Changes
— Բրիժի՛տ։
Նա անմիջապես չպատասխանեց։ Սպասեց։ Վիկտորի ձայնը երկրորդ անգամ հնչեց.հնչեց․
— Բրիժի՛տ, ջուր բեր։
— Ռմբակոծության դեպքում ապակիները շատ չեն փշրվի։
Բրիժիտը ծռմռեց երեսը.երեսը․
— Եվ դու ամեն տեղ պիտի կպցնե՞ս։
— Պատերազմից հետո տեղը կհանես։
— Պատերազմից հետո։ Ամբողջ օրը այդ խոսքն եմ լսում։ Պատերազմից հետո։ Իսկ դու գիտե՞ս, թե պատերազմից հետո ինչ կհորինեն։ Մի ուրիշ լարի վրա կսկսեն նվագել. նվագել․ «Երբ գործերը, պատերազմից առաջվա պես գնան» կամ սրա պես մի բան։ Կտեսնես, պատերազմից հետո ավելի վատ կլինի… Եթե ողջ մնանք։
Բրիժիտը վազեց խոհանոց և մի վառած սիգարեթով վերադարձավ, որը Վիկտորի շրթունքների մեջ դրեց։ Վերջինս ծուխը մի քանի անգամ ներս քաշեց։
— Սափրվեմ,— ասաց նա։
Բրիժիտը կանգնեց փողոց նայող պատուհանի առջև։ Նա հայացքով, զամբյուղը ձեռքին քայլող մի ծեր կնոջ երկար հետևեց։ Մարդիկ էին գնում գալիս, դպրոցականներ, մի ջահել կին, որն անդադար ետ էր նայում, կարծես իրեն հետևում էին, լավ հագնված մի մարդ, որը սրածայր ձեռնափայտով մայթերին ընկած հատուկենտ ծխուկներն էր հավաքում, գերմանացի ջահել զինվորներ, որ սուլում էին… Եվ քանի որ բնակարանը առաջին հարկում էր, վերարկուի մեջ կծկված մի մարդ մոտեցավ, երկու սալիկ շոկոլադ մեկնեց և մատներով գինը ցույց տվեց։ Բրիժիտը բացասաբար շարժեց գլուխը։ Մարդը չպնդեց և շարունակեց պատերը սափրել։ Բրիժիտը գերմանացիներին չէր ատում։ Չէր էլ սիրում։ Բրիժիտը գտնում էր, որ նրանք կիրթ են և սառը։ Իր ամուսնու գրախանութում, մի քանի անգամ, սպաների էր հանդիպել։ Նրանք գիտեին, թե ինչ են ուզում։ Առանց առևտուր անելու, վճարում են, ողջունում և դուրս գալիս։ Բրիժիտը առանց ատելության էր նայում օկուպացիային։ Կյանքը հոսում էր առանց բախումների. բախումների․ շաբաթը մեկ ֆիլմ, մի քանի գիրք, ձայնապնակներ, բարեկամներ… Իր լավագույն բարեկամները, որոնց հրավիրել էր այս երեկո, 1942 թվականի հոկտեմբերի 4֊ին…
— Կարծես զանգեցին։
— Այդ մյուսներն են, որ ուշացել են։
Բրիժիտը օգնեց նրան թեթև վերարկուն հանելու։ Վիլկերը վաթսունհինգ տարեկան էր և ուշադիր հետևում էր իր առողջությանը։ Հարուստ էր, մարմնեղ, զվարթ երեսով և, ոչ մի առիթ չփախցնելով, ըմբոշխնում էր կյանքի ամեն մի պահը։ Նա ամեն ինչից օգուտ էր քաղում. քաղում․ արևոտ օրը, բուխարիկի մոտ անցկացրած անձրևոտ օրվա չափ ոգևորում էր նրան. նրան․ սննդարար ճաշը նրան մարսողական հաբերից պակաս հաճույք չէր պատճառում, որոնք նա մեծ բավականությամբ ծծում էր։ Պատերազմից առաջ զբաղվում էր արտահանումով և ներմուծումով։ Երկու տարի է չէր աշխատում և շատ լավ էր զգում։ Նա հաճախ էր գալիս Մանսեների մոտ և նրանց էլ լավ օրերին հրավիրում էր գյուղ՝ իր առանձնատունը։ Բրիժիտին նա էր ծանոթացրել Վիկտորի հետ։
— Սեղանը գցվա՞ծ է։
— Տեսա՞ք։
Բրիժիտը պատուհանները ցույց տվեց։ Վիլկերը շարժեց գլուխը.գլուխը․
— Վաղուց պետք է կպցրած լիներ այդ թղթերը։ Այսինքն՝ երբեք ուշ չէ…
— Շարունակ պատերազմ է,— պատասխանեց Վիլկերը։— Հաստատ աղբյուրներից իմացա, որ այս առավոտ «մեր սիրելի բարեկամները» լուրջ կորուստներ են կրել։
«Սիրելի բարեկամները» գերմանացիք էին։ Վիկտորը մատը քսեց այտին, որպեսզի տեսնի, երեսը կտրե՞լ է, թե՞ ոչ։ Վիլկերն ավելացրեց.ավելացրեց․
— Խոսում էին քսան խփված ինքնաթիռների մասին։ Այս առավոտ տնից դուրս եկե՞լ եք։
— Մի ուրիշ նորություն։ Ձեզ հանգիստ հայտարարում եմ, որ վեց ամսից պատերազմը կվերջանա։ Ես դեռ մեծահոգի եմ, նրանց շատ ժամանակ եմ տալիս…
Վիկտորը զարմացած էր.էր․
— Բայց նրանք երբեք այսքան ուժեղ չեն եղել։
— Ավելի լավ,— հառաչեց Բրիժիտը։— Ես ատում եմ պատերազմը։
Նա հատկապես պատերազմի շուրջը բացվող խոսակցություններն էր ատում։ Անվերջանալի ճառեր, որոնցից քունը տանում և հորանջում էր։ Բայց Վիլկերի սիրելի թեման պատերազմն էր։ Նա սիրում էր խոսել դրանց շուրջը, մեկնաբանել նորությունները, հաղորդագրությունների տակ թաքնված իմաստը գուշակել։ Բրիժիտը իր պատրաստած աղահացի ձողիկներն էր դնում սեղանին։ Վիլկերը ձեռքերը տարածեց և զարմանքի արտահայտություն տվեց դեմքին.դեմքին․
— Եվ ես մոռացա քո նվերը տալ։
— Սպասենք մյուսներին,— առաջարկեց Վիկտորը։
Բրիժիտը ձևացրեց, թե չլսեց։ Նրա արագաշարժ մատների տակ ժապավենը քանդվեց։ Տուփի ծածկոցը բացեց.բացեց․
— Հրաշալի՜ է…
— Դուք խելագար ծախսեր եք անում։
Վիլկերը բավարարված ժպտաց.ժպտաց․
— Բնական է։ Մի՞թե դու իմ լավ բարեկամը չես։ Գնա բաց, զանգեցին…
Բրիժիտը վազեց և զվարթորեն հայտարարեց.հայտարարեց․
— Պիեռը և Տիմակովը եկան։ Մտե՛ք, պարոնայք, դուք այնքան էլ շուտ չեք եկել։
— Ես նրա մոտ էի,— պատասխանեց Տիմակովը։
Տիմակովը երեսուն տարեկան էր։ Բարձրահասակ, թխամազ և շատ ազատ էր պահում իրեն։ Ճարտարապետ էր և սիրում էր միայնությունը. միայնությունը․ օրերով մնում էր իր ստուդիայում, կարդում, խորհում, նախագծում էր։ Նա Վիկտորի պատանեկան ընկերն էր և նրան ճանաչում էր դեռ լիցեյից։ Նա էլ էր սիրում Բրիժիտի զվարթ բնավորությունը։
— Ֆրանսուազը դեռ չի՞ եկել։
— Համբերիր, ուր որ է կերևա։
Պիեռը մի ծաղկեփունջ էր բերել։ Բրիժիտը վազեց, դրեց ծաղկամանի մեջ։ Տիմակովի նվերն ավելի օրիգինալ էր. էր․ նա բերել էր կալվադոսի ցանցապատ մի շիշ, որի վրա հին դրամներ էր կպցրել։ Վիլկերը զննեց և գլուխը ճոճեց.ճոճեց․
— Կեցցե՛ս, Տիմակով, ես քեզանից այսպիսի տաղանդավոր բան չէի սպասում։
Պիեռը շիշն առավ և շոշափեց.շոշափեց․
— Ճիշտ քսաներկու դրամ։ Դու չե՞ս նկատել, Բրիժիտ։
— Կալվադոսը ճաշից առաջ կխմենք։ Քո տարեդարձը ե՞րբ ես նշելու, Պիեռ։
Պիեռը շփոթված, սև ակնոցը դրեց.դրեց․
— Երբ որ ուզեք,— ասաց նա։
— Ես կարծում էի, թե ավելի մեծ է։
Վիլկերը բացականչեց.բացականչեց․
— Բայց նա գրեթե պատանի է։
Ուզում էր ավելացնել. ավելացնել․ «Ես շատ կուզեի նրա տեղը լինել», բայց հրաժարվեց այդ մտքից։ Հանկարծ մտածեց, որ իր վաթսունհինգ տարին և իր աչքերի լույսը ավելի է գերադասում, չնայած ոսկե շրջանակով ակնոց էր դնում։ Անսպասելիորեն խղճաց Պիեռին։ Վիլկերը նրա հագուստը զննեց, աչքերը հապաղեցին փողկապի հանգույցի և սափրված դեմքի վրա։ «Բարեբախտաբար, ծնողները ապահովված մարդիկ են»,— մտածեց նա։ Հետո դանդաղ, կում անելով խմեց իր բաժակը և տրտնջաց.տրտնջաց․
— Այս զզվելի պատերազմը։
Բրիժիտը մռութ սարքեց.սարքեց․
— Նորից չսկսեք…
— Ներիր ինձ, սիրելի Բրիժիտ, բայց ես կարծում էի…
Լռություն։ Վիլկերը հանգիստ իր բաժակը դրեց աթոռակին, որպեսզի պատասխան գտնի.գտնի․
— Ես մտածում էի պարետային ժամի մասին։ Նորից ետ են գցել։
— Ոչ մի տեղ,— պատասխանեց,— բայց երեկոն փչանում է, երբ մտածում ես, որ կեսգիշերին…
Նա ինքն իրեն բացատրեց.բացատրեց․
— Ես չափազանցնում եմ,— ասաց նա։— Ես շատ ուրախ եմ՝ այս երեկո ձեր մեջ լինելուս համար։ Է՛հ, տարիքով մարդկանց նկատմամբ պետք է ներողամիտ լինել։ Ես Պիեռի պես քսան տարեկան չեմ, ուզում եմ ասել Բրիժիտի պես…
— Համարյա բոլորն այստեղ են… Ֆրանսուազը չկա… Էլ երկար֊բարակ մի խոսեք, մենք ձեզ սպասում ենք… Լո՞ւրջ է…
Նա լսափողը փակեց ու բացատրեց.բացատրեց․
— Լեննին հիվանդ է… Անկողնում է… Ալո՞… Բայց դուք կարող եք գալ… Մենք ձեզ երկար չենք պահի։ Ես հույս եմ դնում ձեզ վրա։ Համբուրեք նրան իմ փոխարեն։ Ցտեսություն…
Վիկտորը նայեց ժամացույցին և մտքում հաշվեց, թե ժամանակն ինչպես օգտագործի. օգտագործի․ յոթն անց կես՝ ճաշ, որը կտևի մինչև ժամը ինը։ Ժամը իննին և ինն անց կեսի միջև՝ մարսել և զրուցել։ Ժամանակ կունենա՞ն արդյոք թուղթ խաղալու։ Տասից մինչև տասներկուսին քառորդ պակաս… Հնարավոր է։ Հյուրերը հեռու չեն ապրում և պարետային ժամից հինգ րոպե առաջ տանը կլինեն։ Նա ուզում էր առանց կնոջը նեղացնելու պոկեր խաղալ։
— Վառվածի հոտ է գալիս,— ասաց նա։
Բրիժիտը գլուխը բարձրացրեց, հոտ քաշեց և վազեց դեպի խոհանոց։ Վիկտորն ասաց Տիմակովին.Տիմակովին․
— Հանգստացիր, ճաշը չի վառվել։ Ես դիտմամբ ասացի, որ Բրիժիտին հեռացնեմ։ Ի՞նչ կասես, ճաշից հետո պոկեր չխաղա՞նք։
— Կեղծ տագնապ էր,— ասաց նա։
Նա մի քանի վայրկյան մտածեց և հայտարարեց.հայտարարեց․
— Դուք ճաշից հետո թուղթ չեք խաղա։
— Ես թաքցրել եմ թղթերը։ Եթե ուզում եք խաղալ, ճիշտ ժամանակն է, որպեսզի վազեք ծխախոտի կրպակ։
Վիկտորը թոթվեց ուսերը.ուսերը․
— Ինչպե՞ս կարող ենք համարձակվել քո ծննդյան օրը թուղթ խաղալ։ Հանգիստ կճաշենք, կխոսենք, երաժշտություն կլսենք, ծխուկներ կծխենք… Ահա։
— Լավ ծրագիր է։ Բայց մենք ծխուկ չենք ծխի։ Նայե՛ք…
Նա գրպանից մի տուփ հանեց, մեջը հինգ սիգար։ Վիկտորը ուշադիր զննեց.զննեց․
— Հավաննայի սիգար։ Անհավատալի՜ է։
— Գնդապետ Նեստինգի նվերն է։ Թոշակի գնալով, ծխախոտի առևտրի իրավունք է ստացել։
Տիմակովը գլխով արեց.արեց․
— Ես ճանաչում եմ Նեստինգին,— ասաց նա,— բայց չգիտեի, որ գնդապետ է։ Կարծում էի, թե ամենաշատը լեյտենանտ է։ Բոլոր ռազմի դաշտերում վազելուց հետո այժմ պիտի աթոռին նստի, ծխախոտի քարտեր կտրի ու մանր վերադարձնի…
Վիլկերը զարմացած էր.էր․
— Դու չգիտես, Տիմակով, որ մեր գնդապետը շատ գոհ է այդ առևտրից… Եվ ճշտենք, նրա կինն է քարտերը կտրում…
— Չե՞ս մրսում,— հարցրեց Վիլկերը,— ես վերարկու եմ հագել։ Երեկոները զով է լինում։
Գալանտ Տիմակովը հուշեց.հուշեց․
— Ես բաճկոնս կտամ նրան։
Բրիժիտը առարկեց.առարկեց․
— Կամաց, Տիմակով։ Ես իմ վերարկուն կտամ…
Բրիժիտը սիրում էր նրան ազգանունով կոչել։ Ֆրանսուազը ժպտաց.ժպտաց․
— Հանգստացեք, ես չեմ մրսում։
— Պատուհանները փա՞կ են,— անհանգստացավ Վիլկերը։— Պատերն ականջ ունեն։
Վիկտորը հանգստացրեց նրան.նրան․
— Մեր պատերը հաստ են։ Այս ժամին գեստապոն սնվում է…
— Տանգո՛։ Եթե հոգնած չես, Ֆրանսուազ, ես քեզ պարի հրապարակ կհրավիրեմ։
Ֆրանսուազը կանգնեց.կանգնեց․
— Ես հոգնած չեմ։
Տիմակովը ձեռքը տարավ նրա մեջքին։ Հիացմունքի բացականչություններ հնչեցին նրանց առաջին քայլերից.քայլերից․
— Նա մասնագետի պես է պարում։
— Սեղան ենք նստում,— հայտարարեց Բրիժիտը,— Վիկտորը ցույց կտա ձեր տեղերը…
Վերջինս առարկեց.առարկեց․
— Առանց ձևականությունների։ Ամեն մեկը թող իր ուզած տեղը նստի։
— Ես մոռացա քո նվերը բերել,— ասաց դոկտորը։— Գուցե հասցնեմ, գնամ բերեմ։
Բրիժիտը չհամաձայնեց.չհամաձայնեց․
— Մի ուրիշ օր կբերեք։
Դոկտորը վշտացած էր.էր․
— Ծաղկաման էր,— ասաց նա։— Ես փաթաթեցի, դրեցի սեղանին և մոռացա։
Պիեռը ճոճեց դանակը.դանակը․
— Դու շատ ես աշխատում,— ասաց նա։— Դու ինձ մի բան ես խոստացել և մոռացել ես…
Դոկտորը հոնքերը կիտեց.կիտեց․
— Ես քեզ բա՞ն եմ խոստացել։ Այո՛, այո՛… Ճիշտ ես ասում։ Ներիր ինձ, սիրելի Պիեռ…
Նա բոլորին վկա կանչեց.կանչեց․
— Ես աններելի եմ։ Իմ հաճախորդներից մեկը ինձ ծխամորճ նվիրեց… Մի ծխամորճ, որի նմանը այլևս չեն պատրաստում… Ես այն խոստացա Պիեռին և մոռացա…
— Դու ծերանո՜ւմ ես,— կատակեց Վիլկերը։
Դոկտորը իր կարճ հասակով մեկ ձգվեց.ձգվեց․
— Ուզում ես ասել, որ իսկական տարի՞քս է։ Ես օրը տասներկու ժամ աշխատում եմ…
Ուզում էր մի սրամտություն ասել, մի խայթող նախադասությամբ պատասխանել, բայց բառերը ինքնաբերաբար չէին գալիս։ Բառերը ավելի ուշ էին գալիս, երբ նա մենակ էր լինում և մի տեսակ կատաղությամբ մտածում էր. էր․ «Ես պետք է այսպես ասեի»։
Բրիժիտը աղանդերները բերեց և հպարտ դրեց սեղանին։ Ֆրանսուազը զարմացած գոչեց.գոչեց․
— Մենա՞կ ես պատրաստել։
Առատորեն լցրեց։ Ֆրանսուազը շատ էր սիրում Պիեռին։ Վաղուց ծանոթ էր նրան։
Տիմակովը գոչեց.գոչեց․
— Կարծես պատերազմ չկա։ Համեղ ու առատ, գինին հոսում է, ձեր կենա՛ցը։
— Թե որ այդքան ուժեղ ես,— ասաց Վիլկերը դոկտորին,— փորձիր բացել այս շիշը։
Դոկտորը շիշը վերցրեց ու զննեց.զննեց․
— Ես ուժեղ չեմ, բայց հուսով եմ, որ կբացեմ։
Հեշտությամբ բացեց, լցրեց։ Վիլկերը հարցրեց նրան.նրան․
— Քանի՞ կալորիա կա մի բաժակի մեջ։
— Այժմ հանգիստ եմ,— ասաց նա,— վերջերս քիչ մնաց մեզ տուգանեին, որովհետև վատ փակված ծածկոցափեղկերի տակից լույս էր թափանցում։
Պիեռը հանդիսավորությամբ բարձրացրեց բաժակը.բաժակը․
— Ես խմում եմ խաղաղության կենացը։
Բաժակը մի քանի վայրկյան բարձր պահեց, հետո դատարկեց, մտածելով, որ մյուսները հետևել են իր օրինակին։ Դոկտորն էլ ասաց.ասաց․
— Խաղաղության կենացը։
— Լսո՞ւմ եք…
Սապոգների ձայն։ Ինչ֊որ մեկը գերմաներեն հրամաններ էր տալիս.տալիս․
— Sie brauchen eine gute Lehre! Ich werde telefonieren<ref>Դրանց պետք է մի լավ դաս տալ։ Հիմա զանգահարեմ (գերմ.գերմ․)։</ref>.․
— Լսեցի՞ր,— հարցրեց Պիեռը։
— Մենք խաղաղ թաղամասում ենք ապրում,— ասաց Վիլկերը,— առաջին անգամ եմ կրակոցներ լսում։ Չե՞ն գնացել։
Բեռնատար մեքենայի արգելակիչների աղմուկ լսվեց։ Վիլկերը վեր կացավ, մոտեցավ պատուհանին, փորձեց ծածկոցափեղկերի արանքից նայել։ Հետո ետ դարձավ և տագնապահար հայտարարեց.հայտարարեց․
— Տունը պաշարված է։
Վիկտորը դուռը բացեց, և անմիջապես, երեք զինված զինվոր, նրան հրելով նետվեցին ճաշասենյակ։ Մի փոքրիկ միջանցք մուտքի դուռը բաժանում էր ճաշասենյակից։ Գեստապոյի մի սպա սենյակ մտավ։ Նա բարձրահասակ էր և նիհար։ Լողում էր համազգեստի մեջ։ Սրածայր դեմք ուներ, կապույտ աչքեր և հեռուն նայող հայացք։ Անխոս նայեց ներկաներին, աչքերով ինչ֊որ բան փնտրեց։ Անցավ հյուրասենյակ, ռադիոընդունիչը միացրեց և տեսնելով, որ պարային եղանակ է, անջատեց։ Տիմակովը ներքուստ ուրախացավ, որ Լոնդոնի վերջին լուրերը հաղորդող ալիքի վրա չէր պահել։
Սպան դիմեց զինվորներին.զինվորներին․
— Warten Sie auf mich in Korridor<ref>Ինձ միջանցքում սպասեք (գերմ.գերմ․)։</ref>.․
Զինվորները գնացին միջանցք։ Սպան ձեռքերը մեջքին դրած մի քանի քայլ արեց և ընդհատ ձայնով ասաց.ասաց․
— Քիչ առաջ, ձեր պատուհանի տակ, գերմանացի երկու սպայի վրա կրակեցին։ Նրանք մեռան։ Մարդասպանները…
Նա շեշտեց այդ բառը, հայացքը խստացրեց, կարծես ուզում էր տեսնել, թե որևէ մեկը չի՞ բողոքում։ Հետո շարունակեց.շարունակեց․
— Մարդասպանները նրանց թիկունքին կրակելուց հետո փախան։ Սա երրորդ սպանությունն է այս շաբաթվա մեջ։ Մենք ստիպված ենք խիստ միջոցների դիմել։ Գերմանացի մեկ սպանված զինվորի համար մենք տասը պատանդ ենք վերցնում։
Լռություն տիրեց։ Վիլկերը ձեռքը բարձրացրեց, որ խոսի։ Նա կերկերուն ձայնով ասաց.ասաց․
— Մենք գործ չունենք այդպիսի բաների հետ։ Մենք հանգիստ ճաշում էինք… Մենք քաղաքականությամբ չենք զբաղվում։
Սպան սկսեց ետ ու առաջ քայլել.քայլել․
— Այսուհետև, հակառակ ձեր կամքի, ստիպված կլինեք քաղաքականությամբ զբաղվել։ Մարդասպանները գիտեն, որ իրենց փոխարեն անմեղներն են հատուցում։ Ձեր թաղամասում սպանվել է երկու զինվորական։ Ինձ քսան պատանդ է պետք։
Նա ծխախոտ վառեց, ծուխը ուժգին փչեց.փչեց․
— Ո՞վ է ապրում այս տանը։
Լռություն։ Վիլկերի դեմքին ոչ մի մկան չշարժվեց։ Սպան մատով Վիլկերին նշեց.նշեց․
— Դո՞ւք։
— Ես եմ,— ասաց Վիկտորը առանց տեղից բարձրանալու։
Բրիժիտն անմիջապես գոռաց.գոռաց․
— Նա անմեղ է։ Նա ոչինչ չի՛ արել։
Սպան դիմեց Վիկտորին.Վիկտորին․
— Այս շենքում քանի՞ բնակարան կա։
Վիկտորը թուքը կուլ տվեց ու ասաց.ասաց․
— Տասը բնակարան։
Մի դժգույն ժպիտ խաղաց նրա դեմքին։ Նա դուրս եկավ, հրամաններ տվեց և ճաշասրահ վերադարձավ։ Զինվորները ցրվել էին աստիճանների վրա։ Քիչ հետո սարսափահար ձայներ, անհույս աղաղակներ ու անզոր կանչեր լսվեցին։ Բայց տիրողը սապոգների աղմուկն էր։
Սպան հարցրեց.հարցրեց․
— Ձեր կարծիքով, արդարացի՞ է մեր զինվորներին սպանելը։
Վիլկերը համարձակվեց ասել.ասել․
— Արդարացի չէ, բայց մենք գործ չունենք դրա հետ։ Մենք բարեկամներ ենք՝ Բրիժիտի տարեդարձն ենք նշում…
— Ցավում եմ,— ասաց սպան,— բայց պատերազմ է։ Մենք տասնութ պատանդ վերցրել ենք։ Երկու հոգի էլ պիտի վերցնենք։
Ոչ ոք բերան չէր բացում, բոլորը ջլատվել էին, սպան հերթով հայացքը հառեց նրանցից յուրաքանչյուրի վրա.վրա․
— Իմ զինվորները կընտրեն,— ասաց նա։
Սպան դուրս եկավ սենյակից։ Նրա ձայնը միջանցքում հնչեց։ Մի երկար լռություն տիրեց։ Հյուրերը ապշած իրար էին նայում։ Նրանք դեռ ուշքի չէին եկել… Այնքա՜ն անսպասելի էր այս բոլորը… Լռությունն անձկորեն երկարեց։ Ի՞նչ են անում։ Ինչի՞ են սպասում։ Սպան նորից հայտնվեց։ Նա հանգիստ էր երևում.երևում․
— Այս թիթեռների հավաքածուն ձե՞րն է։
Նա դիմեց Վիկտորին։ Վերջինս չհասկացավ.չհասկացավ․
— Թիթեռները,— կրկնեց գերմանացին։
— Շատ հետաքրքիր հավաքածու է,— ասաց սպան։
Վիկտորը կարծեց, թե կատակ է անում։ Հետո հանկարծ ասաց.ասաց․
— Կարող եք տանել։
Սպան բացասաբար շարժեց գլուխը.գլուխը․
— Ես ավարառու չեմ,— ասաց նա,— բայց սիրում եմ մոտիկից նայել։ Ինձ շատ են հետաքրքրում։ Ես էլ եմ թիթեռ հավաքում։
— Ես զինվորներին ուղարկել եմ,— ասաց նա,— բայց տունը մնում է շրջապատված։
Հյուրերի աչքերում հույս առկայծեց։ Սպան ավելացրեց.ավելացրեց․
— Բայց և այնպես, ինձ երկու պատանդ է պետք։ Պարոնայք և տիկնայք, այդ ընտրությունը թողնում եմ ձեզ։ Երկու պատանդ ընտրեք ձեր միջից։ Մի շտապեք, ինձ երկու ժամ է պետք այս հետաքրքիր հավաքածուն նայելու համար։ Պարոն Վիկտոր, ինձ մի խոշորացույց կտա՞ք։
— Սա կատակ է,— ասաց Պիեռը։
Վիկտորը փակոցափեղկերի միջով նայեց դուրս.դուրս․
— Կատակ չէ։ Տունը դեռ շրջապատված է։
— Հանգիստ, հանգիստ, մեզ չկորցնենք։ Ի մի բերենք…
Տիմակովը մի կտոր խոզապուխտ կտրեց իր ափսեի մեջ, հանգիստ կուլ տվեց և ասաց.ասաց․
— Ի մի բերելու բան չկա։ Երկու գերմանացի է սպանվել։ Գեստապոն վրեժ է լուծում։ Մենք երկու ժամ ունենք, որպեսզի երկու պատանդ ընտրենք Ֆրիցի համար։
Դոկտորը բարձրացրեց գլուխը.գլուխը․
— Նրա անունը Ֆրի՞ց է։ Դու ճանաչո՞ւմ ես նրան։
— Ֆրից կամ Հանս։ Ես նրան չեմ ճանաչում։
Ֆրանսուազը հարցրեց.հարցրեց․
— Իսկ շենքի մյուս բնակիչների հետ ի՞նչ պիտի լինի։
— Նրանց խցկեցին մի բեռնատարի մեջ։ Տասնութ պատանդ։ Կարող են մեզ հանգիստ թողնել։
Բրիժիտը չէր համարձակվում ճաշի շարունակությունը մատուցել. մատուցել․ ճտերը, կանաչ սիսեռը։ Նա դեռ չէր գիտակցել, որ գերմանացին երկու պատանդ է ուզում։ Երկու պատանդ, որոնք իր ճաշասենյակում են։
Վիկտորը գտավ խոշորացույցը։
— Նա ինձնից խոշորացույց խնդրեց։
Վիլկերը համաձայնեց.համաձայնեց․
— Նրան ասա, որ մենք խաղաղ քաղաքացիներ ենք… Պարկեշտ մարդիկ ենք… Խաղաղ մարդիկ ենք…
Վիկտորը խոշորացույցը մեկնեց նրան։ Սպան վերցրեց, կռացավ։
Հինգ րոպե հետո նա շրջվեց.շրջվեց․
— Դուք սքանչելի հավաքածու ունեք,— ասաց նա։
— Այս գինանդրոմորֆին նայեք,— ասաց նա։—Առաջին հայացքից կարծես սովորական թիթեռ լինի։ Կռացեք, խոշորացույցով նայեք…
Վիկտորը կռացավ և ոչ մի արտասովոր բան չտեսավ։ Սպան բացատրեց.բացատրեց․
— Սա միաժամանակ և՛ որձ է, և՛ էգ։ Բաժանման գիծը անցնում է մարմնի մեջտեղով՝ գլխից մինչև ետնամաս և միջատին երկու կեսի բաժանում. բաժանում․ մի մասը արական, մյուսը՝ իգական։
— Եթե ուզում եք, վերցրեք…— համարձակվեց ասել Վիկտորը։ Սպան առարկեց.առարկեց․
— Ոչ, ոչ, ես միայն նայում եմ։ Անբարեխիղճ առևտրականները հավաքածու կազմողներին վաճառում էին կեղծ գինանդրոմորֆներ. գինանդրոմորֆներ․ բնական օրինակները վիրահատման դանակով կտրում են, հետո, արական և իգական մասերը խնամքով իրար կպցնում։
Սպան ծիծաղեց, բայց նրա հայացքը մնաց հեռվում։ Միայն դեմքի մկանները կծկվեցին։
Վիկտորը շփոթված էր։ Ուզում էր հարցեր տալ, զրույց բացել, բայց դժվար էր շփման մեջ մտնել մի մարդու հետ, որի անունը չգիտես։ Գերմանացու վարքը այնքան էլ տրամադրող չէր. չէր․ նա այնպիսի ուշադրությամբ էր զննում թիթեռները, կարծես ամբողջ աշխարհը մոռացել էր։
— Ես մի ուրիշ հավաքածու ունեմ, ավելի հարուստ։
Կարծեց, թե գերմանացին կհարցնի, խոսք կբացի։ Բայց նա չէր շարժվում։ Վիկտորը շարունակեց.շարունակեց․
— Շատ հազվագյուտ հավաքածու է, իմ խանութում…
Վերջապես գերմանացին շրջվեց.շրջվեց․
— Ժամանակ չեմ ունենա,— ասաց նա։— Ես այստեղ եղածով էլ կբավարարվեմ։
— Մեզ մոտ շատ է եկել… Գրքեր գնելու…
Ոչ մի ազդեցություն։ Վիկտորը շարունակեց.շարունակեց․
— Մի օր էլ միասին մի բաժակ գինի խմեցինք։
Կուրտի սառը հայացքը ստիպեց նրան լռել։ Վատ տրամադրությամբ դուրս եկավ միջանցքից։
Ճաշասենյակ մտնելուն պես նկատեց, որ հազիվ է ոտքի վրա մնում. մնում․ չնայած ուժերի լարումին, նրա ոտքերը դողում էին։ Գլխով անորոշ մի միտք անցավ. անցավ․ «Բարեկամներիս առջև արժանապատվությունս չպետք է կորցնեմ»։ Առանց մի խոսք ասելու ընկավ բազկաթոռին. բազկաթոռին․ նրան թվում էր, թե ձայնն էլ է դողում։
— Նա իսկապես հետաքրքրվո՞ւմ է թիթեռներով,— հարցրեց Տիմակովը։
— Դարձյալ երկու պատա՞նդ է ուզում։
Վիկտորը թուքը կուլ տվեց և չհամարձակվեց կնոջը նայել. նայել․ վերջինս հայացքը հառել էր նրա վրա։
— Դարձյալ ուզում է։
Լռություն տիրեց։ Բրիժիտը հարցրեց.հարցրեց․
— Պատանդներին ի՞նչ են անում։
— Պատանդների երկու տեսակ կա,— ասաց Պիեռը։— Մեկը, որ գնդակահարում են, մյուսը՝ ուղարկում են Գերմանիա կամ համակենտրոնացման ճամբարներ։
Տիմակովը իր առջևի ափսեն հրեց.հրեց․
— Ըստ քեզ, մենք ո՞ր տեսակին ենք պատկանում։
Բրիժիտը միանգամից չհասկացավ։ Նա մոռացել էր, որ Պիեռը կույր է։
— Եթե համաձայնեց, ուրեմն մենք առաջին տեսակին ենք պատկանում. պատկանում․ որովհետև, ի՞նչ իմաստ ունի համակենտրոնացման ճամբարը կույրերով լցնել։ Եվ մենք կիմանանք մեր վիճակը։
— Նա վեր կացավ և շարժվեց դեպի դուռը։
— Մի հավաքիր։ Տեղումդ մնա։
Վիլկերը վիճակը պարզելու համար, կարիք չուներ Պիեռին սպասելու։ Նա գիտեր, որ պատանդներին գնդակահարում են։ Գիտեր, որ մահը գոյություն ունի։ Երկու շաբաթ առաջ մի պատահարի վկա եղավ. եղավ․ զինվորական բեռնատարը մի անցորդի ճզմեց։ Վիլկերը ճիշտ նրա ետևից էր գնում։ Գիտեր, որ այն աշխարհը գնալու համար մեկ ակնթարթ էր պետք, և, որ ոչինչ այնքան տմարդի չէ, որքան ողբերգական վախճանը։ Մի քանի րոպեում փոխում է մի ամբողջ գոյություն, դուրս է գցում կյանքի խաղաղ ընթացքից։ Օրինակ այս տարեդարձի ճաշը։ Մի անզոր կատաղություն ցնցեց նրան։ Մի փոքր հաշիվ արեց. արեց․ յոթ հոգի են։ Սպան երկու պատանդ է ուզում։ Մի փոքր հնարավորություն ունի դուրս պրծնելու։ «Հանգիստ, հանգիստ,— մտածեց նա,— ամեն ինչ կորած չէ»։ Սպասելով Պիեռին, մտքերը ցրելու համար բազմոցի վրա ննջող շանը կանչեց և սկսեց շոյել։
— Ահա նա։
— Դա անթույլատրելի է։ Առանց պատճառի մարդկանց չեն գնդակահարում։ Պետք է մի բան անել։ Գնամ հետը խոսեմ։
Տիմակովը գլուխը քորեց.քորեց․
— Դու կգրգռես նրան։ Անօգուտ է… Մտածենք։
— Գեստապոյից մարդ չես ճանաչո՞ւմ։
Ֆրանսուազը գինու բաժակը տեղը դրեց, շրթունքները սրբեց.սրբեց․
— Ոչ մեկին չեմ ճանաչում,— հանգիստ ասաց նա։
Վիլկերը զղջաց միանգամից Ֆրանսուազին դիմելու համար։ Փորձեց հետահաս լինել.լինել․
— Դրությունը լուրջ է,— ասաց նա։— Ոչ մի րոպե չպետք է կորցնենք… Հուսով եմ, որ ինձ հասկացաք։ Մենք բոլորս էլ հայրենասեր ենք, բայց եթե մեզնից մեկնումեկը գեստապոյում վերի նստածներից որևէ մեկին ճանաչում է… Դուք ինձ հասկանո՞ւմ եք։ Մենք տարբեր մասնագիտություններ ունենք… Գուցե մեզնից մեկնումեկը ստիպված է եղել գործ ունենալ գեստապոյի որևէ սպայի հետ։
— Երբեք,— ասաց Պիեռը։
Վիլկերն ուսերը թոթվեց.թոթվեց․
— Ծիծաղելի չլինենք։ Օրինակ՝ ես… Ես մի երկու֊երեք անգամ զրուցել եմ գերմանացի սպաների հետ և կարծում եմ, որ ոչ ոք նրանց համախոհի տեղը չի դնի ինձ։ Էլ ի՞նչ եք ուզում, երկու տարի է այստեղ են։ Ամեն օր շփվում ենք նրանց հետ։ Եվ անկեղծորեն պիտի ասեմ, որ սպաների մեջ խելացի մարդիկ կան…
Նա լռեց, սպասեց իր խոսքերի ազդեցությանը։
Վիկտորը խոսեց.խոսեց․
— Ամեն օր գերմանացիներ են լինում ինձ մոտ։ Գալիս են գրքեր գնելու։ Ես չեմ կարող նրանց դուրս անել… Ես համաձայն եմ Վիլկերի հետ… Եթե որևէ մեկը գեստապոյի սպա է ճանաչում…
— Ոչ։
Վիլկերին թվաց, թե նա ստում է.է․
— Լսիր, Տիմակով։
— Ազնիվ խոսք, ոչ մեկին չեմ ճանաչում։
Վիկտորը նորից խոսեց.խոսեց․
— Եթե որևէ մեկին ճանաչում եք, կարող եք զանգ տալ, խնդրել, որ մեզ ազատի այս կեղտոտ պատմությունից։
Դոկտորը նիհար ձեռքերը խաչեց.խաչեց․
— Անցյալ տարի ես գնդապետ Ուլտրիխտի կնոջն էի բուժում… Ինձ շտապ կանչեցին… Նրանք ապրում են մեր թաղամասում։
— Ո՞ր համարը։
Դոկտորի ճակատին երկու կնճիռ խաչվեցին.խաչվեցին․
— Գիշերային ռեստորանի վրա։
— Միայն թե տանը լինի։
Լսափողը տվեց դոկտորին։ Զանգը հնչեց.հնչեց․
— Ալո՞, գնդապետ Ուլտրի՞խտն է։
— Հիշո՞ւմ եք ինձ, գնդապետ։ Դոկտոր Քարտը… Անցյալ տարի… Հիանալի է… Ինչպե՞ս է տիկին Ուլտրիխտը։
Նա ծածկեց լսափողը։ Ճակատը քրտինքով էր պատած։ Խեղճացած ձայնով ասաց.ասաց․
— Նա մահացել է։
Վիլկերը սառնասրտությունը չկորցրեց.չկորցրեց․
— Ցավակցություն հայտնիր և բացատրիր նրան…
Դոկտորը վարանեց մի պահ, հետո բերանը ծռեց.ծռեց․
— Խորապես ցնցված եմ… Չգիտեմ ինչպես… Այնքան անսպասելի էր… Այո, այո, հասկանում եմ… Կյանք է… Ցտեսություն, գնդապետ։
— Շատ հիմար բան ստացվեց,— ասաց Վիլկերը։— Այսպիսի առիթը չպետք է փախցնեինք։ Մենք իրավունք չունենք ամենափոքր հնարավորությունն անգամ կորցնելու։ Պետք է նորից զանգել գնդապետին։
Եվ քանի որ ոչ ոք չարձագանքեց, նա սկսեց համարը հավաքել.հավաքել․
— Ե՞րբ է մահացել։
— Արդյոք խոհեմ կլինի՞ նորից զանգելը։
Վիլկերը թոթվեց ուսերը.ուսերը․
— Ի՞նչ ունենք կորցնելու։ Ինձ թվում է, թե մի լավ տղի հետ գործ ունենք։ Առ, խոսիր հետը…
Դոկտորը բերանը ծռեց.ծռեց․
— Նորից ես եմ, սիրելի գնդապետ… Ես ներողություն եմ խնդրում ձեզ ձանձրացնելու համար, բայց մի անհեթեթ պատմության մեջ եմ ընկել։ Բարեկամիս մոտից եմ զանգում… Մենք հանգիստ ճաշում էինք…
— Ալո։ Նա արդեն տասնութ պատանդ վերցրել է… Կարո՞ղ եք մեզ օգնել։ Մենք իսկապես, բանից հեռու ենք…
Նա լսափողը փակեց.փակեց․
— Ուզում է մայորի հետ խոսել։ Կանչեք նրան… Շո՛ւտ…
— Գնդապետ Ուլտրիխտը ուզում է խոսել ձեզ հետ… Մեր ընդհանուր բարեկամն է,— ավելացրեց նա, առանց իմանալու, թե ինչու։
Կուրտը չշարժվեց։ Նա փչեց խոշորացույցի վրա, զգույշ սրբեց.սրբեց․
— Գիտեք,— ասաց նա,— որ ես այստեղ նշանավոր ավստրալիական Hepialidae֊ն նկատեցի։ Ձեր հայրը ճանապարհորդե՞լ է։
Հեռախոսալարի մյուս ծայրում գնդապետի համբերությունը պիտի արդեն հատած լիներ։ Վիկտորը պատասխանեց.պատասխանեց․
— Ոչ, ոչ, նա գնել է այդ հավաքածուն… Դուք չե՞ք ուզում մոտենալ հեռախոսին։
Կուրտը խոշորացույցը դրեց սեղանին։ Նա հանգիստ էր երևում.երևում․
— Գալիս եմ, պարոն Մանսե։
Նրա բացակա հայացքը ոչ մեկի վրա կանգ չառավ։ Լսափողը հանգիստ վերցրեց.վերցրեց․
— Կուրտ Կաուբախ։ Ich höre<ref>Լսում եմ (գերմ.գերմ․)։</ref>.․
Ուշադիր լսեց, ոչ մի բառ չասաց և լսափողը մեկնեց դոկտորին։
Վերջինս շփոթված շշնջաց. շշնջաց․ «Շնորհակալություն, գնդապետ» և լսափողը դրեց։ Կուրտը նայեց ժամացույցին.ժամացույցին․
— Գերմանացի երկու սպաները, որոնք ստորաբար սպանվեցին, հանգիստ զբոսնում էին։ Վաղը, նույն ձևով, ուրիշ սպաներ կսպանվեն։ Եվ այդպես շարունակ։ Մենք ստիպված ենք դաժանորեն գործել, որպեսզի սթափեցնենք մեղավորներին։ Այդ սպաները ընտանիք ունեին, երեխաներ։ Եթե ոճիրները շարունակվեն, և մենք չգտնենք հանցավորներին, ստիպված կլինենք ձեզ նման անմեղներին պատժել։ Դուք յոթ հոգի եք, ես ընդամենը երկու պատանդ եմ պահանջում։ Ցտեսություն։
— Հանգիստ,— կրկնեց նա։
Ոչ ոք չէր խոսում։ Կուրտի խոսքերից հետո նրանք զգացին իրենց վիճակի լրջությունը։ Այդ վերջին օրերը սպանությունները շատացել էին։ Գերմանացիք դաժանորեն էին գործում։ Վիլկերը ակնոցը հագավ, թաշկինակը գրպանը դրեց և ցածր ձայնով ասաց.ասաց․
— Մենք չգիտենք, թե Կաուբախն ում է ընտրել։ Նա կարող է ինձ ընտրել, ինչպես և Վիկտորին կարող է ընտրել… Հայտնի չէ, թե ում կընտրի։
Լռեց, նայեց մյուսների դեմքերին։ Վիկտորն ուզում էր խոսել, բայց Վիլկերն առաջ ընկավ.ընկավ․
— Ես գիտեմ, թե ինչ ես ասելու, մենք ինքներս կարող ենք ընտրել… Օրինակ՝ վիճակ գցել։
— Լսում ենք քեզ։
Տիմակովը գոտին ձգեց և աչքերը կկոցեց.կկոցեց․
— Մենք առնետների պես թակարդի մեջ ենք այս տանը։ Ինձ հասկացա՞ք։
— Երբ նավը ծակվում է, առնետները ճողոպրում են։ Կրակ տա՛նք…
Բրիժիտը, որ ուշադիր լսում էր, բողոքեց.բողոքեց․
— Տունը վառե՞նք։ Խե՞նթ ես, ի՜նչ է։
— Իհարկե,— ասաց Տիմակովը,— բայց նրանց հաշվե՞լ եք։ Հինգ հոգի են։ Մենք կօգտվենք հրշեջների գալուց և կփախչենք։
Բրիժիտը ընդհատեց նրանց.նրանց․
— Ես չեմ թողնի, որ իմ տունը վառեք։
Արտասվելու չափ շրթունքները սեղմած, դարձավ ամուսնուն.ամուսնուն․
— Մի բան ասա նրանց…
Վիկտորը լուռ մնաց։ Վիլկերը ձեռքը դրեց Բրիժիտի ուսին.ուսին․
— Տան մասին մի մտածիր։ Չի քանդվի…
— Ո՛չ, ո՛չ,— վերջին անգամ բռղոքեց Բրիժիտը։
Վիլկերը համբերությունը հատած դիմեց Վիկտորին.Վիկտորին․
— Ասա թող ձայնը կտրի։ Եվ շուտ։ Հետդ վերցրու նվազագույնը…
Հագուստները կվերցնի։
Երկու կրակոց պայթեցին դրսում։ Դոկտորը վեր թռավ.թռավ․
— Պատանդներին են գնդակահարո՞ւմ։
— Հանգիստ, հանգիստ,— ասաց Վիլկերը։— Ես մի տուն ունեմ գյուղում։ Կգնանք, մի որոշ ժամանակ կթաքնվենք այնտեղ։ Հետո ամեն ինչ կհարթվի։ Հիմա ամենակարևորը՝ այս տնից դուրս գալն է։ Վերջիվերջո մենք հանցավոր չենք։ Նրանք ուրիշ պատանդներ կվերցնեն…
Մի տենդագին անհամբերություն գրավեց յուրաքանչյուրին։ Նրանք ուզում էին դուրս գալ այդ տնից, թաղամասից։ Գնալ, ուր որ աչքը կտրի։ Բոլորը ազգականներ ունեին գավառում… Տիմակովը լուցկու տուփը թափահարեց.թափահարեց․
— Որտե՞ղ կրակ տանք։
Պիեռն անհանգստացավ.անհանգստացավ․
— Ոչինչ չե՞ք մոռացել։
— Ալո, հրշեջնե՞րն են, այստեղ…
Նա մոռացավ փողոցի անունը։ Մտքերը խռնվեցին։ Դարձավ Բրիժիտին.Բրիժիտին․
— Փողոցի անունը ինչպե՞ս է։
— Գալիս են,— ասաց նա գունատված։
Դոկտորը բարձրացրեց ձեռքերը.ձեռքերը․
— Քանի որ նրանք գալիս են, ուրեմն մենք կարիք չունենք վառելու։
— Իսկ սպի՞րտ։
Վիկտորը մի շիշ բերեց.բերեց․
— Ետ գնացեք։
— Ի՞նչ է կատարվում պարոնայք։
Նրանք անակնկալի եկած շրջվեցին։ Կուրտ Կաուբախը, առանց մի բան հասկանալու, նայում էր նրանց։ Ծխում էր։ Վիլկերը ուզեց վախեցնել նրան.նրան․
— Հրդե՛հ,— ասաց նա։— Փախե՛ք։
— Հիմա ի՞նչ անենք,— հարցրեց Վիկտորը։
Դոկտորը գլուխը մի ձեռքին դրած մտածեց։ Մռայլ ձայնով ասաց.ասաց․
— Թողնենք բախտի քմահաճույքին։
— Գնդապետի կինը ինչի՞ց է մահացել։
Դոկտորը չշարժվեց։ Վիլկերը հարցրեց.հարցրեց․
— Դու էիր բուժում նրան։ Ինչի՞ց մահացավ։
— Ոչ ոք քեզ չի մեղադրում նրա մահվան մեջ,— ասաց Վիլկերը։
Դոկտորը վեր թռավ.թռավ․
— Ա՛յդ էր պակաս։
— Այս շքանշաններին նայեք,— ասաց նա։
Մի քանի վայրկյան սպասեց և շարունակեց.շարունակեց․
— Ես դրանցով բնավ չեմ հպարտանում, որովհետև ինձ վրա թանկ են նստել։ Մի կողմ եմ դնում մանրուքները… Ռազմաճակատ… Հոսպիտալ… Կատարյալ գիշեր… Ես սոսկալի պահեր եմ ապրել։ Եվ ընդամենը մի քանի ամիս է, որ սկսում եմ կյանքի համը զգալ։ Ես նորից կազմակերպվել եմ։ Կարդում եմ, այսինքն՝ ինձ համար կարդում են, ձայնապնակներ եմ լսում, գրում եմ, իմ թողած արահետին եմ վերադառնում։ Ես հարմարվեցի մեծ ճիգերի գնով, ինչպես ինքներդ գիտեք։ Այժմ ես ինձ նայում եմ որպես մի բնական արարածի…
Նա անսպասելիորեն կտրեց իր վայելուչ խոսելաձևը և բռունցքը ծնկին խփեց։ Հետո շպրտեց ընդհատ ձայնով.ձայնով․
— Ես հիմա չեմ ուզում այդպես ապուշ ձևով մեռնել… Ես չեմ ուզում առանց իմ ոսոխի աչքերին նայել կարողանալու գնդակահարվել։ Դուք իրավունք չունեք ճակատագրի քմահաճույքին թողնելու։ Ձեր վեց հոգու միջից պիտի ընտրեք երկու պատանդ։ Եթե դուք այդ չանեք, գերմանացին առաջին հերթին ինձ կընտրի։ Նա ինձ ատում է, նա պետք է որ տեսած լինի իմ շքանշանները։ Ես շատ բան եմ արել հայրենիքի համար… Շա՛տ, շա՛տ…
Բառերը հուզմունքից կորան։ Ձայնը խեղդվեց կոկորդում։ Նա շրթունքները սեղմեց։
Հրշեջների ազդանշանը լռությունը խախտեց։ Տիմակովը մթնոլորտը թեթևացնելու համար ասաց.ասաց․
— Հրշեջները գալիս են մեզ օգնելու։
Վիլկերը նայում էր Պիեռին։ Կարծես առաջին անգամ էր տեսնում նրան։ Մի ժամ առաջ խղճում էր Պիեռին։ Այժմ պայքարում էր ինքն իր դեմ, որ նրան չատի։ «Ի՜նչ արագությամբ փոխվեց այս ամենը»,— մտածում էր նա։ Վիլկերը գորովանք էր տածում Պիեռի նկատմամբ։ Վեց տարի էր, ճանաչում էր նրան։ Վեց տարվա խանդաղատանք, երկու րոպեի ատելություն։ Ատելությունը գորովանքը ջնջեց։ Խուսափեց մյուսների մասին մտածել։ Ուշադրությունը կենտրոնացրեց Պիեռի վրա։
Տիմակովը հանգիստ ասաց.ասաց․
— Գնամ լոգանք առնեմ։
— Մի անհանգստացեք։ Ես ճամփան գիտեմ։
Մեջքը քորելով, դուրս եկավ ճաշասրահից: Մի քանի վայրկյան հետո դոկտորը, որը ցանկություն ուներ մեկնումեկիի խաթրին դիպչելու, հայտարարեց.հայտարարեց․
— Ես գտնում եմ, որ նրա վարքը շատ անվայելուչ է։ Նախ և առաջ. առաջ․ լողանալու համար չեն հյուր գալիս։
Ֆրանսուազն առարկեց.առարկեց․
— Բրիժիտը և Վիկտորը նրա բարեկամներն են։ Եթե նա լոգանք ընդունելու ցանկություն ունի…
— Ոչ ոք չգիտի,— ասաց Վիլկերը։
Հետո իր ասածը մեղմելով, ավելացրեց.ավելացրեց․
— Ոչ բոլոր հրեաներն են խնայող։
— Կամաց, կամաց,— ասաց Ֆրանսուազը։
Պիեռը ձեռքով արեց.արեց․
— Մենք նրան չենք ծախի, հանգստացիր։ Բայց գոնե Կաուբախի համառության պատճառը կիմանանք։ Նա, հավանաբար, կասկածում է, որ Տիմակովը հրեա է։
— Մեր զենքերը կարծես խաղալիքներ լինեին…
Վիլկերը կամաց ոտքը առաջ տարավ, և ճաշասենյակը միջանցքից բաժանող դուռը բացեց. բացեց․ միջանցքում Կաուբախն էր։
— Գերմանացի շա՞տ ես սպանել։
— Ես նրանց միշտ ատել եմ։ Իսկ դու նրանց սիրո՞ւմ ես։
Վիլկերը գունատվեց։ Այդ հարցը չէր սպասում։ Դուռը փակեց, շշնջաց.շշնջաց․
— Ես ատում եմ պատերազմը։
— Դուք բոլորդ համաձա՞յն եք,— հարցրեց Պիեռը։— Պատասխանիր, Վիկտոր։
Վիլկերը վեր կացավ աթոռից.աթոռից․
— Նրանք գնացին գինի բերելու… Հրահանս տո՛ւր։
— Gefällt Ihnen diese Sammlung?<ref>Այդ հավաքածուն ձեր դուրը գալի՞ս է (գերմ.գերմ․)։</ref>
Կուրտ Կաուբախը շրջվեց, նայեց Վիլկերին։ Նրա հայացքը մի քանի վայրկյան աշխուժացավ.աշխուժացավ․
— Դուք կոլեկցիոնե՞ր եք։
— Իսկ որտե՞ղ է այդ բարեկամը։
Վիլկերը քաջալերված պատասխանեց.պատասխանեց․
— Այստեղից մի քանի կիլոմետրի վրա է ապրում։ Եթե ուզում եք, ես կարող եմ այդ թիթեռները ձեզ համար ճարել։ Այսօր և վաղը կգնամ դրանց ետևից…
Սպան խոշորացույցը թևքով սրբեց և միօրինակ ձայնով ասաց.ասաց․
— Սարսափելի թանկ կլինեն։
Վիլկերը հենց դրան էր սպասում։ Բառերը խճողվեցին նրա շուրթերի վրա.վրա․
— Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, ես ձեզ նվիրում եմ։ Դատարկ բա՜ն է…
— Վիլկեր։ Դան Վիլկեր։
Ինչո՞ւ է անունը հարցնում։ Մի տհաճ սարսուռ ցնցեց նրան.նրան․
— Վիլկերը իմ իսկական անունը չէ,— շտապով ավելացրեց նա։
Եվ քանի որ սպան լուռ էր, բացատրեց.բացատրեց․
— Ես ծագումով պարսիկ եմ, բայց վաղուց այստեղ եմ ապրում։ Ստիպված էի ազգանունս փոխել… Հասկանո՞ւմ եք…
Կուրտը խոշորացույցը խաղացրեց.խաղացրեց․
— Դուք հետաքրքիր անձնավորություն եք, պարոն Վիլկեր։
Արդյոք չբարկացրե՞ց գերմանացուն։ Դրանով ի՞նչ էր ուզում ասել։ Փորձեց կատակել.կատակել․
— Sie wollen damit sagen, dass ich ein alter Knaker bin?<ref>Ուզում եք ասել, որ տարօրինակ բիձա՞ եմ (գերմ.գերմ․)։</ref>
— Այնքան էլ ծեր չեք։ Գերմաներենը որտե՞ղ եք սովորել։
Վիլկերը ցնծաց.ցնծաց․
— Ձեզ մոտ, Բեռլինում, 1930 թվականին։ Երկու տարի ապրեցի այնտեղ…
— Անկեղծ ասած, փոշմանել եմ,— ասաց նա։— Հորս պատճառով չմնացի։ Նա այստեղ գործեր ուներ։
Զգաց, որ իր խոսքերը կեղծ են հնչում, բայց այնպիսի եռանդով էր ասում… Կուրտը ձգվեց, աչքերը տրորեց և մեջքով դարձավ նրան։ Մի քանի վայրկյան լռությունից հետո ասաց.ասաց․
— Գուցե, ցտեսությո՞ւն, պարոն Վիլկեր։
Դոկտորը, սեղանի անկյունի մոտ նստած, գլուխը ձեռքին հենած, արդեն մի կես ժամ մտածում էր։ Նա վերջապես կարողացավ կանոնավորել մտքերը։ Իրար հաջորդող փաստարկներով հաջողացրեց ուղեղը փարատել խուճապի հուզումներից։ Միտքն այժմ պայծառացել էր, այլևս չէր քրտնում։ Իրավիճակը քննեց, կարծես հիվանդի առջև լիներ.լիներ․
«Յոթ հոգի ենք,— մտածեց նա,— եթե մենք ինքներս ընտրելու լինենք, ես չեմ պրծնի, ես կպաշտպանվեմ։ Եթե սպան ընտրի, ես փրկվելու հույս կունենամ»։ Կասկածե՞ց արդյոք, որ բոլորը նույն միտքն են որոճում։ «Սառնասիրտ պետք է լինել,— մտածեց նա։— Իսկ եթե ինձ ընտրի՞…»։ Մի ահավոր ճիգ գործադրեց, որ չխելագարվի։ Բոլոր սարսափները մի կողմ վանեց նյարդերի միջից և զգաց, թե ինչպես է տրոփում սիրտը։ «Եթե ինձ ընտրի, կասեմ, որ բժիշկ եմ։ Ինձ հավանաբար չեն գնդակահարի, բայց գուցե Գերմանիա ուղարկեն»։ Գնալ Գերմանիա… այսինքն՝ լքել կնոջը, տունը, հաճախորդներին։ Հանկարծակի վեր թռավ, փողկապի հանգույցը շտկեց, հազաց և հանգիստ ասաց.ասաց․
— Ես գնում եմ։
Վիլկերը վեր ցատկեց.ցատկեց․
— Ո՞ւր ես գնում։
— Գնդապետը ոչինչ չի կարող անել մեզ համար։ Իսկ երկու ժամ հետո պարետային ժամ է։ Պետք է մի ուրիշ բան մտածել։
Վիկտորը հարցրեց.հարցրեց․
— Ինչպե՞ս պիտի գնաս։
— Դու մի ուրիշ գնդապետ գիտե՞ս, թե նույն գնդապետն է։
Դոկտորը զարմացավ.զարմացավ․
— Նույնը։
— Իմ մեղքով չի մահացել։
Վիլկերն այնպիսի զարմացած տեսքով նայեց իր շուրջը, կարծես բոլորին վկա էր բերում.բերում․
— Ես ասացի՞, թե դու ես սպանել։
Դոկտորի համբերությունը սպառվեց.սպառվեց․
— Բառախաղով չզբաղվենք։ Անկեղծ լինե՛նք…
Վիլկերը պայթեց.պայթեց․
— Ես էլ ա՛յդ եմ ուզում. ուզում․ անկեղծ լինե՛նք։ Անկեղծ ասա՛, քո կողմից ազնիվ բան կլինի՞ մեզ լքելը։ Անկեղծ ասա՛, դու կարծո՞ւմ ես, որ մեզ համար կարող ես որևէ բան անել։ Անկեղծ ասա, մեզ ապուշի տեղ ես դրե՞լ…
Դոկտորը փլվեց աթոռին և ոչինչ չասաց։ Վիլկերը շարունակեց.շարունակեց․
— Ես էլ մի քանի սպաների գիտեմ, բայց անկեղծ ասած, նրանք ոչինչ չեն կարող անել մեզ համար։
— Քո վարմունքը բնական է,— ասաց նա։— Կինդ հիվանդ է, դու անհանգիստ ես… Ես քո դրության մեջ մտնում եմ…
Բայց դոկտորն իրեն պարտված չէր համարում։ Նա թափով վեր կացավ և կրկնեց.կրկնեց․
— Ես գնում եմ։
Ձայնը մի քիչ դողաց.դողաց․
— Ես դիմում եմ ռիսկի։ Պատուհանով եմ գնում…
— Ավելի վատ, ավելի վատ,— կրկնեց դոկտորը։— Ես գնում եմ…
Պիեռը, որ դեռ ոչինչ չէր ասել, ելք հուշեց.հուշեց․
— Գերմանացիները առանց վարանելու կկրակեն։ Ես բաժանում եմ Վիկտորի կարծիքը։ Դա ինքնասպանություն է։ Այդ դեպքում ավելի գերադասելի է որպես պատանդ հանձնվելը։ Դուք մեզ ծառայություն կմատուցեք և սպանվելու վտանգին չեք ենթարկվի։
Դոկտորը համառեց.համառեց․
— Ես գնում եմ։ Այլևս չե՛մ կարող…
Նա բացեց պատուհանը։ Բարձրացավ պատուհանի գոգին։ Վիկտորը ճիշտ ժամանակին հասցրեց լույսը հանգցնել. հանգցնել․ լուսաքողարկում էր։ Վիլկերն ապշած, դեռ չէր անդրադառնում կատարվածին։ Հետո մտածեց, որ եթե դոկտորը սպանվեր, արդեն կլուծվեր մի պատանդի հարցը։ Բայց եթե միայն վիրավորվե՞ր…
Նրանք ականջ դրեցին, սպասելով կրակոցների։ Կուչ եկան պատի ետևը։ Մի քանի վայրկյան անցավ։ Ոչ մի աղմուկ։ Ոտնաձայներ։ Հետո լռություն։ Զարմացած իրար նայեցին, հետո վեր թռան։ Զանգեցին։ Մի րոպե Կուրտ Կաուբախը դուռը բացեց և դոկտորին ճաշասրահը ցույց տվեց.տվեց․
— Ես միայն ձեր բարեկամների համաձայնությամբ ձեզ կթողնեմ, որ գնաք։ Դուք դարձյալ յոթ հոգի եք։ Ես ընդամենը երկու պատանդ եմ պահանջում։ Ցտեսություն։
Տիմակովը ցնցուղի շղթան թողեց, սպասեց, որ ջրի վերջին կաթիլները հոսեն մարմնի վրայից, թափահարեց իրեն և դուրս եկավ լողասրահից։ Գոլորշուց թեթևակի քրտնած հայելին պղտորեց նրա պատկերը։ Մոտեցավ հայելուն և նկատեց, որ դեմքը մազոտվել է, չնայած որ կեսօրին էր սափրվել։ Նորից թափ տվեց իրեն, և ջրի կաթիլները քրտնած հայելու վրա արահետներ բացեցին։ Նա փաթաթվեց խալաթի մեջ և իրեն հրաշալի զգաց։ Իհարկե, քիչ էր խմել, բայց խմիչքը այն դեպքում էր թմրեցնում ուղեղը, երբ նա չէր հակազդում։ Մտքերը մեքենայի պես թափ առան, սկսեցին գործել, երեկոյի տարբեր պահերն արձանագրեց. արձանագրեց․ հետո ուղեղը մեռյալ կետը գցեց և կիսաքուն գիտակցությամբ, սկսեց զվարճանալ հազար ու մի մանրուքով, որոնց մեջ ոչ մի ծիծաղելի բան չկար։ Հիշում էր, թե ինչպիսի արտահայտություն ուներ Վիլկերը Կուրտի ներս մտնելու պահին… Դոկտորին էր հիշում… Վիկտորին։ Ծիծաղից ցնցվելով, մտավ ճաշասրահ։ Այնտեղ կարծեցին, թե ուր որ է ծիծաղից կպայթի։ Միայն Ֆրանսուազն էր անտարբեր։ Տիմակովը վերջապես զսպեց իրեն և խալաթը թաց մարմնին սեղմելով, նստեց աթոռին։ Վիլկերը ոչնչացնող հայացք նետեց նրա վրա.վրա․
— Էլի խմեցի՞ր…
Տիմակովը առանց Վիլկերի կողմը նայելու, գլուխը շարժեց, որպեսզի նրան ավելի չգրգռի։ Չգիտեր, որ դոկտորը փախուստի փորձ է արել և մեղավոր տեսքով վերադարձել։ Ծիծաղելու ցանկությունը կամաց֊կամաց կորավ, բայց հիմա սկսեց զկրտալ։ Այսքանից հետո ի՞նչ ուներ կորցնելու։ Մի հնարավորություն ուներ ազատվելու։ Մտածեց, որ գուցե վերջին անգամն է լոգանք ընդունում և որ մի ժամ հետո Տիմակովն այլևս չի լինի… Պաղարյունությամբ ընդունեց մահվան գաղափարը և ներքուստ ողջունեց իրեն՝ քսան տարեկանից «ներքին աշխարհ» ունենալու համար։ Նա երկար տարիներ խորհել էր, կարդացել, միայնություն փնտրել։ Արդեն «հասունացել» էր և կարող էր ուզած իրադրության առջև դեմուդեմ կանգնել։ Ինչի՞ն էր պետք «ներքին աշխարհը», եթե հիմա պիտի պարտվեր։ Այժմ պահն էր, որ կուտակված եռանդի պաշարը զոհաբերման գնով օգտագործեր։ Նա կասկածել էր, որ երբևիցե դրա կարիքը կզգա։ Խոր շունչ քաշեց և հաճույքից ցնծաց։ Ամեն ինչ նրան հստակ էր երևում։ Նա սավառնում էր, թևածում Վիլկերի, դոկտորի, Վիկտորի… գեստապոյի վրա. վրա․ պատերազմը կարծես գնդասեղի գլուխ լիներ, վաղուց այսպիսի հրճվանք չէր ապրել։ Խոսքերը, որ կարող էին ծիծաղեցնել մյուսներին, խտուտ տվեցին նրա լեզուն։ «Դեռ շուտ է,— մտածեց նա։— Քիչ հետո»։ Նա դեռ ուզում էր մի քիչ խաղալ, դեռ ուզում էր ըմբոշխնել այդ առավելությունը, որը հստակություն էր պարգևում նրան…
— Բրիժիտը հղի է,— խոստովանեց Վիկտորը։
Վիլկերը շրթունքները կծեց. կծեց․ «Ասում է, որ մեր գութը շարժի»։ Դոկտորն աչքերը չռեց.չռեց․
— Որքա՞ն ժամանակ է,— հարցրեց նա։
— Երկու ամիս։
Նա կանխեց մյուս հարցերը.հարցերը․
— Մենք ուզում էինք նորությունը այսօր հայտնել։
Միայն Ֆրանսուազը որոշ ուրախություն ցուցաբերեց, մյուսները նեղված, համարյա թշնամական լռությամբ ընդունեցին այդ լուրը։
Վիկտորն ավելացրեց.ավելացրեց․
— Դու պարտավոր ես քննել, դոկտոր։
Վերջինս ուսերը թոթվեց.թոթվեց․
— Եթե հղի է, ուրեմն հղի է։ Առանց բժիշկ լինելու էլ կարելի է ստուգել։
— Նա փոխարենը Վիկտորին կվերցնի,— զկրտալով շարունակեց Տիմակովը։
Եվ տեղնուտեղը ավելացրեց.ավելացրեց․
— Չէ, Վիկտորին էլ չի վերցնի։ Նա ընտանիքի հայր է դառնալու։
— Լսեք ինձ,— ասաց նա։— Մենք բավականին ժամանակ կորցրեցինք։ Կուրտը պահանջում է, որ երկու պատանդ որոշենք։ Ժամանակն է, որ այդ անենք։
Լռություն տիրեց։ Պիեռը բողոքեց.բողոքեց․
— Ինչո՞ւ եք ինձ նայում։ Ես չեմ ուզում պատանդ դառնալ։
— Ոչ, ես զգում եմ ձեր հայացքը։ Ես ձեզ ասացի։ Ես շատ բան եմ արել հայրենիքի համար։ Ձեր միջից ընտրեք պատանդներին։ Ես ցանկություն չունեմ ամոթանքի պատին խաչվելու։ Ես աչքերս եմ տվել։ Այդքանը հերիք է։ Այժմ ձե՛ր հերթն է։
Վիլկերը սկսեց մատների վրա հաշվել.հաշվել․
— Պիեռին չհաշվենք, որովհետև նա կույր է։ Բրիժիտին չհաշվենք, որովհետև նա հղի է։ Վիկտորին չհաշվենք, որովհետև ընտանիքի հայր է դառնում։ Քարտին չհաշվենք, որովհետև բժիշկ է։ Ֆրանսուազին չհաշվենք, որովհետև գեղեցիկ է։ Խաղատախտակի վրա ընդամենը երկու զինվոր է մնում. մնում․ Տիմակովը և ես։ Համաձա՞յն եք։
Ոչ ոք չպատասխանեց։ Որոշ ժամանակ հետո Պիեռը խախտեց լռությունը.լռությունը․
— Կներեք ինձ,— ասաց նա, բայց ես համաձայն եմ։— Վիլկերը ամենից տարիքովն է։ Նա ապրել է… Կներես, Վիլկեր… Դու լավ ես ապրել։ Վաթսունհինգ տարեկան ես։ Դու ամեն ինչ տեսել ես։ Մի քանի տարի է մնում, որ ապրես… Հասկանում ես։ Ես ստիպված եմ այսպես խոսել, հասկանում ես…
Վիլկերը գունատվեց և հարցրեց.հարցրեց․
— Իսկ Տիմակո՞վը։
— Ճիշտ է,— իրենից անկախ ասաց Տիմակովը։
Վիլկերը շնչահեղձ եղավ.եղավ․
— Դու լկտի ես, Պիեռ, կներես ինձ… Դու շատ բաներ աչքաթող ես անում… Եթե կույր չլինեիր, կտեսնեիր, որ ես լիարժեք կյանքով եմ ապրում… Որ ես ձեր միջի ամենաջահելն եմ… Իհարկե, մի քանի կնճիռ կտեսնեիր… Քառասուն տարվա հոգսերից առաջացած կնճիռներ… Կնճիռներ որոնք ուզում են կորցրածի տեղը հանել՝ ինձ ապրելու համար մնացած այս մի քանի տարում, ինչպես դու ինքդ լավ ասացիր…
Պիեռն առարկեց.առարկեց․
— Ես լկտիություն անելու մտադրություն չունեի։ Եթե իմ խոսքերը քեզ վիրավորեցին, ապա վերագրիր կատարված դեպքերին…
— Մի գաղափար ծագեց գլխումս,— հանկարծ ասաց նա։
Նա դիմեց դոկտորին.դոկտորին․
— Դու ընտանեկան բժիշկ ես։ Արդեն քանի տարի մեզ բուժում ես։ Ասա, մեր մեջ անբուժելի հիվանդ կա՞, թե ոչ։ Օրինակ՝ ապագա քաղցկեղավոր։
— Ճշտենք։ Օրինակ՝ Վիկտորը…
Վերջինս աչքերը կկոցեց։ Վիլկերը համառեց.համառեց․
— Կոխի մանրէներ, չարորակ ուռուցք…
— Կարծում եմ, այո։
Նա նեղված լռեց։ Բրիժիտը հարցրեց.հարցրեց․
— Դուք կարո՞ղ եք անկեղծ լինել։ Կարո՞ղ եք ամեն ինչ ասել։
— Ոչ,— առարկեց Պիեռը։— Ասա նրանց, որ երեք տարի է, վեներական հիվանդություն ունեմ և մինչև հիմա էլ հետևանքներից տառապում եմ։ Հանգստացրեք նրանց, սիֆիլիս չէ…
Դոկտորը թոթվեց ուսերը.ուսերը․
— Սովորական ջերմամիզաթյուն է, որ վատ են բուժել։ Լուրջ բան չէ։
— Ժառանգական հիվանդություն չկա՞։
Պիեռը շարունակեց.շարունակեց․
— Պատերազմում կորցրել եմ աչքերս։ Առաջին կույրն եմ մեր ընտանիքում։ Իմ ապուպապը փորը բռնած է մահացել։ Գուցե քաղցկեղ ուներ կամ կույր աղիքն էր ցավում։ Երբեք չենք իմանա։
— Մի բան կլինի։
Դոկտորն ինքն իրենից անկախ ասաց.ասաց․
— Նա այլևս երբեք երեխա չի կարող ունենալ։
Ֆրանսուազը շփոթվեց, հետո ժպտաց.ժպտաց․
— Դու ինձ երբեք չես ասել այդ մասին։
Դոկտորը զարմացավ.զարմացավ․
— Ոչ մի անգամ չեմ ասե՞լ։
Նա մտածեց.մտածեց․
— Գուցե այս բոլորից հետո հնարավոր է… Հասկանում եմ։ Հանգամանքները…
— Իսկ գլխացավերը՞։
Դոկտորը ծուռ ժպտաց.ժպտաց․
— Ի՞նչ գլխացավեր։
— Քո կարծիքով դեռ քանի՞ տարի կարող եմ ապրել։ Հի՞նգ տարի, տա՞սը տարի, քսա՞ն տարի։
Դոկտորը ձեռքերն անզոր տարածեց.տարածեց․
— Դու ինձնից շատ բան ես պահանջում։
— Ես կորովի կլինեմ։
Դոկտորը շփոթված էր.էր․
— Տիմակովին երբեք չեմ քննել։ Ենթադրում եմ, որ նա երբեք հիվանդ չի եղել։
— Բան չկա, բան չկա,— ասաց դոկտորը առանց աթոռից ելնելու։
Տիմակովը կուրծքը ձգեց.ձգեց․
— Եթե դուք չգաք, ես կմոտենամ ձեզ։ Ես ուզում եմ իմ առողջական վիճակի համար ապահով լինել։
— Շա՞տ հիվանդ եմ։
Վերջապես, դոկտորը շփոթված պատասխանեց (կատա՞կ էր անում, թե մի պստիկ վրեժ լուծելու միջոց էր գտել).․
— Հիմա ոչինչ չեմ կարող ասել։
— Միևնույն բանը չէ։
Տիմակովը հանգիստ, մի շիշ բացեց.բացեց․
— Թախիծս խեղդեմ…
— Տունը շարունակ շրջապատված է,— ասաց նա։— Բայց զինվորները չկրակեցին։
Ոչ ոք խոսելու ցանկություն չուներ։ Վիլկերը նստեց դոկտորի մոտ և բարձրաձայն ասաց.ասաց․
— Անցագիրդ դեռ կա՞։
— Դուք՝ բժիշկներդ, բախտավոր եք։ Ամեն տեղ առավելություններ ունեք։ Ձեզ գրկաբաց են ընդունում։
Նա առանց ձայնը բարձրացնելու հանկարծ տոնը փոխեց.փոխեց․
— Իսկ դու գիտե՞ս, որ բանտարկված ֆրանսիացիք քո կարիքն ունեն։ Անկեղծ ասա, գիտե՞ս։
Դոկտորը շփոթվեց.շփոթվեց․
— Գուցե,— ասաց նա,— բայց ի՞նչ կարող եմ անել նրանց համար։
Վիլկերը գլուխը ճոճեց։
— Լսիր, բարեկամ, մենք իրար վաղուց գիտենք։ Մեր միջև մանր բաներ թող չլինեն։ Եթե դու խնդրես սպային, որ քեզ պատանդ վերցնի և ուղարկի Գերմանիա, կարծում ես կմերժի՞։ Հատկապես քեզ նման բժշկին։ Մի՞թե կարծում ես, որ պիտի ասի. ասի․ «Մենք բժշկի կարիք չունենք»։
Դոկտորը գալարվում էր աթոռի վրա։
— Քո կարծիքով, ես բուժվելու հույս ունե՞մ։
Դոկտորը զարմացած նայեց Պիեռին.Պիեռին․
— Ինչո՞ւ ես այդպիսի հարց տալիս։
— Ի՞նչ պիտի անես, եթե պատերազմը մի քանի տարով երկարի։ Շատ ապերախտ արհեստ ես ընտրել։ Պատերաղմի ժամանակ միայն ապաստարաններ և ամրություններ են կառուցում։
Տիմակովն աչքերը փակեց։ Վիլկերի ձայնը ավելի ծանրացավ.ծանրացավ․
— Անկեղծ ասած, չէի ուզի քո տեղը լինել… Ո՞րն է քո ապագան։ Ի՞նչ ես արել մինչև հիմա… Բացարձակապես ոչինչ։ Ապագադ ավելի մռայլ է։ Կարո՞ղ ես արհեստդ փոխել։ Ես քեզ առանց քանոնի, առանց մատիտի և առանց տախտակի չեմ տեսնում… Գուցե ձեռք քաշես, մի ուրիշ բանով զբաղվես։ Ի՞նչ կասեիր հաշվապահի պաշտոնի մասին… Դեռ այդ պաշտոնն էլ պետք է ճարել… Անկեղծ եմ ասում, Տիմակով, վշտացած եմ… Ուրիշ պատճառներ էլ կան… Դու լսեցի՞ր դոկտորի կանխագուշակումները։ Չնայած արտաքին տեսքիդ, քո առողջությունը փայլուն չէ… Ուզում եմ ասել, որ բուժվելու ժամանակն է… Վաղուց ժամանակն է… Վերջիվերջո, քո մեղքով չէ… Կյանքն է այդպես։ Զզվելի է, զզվելի՛, զզվելի՛… Եթե քաջ լինեի, մի գնդակ կարձակեի գանգիս։ Արագ է կատարվում… Ինչպես հայրդ… Մի օր զզվեց աշխարհից և մի գնդակ արձակեց գանգին… Ես նրանով հիանում եմ… Ինչո՞ւ համառել… Գերմանացիք երկար կմնան… Նրանք երբեք չեն գնա… Եվ դու, Տիմակով, օրերով, ամիսներով, տարիներով, գազանի պես պիտի պտտվես քո սենյակում և մի օր կտեսնես, որ սպիտակ թղթի վրա մի ուղիղ գիծ քաշելու խիզախություն անգամ չի մնացել մեջդ…
Նա լռեց, սպասեց իր խոսքերի ազդեցությանը։ Տիմակովն աչքերը բացեց և վեր կացավ.կացավ․
— Բարեկամներ,— ասաց նա,— ես մի կարևոր նորություն ունեմ ձեզ հայտնելու։
Բոլորը աչքերը չռեցին նրա վրա։ Տիմակովը հոգնած ձայնով ասաց.ասաց․
— Ես գնում եմ նորից լոգանք ընդունելու։
Դոկտորի կողքով անցնելիս, Վիլկերը համենայն դեպս ասաց.ասաց․
— Մտածիր։
— Արդարև… Սպասում ես, ինչպես մենք։
Հետո ձայնի երանգը փոխեց և նայեց նրա աչքերի մեջ.մեջ․
— Մի վարորդ մի անցորդի մեքենայի տակ գցեց։ Նրա առաջին արարքը ո՞րը կլինի. կլինի․ բարձրացնում է անցորդին և փող առաջարկում։ Ճի՞շտ է, թե՞ ոչ։
Ֆրանսուազը չշարժվեց։ Ի՞նչ էր ուզում ասել։ Վիլկերը շարունակեց.շարունակեց․
— Մի հարուստ մարդ մի նշանավոր նկարչի խնդրում է, որ իրեն նկարի։ Նրանք անմիջապես գնի մասին են համաձայնում։ Ճի՞շտ է։ Լավ։ Մի խանդոտ ամուսին դիմում է մի գործակալի, որ իր կնոջը հետևի։ Ի՞նչ է առաջարկում։ Փող։ Դատարանը երեք ամսվա ազատազրկման կամ մի որոշակի գումար մուծելու վճիռ է հանում։ Ի՞նչ է անում ամբաստանյալը։ Գումարն է մուծում։ Ազատությունը, սերը, արվեստը և վերքերը գնվում են։ Բաներ, որոնք ընդհանուր ոչինչ չունեն, բայց առարկայանում են և մի մեծ չափի տակ մտնում։ Կշեռքի մի նժարին խառը դնում են բարեկամությունը, թշնամանքը, խարդախությունը, սերը, բարոյական և մարմնական վերքերը, իսկ մյուս նժարին դնում ես մի չեկ։ Զննում ես կշեռքը։ Ի՞նչ է կատարվում։ Ո՞ր նժարն է իջնում։ Պատասխանի՛ր…
— Ես գիտեմ,— ասաց նա,— որ դու եղբայր ունես սանատորիայում, նա փողի կարիք ունի։ Սանատորիայից դուրս գալուց հետո էլ փողի կարիք կունենա։ Ես չեկը դնում եմ կշեռքի թաթին։ Համաձա՞յն ես։
Ֆրանսուազը զննեց չեկը։ Վիլկերը քաջալերված շարունակեց.շարունակեց․
— Քո կարծիքով ի՞նչ պիտի անեն կին պատանդի հետ։ Կաուբախը երկու պատանդ է վերցնելու մեր միջից՝ առանց սեռերի խտրականության։ Գիշերը կանցկացնես որևէ զորանոցում, իսկ վաղ առավոտյան քեզ կթողնեն։ Չեկը քեզ կպատկանի։ Գուցե իմ առաջարկները քեզ լկտի թվան, բայց սա բանականության ձայնն է։ Կնոջ հետ ի՞նչ պիտի անեն։
— Մեր հյուրը գերմանական երաժշտություն չի սիրում,— գոչեց Տիմակովը։
Բոլորը նայեցին կիսաբաց դռանը. դռանը․ մարդ չկար։ Տիմակովն իջեցրեց ձայնը։
— Երաժշտություն չի սիրում, բայց…
Նրա հայացքը կանգ առավ յուրաքանչյուրի վրա.վրա․
— Բայց նա անպայման սիրում է կանանց։
Տիմակովը սիգար վառեց, հենվեց դաշնամուրին և մի մատով մի տարածված եղանակ նվագեց։ Վերջապես Վիկտորը արձագանքեց.արձագանքեց․
— Կին որքան ուզես կճարենք,— ասաց նա։— Ես կարող եմ նրան հասցեներ տալ։
— Իհարկե՛, իհարկե՛,— անսպասելիորեն ասաց խոհերի մեջ թաղված Վիլկերը։
Վիկտորը շարունակեց.շարունակեց․
— Բոլոր ունևոր ամուրիները Բերնարդենի հեռախոսն ունեն։ Ամենագեղեցիկ աղջիկները նրա մոտ են։ Ճիշտ է, մի քիչ թանկ է, բայց…
— Մենք կվճարենք,— ասաց Պիեռը։
Տիմակովը փչեց սիգարի վրա, ծխախոտը ճթճթաց.ճթճթաց․
— Մենք չենք կարող Կուրտին միջնորդի մոտ ուղարկել…
— Նշանավոր մարդիկ նրան գիտեն,— ասաց Տիմակովը,— և գիտեն, թե ինչի համար… Հը՛մ… Բայց հարցը այդ չէ… Մենք շեղվում ենք։ Մենք չենք կարող Կաուբախին որևէ տեղ ուղարկել։ Լուրջ մտածենք։ Մեր ձեռքի տակ մեկ ժամ կա։ Վիլկե՛ր, բացատրիր նրանց իրավիճակը։
Վիլկերը շփոթված էր.էր․
— Կացությանը շատ փափուկ է…— ասաց նա։— Ես շատ լավ հասկացա… Այսպես… Կաուբախն առաջին հայացքից անասուն է։ Համաձա՞յն եք։ Անասուն է, և դեռ ավելին, սադի՛ստ։ Մտնում է տունդ և սառնասրտորեն պատանդներ է վերցնում։ Դեռ ավելին, պահանջում է մարդկանցից, որ իրենք իրենց միջից ընտրեն… Հը՛մ… Եվ հանկարծ, թիթեռների հավաքածուն տեսնելով, զեղումներ է ունենում։ Համարյա անհավատալի բան է… Համաձա՞յն եք… Թիթեռների շնորհիվ երկու ժամ մտածելու հնարավորություն ենք ձեռք բերում… Հը՛մ… Երկարաձգումից ներում մի քայլ է։
— Մի կնոջ քայլ,— ճշտեց Տիմակովը։
Վիլկերը ավելի վստահ դարձավ.դարձավ․
— Այո… Կինը թիթեռի պես մի բան է։ Հավաքածուի մոտ եղած կինը նրան դուր կգա…
— Խոհեմ լինենք,— ասաց նա։— Մենք ամենափոքր առիթը պիտի օգտագործենք, ուրիշ ելք չունենք։ Եթե Վիկտորը թիթեռներ չունենար, մենք հիմա հինգ հոգի կլինեինք։ Մտածե՛ք… Տրամաբանող եղե՛ք… Դեռ հայտնի չէ, Կաուբախը կպառկի՞ նրանցից մեկի հետ թե՞ ոչ… Դա պարզապես խայծ է։
Տիմակովը խալաթը վրա բերեց և ասաց.ասաց․
— Պե՛տք է որ նա պառկի։ Իհարկե, կինը կդիմադրի, բայց կպառկի։ Միջանցքում բազմոց կա։ Ես լուրջ եմ ասում։ Ամենամեծ մտերմությունը բարձի վրա է լինում։
— Ո՛չ, ո՛չ, դա անհեթեթ բան է։
Հետո նրա աչքերի մեջ նայեց.նայեց․
— Ո՞վ կպառկի նրա հետ։ Իհարկե, ոչ իմ կինը։
Նորից լռություն։ Վիլկերը, որ մտածում էր, առաջարկեց.առաջարկեց․
— Մենք երբեք չենք իմանա, թե ով պառկեց Կաուբախի հետ։ Մենք բոլորս լողարան կգնանք։ Ֆրանսուազը և Բրիժիտը կմնան այստեղ և կորոշեն։ Երբ որ նրանք կկանչեն, մենք կվերադառնանք։
Ֆրանսուազը ժպտաց.ժպտաց․
— Վիլկերը միշտ փայլուն մտքեր է ունենում,— ասաց նա։— Բայց ես սկզբից ասում եմ, որ Կաուբախի հետ չեմ պառկի։
Նա պատճառաբանություններ փնտրեց։
— Մենք որոշեցինք… Հավատա ինձ, որ սրտովս չէ։ Բայց մի ուրիշ հնարավորություն չունենք, պատերազմ է… Մեր խնդիրները մի դժվարացրու… Նախ և առաջ. առաջ․ դու ավելի սազական ես։ Բրիժիտն ամուսնացած է… Ամուսինն այստեղ է… Նա փորձ քիչ ունի։ Ուզում եմ ասել…
Մտքի թելը կորցրեց։ Հետո փոխեց տոնը.տոնը․
— Եթե Կաուբախը զինվորական չլիներ… Մերոնցից լիներ, կպառկեի՞ր հետը։
Ֆրանսուազի աչքերը զայրույթից փայլում էին.էին․
— Գուցե,— շպրտեց նա։
Վիլկերը թափ առավ.առավ․
— Արի կես ժամ պատկերացրու, որ զինվոր չէ։ Ավելի շուտ, համոզիր քեզ, որ պատերազմը վերջացել է, որ զինադադար է, որ մի օր մեր ազգերը կբարեկամանան։ Ո՞վ գիտե։
Սենյակը պղտորվեց Ֆրանսուազի աչքերի առջև.առջև․
— Ողջերը գուցե։ Իսկ սպանվածնե՞րը։ Նրանք, որ մեռնում են հիմա։ Նրանք, որ երեկ մեռան, նրանք, որ երբեք զինադադարի իրավունք չեն ունենա։ Նրանք գնում են լեղի բերանով, տկար, չբավարարված։ Մենք վերջիվերջո կհաշտվենք այս բոլորի հետ։ Դրոշներ կծածանվեն, երաժշտություն կլինի։ Մենք կպարենք մեր մեռելների վրա։ Երբևէ մտածե՞լ եք այդ դառը թագավորության մասին, որ արձագանքվում է մեր ոտքերի տակ։ Դա այն թագավորությունն է, որտեղ երկու հաշտված երկրների իրար վրա կիտված մեռելներն են։ Ես լսում եմ նրանց հեծեծանքները։ Եվ ես ամաչում եմ։ Պահեր են լինում, երբ ուզում եմ, որ պատերազմը հավերժորեն տևի, որպեսզի հաշտության փողերի ձայնի միջից ամուսնուս ձայնը չլսեմ. չլսեմ․ «Իսկ ե՞ս, իսկ ե՞ս…»։
Զայրույթի արցունքներ էին հոսում նրա այտերով։ Վիլկերը չհամառեց։ Աչքի պոչով նայեց Բրիժիտին։ Բրիժիտը շփոթվեց։
— Պատասխանի՛ր։
Նա հայացքն իջեցրեց և հառեց ձեռքերին.ձեռքերին․
— Մի անգամ,— շշնջաց նա։
Մի կծու ժպիտ սահեց Վիկտորի շրթունքներով, բայց նա ոչինչ չասաց։
— Չափազանցնելու կարիք չկա,— շարունակեց Վիլկերը։— Դատարկ բաների համար չարժե գլուխ կորցնել։ Օրական հիսուն հազար կին դավաճանում են իրենց ամուսիններին… Հապա հիշիր. հիշիր․ դու առնվազն տասներկու ամուսնացած կնոջ հետ պառկած կլինես։ Եվ հետո, Բրիժիտը Կաուբախի հետ չի պառկի։ Նա իրեն կզոհի… Մի խոսքով հիմարություն մի անի։ Մի ուրիշ բան էլ ասեմ. ասեմ․ դու Բրիժիտին համոզիր, ես ձեր պարտքը կմոռանամ։ Մի առարկիր… Ես բավական հարուստ եմ, որպեսզի այս երկու տարվա պարտքը մոռանամ։ Վիկտո՛ր, նայի՛ր աչքերիս։ Մի՞թե ես ձեր երկուսի բարեկամը չեմ։ Եթե այս զոհաբերությունը պահանջում եմ, ուրեմն դու պիտի համոզված լինես, որ լավն ու վատը կշռել եմ։ Ես քեզ հենց այնպես չեմ ասում։
Վիկտորը խոր շունչ քաշեց և գնաց տեղը նստեց.նստեց․
— Բրիժիտը կարող է գործել այնպես, ինչպես ինքը կուզի,— վերջապես ասաց նա։
Վիլկերը թեքվեց և Բրիժիտի ականջին շշնջաց.շշնջաց․
— Սիրելի Բրիժիտ, մեր վիճակը քեզնից է կախված… Մենք հույս ունենք, որ դու անհրաժեշտ բառեր կգտնես… Կաուբախն անասուն չէ… Բավական է միայն նրա թույլ տեղը գտնել և ասել, որ մեզ հանգիստ թողնի։
Բրիժիտը, աչքերը կիսախուփ, ճիգ գործադրելով լսում էր.էր․
— Իսկ եթե նա չուզենա ինձ հետ պառկել։
Վիլկերը գլուխը շարժեց.շարժեց․
— Դու կին ես… Ես չպիտի սովորեցնեմ քեզ։ Դու գիտես ինչպես են հրապուրում տղամարդուն։ Դա հե՛շտ է… Հե՛շտ։ Դու գեղեցիկ ես, դու ցանկալի ես… Բավական է միայն մատդ շարժես… Սկսիր հետը շաղակրատել, հարցեր տուր թիթեռների մասին, հետո…
Նա ձայնը իջեցրեց.իջեցրեց․
— Դու ոչինչ չես վտանգում, դու արդեն հղի ես… Հը՛մ… Խոսիր հետը Վիկտորի մասին, իմ մասին… Ասա, որ մենք պարկեշտ մարդիկ ենք, որ քաղաքականությամբ չենք զբաղվում…
Բրիժիտը վեր կացավ, մի քայլ արեց։ Նայեց իր հյուրերին, շրթունքները սեղմեց, ամուսնու հայացքը փնտրեց, բայց այդ հայացքը դատարկ էր։ Ուզեց նախապես պատրաստած բառերն ասել, բայց նրա շրթունքներն այրող բառերը լեզվից պոկ չեկան։ Դռան բռնակը պտտեց և շպրտեց որպես մարտահրավեր.մարտահրավեր․
— Բերնարդենի հասցեն երբվանի՞ց գիտես։
Վիկտորը երկար ժամանակ վիրավորի պես մնաց անշարժ։ Նրա ուղեղը հրաժարվում էր աչքերն այրող պատկերներն արձանագրել. արձանագրել․ իր կինը Կաուբախի հետ։ Հետո, կամաց֊կամաց, արյունը սկսեց ետ գալ. գալ․ «Ես կսպանեմ Կաուբախին»,— մտածեց նա, բայց մնաց նստած։ Լսողությունը լարեց, աշխատելով կասկածելի աղմուկ լսել. հառաչանք…. լսել․ հառաչանք…․ կահույքի ճռճռոց… «Ծիծաղելի է, նա հենց նոր մտավ»։ Ինչպե՞ս պիտի ձեռնարկի։ Անմիջապես կհանվի՞։ Ի՞նչ է հագել շրջազգեստի տակ։ Նա այլևս չէր հիշում… Հա՛, մի փոքրիկ վարտիք և մի սպիտակ կրծկալ… Աշխատեց այդ մանրուքները մի կողմ վանել և անմիջապես Բրիժիտին պատկերացրեց Կաուբախի ծանրության տակ ճզմված։ Գուցե Կաուբախն ուրիշ բան է սիրում… Տեղնուտեղը մեկ ուրիշ տեսարան պատկերացրեց և նրա սիրտը կանգ առավ։ Գերմանացուն պատկերացրեց բազմոցի վրա՝ ձեռքերը մեջքին տարածած, իսկ Բրիժիտը…
Վիկտորը կծկված կոկորդով, դարձավ իր հյուրերին։ Վերջիններս լուռ էին։
— Խոստովանի՛ր, Վիլկեր, որ պառկել ես Բրիժիտի հետ։
Վիլկերը, որ սպասում էր Վիկտորի խոսքերին, պատասխանեց.պատասխանեց․
— Երբե՛ք, նույնիսկ չեմ մտածել դրա մասին։
— Իսկ դո՞ւ, դոկտոր… Դու բժիշկ ես… Դու առիթ ունեցած կլինես…
Դոկտորը գլուխը տնկեց.տնկեց․
— Ո՛չ, Վիկտոր, ո՛չ, ո՛չ։ Ես Բրիժիտին իմ աղջկա տեղն եմ դնում։
Վիկտորը նայեց Պիեռին և որոշեց նրան չհարցնել։ Հետո նայեց Ֆրանսուազին.Ֆրանսուազին․
— Այնքան էլ գեղեցիկ չէր արածդ… Բրիժիտն ամուսնացած է…
Ֆրանսուազը չշարժվեց։ Վիկտորը տաքացավ.տաքացավ․
— Միայն դու չես այրիացել պատերազմից։ Չլինի՞ թե ուզում ես ինձ համոզել, որ երկու տարի է ոչ մի տղամարդու չես հանդիպել։ Չի՛ կարող պատահել… Ուրեմն ինչ կարիք կար… Բրիժիտն ամուսնացած է, ես այստեղ եմ, իմ բարեկամների հետ… Իսկ դու ազատ ես… Դու կարող էիր նրա փոխարեն գնալ… Դու էլ նրա պես գեղեցիկ ես… Դու ավելի չաղ ես… Գերմանացիք սիրում են գեր կանանց… Քո զիստերը պիտի որ ավելի հաստ լինեն… Բաց արա՛ տեսնենք քո զիստերը…
Ատամները սեղմած հևում էր։ Ֆրանսուազը չշարժվեց։ Իսկ լսե՞ց։ Վիկտորը դարձավ մյուսներին.մյուսներին․
— Ես ուզում եմ տեսնել նրա զիստերը…
Մի ճնշող լռություն տիրեց, հետո Վիկտորը ձեռ քաշեց Ֆրանսուազից և դարձավ Վիլկերին.Վիլկերին․
— Բոլորը գիտեն, որ դու դավաճանում ես քո կնոջը։
Վիլկերը որոշել էր լուռ մնալ։ Ինքն էլ, եթե Վիկտորի տեղը լիներ, նույնը պիտի աներ։ Քրտինքի խոշոր կաթիլներ էին ծածկել Վիկտորի ճակատը.ճակատը․
— Քո կինը հրեշտակ է, իսկ դու վաղուց դավաճանում ես նրան։ Չե՞ս ամաչում։ Հապա մի քեզ նայիր, քավթառ ես դու, բայց ջահել աղջիկների ետևից ես վազում… Բա չե՞ս ամաչում…
— Դու կարծում ես, որ փող ունես, ուրեմն քեզ ամեն ինչ կարելի՞ է… Աղջիկները փողերիդ համար են պառկում քեզ հետ։ Ուրիշ ի՞նչ կարող ես նրանց տալ։ Դու ծեր ես, բայց փող ունես…
Նա խրվում էր չարախոսությունների մեջ։ Լռեց, հազաց և կպավ Տիմակովից.Տիմակովից․
— Խալաթդ փակիր… Մեզ գրգռելու հոգ մի տար… Մենք տղաներ չենք սիրում։ Եվ չկարծես, թե ինձ հետ մի բան կստացվի…
Ինչո՞ւ էր Տիմակովին արվամոլ անվանում։ Չգիտեր։ Նրան թվում էր, թե ինքը չի խոսում։ Գիտեր, որ Տիմակովը միայն կանանց է սիրում, բայց լեզուն այլևս իր մտքերը չէր արտահայտում։ Լռության մեջ միայն իր սեփական ձայնն էր լսում.լսում․
— Դու դեռ ջահել ես Տիմակով։ Ժամանակն է, որ խելքի գաս։ Ինչպե՞ս ես կարողանում տղամարդու հետ սեր անել։
— Դե խոստովանիր, Տիմակով, որ դու կեղտոտ պեգե ես։
Տիմակովը չպատասխանեց։ Վիկտորը կպավ դոկտորից.դոկտորից․
— Դոկտոր, գլուխս ցավում է։ Հանվե՛ք։ Դու միայն այս բառը գիտես. գիտես․ հանվե՛ք։ Քանի՞ կին ես դատարկ տեղը մերկացրել։ Ի դեպ, անցյալ տարվա գեղեցիկ բուժքույրը ի՞նչ եղավ։ Նա, կարծեմ, նույնիսկ քո կնոջը հետաքրքրեց։ Տեսնո՞ւմ ես… Ես շատ բան գիտեմ… Եվ դեռ բոլորը չեմ ասում…
Մի ջղային ծիծաղ ցնցեց նրան.նրան․
— Հիշո՞ւմ ես անցյալ տարվա Կաղանդին։ Դու չէիր ուզում տնից դուրս գալ։ Ուզում էիր Նոր Տարին ընտանիքում տոնել… Քո կնոջ և բուժքրոջ հետ։ Եթե քո հաճախորդները իմանային, թե ի՜նչ է կատարվել… Այնպիսի բաներ էին ասում…
— Իսկ ե՞ս,— լրջորեն ասաց Պիեռը,— դու ինձ մոռացար։
Վիկտորը բաժակը տեղը դրեց.դրեց․
— Դու լավ կանես, որ ռեխդ փակես, սեռական կյանք չես ունեցել, բայց վեներական հիվանդությամբ ես վարակվել։
Զգաց, որ իր ասածները ոչ մի միտք չունեն, բայց ավելի վատ։ Դուրս եկավ ճաշասրահից, որ գլուխը ծորակի տակ պահի։ Այլևս չէր ուզում Բրիժիտի մասին մտածել։ Ծորակը բացելուց առաջ վերադարձավ ճաշասենյակ, որպեսզի տեսնի, թե բարեկամները իր վրա չե՞ն ծիծաղում։ Ոչ ոք տեղից չէր շարժվել։ Հանգստացած մի անձեռոցիկ շպրտեց սեղանին.սեղանին․
— Եթե Կաուբախը անձեռոցիկ ուզի…
— Դեռ չի վերադարձե՞լ։
Միջանցքից ոչ մի ձայն չէր գալիս։ Վիկտորը նոր պատրվակներ փնտրեց, որպեսզի բարեկամների վրա հարձակվի։ Վիլկերը գուշակեց նրա ցանկությունը և նրան տարավ պատուհանի մոտ.մոտ․
— Վերջացրի՞ր հիմարություններդ։ Եթե ես կին լինեի, Բրիժիտի պես կվարվեի։ Նա վստահ է, որ իր կաշին կփրկի։ Մենք ընդամենը վեց հոգով կմնանք։ Մեր հնարավորությունները նվազում են։ Կաուբախը քեզ էլ կխնայի, դա հաստատ է, ուրեմն մի քիչ խոհեմ եղիր… Մե՛նք ենք վտանգում մեր կյանքը…
Խոսելու ընթացքում նրա գլխում մի դիվական միտք ծագեց. ծագեց․ դարձավ մյուսներին և ասաց.ասաց․
— Ես մի տասը հոգու զանգ տամ ու կանչեմ այստեղ։ Գերմանացին երկու պատանդ է ուզում։ Նա այդ երկուսին ամբողջ խմբից կընտրի։
Պիեռը վեր կացավ.կացավ․
— Խելագարվե՞լ ես, ինչ է։
— Ի՞նչ ես ասելու նրանց։
Վիլկերը չպատասխանեց։ Նա մի համար հավաքեց և հազաց.հազաց․
— Ալո, Բերժ։ Վիլկերն է։ Այս ժամին պառկե՞լ ես։ Ես Մանսեի մոտ եմ։ Կնոջ տարեդարձն է։ Չես ուզո՞ւմ մեզ միանալ։
— Ի՞նչ է անում այնտեղ,— հարցրեց Վիկտորը, նայելով միջանցքի դռանը։
Դոկտորը Վիկտորի խոսքերը չէր մարսել։ Սառը նայեց նրան՝ պատասխանեց.պատասխանեց․
— Դու շատ լավ գիտես, թե ինչ է անում։
Զարմացավ, իր մեջ այդքան ատելություն գտնելով։ Տարիներ էր ապրել, առանց զայրույթի ամենափոքր նշան իսկ ցույց տալու։ Կարծում էր, թե չար զգացմունքներից հեռու էր։ Նա ավելացրեց.ավելացրեց․
— Ուզում ես, որ նկարե՞մ։
Նրա ներսում կարծես թե մի շղթա էր հյուսվում. հյուսվում․ անխղճությունը, հիմարությունը, զայրույթը, վախը հյուսվում էին իրար մեջ։
Վիկտորը որտեղի՞ց է իմացել, որ ինքը դարպասում է իր բուժքրոջը։ Եվ ինչո՞ւ երբեք չի խոսել դրա մասին, թեկուզ կատակով։ Վիկտորը հետևում էր դոկտորին.դոկտորին․
— Մի սրան լսե՛ք,— ասաց նա։— Նա ուզում է ինձ ավելի ստորացնել։ Կարծես թե Բրիժիտին ես եմ առաջարկել Կաուբախի մոտ գնալ։
Դոկտորը չշարունակեց։ Հանկարծ մտածեց, որ իր վիճակը Բրիժիտից կարող է կախված լինել։ Նա փափկեց.փափկեց․
— Ես չեմ ուզում քեզ ստորացնել Վիկտոր, բայց ի սեր աստծո, հանգիստ մնա… Դանակը ոսկորին է հասել։
Նա մի կտոր խոզապուխտ կտրեց և կատաղորեն ծամեց։ Վիկտորի շրթունքները թրջվեցին.թրջվեցին․
— Ինձ համար էլ է դանակը ոսկորին հասել… Դուք կարծում եք, որ հե՞շտ է։
— Սը՛ս… Ահա նա…
Իսկապես, դուռը բացվեց ու հայտնվեց Բրիժիտը։ Վիկտորն անմիջապես հայացքով կերավ նրան։ Կասկածելի հետքեր փնտրեց։ Մազերը խառնված չէին։ Շրջազգեստի վրա ծալքեր չկան։ Բրիժիտը, բավականին անբռնազբոսիկ, եկավ առաջ։ Անտարբեր հայացքով նայեց հյուրերին, հետո դաշնամուրի աթոռին նստեց և մեջքը արեց նրանց։ Նա մի անտարբեր ձայնով ասաց.ասաց․
— Ոչինչ չի լինի անել։ Կաուբախն ավելի համառորեն է պահանջում երկու պատանդներին…
Նա աթոռի հետ շրջվեց ու ավելացրեց.ավելացրեց․
— Կես ժամ է մնացել ընտրելու համար։
Սառը քրտինքը պատեց Վիլկերի մարմինը։ Վիկտորը ցնծաց.ցնծաց․
— Ես ձեզ ասում էի։ Մեր զոհաբերությունը ոչինչ չտվեց։
Տիմակովը, որ մնացել էր դաշնամուրին հենված, խալաթը վրա բերեց.բերեց․
— Ոչ,— ասաց նա։— Տվեց…
Նրանք զարմացած իրար նայեցին։ Տիմակովն ավելացրեց.ավելացրեց․
— Բրիժիտը քաջությամբ մտավ։ Քանի որ այդ միտքն իմն էր, ես հրապարակավ խոստովանում եմ իմ հանցանքը։ Ես պատանդ եմ դառնում։
— Անկեղծ ասած, ես չէի կարծում, որ Տիմակովն այդպիսի քայլի ընդունակ է,—բացականչեց Վիլկերը։— Մեզ մնում է միայն երկրորդ պատանդը ընտրել։
Նա որոշեց Ֆրանսուազին համոզել։ Նստեց նրա կողքին.կողքին․
— Սիրելի Ֆրանսուազ…
— Լսում եմ քեզ,— ասաց Վիկտորը։
Նրա նյարդերը մաշկի տակ այրվում էին։ Կատաղությունից շնչահեղձ էր լինում։ Բրիժիտը հանգիստ պատասխանեց.պատասխանեց․
— Ես պատմելու բան չունեմ։
Ձեռքը մտքից ավելի արագ հարվածեց կնոջ այտին։ Առաջին անգամն էր ապտակում նրան։ Բրիժիտը շշմած էր։ Տեղնուտեղը մի մեծ խղճահարություն պատեց Վիկտորին։ Ամուր գրկեց կնոջը և համբույրներով ծածկեց նրան։
— Սիրելի՜ս, սիրելի՜ս… սարսափելի է…. է…․ Ես չգիտեի, որ այսքան սիրում եմ քեզ… Բայց ճշմարտությունը ինձ պիտի ասես, հասկանո՞ւմ ես, անորոշությունը… Ճշմարտությունը պիտի ասես ինձ… Ես գիտեմ, ես մեղավոր եմ, բայց դու պիտի դիմադրեիր… Հասկանո՞ւմ ես…
Բառերը դժվարությամբ էին դուրս գալիս նրա կոկորդից։ Համբուրում էր կնոջ վիզը, աչքերը, բերանը։ Չէր զգում, թե ինչ է կատարվում իր հետ։ Ուզում էր ծեծել, գորովանքի մեջ խեղդել, բաժանվել, հեռավոր ճամփորդության գնալ հետը։ Բրիժիտը հնազանդորեն թողնում էր, որ Վիկտորն ուզածն անի։ Վերջապես նա հանգստացավ և հանկարծակի ասաց.ասաց․
— Երկուսով էլ պատանդ գնանք։
— Առանց խենթությունների,— ասաց նա սուր ձայնով։— Պա՞րզ է։ Ոչ ոք դուրս չգա բնակարանից։ Ցտեսություն։
Նա դուռը ծածկեց։ Դոկտորը ծայր աստիճան հուզված դիմեց Բրիժիտին.Բրիժիտին․
— Բրիժիտ, մի բան ասա այդ անասունին։ Մենք չենք կարող այստեղ մնալ։
— Ինչո՞ւ ես Բրիժիտին դիմում,— հարցրեց Վիկտորը։
Դոկտորն անհամբեր էր.էր․
— Չգիտեմ, Բրիժիտը կամ Ֆրանսուազը։— Բրիժիտն իրավունք ունի ազատվելու։
Վիկտորն ուսերը թոթվեց.թոթվեց․
— Տիմակովն ո՞ւր է։
— Այնքան էլ հեռու չընկավ,— ասաց Վիլկերը վախեցած ձայնով։
Գերմանացիք հակահարված էին տալիս։ Տասը րոպե շարունակ երկնքում սոսկալի դղրդոց էր։ Հակաօդային հրանոթները անդադար կրակում էին։ Վիլկերը գլուխը ձեռքերի մեջ առած, ռումբերի սուլոցով անկման տեղն էր որոշում։ Նա լսում էր, իսկ կողքին դոկտորը շնչահեղձ էր լինում։ Հանկարծ, ռումբի մի ծակող սուլոց օդը ճեղքեց. ճեղքեց․ «Վերջ, մեր գլխին է գալիս»։ Նա աչքերը փակեց, ձեռքերը կատաղորեն քսեց գետնին, կարծես ուզում էր սարսափեցնող մտքերը հեռու վանել։ Ռումբը հարևան փողոցում պայթեց, բայց պայթյունի ալիքը ապակիները փշրեց։ Հետո լռություն տիրեց.տիրեց․
— Քեզ բան չի դիպե՞լ, Վիլկեր։
— Ես դեռ ողջ եմ։
Տիմակովը հայտնվեց։ Նա ձեռքերի վրա Վիլկերի շունն էր բերում։ Բերեց, դրեց հատակին, տիրոջ մոտ։ Շան փորի վրա սոսկալի արնածոր մի վերք կար։ Լեզուն կախ գցած, հոգեվարքի մեջ էր։ Վիլկերը վեր թռավ.թռավ․
— Ի՞նչ է պատահել։
— Ո՛չ, ո՛չ, մենք պատանդ չենք գնա,— ասաց նա։
Նա տաքացավ.տաքացավ․
— Եթե նույնիսկ պառկել ես Կաուբախի հետ… Ես քեզ կներեմ… Ի՜նչ փույթ։ Կյանքը մեր առջևում է… Ես կմոռանամ…
— Չի՛ կարելի այստեղ թողնել,— ասաց Ֆրանսուազը՝ շանը ցույց տալով։
Վիլկերը փորձեց առարկել.առարկել․
— Բայց նա սատկած չէ։
— Պետք է արյունը մաքրել,— համառեց Ֆրանսուազը։
Բրիժիտը գնաց թաց շոր բերելու։ Ֆրանսուազը կռացավ և Վիլկերի ականջին շշնջաց.շշնջաց․
— Ես մտադրությունս փոխեցի։ Պետք է ուրիշ պատանդ գտնել։
— Դու հիշո՞ւմ ես մեր առաջին ժամադրությունը։
Մի տխուր ժպիտ հայտնվեց նրա շրթունքներին։ Վիկտորն ուզում էր միջամտել, բայց Ֆրանսուազը նշան արեց, որ լռի։ Պիեռը շարունակեց.շարունակեց․
— Ես յուրաքանչյուր մանրուք հիշում եմ։ Դու սպիտակ շապիկ էիր հագել և շագանակագույն շրջազգեստ, իսկ պարանոցիդ՝ ծխագույն ժապավեն կար… Երեկվա պես հիշում եմ… Նաև արևային ակնոց էիր դրել։ Արևոտ օր էր, բայց դու ուզում էիր, որ կինո գնայինք։ Հիշո՞ւմ ես։
Պատասխան չկար։ Պիեռը ավելի հանգիստ խոսեց.խոսեց․
— Ես գիտեմ, որ դու ուշադիր լսում ես։ Ես գիտեմ նաև, որ Վիկտորը կողքիդ է։ Ես քեզ միշտ սիրել եմ Բրիժիտ։ Այժմ ավելի, քան երբեք։ Եթե չկուրանայի, կամուսնանայի քեզ հետ։ Ես պետք է քեզ ասեի այդ մասին։ Այժմ ես թեթևացած եմ…
Մի ճնշող լռություն տիրեց։ Վիլկերը հանկարծ, կարծես վերջին ճիգով, վեր կացավ և ասաց.ասաց․
— Բարեկամնե՜րս, բարեկամնե՜րս, խնայե՛ք ինձ։ Ես այլևս քաջություն չունեմ պայքարելու։ Ինձ մի քանի տարվա կյանք է մնում, թողեք հանգիստ ապրեմ։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ հանգստի և ապավենի իրավունք ունեմ, առանց դրա կյանքը լիակատար չի լինի։ Ես տառապել եմ երիտասարդ հասակում, ես պայքարել եմ։ Թողեք, որ իմ կյանքը իր բնական ընթացքով գնա։ Ես պրպտում եմ իմ հուշերը և ոչ մի բիծ չեմ տեսնում։ Ես իմ միջոցների չափով օգնել եմ բոլորին։
Նա շունչ առավ և շարունակեց.շարունակեց․
— Մի օր իրերս գրավ դրեցի, որ ընկերոջս օգնեմ։ Նա երբեք չիմացավ այդ մասին։ Մի ուրիշ օր էլ մի այլ բարեկամի պարտքերը վճարեցի։ Հինգ տարի շարունակ, ես մի որոշակի գումար եմ ուղարկել մի տղայի, որին հազիվ էի ճանաչում, որպեսզի իր ուսումը կիսատ չթողնի։ Եվ լավ լսեք… Դուք ինձ տխմարի, միամիտի տեղ կդնեք… Ավելի վատ։ Ես ձեզ երբեք չեմ ասել այդ մասին. մասին․ երբ ես ամուսնացա, իմ կինը հղի էր… Ինձնից չէ… Ուրիշից։ Եվ ես գիտեի։ Բայց և այնպես, ամուսնացա։ Որովհետև կամ ես շատ բարի էի, կամ էլ շատ հիմար։ Բարեկամնե՜րս…
Հուզմունքը խեղդում էր նրան։ Նա անկեղծ էր։
Նա հարբածի պես գնաց տեղը նստեց, գլուխը ետ գցեց և աչքերը փակեց…
Դոկտորն անմիջապես, առանց տեղից ելնելու, սկսեց պատառաքաղով սեղանը թակել.թակել․
— Իմ մասնավոր կյանքը ձեզ չեմ պատմի։ Այն ձեզ հայտնի է։ Ես պաշտում եմ իմ կնոջը։ (Նա պաշտում է ինձ)։ Բայց դուք անծանոթ եք իմ ամենօրյա զոհաբերություններին։ Ես գիշեր֊ցերեկ աշխատում եմ։ Կարող եմ ձեզ ասել, որ հարյուրավոր հիվանդներ եմ բուժել, առանց մի սու պահանջելու։ Ահա, թե ինչ պիտի հայտնեմ ձեզ. ձեզ․ իրավունք ունե՞մ ես որպես պատանդ գնալու, իրավունք ունե՞մ հիվանդներին լքելու։ Իհարկե, ուրիշ բժիշկներ կան, բայց իմ հիվանդները… Քանի՜ տարի է բուժում եմ նրանց։ Ես նրանց ժառանգականությունը գիտեմ, գիտեմ նրանց թույլ կողմերը, որոնք մի ուրիշ բժիշկ, գուցե, չկասկածի։ Ո՛չ, ո՛չ… Առանց ինքնագովաբանման կասեմ, իմ կարիքը դեռ զգում են։ Մարդկայնորեն ասած, դուք պիտի ինձ խնայեք։
Նա պատառաքաղը գցեց և նայեց բոլորի աչքերին։ Վիկտորը պարտավորված զգաց խոսք առնելու.առնելու․
— Բրիժիտը սպասում է երեխայի։ Իմ պարտքն է նրա կողքին մնալ։ Ես ոչ մեկին ո՛չ սպանել եմ, ո՛չ թալանել։ Ես հանգիստ և ազնիվ կյանք եմ վարում։ Ինձ և Բրիժիտին պիտի խնայեք։ Մենք տունուտեղ ունենք, երեխաներ կունենանք…
Նա դոկտորի սառը հայացքին հանդիպեց.հանդիպեց․
— Ես հերոսական արարքներ չեմ գործել, բայց կարող եմ մի գաղտնիք բացել։ Իմ գրախանութի նկուղում, մի շաբաթ, դիմադրության մի մասնակից եմ պահել, որին փնտրում էին գերմանացիք։
Տիմակովը թաց մազերով, դռանը հենված, խոսակցությունն էր լսում։ Վիկտորը շարունակեց.շարունակեց․
— Ես կարող եմ դիմադրության ուրիշ մասնակիցների էլ օգուտ տալ։ Նրանք իմ հասցեն գիտեն։ Ես գուցե ինքս էլ միանամ դիմադրությանը…
Լռություն տիրեց։ Պիեռը վեր կացավ.կացավ․
— Անջատիչը որտե՞ղ է,— հարցրեց նա։
— Ձեր համբերությունը արդեն հատնում է,— ասաց Պիեռը։— Մի քանի րոպե անցավ և դուք չեք կարողանում խավարը տանել։
Մի ջղային ծիծաղ ցնցեց նրան.նրան․
— Այժմ պատկերացրեք, որ ոչ թե տասը րոպե, այլ այս ամբողջ կյանքը խավարում պիտի ապրեք, ի՞նչ կանեիք դուք։ Ես գիտեմ ձեր պատասխանը, պիտի ասեք, որ կգերադասեիք մեռնել։ Դա սկզբում են ասում։ Հետո կասեք՝ պետք է ընտելանալ դրան։ Հենց դա պատահեց ինձ հետ։ Նահատակի պես տառապեցի, որպեսզի ընտելանամ։ Այժմ հանդուրժում եմ խավարը և գտել եմ կյանքի իմաստը։
Նրա ձայնը անսպասելիորեն բարձրացավ.բարձրացավ․
— Այս բոլոր զոհաբերություններից հետո ես ավելի արժանի եմ խնայվելու։ Ահա ամբողջը։ Կարող ես լույսը վառել, Բրիժիտ։
— Բայց, վերջիվերջո ո՞ւր է գնացել։ Ես նրան չեմ գտնում,— Վիկտորը նայեց հյուրերին.հյուրերին․
— Հո չէր աներևութանա։ Պատուհանները փակ են։
— Վիլկե՛ր։
Ոչ մի պատասխան։ Վիկտորն ականջը կպցրեց պահարանին.պահարանին․
— Այնտեղ է, ես լսում եմ նրա շնչառությունը…
— Դուրս արի՛, Վիլկեր,— ասաց դոկտորը։— Գիտենք, որ այդտեղ ես։
Վերջապես նրանք մի խուլ ձայն լսեցին.լսեցին․
— Գնացե՛ք, գնացե՛ք։ Մոռացե՜ք ինձ։
— Ես պատմելու բան չունեմ,— կրկնեց Ֆրանսուազը։
Պիեռն ավելացրեց.ավելացրեց․
— Այսինքն՝ ամուսնուդ ես կորցրել։ Դա արդեն շատ է։
— Իսկապես, տարօրինակ գույնի ունի,— շարունակեց Վիլկերը։
Ի՞նչ էր ուզում ասել։ Բրիժիտը մի կում արեց.արեց․
— Պատերազմական լիմոնադ է։
— Ծարավ չեմ,— ասաց Վիլկերը։
Նա բաժակը դրեց սեղանին։ Դոկտորը հետևեց նրան։ Տիմակովը խմեց իր լիմոնադը, լեզուն քսեց շրթունքներին և ասաց.ասաց․
— Այժմ իմ հերթն է բարի արարքներ ցուցադրելու։ Ահա. Ահա․ տասնհինգ տարեկան՝ անկարգության համար քոլեջից վռնդվել եմ։ Քսան տարեկան՝ քիչ մնաց հարևանուհուս բռնաբարեմ։ Անկեղծորեն։ Իմ ամենամեծ հաճույքն էր պոկեր խաղալ և խարդախել։ Ես հրաշքով պաշտպանեցի ճարտարապետական դիպլոմը։
— Դատարկ բաներ են,— ասաց Վիլկերը։
Նա կուրծքը քորեց, մի քանի մազ պոկեց, սկսեց արմատները զննել։
— Ես միայն երկու լուծում եմ տեսնում. տեսնում․ քվեարկություն անենք կամ թողնենք ճակատագրի քմահաճույքին։
— Քվեարկե՛նք, քվեարկե՛նք,— գոչեց Վիլկերը։
Նա հանեց ծոցատետրը, մի քանի թերթ պոկեց.պոկեց․
— Բոլորը համաձա՞յն են։
Դոկտորը, որպեսզի ավելի լավ մտածելու ժամանակ շահի, հարցրեց.հարցրեց․
— Ես լավ չեմ հասկանում։
Վիլկերը բացատրեց.բացատրեց․
— Ես յուրաքանչյուրիդ մի կտոր թուղթ կտամ։ Դուք երկու անուն կնշեք։ Նրանք, ովքեր մեծամասնության կողմից կնշվեն, կգնան որպես պատանդ։ Համաձա՞յն եք։ Մենք յոթ հոգի ենք։ Չորս ձայն է պետք։
— Տպագիր տառերով կգրեք,— զգուշացրեց նա։
Տիմակովը պատասխանեց.պատասխանեց․
— Իմ ձեռագիրը ոչ ոք չի ճանաչի…
Նա նայեց Վիլկերի աչքերի մեջ։ Վերջինս վատ զգաց։ Դոկտորը մատիտը վեր բռնած մտածում էր։ Նա վարանում էր։ Հետո հանկարծակի որոշում ընդունեց, երկու անուն նշեց և թուղթը ծալեց։ Ֆրանսուազը Բրիժիտի հայացքից հանկարծակիի եկավ։ Արդյոք իր անո՞ւնն է գրում։ Վիկտորը, առանց վարանելու երկու անուն էր գրել և մտածում էր. էր․ այս մարդիկ, որ իրեն շրջապատել են, իսկական բարեկամնե՞ր են, թե՞ ոչ։ Նրան թվաց, թե առաջին անգամն է տեսնում այդ մարդկանց։ Նրանց չէր ատում, բայց ապշել էր անսպասելի հայտնագործումից։ Նրանց անուններն էր կրկնում. կրկնում․ Վիլկեր… Պիեռ… Տիմակով… Այդ բոլոր անունները մտերիմ էին հնչում նրա ականջին, բայց աչքերը տարօրինակ կերպարանքներ էին արձանագրում։ Երբեք Վիլկերին այդքան ծերացած չէր տեսել։ Երբեք պահարանի մեջ պպզած չէր տեսել։ Երբեք չէր տեսել, որ դոկտորը պատառաքաղով սեղանը նյարդայնորեն թակեր։ Ոչ էլ Տիմակովին էր տեսել խալաթով… Կարծես վատ կրկնօրինակված ֆիլմ դիտեր։ Ուրեմն բարեկամությունը մի սովորական ջրդեղ էր։ Նա մի կողմ վանեց այդ ենթադրությունը։ Պայքարում էր այդ գաղափարի դեմ… Հետո իրեն մենակ զգաց աշխարհում։ Ո՛չ, ո՛չ, մտածեց նա, առանց բարեկամության ջերմության ես չեմ կարող ապրել։ Իր շուրջը մսից և արյունից կազմված արարածներ տեսնելու կարիքն ուներ։ Արարածներ, որոնք իր առողջության մասին կհարցնեին, որոնք կհետաքրքրվեին իր գործերով, իր երջանկությամբ։ Ուշադրությունը կնոջ վրա կենտրոնացրեց. կենտրոնացրեց․ «Շատ եմ տառապեցրել»,— բայց այնքան էլ վստահ չէր դրանում։
— Թուղթդ տուր ինձ, Վիկտոր։
— Պիեռը և Տիմակովը։
Թուղթը ցույց տվեց և դրեց ափսեի մեջ։ Երկրորդ թուղթը վերցրեց.վերցրեց․
— Ֆրանսուազը և դոկտորը։
Հազաց և շարունակեց.շարունակեց․
— Պիեռը և Վիլկերը։
— Բրիժիտը և Պիեռը… Պիեռը երեք անգամ նշված է։ Շարունակում եմ։ Ֆրանսուազը և Վիկտորը։
Նա մի անզոր շարժում արեց.արեց․
— Մեծամասնություն չկա։ Քվեարկությունը անարդյունք է։
Մի տարօրինակ ժպիտ Պիեռի դեմքը աղավաղեց.աղավաղեց․
— Այսինքն՝ ընդամենը մեկ ձայն է պակասում, որպեսզի ես պատանդ դառնամ։ Շնորհակալ եմ ձեզանից։
Տիմակովը լուցկիով քվեաթղթերը վառեց։ Պիեռը վեր կացավ.կացավ․
— Ես մի առաջարկություն, ունեմ,— ասաց նա։
Նա լռեց ու շարունակեց.շարունակեց․
— Բրիժիտ և Վիկտոր, գնացեք, ինձ սպասեք կողքի սենյակում…— Բրիժիտը վեր կացավ, Վիկտորը հետևեց նրան։
— Պա՞րզ է։ Ձեզ մնում է միայն ձեր միջև քվեարկել։
Բանալին երկու անգամ դարձնելով, դուռը փակեց։ Վիլկերը վեր թռավ.թռավ․
— Դա անարդար բան է,— գոչեց նա,— դու իրավունք չունես այդպես վարվելու… Ընդամենը չորս հոգով ենք մնացել։ Բաց արե՛ք…
Պիեռի վարմունքն այնքան անսպասելի էր, որ մյուսները մի պահ ապշած էին մնացել։ Միայն Վիլկերն անմիջապես վեր թռավ։ Նա սկսեց դուռը թակել.թակել․
— Բաց արե՛ք…
— Համառելն իզուր է,— ասաց Տիմակովը։— Նա չի բացի։
Վիլկերը կատաղությամբ նայեց նրան.նրան․
— Դուք չեք գիտակցում, թե ինչ է կատարվում։ Կաուբախը ուր որ է կգա։
Դոկտորը հառաչեց.հառաչեց․
— Կինս հիվանդ է։ Ես չէի ուզում տնից դուրս գալ… Դուք ինձ ստիպեցիք…
— Ես էլ չէի ուզում այստեղ գալ,— ասաց Վիլկերը։— Ավելի լավ կանեի գնայի ֆիլմ նայելու։
Նա նորից թակեց.թակեց․
— Սիրելի Բրիժի՛տ, բաց արե՛ք…
— Հետները խոսեմ,— ասաց Ֆրանսուազը։
Նա Վիլկերին խնդրեց տեղը նստել և հաստատուն ձայնով ասաց.ասաց․
— Բաց արա՛, Պիեռ։
— Դու իրավունք չունես ինձ թողնելու։ Ես էլ եմ պատերազմել, ի՛մ ձևով։ Դու լավ գիտես…
Վիլկերը չարախնդաց.չարախնդաց․
— Ընդամենը երեք հոգով կմնանք։
Ֆրանսուազը շարունակեց.շարունակեց․
— Ես չեմ ուզում պատանդ դառնալ…
Տիմակովը հոնքերը կիտեց. կիտեց․ մի՞թե Ֆրանսուազն էր այդպես խոսում։ Նա էլ կորցրեց ինքնասիրությունը…
— Ինձ լսո՞ւմ ես, Պիեռ։ Դու իրավունք չունես ինձ թողնելու…
Վերջապես Պիեռը խոսեց.խոսեց․
— Համաձայն եմ, դուռը բացում եմ, բայց միայն դու կմտնես։
Մի պահ լռությունից հետո Վիլկերը դիմեց Տիմակովին.Տիմակովին․
— Ես էլ եմ սեռական հարաբերություններ ունենում։ Ես դեռ բիձա չեմ, ինչպես դու ես կարծում։ Հապա մի գեղեցիկ աղջիկ բեր ինձ, և դու կտեսնես…
— Ի՞նչ ես ուզում ասել,— կտրուկ հարցրեց Տիմակովը։
Վիլկերը չշփոթվեց.չշփոթվեց․
— Ուզում էի քեզ պատմել այդ մասին։ Ահա բոլորը։
Կաուբախի հեռավոր և աղոտ ձայնը, հիվանդանոցի միջանցքում խոսող բժշկի ձայնի նման, լռությունը խռովեց։ Կրունկի մի քանի չրխկոցներ և նորից լռություն։ Հանկարծ դուռը բացվեց և հայտնվեց Կաուբախը։ Նա խոշորացույցը քսեց այտին, աչքերը կկոցեց… Ֆրանսուազը գերմանացու հայացքը զգաց իր վրա։ Նայեց նրա աչքերի մեջ և աչքերը մշուշվեցին… Ամուսնու մահվան բոթը վերապրեց։ Այն պահին եղած յուրաքանչյուր իրը նորից տեսավ։ Հիշեց ամեն մի խոսքը։ Չէր լացել, որովհետև անզոր կատաղությունը կծկել էր նրա նյարդերը։ Այսօր առաջին անգամ զարթեցնում էր այդ հուշերը։ Իսկ մինչ այս պահում էր որպես դարման։ Ժամն էր արդեն օգնություն կանչելու։ Նա զգուշորեն Կաուբախին խավարի միջից դուրս հանեց և խորը շունչ քաշեց։ Նա պատրաստ էր։
Դոկտորը սկսեց պատառաքաղի հետ խաղալ։ Նա գիտեր, որ Կաուբախն իրեն էր նայում։ Փորձեց պաղարյունությունը չկորցնել. չկորցնել․ «Թողնել, որ այս զզվելի պահն անցնի»։ Աչքերը չռեց և մտածեց կնոջ մասին։ Արյան հորձանքը պղտորեց նրա ուղեղը։ Ուզում էր խոսել, ասել իրեն շրջապատող մարդկանց, որ հայտնեն իր կնոջը, մխիթարեն նրան, բայց կարծես մղձավանջի մեջ լիներ և կարծես լեզուն պոկված էր։ Ուշադրությունը կենտրոնացրեց պատառաքաղի ցատկերին. ցատկերին․ ավելի ու ավելի նյարդային էր սեղանին խփում։ Անկարող էր մտքերը հանգուցել…
Պիեռը, սեղմված կոկորդով, զգում էր, թե Կաուբախից եկող ջերմությունը ինչպես է ճնշում իրեն։ Ակամայից ձեռքը դրեց կրծքին, որպեսզի թաքցնի շքանշանները։ Նա այստեղ էր, այդքան զոհաբերություններից հետո, անպաշտպան կծկված։ Մի անսահման խղճահարություն համակեց նրան։ Կաթիլ֊կաթիլ հոսող արցունքն զգաց ձեռքի վրա։ Փորձեց զսպել, բայց իզուր։ Ամեն մի կաթիլի այրոցը զգաց իր այտերի վրա։
Վիլկերը, քրտնած մարմնով, կարծում էր, թե ուր որ է, սիրտը կպայթի։ Թաքուն նայեց Կաուբախին, փորձելով նրան համոզել, որ ինքը վախենում է, որ ինքը մարդկային արարած է… Ֆրանսուազի համար պատրաստած չեկը բռնել էր ձեռքին։ Եթե Կաուբախը որպես պատանդ իրեն վերցնի, մի տեսակցություն կխնդրի և չեկը կսահեցնի ձեռքերի մեջ. մեջ․ «Գերմանական զինվորների այրիներին»։ Իսկ Կաուբախի համար մի ուրիշ, ավելի կարևոր չեկ կգրի։ Իր գյուղական տունը կնվիրի գեստապոյին… Դիմադրության մասնակիցներին կմատնի… Եվ վերջապես պետք կգա գերմանացիներին…
Բրիժիտն արհամարհանքով էր պատասխանում Կաուբախի հայացքին։ Կհամարձակվի՞ իրեն որպես պատանդ վերցնել։ Չի՛ կարող պատահել։
Տիմակովը կանգնած հանգիստ ծխում էր։ Նա կարողացել էր տիրապետել ինքն իրեն և գազանային հրճվանքով իր «ներքին աշխարհի» շնորհիվ ստացած հոգեկան անդորրն էր վայելում։ Նույնիսկ չէր մտածում այն մեռյալների մասին, որոնց սիրել էր։ Մխիթարվելու համար օգնություն չէր կանչում։ Նրանց կարիքը չուներ։ Նա համարյա ուզում էր պատանդ դառնալ, և առանց ապաշավի, առանց մի խոսքի գնդակահարվել դռան առջև։ Գուցե մի քանի րոպե էր մնացել ապրելու։ Եթե կարողանա նույն անդորրով այդ մի քանի րոպեն ապրել (դրանում վստահ էր), ապա ջանքը կհատուցվի։ Միայնությունը, մտածմունքների տասը տարին՝ այս մի քանի րոպեի համար։ Արժե՛ր։ Նրա սիրտը համաչափ էր խփում, մաշկը չէր քրտնել, միտքը խռովված չէր։ Նա հեշտանքով սիգարի ծուխն էր փչում։ Մահվան խորհուրդի մասին չէր մտածում։ Սկի՞զբ։ Վե՞րջ։ Ի՜նչ կարևոր է։ Կտեսնե՛նք, էլի։ Մի երկու վայրկյան փորձեց մտածել իր սիրած հեղինակների մասին, որոնք մեռած էին։ Ո՛չ, ո՛չ,— մտածեց նա։— Ես իմ մահով կմեռնեմ։ Մի հստակ մահ՝ առանց հեգնանքի։ Ինքնասպանություն՝ առանց մտածելու միջոցների անպատեհության մասին։ Մի պատշաճ և ազդու ինքնասպանություն։ Տիմակովը գոյություն ունի։ Տիմակովն այլևս չկա։ Նա սավառնում էր և կատակելու ցանկություն ուներ։
Կաուբախը թեթև հազաց և խոշորացույցը դրեց դաշնամուրին։ Նրա ամբողջ մարմինը ձգվեց։ Նիհար դեմքի վրա ամենափոքր մկանն անգամ խաղաց։ Հայացքը մնաց հեռվում, կարծես նա չէր խոսում։ Հատու ձայնը սեփական կոկորդը քերեց։ Նա ասաց.ասաց․
— Պարոնայք և տիկնայք, դուք ազատ եք։
Սենյակից դուրս գալուց առաջ, ավելացրեց.ավելացրեց․
— Մեղավորներին քիչ առաջ բռնեցին։
Արձանների պես քարացած, միանգամից չանդրադարձան նրա խոսքերին։ Կաուբախի հեռացող ոտնաձայները լսեցին։ Նրա արձակած հրամանները լսեցին։ Գիշերվա մեջ անհետացող բեռնատարների հռնդոցը լսեցին։
Բրիժիտը վեր կացավ, պատուհանից նայեց դուրս.դուրս․
— Այլևս մարդ չկա, բոլորը գնացել են։
Դոկտորը պատառաքաղը դրեց և ասաց.ասաց․
— Կնոջս զանգ տամ։
Վիլկերը անձեռոցիկով երեսը սրբեց, շապիկի կոճակները կոճկեց և ուղղեց փողկապը։ Պիեռը վարանոտ քայլերով ուղղվեց դեպի լողասրահ։ Ֆրանսուազը և Վիլկերը չէին շարժվում։ Տիմակովը սիգարի մոխիրը թափեց մոխրամանի մեջ։
Դոկտորը հեռախոսը միացրեց.միացրեց․
— Դո՞ւ ես… Գիտեմ, ուշ է… Առանձնապես մի բան չէր, հետո՛ կպատմեմ…
Լսափողը կախեց։ Վիլկերը մի համար հավաքեց.հավաքեց․
— Խե՜ղճ կին, խե՜ղճ կին, եթե իմանաս, թե մեզ ինչ պատահեց… Պատկերացրու…
Նա երկար բացատրեց և դարձավ Բրիժիտին.Բրիժիտին․
— Կինս հարցնում է, թե ապարանջանը քեզ դուր է եկե՞լ։ Վաղը կգա քեզ տեսնելու…
Նա կախեց լսափողը, ճակատի քրտինքը սրբեց.սրբեց․
— Ա՜յ քեզ երեկո, ա՜յ քեզ երեկո…
— Կարևորն այն է, որ մենք ողջ և առողջ ենք,— ասաց Վիլկերը։— Ճիշտ չե՞մ ասում, դոկտոր։
Դոկտորն աչքերը չռեց.չռեց․
— Ճիշտ ես ասում,— ասաց նա։
Ֆրանսուազը մտախոհ էր։ Վերջապես ասաց.ասաց․
— Ես միտք եմ անում, թե Կաուբախն իրո՞ք պատանդներ վերցնելու ցանկություն ուներ։
— Ոչինչ։ Ես ինքս ինձ հարցնում եմ։
Վիլկերը մռթմռթաց.մռթմռթաց․
— Իհարկե, ուզում էր… Այդ տեսակ վայրենիները…
— Ո՜չ,— պատասխանեց Տիմակովը։— Ոչ ոք։
Նրանք զարմացած և նեղված իրար նայեցին։ Տիմակովն ավելացրեց.ավելացրեց․
— Ոչ ոք, որովհետև արդեն պարետային ժամ է։ Մենք ստիպված ենք գիշերն այստեղ անցկացնել։
Վիլկերը վեր թռավ.թռավ․
— Ճիշտ է ասում։ Պարետային ժամ է։ Ես այդ մասին չէի մտածել։
Նրա դեմքը փայլեց.փայլեց․
— Այդ Տիմակովը ոչինչ չի մոռանում։
— Մոտ ե՛կ, Վիկտոր,— ասաց Վիլկերը,— մի կտոր վերցրու։ Տրամադրությունդ կբարձրացնի… Ես էլ քաղցած չեմ, բայց մի կտոր էլ կվերցնեմ… Պետք է վերջացնել այս կարկանդակը։ Բժիշկ, հասկացրու նրանց, որ ճիշտ եմ ասում։
Դոկտորը լուռ էր, հետո պատասխանեց.պատասխանեց․
— Վիլկերը ճիշտ է ասում։ Ստիպիր քեզ ուտել։ Կնոջդ տարեդարձն է։
— Ինչպե՞ս ես։
Ֆրանսուազը այնպես նայեց նրան, կարծես առաջին անգամ էր տեսնում։ Մազերը ետ գցեց և ժպտաց.ժպտաց․
— Ոչինչ,— ասաց նա,— իսկ դո՞ւ։
— Ինչո՞ւ ես լալիս։ Պետք չէ… Աչքերդ սրբիր։
Ուզում էր Բրիժիտին թողնել, բայց վերջինս ավելի ամուր կառչեց նրանից։ Հետո թողեց.թողեց․
— Դու ինձ սիրո՞ւմ ես։
Նրանք վերադարձան հյուրերի մոտ։ Վիլկերը բաժակը բարձրացրեց։
— Մենք դժվարին պահեր ապրեցինք,— ասաց նա։— Պետք է մոռանալ… Պետք է ամեն ինչ մոռանալ… Հասկանո՞ւմ եք… Պատերազմ է… Պետք է ետ֊ետ գնալ… Ուրեմն այսպես. այսպես․ մենք հենց նոր եկանք… Ամեն մեկը մի փոքրիկ նվեր է բերել… Անկեղծորեն… Բրիժիտի տարեդարձն է… Մենք սեղան ենք նստում և սկսում կարկանդակից… Անկեղծորեն…
Տիմակովն իր բաժակն առավ և գնաց հյուրասենյակի կիսախավարի մեջ։ Նա բոլորին տեսնում էր։ Մի կում խմեց։ Ի՜նչ տարօրինակ է այս բոլորը,— մտածեց նա։— Օրինակ Վիլկերը։ Պատրաստված մարդ է… Հանգիստ կյանք է վարել։ Կարդացել է… Գուցե փիլիսոփա է։ Մի բան որոշակի է. է․ իր ամբողջ կյանքում մրջյուն անգամ չի տրորել… Ահա Վիլկերն ինչպիսին որ կա… Նա անցնում է իմ կողքով, և ես նրան հրում եմ։ Վիլկերը, որ հիսուն տարի առանց ձայնը բարձրացնելու ապրել էր, փոխվում է։ Նա գունատվում է, գործում է, հրում է ինձ… Գրեթե ինձ սպանելու ցանկություն ունի։ Հապա տարօրինակ չէ՞… Ինչո՞ւ։ Բնազդն է… Բնազդը… Բայց դպրոցում մեզ բնազդը զսպել չեն սովորեցնում։ Վա՛հ, կյանքի օրենքն է… Մենք բոլորս գիշատիչներ ենք… Փոքրիկ, սիրուն, լավ վարժեցրած գիշատիչներ, և մենք շղթայի կարիք չունենք։ Մեր շղթան կոչվում է կարգուկանոն… Մենք ենթարկվում ենք միֆերին… Օձերի պես տարիներ շարունակ մնում ենք անշարժ… Հետո, միանգամից, ցատկում ենք մեր զոհի վրա… Լավ կամ վատ՝ մարսում ենք և թաղվում մեր անշարժության մեջ ու մոռանում… Ինչ֊որ բան դեռ խախուտ է… Իսկապես, ինչ֊որ բան դեռ խախուտ է… Իսկապես, իսկապես, ինչ֊որ բան դեռ խախուտ է…
:::<i>1959</i>
