, որ սարսափելի էր այդ մասին լսելն իսկորոնց կատարելապես առողջ կհամարեին նույնիսկ Գազիանոսը, ուր մնաց թե տեսնելը: Դրա հետևանքովՀիպոկրատն ու Էսկուլապը, ասես թե անհրաժեշտության դրդումովառավոտյան ճաշում էին հարազատների, ողջ մնացած քաղաքացիների մեջ առաջ եկան որոշ նոր սովորություններընկերների ու բարեկամների հետ միասին, որ հակառակ իսկ երեկոյան իրենց նախնիների հետ ընթրում էին հներինհանդերձյալ աշխարհում: Առաջներում ընդունված Ինձ համար ծանր է այդքան երկար կանգ առնել այդ թշվառությունների վրա, ուստի և, նրանց մասին արած պատմությունիցս դուրս թողնելով այն, ինչ հնարավոր է, կասեմ, որ այն ժամանակ, երբ այդ պարագաներում մեր քաղաքը գրեթե ամայացել էր , եղավ, որ մի երեքշաբթի օր առավոտյան (ինչպես այդ հիմա էլ ենք տեսնումմասին հետագայում տեղեկացա արժանահավատ մարդուց)Սանտա Մարիա Նովելլայի արժանահարգ տաճարում, որ ազգական երբ այնտեղ համարյա թե մարդ չկար, յոթ դեռատի օրիորդներ, ըստ պատշաճի սգո հանդերձներ հագած, ժամերգությունը լսելուց հետո եկան ու դրացի կանայք հավաքվում հավաքվեցին իրար մոտ: Նրանք բոլորը միմյանց հետ կապված էին հանգուցյալի տանը մտերմական, դրացիական կամ ազգակցական կապերով, ոչ մեկի տարիքը քսանևութից անց չէր և այնտեղ լացուկոծ անում նրա ամենամերձավոր հարազատների հետ միասին. մյուս կողմից ոչ էլտասնյոթից պակաս, հանգուցյալի տան առաջ հավաքվում բոլորն էլ խոհեմ էին նրա ազգականները, դրացիները և շատ ուրիշ քաղաքացիներ ու հոգևորականությունըմեծատոհմիկ, նայած ննջեցյալի կարողությանըգեղեցիկ, բարեբարո և տարեկիցները նրա դիակն իրենց ուսերի վրա առածզուսպ սիրալիր: Ես նրանց իսկական անունները կտայի, մոմերով եթե բավականաչափ առիթ չունենայի այդ չանելու. ես չեմ ցանկանում, որ նրանցից մեկն ու հոգևոր երհերովմեկը ապագայում ամոթ զգա իրենց պատմած կամ լսած հետագա նովելների համար, հուղարկավորության թափորով տանում էին քանի որ թույլատրելի բավականությունների սահմաններն այժմ շատ ավելի են նեղ, քան այն եկեղեցինժամանակ, երբ հիշյալ պատճառների բերումով դրանք ամենաթույլատրելի բավականություններն էին ոչ միայն նրանց հասակին, այլև ավելի հասուն մարդկանց համար: Չեմ ցանկանում նույնպես, որ կենդանության օրով ընտրել էր հանգուցյալընախանձ մարդիկ, որոնք միշտ պատրաստ են նախատելու գովելի բարք ունեցողներին, առիթ ունենան անարժան խոսքերով որևէ կերպ նվաստացնելու այդ արժանավոր կանանց ազնիվ անունը:
[[Կատեգորիա:Արձակ]]
