Changes
{{Վերնագիր
|վերնագիր = Սողոմոն թագավորի մատանին
|հեղինակ =[[Կոնրադ Լորենց]]
|թարգմանիչ = Ալբերտ Խաչատրյան (ռուսերենից)
|աղբյուր = [[«Սողոմոն թագավորի մատանին»]]
}}
{{Սրբագրել}}
Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ [[Ծրած տեքստերի հղումների պահոց]]֊ում։
==Առաջաբան==
Մարդկանց պես գրքերն էլ ունեն իրենց անկրկնելի ճակատագրերը։ Որոշ գրքերի կյանքը կարճատեւ է, եւ մենք իսկույն մոռանում ենք նրանց գոյությունը։ Մի մասն էլ, լավագույն բարեկամի նման, մարդուն ուղեկցում են ամբողջ կյանքի ընթացքում, իսկ հետո շարունակում ծառայել նրա որդիներին ու թոռներին։ Գրքեր էլ կան, որոնք սիրվել են մանուկ հասակում եւ մնացել են սոսկ մանկական հիշողություններում։ Կան եւ այնպիսիները, որոնք կրկին ու կրկին մենք հայտնագործում ենք պատանեկան հասակում, հասուն տարիքում եւ մեր կյանքի մայրամուտին։ Այդ գրքերը, իրենց յուրաքանչյուր նոր հրատարակությամբ, ասես նորից են կյանքի կոչվում։ Դրանք իրենց վրա կրում են տարբեր երկրների, տարիքի ու հակումների ընթերցողների մշտական գնահատանքի ու հետաքրքրության կնիքը։
Այդպիսի երջանիկ ճակատագիր ունեցող գրքերի թվին Է պատկանում նան․ Կո&րսւդ Լորենցի «Սալոմոն թադավորի մատանին» գրքույկը։ Թեպեա քտոորդ դարից քիչ ավել՚լ Է, ինչ այն դոյություն ունի, սակայն այգ ժամանակաշրջանում լայն ճանաչման ու դնաճատանքի Է արժանացել աշխարհի բազմաթիվ երկրնեւփ ընթերցողների կողմից։ Աոաջին անգամ այդ գիրքը հրատարակվել Է ոչ թե Ավստւփայում՝ հեղինակի հայրենիքում, այլ Մեծ Բրիտանիայում։ Գա եղել Է 1852 թվականին։ 1957 թվականին գիրքը վերահրատարակվել Է անգլերեն, մի քանի հրատարակություններ քննություն են բոեել այլ լեզուներով․ 1970 թվականին ւաաերեն թարգմանությամբ հրատարակվել Է «Զնանիե» հրատարակչության կողմից։
3
Իսկ ո՞րն է 25 տարի անընդհատ այդ գրքին աղեկցող
ՈՐ
մշտական հաջողության գաղտնիքը։ Բանն այ՚ւ դոմոն թադավորի մատանին» դրական այնպիսի մի ժանրի լավագույն նմուշներից է, որն առաջացել է ժամանակակից գիտության ծաղկման եւ XX դարի մարդու ամենօրյա կյանքի մեջ դրա էլ ավելի խորը թափանցելու շնորհիվ։
Սեր օրերում գիաա․թ;ուեո դսւդսւոսմ է լաբորատորիաների պատերի ներսում կատարվող եւ «հասարակ մաե– կանացաներին» անհասանելի ինչ֊որ գաղտնիք լինելուց։ Այսօր դիտական յուրաքանչյուր քիչ թե շատ նշանակալից հայտնագործության կարն էւսմանւ՚յեամ դաոնամ է ընթերցողների ամենալայն շրջանների սեփականությունը։ Գիտահանրամատչելի հանդեսները, որոնց թիվ" օրեցօր անում է, դաոնում են աոավել մասսայական ընթերցանության տեսակներից մեկը։ Ամեն օր լրադրերն ու հեռուստատեսությունը մեգ ծանոթացնում են աստղադիտության, ֆիդիկայի, կենսաբանության ամենաբարդ կոնցեպցիաներին, որոնք դեռ բոլորովին վերջերս խորհրդավոր կտրող էին թվալ ոչ մաս– նա դետ մարդուն, եւ պատշահ սոսկ խիստ հատուկ դիտական տրակտատի էշերին։
ժամանակակից գիտության ն՚Խւքասքները հասանելի ու հասկանալի դարձնել ամենքին, ընթերցողին հրապարել դիտական որոնումների մթնոլորտով, նրանց մեջ ձդտում արթնացնել շրջապատող աշխարհի խոր ճանաչման հանդեպ, ահա այն հիրավի սրբադան խնդիրները, որոնք արդ ծառացել են իրենց դործին նվիրված դիտնւսկանների առջեւ։ Կոն– ոււդ Լորենցը պատկանում է հենց այդպիսի հետադոտողների թվին։ «Մի՛՛թե էրււլոդը, ու՝ նպատակադրել է կենդանիների մասին իմանալ ավելի շատ, քան հայտնի է որեւէ մեկին, չպետք է մարդկանց հաղորդի կենդանիների ինտիմ կյանքի վերաբերյալ իր ունեցած դիտելիքները։ վերջիվերջո, յուրաքանչյուր դիտնական իր պարտքը պետք է համարի հանրամատչելի ձեւով լայն հասարակությանը պատմել այն մասին, ինչով զբաղվում է»,— դրում է հեղինակը իր դրքի առածաբանում։
Որպեսզի իր դիտության մասին դրի բոլորի համար, դիանականին բավական չէ պրոֆեսիոնալ լինել միայն իր 4
բնագավառում; Նա պետք է ունենա նաեւ դրոդի տաղանդ։ Աոարկայի հիմնավոր իմացություն, գրելու իսկական ձիրք․ այս հատկանիշներ դարմանափորեն զուգակցվում են Կ․ Լո– րենցի հարուստ անհատականության մեշ։ Նա սււււացել է հիմնավոր կրթության, բացի Վիեննայի համալսարանի կենդանաբանական ֆակուլտետից, ավարտեւ է նաեւ փիյիսոփա– յությտս ու բժշկության ֆակուլտետները։ նրա դիտական գործունեությունը արժանացեւ է համաշեւտւրՏայրն ճանաչման, աշխատելով որպես Զեեւիզենի (ԳՖ>) համեմատական ֆի– դիոլոդիայի ինստիտուտի դիրեկտոր, Կ․ Արենցը ընտրվել է ամեւփկսււն եւ դանփսպ։;տՏ թռչնաբանս։ կան ընկերությունների, Հնդկաստանի կենդանաբանական ակադեմիայի, Շվեյցա– րիայի գիտությունների ակադեմիայի եւ ՅՈԻՆԵՍԿՕ֊ի անդամ։ 1973 թ․ արժանացել է գիտական բեղմնավոր գործունեության համար արվող բարձրագույն սուս՜՝ դեւ ներեց մեկին՝ Նոբելյան մրցանակի; 19րպես պրոֆեսիոնա) գրող Կ․ Լա՚ենցի հեղինակության մասին է վկայում այն փաստը, որ նա հանդիսանամ է գրողների գերմանական սաոցեացիայի իսկական անդամ; Ս՛եր ընթերցողին հայտեի է Կ․ Լորենցի մի այլ տաղանդավոր դիրք՝ «Ս՛արդը դանում է իր բարեկամին», որը 1971 թ․ հրատարակել է «Սիր» հրատարակչությունը։
Ընթերցողն, անշուշտ, սեփական կարծիք կկազմի «1)ո– ղոմոն թադավորի մատանին» դրքի դրական արժանիք՛ների մասին։ Ըստ իս, այս․ ընդունակ է հափշտակել յուրաքանչյուրին, ռվ սիրում է բնությունը ե– անտարբեր չէ կենդաՏտ– կան աշխարհի գաղտնիք նւերի նկատմամբ։ Հետաքրքիր է մի այլ մանրամասն։ Լինելով մեզնից յուրաքանչյուրի համար գրավիչ եւ մատչելի ավարտուն դեղար–․|եստական դործ, դիրքը աշխույժ հետաքրքրություն է ներկայս։ց՚ն։ււմ պրոֆեսիոնալ կենդանաբանների Տամար։ Գրվելու պահից Կ․ Լորենցի տաղանդավոր գիտահանրամատչելի գրքերը կարեւոր դեր խաղացին կենդանիների վարքագծի էությանը վերաբերող նոր ա այդ ժամանակ անսովոր հայացքների տարածման գործում։ Այդ աոթիվ հեղինակը Գ»՚եց հետեւյալը, «երկու գրքերս 1;յ՝ թե՛՛ «Սողոմոն թաղավորի մատանին», թե՛ «Մարդը դանում է իր բարեկամին», կարելի է դիտել որպես ոչ մեծ ե միանգամայն համեստ ներդրում էթոլոգիայում։ Ինձ քո1յլ «մ՛ տալիս այդ
5
՛մասին խոսել այն պատճառով, ու՝ շատ բնախույզների եմ ճանաչում, որոնք ուշադրություն դարձրեցին մեր գիտության վրա հատկապես շնորհիվ տյդ գրքերի»։ «Սողոմոն թագավորի մատանու» վկայակոչումը այսօր էլ կարոդ ենք գտնել խիսա գիտական բազմաթիվ հոդվածներում ու գրքերում։ հեղինակի անհատականության ինքնատիպությամբ ու մեղմ հումորով երանգավորված անմիչական ոճը մասնագետ կենդանաբաններին չխանգարեց նովելների այդ ժողովածուում տեսնել փաստերի առատություն եւ բեղմնավոր գաղափարների հա– րըստաթ)ուն, որոնք շուրջ քառասուն տարի աոաջ էթոլսգիա– յի՝ կենդանիների վարքագծի սասին գիտության հիմքը հանդիսացան։
Քիչ գիտնականների է բախտ վիճակվել որպես գիտսպաս նա՛ ուղղության հիմնադիր կենդանության օրոք համընդհանուր ճանաչման արժանանալ։
Կ․ Լորենցը հենց այդպիսի հետազոսադների թվին է պատկանում։ Մեր դարի 30֊ական թվականներին, երբ կենդանաբանները, հոգեբաններն ու ֆիզիոլոգները կենդանիների վարքագիծը գանագան տեսանկյուններից խիստ գիտական նկարագրության ու անալիզի ենթարկելո՛ւ համար ամենաա– ոաջին փորձերն էին անում, Կ․ Լորենցը հանդես է գալիս հիմնարար մի քադվածաշարով, որտեղ կենդանիների վարքագծի խնդիրը քննարկվում է իր ողջ ամենաբարդ բազմազանությամբ։ Կ․ Լորենցի հիմնական հավատամքը կայանում է»՝ նրանում, որ մենք կենդանիների ներքնաշխարհն ու վարքագծի շարժառիթները չենք կարող հասկանալ այն՛քան ժամանակ, ք՛անի դեռ չենք թողել ֆիզիոլոգի֊սյի եւ կենդանա– հոգեբանական լաբորատորիաները եւ փորձակենդանիներիս ւսզաաել անձուկ վանդակներից եւ փորձարարական սարք՛երից։ Միայն ազատ կենդանին կարող է դիտողին լիովին ցուցադրել իր հոգեբանության ամբողջ հարստությունն ա բարդությանը։
Ինքնին հասկանալի է որ այդ իմաստով ամենամեծ հնարավորություններն ընձեռում են կուսական բնության մեջ կատարվող դիտումները, որտեղ միջավայրի եւ իր նմանների հետ ունեցած կենդանի էակի կապը դրսեւորվում է առավել ներդաշնակ ու բնական։ Սակայն կարող ենք մասնակիորեն պարզեցնել մեր խնդիրը, մեզ հետտքրքրող կենդանիներին
6
պասելով տանը, ո&ար֊ավուփն չափ չսահմտսափտկելով նրանց շարժվելու եւ գործելու ազատությունը։
Սակայն այդ ամենը սոսկ միջոց է, որը հնարավորություն է տալիս ճանաչելու իրերի իսկական էությունը։ Իսկ, բսա էության, ի՞նչ պետք է հասկանա էթոլոգը, ուսումնասիրելով կենդանիների վարքագիծը։ Այստեղ Կ․ Լորենցը իրար հետ սերտ աոնչ՚վսդ մի քանի խնդիր է տեսնում։ Նախ եւ առաջ էթոլոգներին սպասվում է պատասխանել դեռեւս անտիկ գիտնականների կողմից առաջ քաշված հարցին․ «Ի՞նչ է բնւսզ– դը»։ Այնուհետեւ՝ անհրաժեշտ է իմանալ՝ իր արարքներում կենդանին արդյոք սոսկ այդ տխրահռչակ «բնազդո՛վ» է ղեկավարվում, թե գոյություն ունեն նաեւ այլ գործոններ, որոնք կարեւոր դեր են խաղում կենդանի էակների վարքագծում; Հավանաբար բնազդական ռեակցիաների հետ մեկտեղ, որոնք ի ծնե հատուկ են կենդանուն, նրա կյանքի ըս– թացքում ձեւավորվում են նաեւ ուրիշները, որոնք որոշակի անհատական փորձ կամ ուսուցում են պահանջում իրենց զարգացման համար; Այստեղից էլ երրորդ խնդիրը՝ իմանալ, թե ինչպիսի փոխհարաբերություն գոյություն ունի վարքագծի բնազդական, բնածին ձեւերի եւ այն ռեակցիաների միջեւ, որոնք ձեռք են բերվում կենսափորձով։ Ինչպե՞ս է ձեւավորվում առանձնյակի վարք՛ագծի արտասովոր խայտաբղետությունը նրա․ կյանքի ընթացքում՝ ծննդյան պահից մինչեւ հասունանալը։
Սակայն, պատասխանելով այդ բոլոր հարցերին, հանդիպում ենք մի շարք այլ, ոչ պակաս հետաքրքիր ու կարեւոր խնդիրների; Դրանցից մեկն այն է, թե հատկապես ինչպես են կենդանիները վերաբերվում միմյանց։ նրանց փոխըմբռնումների պատճառը արդյո՞ք լոկ բնածին ազդանշանների փոխանցումն է, թե այստեղ դեր են խաղում նաեւ անձնական կապվածությունը, համակրանք՛ն ու հակակրանքը։ Ո՞րն է կենդանիների «լեզվի» եւ մարդկային լեզվի միջեւ եղած նմանությունը եւ արմատական տարբերությունս։
Վերջապես, եթե կենդանական աշխարհի էվոլյուցիան պատկերացնենք որպես զարգացում ամենապարզ միաբջիջ էակներից մինչեւ բարձրագույն ողնաշարավորները (այդ թվում նաեւ մարդը), ապա միանգամայն բնական է դաոնում գիա–
7
հականների ցանկությանը՝ իմանալ, թե օրգանակաՏ Էվոլյուցիայի պրոցեսում ինչպե՞ս Է վերափոխվել կենդանիների վարքագիծը։
Հիրավի, բնության այդ անծայրածիր ճանապարհի հե՞ց սկզբում տեսնամ ենք ամենապարզունակ ավտոմատների վարքագծով Էակների, իսկ վերջում՝ հոգեբանական ամենանուրբ կաոուցվածք ունեցող կենդանիների, մի բան, որ նրանց հնարավորության է ընձեռում մի ակնթարթում հարմարվելու արտաքին միջավայրի ամենաանսպասելի ու միանգամայն նոր փոփոխություններին։
Այսւոեղ թվարկված հարցերից ֊ շատերը գիտնականներն առաջ էին քաշել դեռեւս Կ․ Լորենցի հիմնարար աշխատությունների երեւաս գալուց առաջ։ Նրա անմիջական նախորդներն էին Չ․ Ոփտմենը եւ Ու․ Կրեգը՝ Միացյալ Նահանգներում, Յա․ Իքսկյալն ու 0․ Հայնրոթր՝ Գերմանիայամ, Ջ․ Հաքսլին՝ Անգլիայում։ Դժվար է՛ գերագնահատել նաեա;ն ագգեցությանը, օր Կ․ Լորենցի վրա թալել է Ջ․ Դարվինի տեսակների ծագման տեսությունը։ Սակայն Կ․ Լորենցի մեծագույն ծառայությանը կայանամ է նրանում, որ նա, վե– րոԶիշյալների ե իր բազմաթիվ այլ նախորդների ու ժամանակակիցների աշխատություններից վերցնելով ամենաէակա– նր, ստեղծեց տեսական մի կաո համակարգ։ Հենց դրանով էլ գիտնականին հաջողվեց հստակորեն արվագծել նոր գիտության գործունեության ասպարեզը եւ ցույց տալ որոնումների ուղղություններն ու աոավել հրատապ խնդիրների լուծման հիմնական ադեները։ «Աշխատանքիս ծառայությանը ես տեսնում են նրանում,– գրել է Կ․ Լորենցը,— ա՝ այն հետազոտությունների լայն ասպարեզ է բացում մի բնագավառում, որը մինչեւ վերջերս դժվարահաս Էր»։
Լեսելով մտքի փիլիսոփայական կերավածքի տեր խոշոր գիտնական, Կ․ Լորենցը չի կարող կանգ առնել կես հանա– պսւրհին եւ հայացքը շաղղել մարդու վարք՛ագծի էվոլյուցիայի եւ յուրահատկության հեա եապվտծ հետաքրքրագայն պրոբլեմների ոլորտը։ Որպես եենսարանական տեսակ, մարդս առաջ է եկել կենդանական աշխարհից՛, այնպես որ ոչ մի հիմք չանենք ժխտելու կենդանիների ե մտրդա ․ վարքագծի
Տ
ժաոա&գոոլաթյւս&ը։ եթե դա այդպեււ է, ապա կենդանիների վարքագծի մեխանիզմների խոր իմացությանը մեգ անհրաժեշտ բանալի է տալիս մարդու վարքագծի ձեւավորման եւ էվոլյուցիայի ուղիները հասկանալու համարյ Իսկ չէ ոտ՝ մարդը «բանական մարդ» դարձավ հատկապես իր վարքագծում տեղի ունեցած փոփոխությունների շնորհիվ, սովորեց պատրաստել բազմապիսի գործիք՛ներ եւ օգտագործել ըստ նշանակության, կրակ ստանալ, հացահատիկ ու բանջարեղեն աճեցնել, ընտելացնել կենդանիներին։ թարմանայի չէ, որ դեռեւս 8․ Դարվինի աշխատություններում առաջ քաշված մարդկային վարքագծի էվոլյուցիայի պրոբլեմը մեր օրերում գնալով ավելի հա հախ է գրավում էթոլո գների ու կենդանա– քաւթնբաններհ ուշադրությունը։ Այդ թեման միշտ էլ շատ հարազատ է եղել Կ․ Լորենցին։ Դրա հետ կապված այլեւայլ խնդիրների թվում» Լորենցին առանձնապես Քեսւաքր՜քրռւմ է մարդկային տարբեր ծեսերի ծագման խնդիրը (օրինակ, ող– ջանելա ծեսը), ինչպես նաեւ մարդկային բարոյականության առաջացման եւ էվոլյուցիայի ազիները։ Այդ նյութի վերաբերյալ հեղինակի մի քանի հայացքներին ընթերցողը կարոդ է ծանոթանալ այս գրքի վերջին գլխում, ինչպես ն»սեւ «Օ՚ե– սեւփ էվոլյուցիան կենսաբանության եւ կուլտուրայի բնագավառներում», հոդվածում, որը հրատարակվել է «Պրիրոդա» ամսագրի 1969 թվականի 11֊րդ համարում։ Հարկ է նշել, որ թեպետ Լորենցն այստեղ մեկնաբանությաններամ զուրկ չէ դիտողականությունից ու սւ՚ամաաթյանից, կենդանիների ռւ մարդու վարքագծերի միջեւ անցկացրած որոշ համեմատություններ, ավելի խոր մաորելիս, կարոզ են բավական մակերեսային թվալ։ Այդ հանգամանքը բազմիցս առիթ է հանդիսացել կենդանիների վարքագիծ» ճեաագոաոդ սովետական եւ արտասահմանյան գիտնականներին քննադատելա Լորենցի գիտահանրամատչելի ստեդծսւգււրծաթյանները:
այր օրերում, երբ էթոլոգիան դաոնում է գարգացած գիտության, որով զբաղված է պրոֆեսիոնալ գիտնականների մի ամբողջ բա&ակ, ռչ բոլորին է հաջողվում խասափել կեն– դանիների նկատմամբ՝ որպես հետազոտությունների համար ան– դեմ «նյութի», զուտ ուտիլիտար վերաբերմունք ցացաբերե–
3
լացտ նման մոտեցումը բացարձակապես քաւՐթ է Կ– 1ո;․՝ն&~ ռհձ, որի ամյողշ ստեղծագործությունը եւ՚Փ&նրա&^ված է խիստ ա&հաաական մոտեցմամբ մեր «ստորադաս եղբայրների» քանղեպ, որպես սնֆակա6 անոատակա&աթյուՏ «Ատեցող էակների, էակնեւ՝, որոնք պաշտպանության, սիրո Ա հաՐ– Փսքւքի ե& արժանի։ Ահա սկգբսաղբյարը այն կատարելապես աոանձնաճաաուկ մթնոլորտի, ու՝ կուղեկցի ըՏթերցողին էն– աաղիասա գիտնականի աշխատանքների ե․ նւ>ա սիւ֊եյի սաների մասին գրված այս Խաշողի գրքի աոաջին էշից մինչեւ վերշի&ըյ
ծ․ 0, *1ԱնՕ"^
(ս
յ՚մասաաՏ արքա՜ Սողոմոնի «յԽ, ՚ Լհ *8վեյ աշխարՏՏ արար^սց հա, I․ թիթէոի Տեա իսսամ խ պճպԽ, ․ ԻՏչսյհս մարզիկ եՏ խոսում իրար 6հա*։
ՌեԱադ Կիպլի",
կյ։,,․։՛ տված աչն չի լեգենդը պատմում է, որ Դավթի որդի իմաստուն թագավոր Առղոմոնր «խոսեց նաեւ անասուն֊ ների հետ, թռչունների հետ–, սողունների ու ձեների հետ»։ Այդ տեքստի ոչ այնքան ճիշտ մեկնությունը, որը, չւ՚ւտ հա– վանական է, իրենից ներկայացնում է աշխարհի կենսաբա՛նական հնագույն հիշատակությանը, ծնունդ է տվել սքանչելի մի հեքիաթի, որ Սոզոմոն թագավորն ընդունակ է եղել մյուս մարդկանց անհայտ լեզվով խոսել կենդանիների հետ։ Սակայն ես հակված եմ այդ հեքիաթը ընդունելու ճշմարտության տեղ։ Ես բոլոր հիմքերն ունեմ հավատալու, որ Սողոմոնը հիրավի կարող էր զրուցել կենդանիների հետ, նույնիսկ առանց կախարդական մատանու օգնության, ։ւրի պատկանելիությունը նրան է վերագրում լեգենդը։ Ես ինքս կարող եմ նույն բանն անել, առանց դիմելու սեւ, թե որեւէ այլ մոգության։ (էստ իս, այնքան էլ հետաքրքիր չէ կենդանիներին հասկանալ ջանալու համար օգտվել կախարդական մատանուց։ նրանք կարող են գերբնական ուժերի օգնությունից չօգտվող մարդուն էլ շատ ավելի հրաշալի ու միանգամայն ճշմարտացի բաներ պատմել, քանզի ամենից գեղեցիկն ու զարմանահրաշը ճշմարտությունն է բնության մասին, որ գովերղել են մեր մեծ բանաստեղծները՝ երկրագնդի վրա գոյություն ունեցող այդ միակ իսկական կախարդները։
Ես բոլորովին էլ կատակ չեմ անում։ Եթե կենդանիների հասարակական տեսակի (X ազդանշանային կոդը» ընդհան–
Արւտեղ եւ հետագայում բանաստեղծությունների թարգմանությունը կպարիտ Սաբգսյանի։ Կ․ հԼ
Ո
րապես կարելի է լեզու կոչել, ապա այղ «բառարանը)) ուսումնասիրած մարդը կարող է հասկանալ կենդանիներին (այղ խնդրին է նվիրված գրքիս գլուխներից մեկը)։ Հարկավ, ցածրակարգ եւ ոչ հասարակական կենդանիները չունեն այն՛ պիսի մի բան, որը հարկ լիներ լեզու կոչել ամենաչայե իմաստով թեկուզն– աքն հասարակ պատճառով, որ նրանք ՛՜վին) չանեն ասելու։ Նույն պատճառով էլ անհնարին է որեւէ բան հաղորդել նրանց։ Անտարակույս, բացառիկ դժվար է որեւէ բան ասել, որն ի վիճակի լինի շարժել այդ «զեռունների» հետաքրքրությունը։ Սակայն հասարակական տեսակի բալ֊․՝: ։––մ։։ –՚,■■ –հ կաթնասունների ու թռչունների «բառարանը)) սովորելու միջոցով ապշեցուցիչ նմանակման ու վւոիւըձբռնման կարելի է հասնել։ Կենդանիների վարքագիծն ուսումնասիրող գիտնականների վերջին աշխատություններում այգ բանը դառնում է ինքնին հասկանալի եւ դադարում զարմանքի աղբյուր լինելուց։ Սակայն հիշողությանս մեջ չի խամրել վառ հիշատակը զվար՜ճալի մի միջադեպի, որն ինձ հանգեցրեց այն համոզման, որ իր տեսակի մեջ եզակի ու զարմանալի երեւույթ միանգամայն հնարավոր է։
նախքան այդ մասին պատմելը, ես պետք է նկարագրեմ այն իրավիճակը, որի ֆոնի վրա ծավալվեցին գրքումս նկարագրված դեպքերի մեծ մասը։ Ալտենբերգի շրջակա Դանու֊ բի երկու ափին հարակից հրաշալի երկիրը իսկական դրախտ է բնախույզների համար։ Գանոլբի ամենամյա գարնանային հորդացումներով պաշտպանվելով գյուղատնտեսության ու քաղաքակրթության հարձակումներից, ուռենու խ՛իտ անտառները, եղեգնի թփուտներով ծածկված ճահիճներն ու նիրհող ջրերը տարածվում են բազում քառակուսի կիլոմետրերով, նախապատմական վայրի մի կղզի Ստորին Ավստրիայի հենց կենտրոնում, կուսական բնութւան մի օազիս, որտեղ կարմիր եղջերուն ու այծյամը, ձկնկուլն ու ջրագռավը զգացել են նույնիսկ վերջին սարսափելի պատերազմի անակնկալները։ Այստեղ, ինչպես Վորղսվորդխ սիրած Լճերի Երկրռւմ,
1 Վորդսվորղ Ուիլյամ (1770֊1850) ֊ անգլիացի բանաստեղծ,
անգլիական ռոմանտիզմի կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը։ ,
12
I
ճլախոտի մեջով Վ&ՏԸԸ բաղն է ճզվաւմ, Թեվաւկնեբն են փայլում հանկարծ գայլաձկան, Քկնկուլն է թռչում հորիզոնին կապույտ՝ Տեգի նման վիզը առաջ ձգած։
՛Հազվադեպ է հաջողվում ծեր Եվրոպայի հենց սրտում հո։նդ՚։պ(ղ այդքան կուսականորեն ամայի վայրերի։ (հյստեէւ տարօրինակ հակադրություն Է նկատվում բնապատկերի ու տեղանքի աշխարհագրական դիրքի միջեւ, իսկ բնախույզի աչքի համար այդ համադրությունը ավելի ցայտուն Է դարձնում վաղօրոք այսւոեղ բերված ամերիկյան մի քանի տեսակի բույսերի ու կենդանիների ներկայությունը։ Ամերիկյան ռոզ– գան հանդիպում Է մեծ քանակությամբ,, իսկ ջրի տակ նրան Է փոխարինում կան աղա կան Էլոդեյան․ ամերիկյան արեւա– պերկեսն՝ ու կատվաձուկը* սովորական բան են գետախոր֊ շերում, եւ մեր եզջերվի ֆիգուրի ինչ֊որ թանձր ծանրաշարժություն ձեզ հիշեցնում է, որ իր որսորդական կյանքի գագաթնակետին ․նրանց Իոսիֆ 1֊ը Ավստրիա բերեց մի քանի հարյուր գլուխ վապիտ^։
1 Արեապերկես կամ արեւաձկնիկ (՚ՕւեեօՏԱՏ ԽբՕքաՏ,) ֊ Հյուսիսային Ամերիկա/ում ապրող ամերիկյան ականջեղ պերկեսների ընտանիքին պատկանող ձուկ։ Կլիմայավարժեցված է ճ՛անուրի ստորին հոսանքներում։ Ականջեղ պերկեսների արուները պատրաստում են պարզունակ բներ եւ պաշտպանում էգի կողմից այնտեղ գրած ձկնկիթը։
2 Կատվաձուկ կամ գաճաճ լոքո (՚ճաւԱքԱՏ Ո6եԱւՕՏԱՏյ ֊ ծածանազ– ղիների կարգին պատկանող ձկնիկ։ Հիմնականում սնվում է ջրային միջատների թրթուրներով ու կակղամորթերով։ Հազվադեպ՝ մանր ձկներով։ Հայրենիքն է Հյուսիսային Ամերիկան, կլիմայավարժեցվել է Բելոռուսիայի եւ Արեւմտյան Ուկրաինայի ջրավազաններում։
3 Վասյիտա քՇնյ^ԱՏ ԸՅՈՅքԽոտւ՚Տ,) ֊ ազնվացեղ եղջերուների խմբի խոշոր եղջերու, մի ժամանակ Լայն տարածված Հյուսիսային Ամերիքբսյում, ներկայումս խիստ ոչնչացված մարդու կողմից։ Վապիտի մերձավոր աղ․ գակիցն է եվրոպական ազնվացեղ եղջերու Շտէ^ԱՏ 61ցթհսՏ–^> Հեղինակը ւյ;չաս։ի ունի, որ Եվրոպա սերված վասլիտան խաչաձեւվել Է եվրոպական եղջերվի հետ։
13
Չափազանց առատ է մշկամուկը^։ Այն այստեղ I; եկել րոհեմիայից, ուր առաչին անգամ բերվեց Հյուսիսային Ամերիկայից։ Օնդատրների պոչի ուժգին ճղփոցները, երբ նրանք
հարվածում են ւրի մակերեսին՝՛ ցանկանալով տագնապի ազդանշան տալ, միախառնվամ են եվրոպական պիրոլի մեղեդային սուլոցին։
Այդ ամենին ավելացրեք Գանուբի, Միսիսիպեի՛ այդ կորա֊ սեր եղբոր բնապատկերը, պատկերացրեք Լա & > ծանծաղ, ոլորապտույտ հունով հոսող հսկա գետը, նրա նեղ նավարկելի գետանցը՝ ի տարբերություն եվրոպական մյոււ։ գետերի, իր ուղղությունը անընդհատ փոփոխող, փրփրող ջրերի վիթխարի տարածքը, որ տարվա եղանակի հետ փոխում Է իր գույնը* գարնանը պղտոր, դորշ֊ղեղնավունից մինչեւ հստակ ամռանը, կապտականաչավունի ուշ աշնանն ու ձմռանը։ Այո, մեր ժո ղո վր դա կան երգերում գովերգված «կապույտ Դանուբը» գոյություն ունի սռս՚չ տարվա ցուրտ եղանակին։
Դետի քմահաճ կերպով ոլորապտույտ ժապավենը շրջապատված Է խազողի այգիներով ծածկված բլուրներով, որոնց բարձունքից վազ միջնադարյան երկու Դ՚ԱաԿ՝ Գրենֆեն֊ շտայնն ու Կրյուղենշտայնը մռայլորեն նայում են վայրի անտառների ու ջրերի վիթխարի տարածաթյուններին։ Ահա այն բնապատկերը, որի ֆոնի վրա ծավաւվեցին այս դըր– քում նկարագրված գործողությունները, բնապատկեր, որն ինձ թվում Է ամենագեղեցիկը աշխարհում, քանզի ամեն ոք իրավունք ունի ամենագեղեցիկը համարելու այն վայրերը, որտեղ նա անց Է կացրել իր կյանքի մեծ մասը։
Ամռան սկզբի մի շոգ օր, երբ իմ ընկեր ու օգնական դոկտոր Զայթցի հետ աշխատում Էինք վայրի սագերին վերաբերող ֆիլմի վրա, այդ հրաշալի վայրով շարժվում Էր
1 Մ՛շկամուկ կամ օնղատր (՚ՕոժՅե՜Յ 21եշէհ1ՇՁ^յ շս՚տ խո՛շոր ջրսւ– մուկ, արժեքավոր մուշտակի արդյունահանման համար* Մեծ քանակությամբ վաղուց ի վեր արդյունահանվում Է իր հայրենիքում՝ Հյուսիսային Ամերիկա յում։ Կլիմայավարժեցված ^ Եվրոպա յում, 30֊ական թվականներից՝ Սովետական Մ իությունում։ Այժմ՝ սովորական, տեղ֊տեղ ԱւՎմ֊ի տերիտորիայում մեծ քանակությամբ, եվրոպական մասից մինչեւ Հեռավոր Արեւելք։
14
է
չափազանց արտասովոր մի թափոր, նույնքան արտասովոր, որքան բնապատկերն ինքը։ Առջեւից գնում Էր խոշոր շիկակարմիր մի գամփռ, որն արտաքինով Ալյասկայի Էսկիմոս– յան լայկա Էր հիշեցնում, սակայն իրականամ ավստրալիական ու չինական ցեղերի ի։առնածին Էր։ նրանց ետեւից լողավարտիքով երկու մարգ տանում Էին կանոէ, իսկ նրանց ետեւից էլ սեփական արժանապատվության զգացմամբ մի բան, որն այնքան հատուկ է նրանց ցեղին, համաչափ քայլում էին մի տասնյակ դեռահաս սագեր։ Տասներեք ծվծվա– ցող պստլիկ կռնչան բադիկ, վախենալով ետ մնալ ու աշխատելով հասնել ավելի խոշոր կենդանիներին, փութկոտությամբ հետեւում էին նրանց։ Երթի վերքից համալափ քայլում էր տարօրինակ, աշխարհում ոչ մի բանի չնմանվող, այլանդակ խատուտիկ մի բադիկ, օգարխ եւ եգիպտական սագի՛՛ խառնուրդը։ Այդ տեսարանի երկու մասնակիցների լողավարտիքն ու նրանցից մեկի ուսին գցած կինոխցիկը ձեզ թույլ չէին տա ենթադրելու, որ դրախտի այգիներում տեղի ունեցող տեսարանի եք ականատես։
Երթը շատ դանդաղ էր, քանի որ ստիպված էինք հարմարվել մեր բադիկներից ամենաթույլի շարժումներին, շատ ժամանակ անցավ մինչեւ հասանք նշանակված ՎայՐԸ անչափ գեղատեսիլ դետախորշերը, որոնք երիզված էին ծաղ– կուն «ձյունագնդիկներով», որ Զայթցն ընտրել էր մեր ֆիլմի մի քանի «հարվածային)) տեսարանները նկարելու համար։ Հասնելով գետախորշերին, իսկուքե գործի անցանք։ Ֆիլմի ենթավերնագրում նշված էր, «Գիտական ղեկավարություն՝ դոկտոր Կոնրագ կորենց։ Օպերատոր՝ դոկտոր Ալֆրեդ Զայթց))։ Ուստի ես իսկույն սկսեցի վարել նկարահանման գիտական կողմը,
1 Օգար կամ կարմրավուն բաղ (ՇձՏ&էՕւ քշՈ՚սշաՇՅ,)․ Իր կառուցվածքով սագերի ընդհանուր գծեր ունեցող խոշոր բաղ։ Տարածված է Եվրա– սիայի տափասաանա յին եւ կիսատափաստանային շրջաններում։ Բուն է դնում աղվեսների, Փորսուղների որջերում, գետափերի ճեղքերում ու․ ծերպերում, լքված շինություններում։
— Եգիպտական կամ նեղոսյան սագ (7ԱօթՕ0հ6Ո 36§\<՚րէ13ՇՅ,), նեղոսի հուխում եւ Սահարայից հարավ ամբողջ Աֆրիկայում բնակվող սագա– կերպների կարգին պատկանող թռչուն։ Ապրում է անտառներում, առավելապես պատկառուկի։
15
այսինքն՝ պարզապես պառկեցի գետախորշի փափուկ խո֊ տերին եւ սկսեցի գրգվել արեւի ւոակէ Ծուլորեն կռկռոլմ Էին կանաչ գորտերը, ինչպես սովորաբար ամռան պայծառ օրերին, խոշոր ճպուռները պտտվում կին օղում եւ հնձանից երեք չարդից քիչ հեռու գտնվող թվւնրոլմ սեւագլուխ շիկահավը՝՛ երգում Էր իր քնքույշ հրճվալից երգը։ Ես լսում Էի, թե ինչ– պես Էր Ալֆրեդը չարում խցիկը եւ փնթփնթում բադիկների վրա, որոնք մերթ ընդ մերթ հայտնվում Էին ՜ օբյեկտիվի դիմաց ճիշտ այն պահեն, երբ օպերատորը ուզում Էր նկա– րել ոչ թե նրանց, այլ սագերին։ Ինչ֊որ տեղ ուղեղումս անորոշ կերպով թափառում Էր այն միտքը, որ ես պարտավոր եմ վեր կենալ եւ օգնել ընկերոջս" քշելու բադիկներին, սակայն մարմինս չենթարկվեց ինձ, եւ նիրհեցի։ Հանկարծ գիտակցությանս մեղկ անորոշության միջով ինձ հասավ Ալֆրեդի գրգռված ձայնը․, «Րան դրան դրան դրան գրանդ, ներեցեք,
ուզում Էի ասել՝ կուագ, գեգեգեդե, կուագ, գեգեգեգեճ։ Ծիծաղից արթնացա, Զայթցն ուզում Էր ետ կանչել բադիկներին եւ սխալմամբ նրանց Էր դիմել վայրի սագի լեզվով,
Հենց այգ պահին Էլ առաջին անգամ միտք հղացա գիրք դրել։ Ոչ ոք չգնահատեց Ալֆրեդի սխալի ողջ զվարճալիությունը, քանզի նա ինքն Էլ չափազանց տարված Էր իր աշխատանքով։ Մեծ ցանկություն ունեցա որեւէ մեկի պատմել այգ դեպքի մասին, իսկ հետո մտածեցի՝ դրա մասին կարելի է պատմել բոլորին,
Իսկ ինչու ոչ, Մի՛՛թե էթոլոգը*․ որ նպատակ է դրել ավելի շատ բան իմանալ կենդանիների մասին, ջան հայտնի է որեւէ մեկի, պարտավոր չէ կենդանիների ինտիմ կյանքի վերաբեր– յալ ոձւեցած իր դիտելիքները հաղորդել մարդկանց։ Վերջիվերջո յուրաքանչյուր գիտնականի պարտքն է՝ հանրամատչելի ձեւով լայն հասարակս։յնությանը պատմել այն մասին, ինչով զբաղվում է։
1 Շիկ,;հավ (ՏՀ\\\&), ճնճղուկների կարգին պատկանող երգեցիկ թռչնակ, Ապրում է Եվրոպայում, ՍԱՀՄ֊ում սովորական են սեւագլուխ շիկահավը, պարտեզի շիկահավը, գորշ շիկահավը եւ ուրիշներ,
2 էթոչոդիա ֊ կենդանիների վարքագիծն ուսումնասիրող գիտության հիմնական բնագավառներից մեկը, Բառի ծագումը հունական «ճեՕՏ»֊ից է, որ նշանակում է խառնվածք կամ վարքագիծ,
16
I
Արդեն շատ լավ ւս վատ, սւռույդ ու սիաչ գրքեր ես ղըր– վել կենդանիների մասին, ճշմարիտ պատմություններ պա– րունակոզ ես մի դիրք առանձնապես մեծ վնաս չի պատճառի, Չեմ ուզում ասել, թե լավ գիրքը անպատճառ պետք է ճշմարտացի չինի։ Անշուշտ, վազ մանկությանս տարիներին իմ գիտակցության զարգացման վրա բարեբար ազդեցություն են ունեցել կենդանիների մասին դրված երկու գիրք, որոնք բառիս ամենալայն իմաստով նույնիսկ չի կարելի ճշմարտացի համարել։ Ոչ Սելմա Լադերլյոֆի1 «նիլս Խոլգերսոնը», ոչ էլ Ռեդյարղ Կիպլինգի «Ջունգլիների դիրքը» կենդանիների վերաբերյալ դիտական կմուրաս՛ թյուն հիշեցնող որեւէ բան չեն պարունակում։ Սակայն, այդ գրքերի հեղինակների պես, բանաստեղծները կարող են իրենց թույլ տալ կենդանիներին ներկայացնել ընթերցողներին ոչ բոլորովին այնպես, ինչպես պահանջում է դիտական ճշգրտությունը։ Նրանք համարձակորեն թույլ են տալիս իրենց հերոսներին, որ խոսեն մարդկային լեզվով, նույնիսկ կենդանիների արարքների հիմքում դնում են մարդկային մղումներ, ընդ որում, պահպանելով վայրի կենդանիների նկարագրի բնոր՛դ գծերը։ Զարմանալի է, որ նրանք այդքան ճշմարտացիորեն են հաղորդում այս կամ այն կենդանու էությունը, թեեւ միայն կախարդական հեքիաթ են պատմում, Կարդալով այդ գրքերը, դուք հավատում եք, որ եթե ծեր փորձառու սագը կամ իմաստուն սեւ հովազը կարողանային խոսել, ապա նրանք կխոսեին ճիշտ այնպես, ինչպես Սելմա էագերլյոֆի Ակկան կամ Ռեդյարղ Կիպլինգի Բագիրը,
ճշմարիտ գրողը, պատկերելով կենդանիների վարքագիծը, պարտավոր է ճշգրտության սահմաններից դուրս չգալ ավելի, քան կենդանիների արտաքին տեսքը վերարտադրող գեղանկարիչը կամ քանդակագործը։ Սակայն յուրաքանչյուր դեղագետի սրբազան պարտքն է՝ բավականաչափ տեղյակ լինել այն առանձնահատկություններին, որոնց պատկերման ժամանակ շեղվում է իրական փաստերից։
1 Սելմա ԽգերԱոֆ (18ՏՏ֊1940) ֊ շվեդ կին գրող, որի «Նիլս Խլ– գերսոնի զարմանահրաշ ճանապարհորդությունը Շվեղիաչում» գրքում նկարագրված են Շվեդիայի բնության եւ մողովրգական կյանքի հովվերգական պատկերները,
17
2 Ամճտ Կ․ Զ․
ք
Ավելին, նա պետք է այդ մանրամասերն ․ավելի չավ իմա– նա, քան մյուս բոլորը, որոնք պատկերվում են կենսական ճշմարտությանը միանգամայն համապատասխան։
Իսկական արվեստի հանդեպ չկա ավելի մեծ զանցանք, չկա ավելի զազրելի դիլետանտիզմ՚, քան իսկական փաստերից ունեցած իր անտեղ յակությունը թաքցնելու համար արվես֊ աագետի ազատությունից օգտվելը։
Ես գիտնական եմ, ոչ թե բանաստեղծ, ուստի չեմ աշ֊ խտտի այս փոքրիկ գրքում գեղարվեստական կամայականու՛թյունների օգնությամբ ուղղել բնությունը։ Յուրաքանչյուր նման փորձ, անտարակույս, հակառակ տպավորություն կթողներ, եւ բանաստեղծականությունից ոչ զուրկ որեւէ բան գրելու իմ միակ շանսն է խստորեն հետեւել գիտական փաստերին։ Այսպիսով, համեստորեն հետեւելով արհեստիս գործաղրա– ձեւերին, հուսով եմ, բարյացկամ ընթերցողներիս գեթ ւնչին պատկերացում տալ մեր բաերկամ կենդանիների եւ նրանց կյանքի անսահման գեղեցկության մասին։
Ալտենրեւգ, 5050 թ․, (ւանվւա՛; ԿՈՆՐԱԴ Տ․ էՈՐհ՚եՏ
^1
ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԸ ՈԸՊնԳՅ
ՏՀԱՃՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ԱՂԲՅՈՒՐ
Տաոոիփ աակաոներո սսւ։ամն1ս՝ով բացում, հույն են դնում թաւփ մաւ՚դկաքււյ գլխարկներում» Հատակի տակ ծվում, փռ&դակնեւփ;; ճչում, Խաքւ(|էսւ՝ում են խոսե^, խանգարում են քնել, Պոչավու՚&երշ չաւ՝, լ՚տւփ տաՏտքւրտւտուն;
Ռ, Րրոու&ինգ՝
|| ^նչո՞լ եմ կենդանիների հետ համատեղ կյանքի առավել տհաճ կողմերից սկսում։ Քանռի նրանց պատճառած անհանգստության հետ հաշտվելու ձեր պատրաստակամ՝ու– թյռւնն արդեն վկայում է նրանց նկատմամբ ունեցած ձեր սիրո ուժի մաււին։ Ես միշտ երախտապարտ կմնամ իմ համբերատար ծնողներին* նրանք սոսկ օրորում էին գլուխներն ու կշտամբանքով նայում ինձ, երբ տուն էի բերում մի նոր սան, որից ավելի շատ տհաճություններ կարելի էր սպասել, քան նախորդներից։ Իսկ որքան դժվարություններ է տարել կինս մեր համատեղ կյանքի բազում տարիների ընթացքում։ Ով կհամարձակվեր կնոջից թույլտվություն խնդրել ընտելացրած շիկամուկ պահելու տանը, որն ազատ վազվզում է բոլոր սենյակներում, իսկ բանը շինում ամենաանսպասելի ու անպատեհ տեղերում, որպես շինանյութ օգտագործելով ատամներով կահույքի պաստառից խնամքով կտրած գործվածքի փոքրիկ շրջանաձեւ կտորները։
որ կինը կհաշտվեր կակադուի արարքներին, մի թութակ, որը չվառված ու այգում չորանալու համար կախված հագուստների վրայից կրծում֊պոկում էր բոլոր կոճակները, կամ թույլ կտար ընտելացրած գորշ սաղերին ննջարանում անցկացնել գիշերը, իսկ առավոտյան պատուհանից դարս թռչել այգի։ Իսկ ի՞նչ կասեր մի այլ կին, եթե տեսներ, որ հենց նոր լվացած վարագույրները ամբողջովին նախշվել են սիրունիկ, կապտավուն պուտերով, որ թԾքլել են շամբուկի
19
I
հատապտուղներււվ հագեցած երգեցիկ թռչնակները է ք՚՞նչ
կասեր նա, եթե․,,– սակայն այդ հարցը կարող Էի կրկնել քսան Էջի վրա եւս։
Կհարցնեք՝ մի՞թե այդքան անհրաժեշտ են այղ զոհողությունները։ Այո՛, միանգամայն անտարակույս, այո է Ան~ չուշտ, կենդանիներին կարելի Է հյուրասենյակում դրված վանդակներում պահել, սակայն, բարձրակարգ կենդանիների մտավոր գործողությունների մասին որեւէ բան իմանալու միակ միջոցը նրանք լիակատար ազատություն տալէ։ Է։ Արքան թախծոտ ու կաշկանդված են թվում վանդակում փակ֊ ված թութակը կամ կապիկը/ նույնքան անհավատա՛լիորեն շարժուն, զվարճալի ու հետաքրքիր են դառնում նույն կենդանիները, եթե լիակատար ազատություն տաք նրանը։ Հարկավ, դուք պետք է պատրաստ լինեք վնասներ ու անհաջողություններ կրելու — դա նման կենվորներ պահելու անխուսափելի հատուցումն է, բայց դրա փոխարեն հոգեպես լիարժեք արարածներ կունենաք ձեր ձեռքի տակ ձեր վարձերի ու հետազոտությունների համար։ Հենց այդ պատ՜ճառով էլ միշտ վայրի կենդանիներին պահել եմ ոչնչռվ չսահմանափակված ազատության պայմաններում։
Հանդակների համար նախատեսված մետաղալարը միանգամայն պարադոքսային դեր էր խ՛ոզում Ալտենբերգում, այն խոչընդոտ էր հանդիսանում կենդանիների համար նախապարտեզ եւ տուն թափանցելու։ Մեր սաներին մշտապես խիստ արգելված էր թափանցել ծաղկաթմբերը շրջափակող ցանցից ներս, սակայն, ինչպես փոքր երեխաների, այնպես էլ խելահաս կենդանիների համար արգելված բաները ձգողական ուժով են օժտված։ Դրանից բառի, անսովոր ընտելունակ գորշ սագերը միշտ ձգտում են դեպի մարդկային միջավայր։ Համենայնդեպս, շարունակ տեղի էր ունենում նա/ն պատմությունը, նախքան կհասցնեինք ինչ֊որ անկարգություն նկա– աել, քո՛սն կամ երեսուն սագ արդեն արածում էին ծաղկաթմբերի մեջ կամ, որ վատթարն է, ներխուժում էին բաց պատշգամբ, կոկորդային բարձր ճիչերով ոզջունեչով մեզ։
Անչավւ դժվար էր լինում քշել այդ թռչուններին, որոնք հրաշալի թռչում էին եւ չէին վախենում մարգաց։ Ամենաբարձր գոչյուններն ու ձեռքերի մոլեգին թափահարումները 20
ոչ մի ներգործություն չէին ունենում նրանց վրա։․ Միակ ազ~ դիչ միջոցը դուրս եկավ այգու, վառ բոսորագույն հսկայական հովանոցը։ Գեղարդը պատրաստ պահած ասպետի նման, հովանոցը թեւատակին, կինս նետվում էր դհոլի վերջերս իր տըն– կած մարգերում արածող սաղերը, այնուհետեւ զինվորական վայրագ կանչ արձակում ու կտրուկ շարժումով բաց անում հովանոցը։ Դա արդեն չափից ավելի էր նույնիսկ մեր սագերի համար; եւ նրանք, աղմուկով թափահարելով թեւերը, օդ էին բարձրանում։
Դ՛ժբախտաբար․, սագեր՛–։ դաստիարակման գործում ցուցաբերած կնոջս ջանքերը հայրս նշանակալիորեն ոչնչի էր հանգեցնում։ Ծեր ջենտլմենը շատ էր սիրում սագերին, նրան հատկապես դուր էին դալիս արուները, այդ խիզախ ասպետները։ Եվ ոչինչ չէր կարող խանգարել նրան, որ ամեն օր ապակեպատ պատշգամբին կից իր աշխատասենյակ հրա– վերեր սագերին թեյ խմելու։ Հորս տեսողությունը խիստ թուլացել էր, եւ այդ այցելությունների կոնկրետ հետեւանքները սոսկ այն ժամանակ էր նկատում, երբ ոտք էր դնում դրանց վրա։ Մի անգամ, իրիկնամ ուտին, դուրս դալով այգի, ի զարմանս ինձ, տեսա, որ գրեթե բոլոր սառերը անհետացել են։ Ավելի վատթարից երկյուղելով, վազեցի հորս աշխատասենյակ եւ հետեւյալ տեսարանը գտա այնտեղ* պարսկական շքեղ գորգի վրա, ծեր ջենտլմենի շուրչր խռնված կանգնել էին քսանչորս սագ, իսկ նա, գրասեղանի մոտ նստած թեյ էր խմում եւ հանգիստ աչքի անցկացնում լրագ՛իրը։ Մերթ ընդ մերթ հացի կտորտանք էր պոկոտում եւ մեկնում սագերին։
Թռչունները փոքր֊ինչ անհանգիստ էին զգում իրենց այգ անսովոր միջավայրում, եւ գա անբարենպաստ ներգործություն ունեցավ նրանց ազիների աշխատանքի վրա։ Ինչպես բոլոր կենդանիները, որոնք սովորաբար մեծ քանակությամբ կանաչեղեն են մարսում, սագը եւս ցեկոլմ կամ հաստ աղիքի կույր ելունդ ունի, որտեղ մանրէների օգնությամբ վերամշակվում են բուսաթելերը։ Որպես կանոն ազիների վեց կամ յոթ նորմալ դատարկմանը ընկնում է ցեկումներիո մեկը, իսկ դա առանձնահատուկ սուր հոտ ունի եւ խիլ՛ա ւէ՚֊տտւ մուգ֊ կանաչավուն է։
Եթե սագերն անհանգիստ են, ցեկումի մի դատարկմանը հետեւում է մյուսը։ Տասնմեկ տարուց ավելի է անցել այն օրից, երբ սագերը մասնակից դարձան թեյ խմելուն, սա֊ կայն այդ ընթացքում գ՛՛րգի վրայի կանաչ բճերը դարձել են ընդամենը բաց֊դեղնավուն։
Այսպիսով, մեր կենդանիներն ապրում են լիակատար ազատության մեջ եւ նույնիսկ սերտ հարաբերությունների մեջ են տնեցիների հետ։ նրանք միշտ ձգտում են դեպի մեզ, ոչ թե մեզանից հեռու։ Ուրիշ ընտանիքում մեկը կարող է ա֊ լել, «Թռչունը թռե՛լ է վանդակից։ Արա՛դ, փակե՛ք լուսա– մուտը»։ Իսկ մեզ մոտ գոչում են, «Ե սե ր բոլոր սրբերի, Փակեք լուսամուտը, ագռավը (կակադուն, կապիկը եւ այլն) ուզում է ներս մտնել»։ «Վանդակի հակառակ սկզբունքի» առավել պարադոքսային օգտագործում հնարեց կինս այն ժամանակ, երբ տակավին շատ փոքր էր մեր ավագ որդին) Այդ ժամանակ մեզ մոտ ապրում էին մի քանի խոշոր եւ պո֊ տենցիալապես վտանգավոր կենդանի, ագռավներ, երկու մեծ ղեղնափուփոլլ կակադու, երկու լեմուր եւ երկու կապա֊ ցին տեսակի կապիկ, եւ նրանցից ոչ մեկին չէր կարելի մե֊ նակ թողնել երեխայի հետ, առանց նրան վտանգի ենթար֊ կեչու։ Հենց այդ ժամանակ էլ կինս մի մեծ վանդակ սարքեց այգում եւ այնտեղ տեղավորեց,,, մանկական սայլակը։
Դժբախտաբար, բարձրակարգ կենդանիների մոտ ավերածություններ կատարելու պահանջն ու ցանկությունը աճում է նրանց գիտակցական աստիճանին ուղիղ համեմատական։ Այղ իսկ պատ֊ ճառով որոշ կենդանիների, հատկապես կապիկների, ոչ մի դեպքում չի կարելի թողնել առանց մշտական հսկողության։ Դա չի վերաբերում լեմուրներին, որոնք զուրկ են տնային իրերի նկատմամբ ունեցած բոլոր իսկական կապիկներին հատուկ խիստ հետաքրքրասիրությունից,
«2
ւ
Ամերիկյան կապիկներից ծագումով բարձրադաս իսկական կապիկները* անխոնջ հետաքրքրասիրություն են ցուցաբերում յուրաքանչյուր նոր առարկա տեսնելիս եւ անմիջապես սկսում են իրենց վարձերը կատարել դրանց հետ։ Եվ չնայած հնարա՜վոր է, որ դա շատ հետաքրքիր է կենդանիների հոգեբանությունն ուսումնասիրելու տեսակետից, սակայն ֆինանսական տեսակետից իրերի այդպիսի վիճակը շուտով միանգամայն անտանելի է դառնում ընտանիքի համար։ Դա կարող եմ պարզաբանել հետեւյալ օրինակով։
Դեռ ուսանող եղած ժամանակ, ծնողներիս Վիեննայի բնակարանում կապուցինի2 մի հրաշալի նմուշ էի պահում, Գլորիս։ անունով մի էգ։ նա զբաղեցնում էր իմ աշխատասենյակում դրված ընդարձակ վանդակը։ Երբ տանն էի լինում եւ հնարավորություն կար հսկել կա պկին, նրան թույլ էի տալիս աղատ վազվզել սենյակում։ Դարս գալուց առաջ, փակում էի վանդակում, որտեղ նա շատ էր ձանձրանում եւ ամեն ջանք գործադրում էր, որպեսզի հնարավորին չափ շուտ ազատվեր։ Մի անգամ, երբ երկարատեւ բացակայությունից հետո վերադարձա տուն եւ պտտեցի անջատիչը, սենյակը
1 Կապիկների կամ պրիմատների կարգ, որը սովորաբար բաժանվում է երեք խմբի, լեմուրներ, լայնաքիթ կապիկներ եւ իսկական կամ նեղքիթ կապիկներ։ Լեմուրները առավել հին ու պրիմիտիվ խումբ են կազմում։ Ղրանք ոչ մեծ, ծառաբնակ, աղշամզշասեր ու գիշերասեր ապրեչակեբպշ I կենդանիներ են։ Ապրում են Մադագասկար կղզում, Աֆրիկատում եւ Հարավարեւելյան Ասիայում։
Հարավային ու Կենտրոնական Ամերիկայի, Մեքսիկայի արնաղաբ֊ ձային անտառներում ապրող լայնաքիթ կապիկները ունեն երկար բոնոզ պոչ։ Բթամատն այնքան խիստ հակադրված չէ մնացած չորսին, ինչպԼս նեղքիթ կապիկներինը․ երբեմն այն թերզարգացած Է։ Այդ խմբին են պատկանում կապիկ֊սկյուոները, կապուցինները, սարդակերպ կապիկները։
Վերջապես, նեղքիթ կապիկներ, որոնց թվին են պատկանում մակա֊ կս։ները; մարտիշկաները, շնակապիկները, գիբբոնները, մարդանման կա՛ պիկները,— պրիմատների մե« դա առավել պրոգրեսիվ խումբն Է։ 7ա– ռյււցվածքաչին շւ՚յտ գծերով ավե;ի մոտ են կանգնած մարդուն։ Ապրում են ԱֆրԻդա՛ի ե Ասիավ։ արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային Հրջաններումէ 1 Կապոլցին սովորական քՇշեԱ5 0ՁբԱ€1ՈԱտ) — երկար պոչով ոչ մեծ կապիկ (մարմինը՝ մոտ 45 սմ, պուր՝ 35 սմի Ապրում են ոչ մեծ հռ՜ւե֊ բով Հարավային Ամերիկայի արեւադարձային անտառներում։
93
թաղված մնաց խավարի մեջ։ Սակայն ոչ թե վանդակից, այլ վարագույրները պահող մետաղաձողից եկող Գչորիայի ման֊ րիկ ծիծաղը կասկած չթողեց վնասվածքի պատճառի մասին։ Վերադառնալով մոմը ձեռքիս, տեսա հետեւյալ պատկերը, կապիկը պատվանդանի վրայից շարժել էր մահճակալի մոտ դրված բրոնզե ծանր լամպը, քարշ էր տվել սենյակով մեկ (դժբախտաբար խրոցը դուրս չքաշելով խցակից) եւ ուժով գցել ակվարիումի ապակե կափարիչի վրա։ Լամպը սուզվել էր հատակը։ Իհարկե, տեղի էր ունեցել կարճ միացում։ Այ֊ նոլհետեւ Գլորիան բաց էր արել գրքի պահարանը — զար֊ մանալի նվաճում, եթե նկատի ունենանք բանալու փոքրու֊ թյունը •— հանել էր բժշկագիտական բառարանի երկրորդ եւ չորրորդ հատորները, տեղափոխել ակվարիումի պատվան֊ ղանի վրա եւ, ծվեն֊ծվեն անելով դրանք, կտորտանքով լիքը լցրել անոթը։ Հատակին թավւթփված էին սոսկ կազմերը, իսկ կախ ընկած ծովային անեմոններին շոշափուկները լցված էին թղթով։
Այդ արարքների հետաքրքիր առանձնահատկությունը կա֊ յանում է նրանում, որ նա խիստ հետաքրքրություն էր ցուցաբերել մանրամասների հանդեպ, որն իր կնիքն էր թողել ամբողջ գործողության վրա։ Միայն ֆիզիկական շանքերը, որ
թափել էր այդքան փոքրիկ մի կենդանի՝ այդպիսի մի գործ կատարելու վրա, արդեն արժանի են ուշադրության։ Դժբախ֊ տարար, այդ բոլոր զվարճալի ուսումնասիրությունները շատ թանկ նստեցին վրաս։
Ր նչը կարող է հատուցել այդ մշտական անհանդստու֊ թյուններն ու վնասները։ Ինչպես արդեն ասացի, նպատակներս թույլ չեն տալիս բանտվածների վիճակում պահել սաներիս։ Կենդանիները, որոնք ազատ կարող էին փախչել, բայց եւ այնպես մնում են ինձ հետ, աննկարագրելի ուբախոլ–
1 Ծովային անեմոններ կամ ակտինիաներ (ծովապուտներ) — կո֊
րալյան պոլիպների խմբին պատկանող աղեխոռոչավոր ջրային կենդանիներ․ Գլանաձեւ մարմինը հիմքով կպած է ծովի հատակին, վերին մասում ունի բազմաթիվ շոշափուկներ, որոնք օգտագործում է որսի եւ թշնամիներից պաշտպանվելու համար; Օր֊ւշ տեսակներ հարմար օբյեկտներ են ծովի շրով ակվարիումներում ւ՚չահելու համար։
21
թյուն են պատճառում* չէ որ կարող եմ հավատալ, որ ինձ հետ ունեցած կապվածությունն է ստիպում նրանց մնալ։
Մի անդամ, Դանուբի ափին զբոսնելիս, ագռավի հնչեղ կռինչ լսեցի։ Երբ կանչով պատասխանեցի նրան, խոշոր թռչունը բարձր եկնքում ծալեց թեւերը եւ, սուլոցով ճեղքելով օդը, շեշտակիորեն սլացավ ներքեւ։ Նա լայն բացեց թեւերն ու, դրանով դանդաղեցնելով անկամը, թեթեւակի իջավ ուսիս։ Այդ պահին Լ ։ վարձահատույց զգացի ինձ պատառոտված բոլոր գրքերի եւ բաղերի ավերված բների համար, որոնք ծանրացել էին այղ ագռավի խղճի վրա։ Կրկնության ժամանակ չի թուլանում այդպիսի փորձերի հմայքը, զարմանքը չի անցնում նույնիսկ այն դեպքում, երբ դրանք կատարվում են ամեն օր, եւ վայրի թռչունը նույնքան վստահող է դառնում, որքան ընտելացած կատուն կամ շունը։ Վայրի կենդանիների հետ իսկական բստրեկամություն անելը ինձ համար միանգամայն բնական բան է դարձել, եւ որեւէ արտակարգ դեպք երբեմն ստիպում է զգալ նման հարաբերությունների ողջ անսովորությունը։
Մի անգամ, գարնանային մառախլապատ մի առավոտ, իջա Դանուբի ափ։ Գետը դեռեւս սեղմված էր իր ձմեռային կապանքների մեջ, եւ սղոցակտուց բադերի՛1, լուտոկների եւ սպիտակաճակատ սագերի երամները չվում էին ամենուր ջրի մութ նեղ շերտի երկայնքով; Աչդ քոչվորների մեջ, ասես նրանց թվին պատկանելով, իր չվերթն էր կատարում գորշ սագերի մի երամ։ Ես նկատեցի, որ եռանկյունու ձախ տողանում երկրորդը թռչող թռչունի թեւից պակասում է խ֊՚ւշոր փետուրներից մեկը։ Այգ պահեն ես հանկարծ ամենայն որոշակիորեն հիշեցի, թե դա ինչ թռչուն էր եւ ինչպես էր Գրկվել իր փետուրից։ Այո, տարակույս չկար, դրանք իմ սագերն էին։ Եվ բուն չդնող, ոչ էլ չվող այլ գորշ սագեր չէին էլ կարող լինել Դանուբի վրա; Իսկ եռանկյունու ձախ տողանում թռչող թռչունը արու սագ Մարտինն էր։ Հենց վերջերս տեղի էր ունեցել ն՛րա նշանդրեքը իմ սագուհի Մար–
I Սղոցակտուց բաղ քալ֊ք^ԱՏ,՛ ֊ ձկնակեր սոլզաբադեր, լայն տարածում ունեն Հին եւ նոր Աշխարհում։ ՍՍՀՄ֊ում սովորաբար հանդիպում են մեծ, սղոցակտուց բաղն ու լուտոկը։
25
I
ս< ՛նայի հետ, եւ ի պատիվ Մարտինայի էլ նա ստացել էր իր անունը (սկզբում Ե արտինը նշված էր համարով, քանի որ միայն այն սագերն էին անուն կրում, որոնց խնամում էի ինքս, այն դեպքում, երբ ծնողների կողմից կերակրվող թըռ– չոլնները պարզապես համարակալում էի)է
՚֊որշ սագերի մոտ փեսացուն բառացիորեն մշտապես կրնկակոխ հետեւում Է իր հարսնացուին։ Մարտինան անվախ չափչփում Էր մեր տան բոլոր սենյակները, առանց կանգ առնելու, որպեսզի հարցնի այգում մեծացած փեսացուի համաձայնությունը։ Այդպիսով, հանգամանքների հարկադրանքով արու սագը հայտնվեց իր համար բացարձակապես օտար պայմաններում։ Եթե նկատի ունենանք, որ գորշ սագը բնական պայմաններում ապրում Է միանգամայն բաց տեղում ե, հաղթահարելով բնազդական խիստ գարշանքը, կարող Է միայն մեծ ջանք գսրծաղրելով վարժվել թփերի մեջ կամ ծառերի տակ անցկացվող կյանքին, ապա դուք ստիպված կլինեք իսկական հերոս համարել Մարտինին, տեսնելով, թե ինչպես մի անգամ պարանոցը լարվածությամբ վեր ձգած հետեւեց ընկերուհուն նախաղռնով դեպի սրահ, իսկ հետ» վերեւ ննջարան։
Ինչպես հիմա տեսնում եմ նրան կանգնած սենյակի կենտրոնում, սարսափից մարմնին կխա սեղմած փետուրներով, լարվածությանից գողացող, սակայն հպարտորեն ձգված եւ մեծ անորոշությունը բարձր ֆ^է^Յ՚՚վ դիմավորող։ Եվ հանկարծ աղմկալի շրխկոցով դուռը փակվեց նրա ետեւից։ Գա չափից ավելի Էր նույնիսկ մեր հերոսական գորշ սագի համար։ Նա բացեց թեւերն ու թռավ դեպի առաստաղ։ Իա–,
*
տեի նաեւ այլ, հիրավի
ուրախալի մի բան* երբ զբոսանքից լ՛՛ամ՛ վերադառնամ, չվող թռչունների հետ հենց նոր թռչող ատդ Գ"Ր2 սագերը տողան կազմած կանգնած կլինեն պատշգամբի առաջ, իսկ հետո, պարանոցներն առաջ ձգած, կմոտենան ինձ։ Սագերի համար գա ողջույնի գրեթե նույն նշանն Է, ինչպես շների պոչ խաղացնելը։ Հայացքով ուղեկցեցի երամին, որը ջրի վրա ցածր թռչելով անցավ ու անհետացավ դետի ո/որանի ետեւում, եւ հանկարծ զարմանքը պատեց ինձ, ճիշտ այն, որն ընկած Է յուրաքանչյուր հայտնագործության հիմքում, երթ սկսում ես նորովի տեսնել քաջ ծանոթ իրերը։ Այգ խորապես հուզիչ զգացումը ծանոթ Է բոլորին, ամենաառօրյա երեւույթները անսպասելիորեն նոր տեսքով են հայտնվում ձեր առաջ, ասես առաջին անգամ եք հանդիպում նրանց։ Վորդսվորդը մի անգամ գիտակցեց այդ, ղիտահայելով վաքրիկ մի բույս ծիծեռնախոտը*
մրեսուն տարի մոտից կամ Հեռվից, Ես Հաճախ եմ քեղ տեսել՝ սակայն ի՛՛նչ,,․ Անծանոթ եւտ դու մնացել միշտ ինձ,,․ Հիմա ամեն օր, ամեն օր այսպես Ողջունում եմ քեզ։
Երբ հայացքով ուղեկցում Էի սագերին, գրեթե հրաշք թվաց ինձ, որ խիստ, սոսկ ճշգրիտ փաստերն ընդունող գիտնականը կարող Է իսկական բարեկամություն հաստատել
՚ Առաջնակարգ թափաւիեւոուրներ — թեւի խոշոր փետուրներ, ամրա– ցած կմախքի աչն մասհն; որը կաթնասուն՛ների մոտ համընկնում Է գաս– աակինէ Երկրորդական թավւափեաուրները կպած են Էրիին, երրորդ կար– դինները՝ թեի ուսամասին։
Ո
է
ազատ ապրող վայրի կենդանիների հետ, եւ այդ միտքը անսովոր երջանկությամբ համակեց ինձ։ Այնպիսի զգացողություն ունեցա, ասես դրախտի այգիներից մարդու վտարման պատճառած դառնությունը որոշ լափով մեղմացավ։
Այժմ արդեն ագռավը չկա, եւ պատերազմը ոչնչացրել է գորշ սագերին։ Իմ ազատ ապրող բոլոր թռչուններից մնացել են միայն արջնագռավները, իսկ նրանք աոաջիններն էին, որ բնակություն հաստատեցին Ալտենբերգում։ Այդ բազմամյա կենվորները տակավին պատվում ե1 մեր տան բարձր վերնաճակատի շուրջը, եւ նրանց սուր ճիչերը, որոնց նշանա֊ կւ էյունը ես հասկանում եմ ամենայն նրբությամբ, կենտրոնական ջեռուցման :․ ողովակներով հասնում են իմ աշխատասենյակ։ Եվ ամեն տարի այղ թռչունները բուն են շինում ծխնե;ույզներո մոշ եւ, ուտելով նրանց բայեր;։, սաստիկ զայրացնում հալ Կա\ երիս։
Իսկ արդ հասկանո՛՛ւմ եք արդյոք, որ ոչ միայն գիտական արդյունքներն են հատուցում ինձ ամեն տեսակ հոգսերի ու անհանգստությունների համար, այլեւ ինչ֊որ ավելի, անհամեմատ ավելի կարեւոր մի բան։
23
է") Խ
ՎԱԽԵՆՈԻՄ ԵՔ ՌԵՐԵ« ԱԿՎԱՐԻՈՒՄ
Մեր շուրջը փոված Է ա^խսւր^ն սւրար, Ապրում, սաեդծռտմ ենք իրար համաՐ։
Գ յ օ թ հ, Յւսաատ
՚Լէ^տ/՚ք հ՚՜՚Ը ւրեթե ոչ մի ծախս չի պահանջում, սակայն այն հիրավի հիանալի բան է» մաքուր ավազով ծածկեք ապակե ռեզերվուարի հատակը եւ մեջը դրեք ամենասովորա– կան ջրաբույսերի մի քանի շյուղ։ Զգուշությամբ մի երկու պինտ^ ջրմուղային չուր լցրեք անոթի մեջ եւ դրեք արեւոտ էուսամուտագռգինւ Հենց որ ջուրը միանգամայն հստակ դառնա եւ բույսերն սկսեն աճել, մի քանի ձկնիկ բաց թողեք այնտեղ, կամ, ավելի շուտ, վերցրեք մուրաբայի մի տուփ ու փոքրիկ ցանց եւ գնացեք ամենամոտակա լճակ։ Հերիք է ջրափոսի խորքից երկու երեք անգամ ցանցով ջուր վերցնեք, եւ դուք անթիվ քանակությամբ ամենահ ետաքրքիր օր– ղանիզմների տեր կդառնաք։
Յարդ մանկությանս ամբողջ հմայքը կապված է ձուկ որսալու այգ կոթավոր ցանցի հետ։ Ամենեւին էլ պարտադիր չէ, որ դա արույրե օղակապով ու շղարշե պարզով «կատարելագործված նորույթ» լինի։ Ալտենբերգում ընդունված սովորույթի համաձայն նախընտրելի է ձեռքով շինածը, որի պատրաստելը տասը րոպեի գործ է* օղակապը սովորական կեռ մետաղալար, պարկը դուլւղա յից, անձեռոցիկի կամ խանձարուրի պատառիկից։ Այդպիսի սարքով ինը տարեկան հասակում ես բռնեցի իմ առաջին դաֆնյաները ձկներին կերակրելու համար, եւ որպես դրա հետեւանք րացահայտեցի քաղցրահամ ջրի լճակների զարմանահրաշ աշխարհը, մի աշխարհ, որը կատարելապես հմայեց ինձ։ Ձկնորսական
1 Պինտ ֊ Հեզուկի ծավալի չափ Անգլիայում եւ ԱՄն֊ում, մոտ 0,1 լիտր,
ցանցին հաջորդեք խոշորացնող ապակին) որին փոխարինեց
փոքրիկ մանրադ՜իտակը, եւ –ճակատագիրս որոշվեց։ Օվ մի անգամ տեսել է բնության անտեսանելի գեղեցկությունը, այլեւս երբեք չի կաըող բաժանվել նրանից։ Այդ մարդը պետք է կամ բանաստեղծ, կամ էլ բնախույզ դառնա։ Եվ եթե ան~ սխալական է նրա աչքը եւ դիտողականությունը սուր, ապա կդառնա թե՛՛ մեկը, թե՛ մյուսը։
Այսպիսով, դուք պարբերաբար լճակի խորքում ցանցը քարշ եք տալիս բույսերի միջեւ, եւ միաժամանակ ձեր կոշիկ՛ սերը լցվում են լճակի ջրով ու տիղմով։ Եթե ջրավազանը բավարարում է ձեր պահանջներին եւ տեղը հարմար է ըն– տըրված, ապա շուտով ուռկանս/պարկը կլցվի վխտ՜ացող, գալարվող ապակենման թափանցիկ էակներով։ Այժմ ցանցի պարունակությունը շուռ տվեք ջեմի ւոուփի մեջ, նախօրոք ջրով լցնելով այն, եւ ողողեք ուռկանը։ Վերադառնալով տուն, տուփի պարունակությունը խնամքով դատարկում եք ակվա– րիումի մեջ, իսկ հետ՛։ դիտում այդ միկրոաշխարհը, որն իսկույն ձեր աչքերի ու խոշորացուցիչ ապակու հանդիման թաց է անում իր գաղտնիքները։
Ակվարիումը մի ամբողջ աշխարհ է, քանզի կենդանիներն ու բույսերը, ճիշտ այնպես, ինչպես իսկական լճակում կամ լճում, եւ մեր ողջ մոլորակի վրա ընդհանրապես, այստեղ կողք֊կողքի ապրում են կենսաբանական հավասարս–։
կշռության վիճակում։ Կենդանիները արտաշնչում են ած֊ խածնի երկօքսիդ, որը յուրացնում են բույսերը, իսկ վերջինները իրենց կենսական պրոցեսների ընթացքում արտադրում են թթվածին։ Սակայն ս/սալ կլիներ ասել, թե բույսերը չեն շնչում, ինչպես կենդանիները, այլ ընդհակառակը։ Բույսերը ճիշտ այնպես, ինչպես եւ կենդանիները ներշնչում են Ուտ՜վածին եւ արտաշնչում ածխտթթու գազ, սակայն, բացի դրանից, աճող կանաչ բույսը յուրացնում է նաեւ ածխածնի երկօքսիդ, օգտագործելով այն իր մարմնակազմության համար։ Ավելի ճիշտ կլիներ ասել, որ բույսը «ուտում է» ած– խաթթու դաղը։ Այդ պրոցեսի ընթացքում ավելի մեծ քանակությամբ թթվածին է արտադրվում, քան անհրաժեշտ է բույսի շնչառության համար, եւ այդ ավելցուկով է, որ շըս– չում են կենդանիներն ու մարդը։ Ի վերջո, բույսերն ընդունակ են յուրացնելու մանրէների կողմից բաղադրիչ սասերի բաժանված մեռած օրգանիզմների մնացորդները, եւ վերադարձնելու դրանք կյանքի մեծ շրջապտույտ, որը բաղկացած է վախս։ դարձա բար իրար շաղկապված երեք օղակներից* կառուցողներ՝ կանաչ բույսեր, սպառողներ կենդանիներ, տարաբաժանողներ մանրէներ։
Ակվարիումի սահմանափակ տարածքում շատ հեշտությամբ է խախտվում նյութափոխանակության այղ բնական բոլորապտույտը, եւ դա աղետավոր փոփոխությունների է հանգեցնում մեր փոքրիկ աշխարհում՝։ Շատ ակվարիում պահողներ, հավասարապես թե երեխաները, թե մեծերը, անընդունակ են ոիմադրելու իրենց ձկնիկներին եւս մեկ ձկնիկ ավելացնելու գայթակղությանը, այն ժամանակ, երբ ակվարիումի բուսականությունը առանց այդ էլ հազիվ է կարողանում այնտեղ ապրող բոլոր կենդանիներին թթվածնով սպասարկելու խնդիրն իրագործել։ Հենց այդ միակ ձկնիկն էլ կարող է դառնալ «ուղտի մեջքը կոտրող» վերջին շյուղռէ Ակմարիումում չափից ավեւի կենդանիների գոյությունը հանգեցնում Է թթվածնի պակասի։ Վաղ թե ուշ բնակիչներից մեկը չի հաղթահարի դա, իսկ նրա վախճանը կարող Է աննկատ անցնել։ Դիակի քայքայումը վիթխարի չափով կավե– 1ացնի մանրէների քանակը, ջուրը կդառնա պղտոր, նրա մեշ թթվածնի պարունակությունը խիստ կպակասի եւ այդ ժամա–
31
նակ կսկսեն մահանալ մյուս կենդանիները։ Տուտով նույնիսկ բույսերը կսկսեն նեխել։ Ընդամենը մի քանի օր առաջ մենք կարող էինք հիանալ հրաշալի ջրավազանով, առոզշ կանաչ բույսերով ու գունեղ, շարժուն կենդանիներով, իսկ այժմ մեր առջեւ է սարսափելի գարշահոտ մի հեղանյութ։
Առաջադեմ ակվարիումիստը հակազդում է նման վտանգին, արհեստականորեն օդափոխելով ջուրը։ նման տեխնիկական միջոցները ոչնչի են հանգեցնում ակվարիումի բուն էությունը, որի խորիմաստ գաղափարը կայանում է նրանում, որ այդ ջրային փոքրիկ աշխարհը ինքնուրույն կերպով է պահպանում իր ամբողջականությունը եւ կենսաբանական որեւէ հոգացաթչան կարիք չի զգում։ Բավական է միայն կե– րակրել կենդանիներին եւ մաքրել ակվարիումի առջեւի ապակին ^մյուս պատերի ջրիմուռներին շպետք է ձեռք տալ* նրանք հանդիսանում են թթվածնի կարեւոր մատակարարներ)) Քանի դեռ պահպանվում է բնական հավասարակշռությունը, ակ՛, վարիումը մաքրման․ կարիք չի զգում։ Եթե հրաժարվել եք խոշոր ձկներ պահելու մտքից, հատկապես այնպիսիները, որոնց գրավում է ակվարիումի հատակը, ապա հարկ չկա վախենալ տիղմից, որի շերտն աստիճանաբար գոյանում է ներքեւում կենդանիների արտաթորանքից ու բուսական մա–․ հացող հյուսվածքներից։ Գա նույնիսկ օգտակար է, քանի որ պարարտացնում է նախապես մանրէազերծ ավազը։ Ջնա–։ յած տիղմի առկայությանը, ջուրն ինքը մնում է անարատ մաքուր եւ զերծ ամեն տեսակի հոտից, ինչպես ալպիական մեր որոշ լճերում։
Թե կենսաբանական, թե դեկորատիվ առումով ավելի լավ է նոր ակվարիումը սարքել գարնանը եւ անպայման շիվ տվող մի քիչ բուսականություն տեղավորել նրա մեբ Միայն այն բույսերը, որոնք իրոք աճում են ա կվարի ում ում, կարող են հարմարվել յուրաքանչյուր որոշակի ակվարիումի հատուկ պայմաններին եւ բարգավաճել հետագայում, այն դեպքում, երբ նրանք, որոնք լիովին աճել են, հետագայում, կկորցնեն իրենց սկզբնական գրավչության նշանակալի մասը։ Եի քանի դյույմ իրարից հեռու երկու ակվարիում օժտված են նույնքան տարբեր անհատական առանձնահատկություն–՛․ ներով, ինչպես մի քանի մղոն իրարից հեռու գտնվող երկու 82
լիճ։ Դրանում է կայանում նոր ակվարիումի հիմնական գրավչությունը։ Երբ այն պատրաստում եք, երբեք նախտ– ր;ւք հնարավոր չէ ասել, թե ինչպես է զարգանալու եւ ինչ տեսք է ունենալու, հասնելով հավասսւրակշռաթւան սեփական, առանձնահատուկ վազին։ Ենթադրենք, որ միաժամանակ երեք ակվարիում եք ստեղծել, օգտագործելով միատեսակ անօրգանական նյութեր։ Երեքն էլ կիպ դրված են իրար կողքի, եւ․ յարա քանչյուրի մեջ տնկմած են ջրային ուրց (Տ1օ(16Ձ ՇՁՈՁՃ6ՈՏ1Տ,) ու ջրային հազարտերեւուկ (իյկճօդ\դՂ~ 1Ա01 Հք61՝էւ01113էւայ< Առաջինում արագորեն կարող են վւար– թամորեն աճել էլոդեյի խիտ ջունգլիներ, որը շատ թե քիչ դուրս կմղի >1^1՝)0բհ^11սա֊/՚&« երկրորդում հավանաբար ուղղակի հակառակ իրադրությունն է, իսկ երրորդում, ըստ երեւույթին, երկու բույսերն էլ իրար համեմատ համա չափ կաճեն։ Հավանաբար, այդ ակվարիումներից ոչ մեկում չի լինի մանրագեղ չահիկների պես ներքեւ կախված դեկորատիվ կանաչ ջրիմուռ Ի4ւէշ113 116X1115֊/՛ սքանչելի թփուտներ։ Այս֊ պիսով) երեք նույնանման անոթում կարող են առաջանալ իրարից միանգամայն տարբեր բնապատկերներ։ Այդ ակվարիումների կենսաբանական առանձնահատկությունները րոարովին տարբեր են» նրանք նպաստում են ամենատարբեր խմբերի պատկանող կենդանիների գոյությանը։ Կարճ ասած, յուրաքանչյուր ակվարիում ում գոյանում է սեփական, յուրօրինակ փոքրիկ մի աշխարհ, թեպետ սկոբնական նախապատրաստությունները կարող են կատարվել միեւնույն պայմաններում։
Որպեսզի կանխվի ակվարիումի բնական զարգացմանը խոչընդոտող ամեն տեսակի միջամտություն, անհրաժեշտ է, ւ>ր յուրաքանչյուր սիրող որոշակի զսպվածություն ու ինքնատիրապետում ցուցաբերի։ օիրոջ կողմից նախաձեռնված յուրաքանչյուր կարգավորում, որ բխում Է թեկուզեւ լավագույն մզումներից, կարող Է մեծ վնաս պատճառել։ Իհարկե, կարելի Է արհեստական հատակով ու խնամքով տնկված բույսերով «գեղեցիկ)) ակվարիում ձեռք բերեի ֆիլտրերը կարգելեն, որ տիղմ գոյանա, արհեստական օղտհագեցում ո հնարավորություն կընձեոի նշանակալիորեն ավելի շատ ձուկ պահել, քան հնարավոր Է այլ պայմաններում։ Այդ դեպքում
■թ՛ ՚ ՝ 30
3 Լա֊եՏց Կ, %
^
բույսերը խաղում են զուտ դեկորատիվ ղեր․ կենդանիները նրանց Կարիքը Լեն զգում, քանի որ արհեստական օղափոխ– ման հաշվին այնքան թթվածին են ստանում, որ բավարար է նրանց գոյությունը պահպանելու համար։ Դա, իհարկե, ամբողջովին ճաշակի խնդիր է, բայց անձամբ ես միշտ էլ ակվարիումը պատկերացնում եմ որպես կենդանի էակների մի համակեցություն, որը ինքնուրույն կերպով կարգավորում է կենսաբանական հավասարակշռությունը։ Մնացած բոլորը սոսկ «բուծարան» են, վանդակ, արհեստականորեն մաքրվող ռեզերվուար, որոնք ինչ֊որ տեղ օրգանապես ավարտուն չեն եւ ծառայում են սոսկ որոշ կենդանիների ազատ վիճակում պահելու համար։
Իսկական արվեստ է՝ նախօրոք որոշել, թե կենդանիների
եւ բույսերի համակեցության ինչ տիպ կուզենայիք պահել ձեր ակվարիումում։ Որպեսզի հասնեք ղրան, մեծ փորձ ս\ կենսաբանական խիստ նրբազգացություն է պետք հենց ակվարիումը տեղավորելու, հատակի համար համապատասխան նյութեր ընտրելու, լույսային ու ջերմային ռեժիմը եւ, վերջապես, միասին տեղավորվելիք բույսերի ու կենդանիների տեսակները որոշելու համար։
Այդ արվեստի իսկական վարպետ էր ողբերգականորեն զոհված բարեկամս Իերնարդ Հելմանը, որն ըււտ իր ցանկության կարող էր պատճենել լճակի կամ լճի, առվակի ու գետակի ցանկացած տիպը։ Նրա գլուխգործոցներից մեկն էր ալպիական լճի կատարյալ մոդելը ներկայացնող մեծ ակվարիումը։ Անոթը շատ խորն էր, սառը, վճիտ ջրով։ Այն դրված էր լույսին ոչ այնքան մոտ, եւ նրա բուսականությունը բաղկացած էր լճակի ապակենման թավւանցիկ բաց֊կանա֊ չավուն Րօէ3010§՚տէօՈ խոտից։ Քարքարոտ հատակը ծածկված է մուգ կանաչավուն ֆանտինալիսով եւ ՕոՁքՅ դեկորատիվ ջրիմուռով; Չզինված աչքի համար տեսանելի կենդանիներից ակվարիումում ասչրում էին միայն մի քանի վւոքր կարմրախտ (տ ու գոլյան, քաղցրահամ ջրերի մի քանի ծովախեցգետին եւ մանր խեցգետիններ։ Կենդանի բնակիչներն այնքան սակավաթիվ էին, որ գրեթե լրացուցիչ կերի կարիք չէին զգում, քանի որ իրենց գոյությունը կտրող էին պահպանել ակվարիումի միկրոֆաունայի հաշվին։ 84
Եթե ուզում եք այս կամ այն
շատ պահանջկոտ ջրային նուրբ կենդանին պահել, ապա ակվա– տջ՜տ՛ րիում ստեղծելիս կարեւորը նրանց ">\– բնական ապրելավայրը վերստեղծելու հանգամանքն է այնտեղ ապրող միկրո եւ մակրոօր֊ գանիզմների կատարյալ համակեցությամբ։ Մեր ակվարիումների ամենձւսովորսւկտն բնակիչները մերձարեւադարձային ձըկ֊ նիկները, նույնիսկ շատ խիստ կախում ունեն այդ պայմաններից, թեպետ նրանց կղանքի բնական միջավայրը փոքրիկ եւ ոչ այնքան մաքուր լճակներն են, որոնք էլ ապաստան են հանդիսանում հենց այն համակեցության համար, որը ինքնաբերաբար առաջանում է միջակ ակվարիումում։ րարեխառն գոտու կլիմայական փոփոխություններին ենթակա եվրոպական մեր ջրամբարներին բնորոշ պայմաններն անհամեմատ ավելի դժվար է ստեղծել բնակարանային պայմաններում։ Հենց այդ է պատճառը, որ ակվարիում ում մեր տեղական ձկներ ւղահելն համեմատաբար ավելի դժվար է, քան մերձարեւադարձային տեսակներ պահելը։ Հիմա հասկանում եք, թե ինչու խորհուրդ տվեցի որպես սկիզբ տանը պատրաստած ավանդական ցանցի օգնությամբ կենդանիներ բռնել մերձակա լճակում։ Ես ամենատարբեր տեսակի հարյուրավոր ակվարիումներ եմ պահել, սակայն լճակային ամենահասարակ ու էժանագին ակվարիումը ամենից շատ է վստահություն ներշնչում ինձ, որովհետեւ նրանց պատերը իրենց մեջ ամվափում են արհեստական պայմաններում հիանալի զարգանալու ընդունակ կենդանի օրգանիզմների առավել բնական ու կատարյալ համակեցություն։
Կարելի է ժամերով նստել ակվարիումի մոտ եւ դիտա– հայնլ նրա խորքը, ճիշտ այնպես, ինչպես երկար ժամանակ նայում ես վառ կրակի բոցկլտոցին կամ գահավիժող ջրի
3։,
հոսքին։ Բացարձակ վերացածության այդպիսի րոպեներին բոլոր գիտակցական մտքերը լքում են ձեզ, սակայն նման պահերին թվացող անգործության շնորհիվ դուք սովորում եք շատ արժեքավոր ճշմարտություններ ճանաչել միկրո եւ մակրոկոսմոսի մասին։ Եթե կշեռքի մի նժարի վրա դնենք այն ամենը, ինչ ես սովորել եմ գրադարանների գրքերից, իսկ մյուսում այն գիտելիքները, որ ինձ տվել է «իւոխոշող առ֊ վակի գրքերի» ընթերցումը, անտարակույս, կգերակշռի երկրորդ նժարը։
3
ԱՎԱԶԱԿՆԵՐՆ ԱԿՎԱՐԻՈԻս՝հԻ՛Ա՛
Րհոս&ն այնպես է րացամ սխալիդ, Ացնպեււ ոս՚տխ է թռչկոտամ, խայտում, Որ շուշպա,– յո&ած վաապւ ձկԱվ, Հայա&վէսմ I; նւ՚ա յտնրա&–թակաոյում։
Լափս Ք ե ր ո լ
\ֆարսափելի ավազակներ կան արհեստական լճակների
աշխարհում, Հետեւելով ակվարիումի կյանքին, կարող եք ականատես լինել գոյության համար մզված այն լարված պայքարի դաժանություններին, որ տեղի կունենա ձեր աչքի առաչ։ Եթե որսը բավական բազմազան է եղել, տպա դուք կարող եք համանման շահեր ունեցողների բախման օրինակ տեսնել, քանզի գերիների մեջ ամենայն հավանականությամբ ջրաբզեզի թրթուր կդասվի։ Հաշվի առնելով այդ միջատի համեմատաբար փոքր չափերը, շատակերությունն ու ճարպկությունը, որով այղ արարածը ոչնչացնում է իր զոհերին, կարելի է եզրակացնել, որ ջրաբզեզի թրթուրը ստվեր է գցում այնպիսի հռչակավոր ավազակների փառքի վրա, ինչպիսիք են վագրը, առյուծը, գայլն ու գիշատիչ կետը՝ խո յա դելֆինը՝։
Շրջահոսելի ձեւ ունեցող այդ բարեկազմ միջատը երկու դյույմից ավելի երկարության է հասնում։ Նրա վեց թաթիկները պատված են ծոպերիզավոր կոշտ ցցամաղերով, որոնք կազմում են թիակաձեւ լայն թաթեր, որոնց շարժումը թրթուրի մարմինը առաջ է մղում ջրի հա՛յտ շերտի միջով։
1 հայաւյհլֆ|տն (՚ՕաՈԱՏ 01X8,) — դելֆինների ընտանիքին պատկանող գի՛շատիչ կաթնասուն, մեշքի երկար, ձեւով գերանդի հիշեցնող սրածայր լողակով։ Բնակվում է Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսում եւ Խաղաղ ու Ատլանտյան օվկիանոսների հյուսիսային շրջաններում։ Սարսափ է ազգում դելֆիններին, փոկերին ու կետերին։ Մ իքին հաշվով 4 — 5 մետր երկարություն ունենալով, խոյադելֆինր խիզախորեն հարձակվում է չափերով իրեն 4 — Տ անդամ գերազանցող կետերի վրա։ եյոյադելֆիններւ սովորաբար որս են անում ոչ մեձ խմբերով։
37
Լայն, տափակ գլուխն իր վրա կրում է ներսից սնամեջ աք– ցանաձեւ հսկայական ծնոտները, որոնք ոչ միայն զոհի մարմնի մեջ թույն ներարկող շպրիցների դեր են կատարում, այլ նաեւ՝ անցքի, որի միջով կուլ է գնում կերը։ Սովորաբար թրթուրը դարանակալում է որեւէ ջրային բույսի վրա, անսպա֊ ււելիորեն կայծակի արագությամբ նետվում է զոհի վրա եւ դլիւի կտրուկ շարժումով սուզվում նրա տակ, ու որսը արդեն ււ ի շատ լի ծնոտների մեջ է։ Այղ շատակեր արարածների համար «որս» է հանդիսանում այն ամենը, ինչ շարժվում է կամ «կենդանության» հոտով է օժտված։ Հաճախ է պատահել, որ ինքս եմ «կեր դարձել» ջրաբզեզին, երբ մինչեւ ծնկներս ան֊ չարժ կանգնած եմ եղել ջրի մեջ։ Թրթուրի թունավոր մարսողական հյութի ներարկումը չափազանց ցավոտ է նույնիսկ մարդու համար։
Այդ թրթուրները պատկանում են այն փոքրաթիվ կենդանիների թվին, որոնց մարսողության պրոցեսը կատարվում է «տնից դուրս»։ Գեղձաթորանքը, որը ծնոտների սնամեշ աքցանների միջով ներարկվում է զոհի մարմնի մեջ, տարածվում է վերջինի բոլոր հյուսվածքները, ․վեր է ածվում հեզուկ մասսայի, որը եւ թրթուրը այնուհետեւ ներս է ծծում նույն անցքերի միջով։ նույնիսկ խոշոր որսը ճպուռի թըր– թուրը կամ շերեփուկը, խայթված լինելով այդ միջատից, մի քանի պաշտպանական շարժումներից հետո կորցնում են ճկունությունը, իսկ նրանց փորոտիքը, որ ռովորաբար շատ
թե քիչ թափանցիկ է (ինչպես ջրային կենդանիների մեծ մասինը), դառնում է պղտոր, ինչպես ֆորմալինով ֆիք֊ ;^5՝՛՛
սացնելուց հետո։ սկզբում զոհը ուռ֊
՛է
ՏՏ
՚՚՚՚՚յ ՝~#/
չում է, այնուհետեւ խորշոմում մաշկի փափուկ ծրարի մեջ, անկենդան կախվելով մահաբեր ծնոտներից, եւ վերջապես, անշնչացած սուզվում հատակը։ (քի քանի օրվա ընթացքում ակվարիու– Հ ՚ < ,, ․ >
մի սահմանափակ տարածքում մի եր– ;․՜\ (>՝ ՚1 ■* ՝՝֊՝՝■֊ 92հ2&;– կու խոշոր թրթուր խժռում են Լ^ր" դյույմից ավել երկարություն ունեցող բոլոր կենդանիներին։ Իսկ ուս ինչ֊
պե ս կարող է տեղի ունենալ։ Թրթուրներս կխժռեն միմյանց, եթե մինչ այդ չեն խժռել․ ընդ որում ամենեւին էլ էական չէ, թե ով է ավելի խոշոր ու ուժեղ, կարեւորն այն է, թե ով կհասցնի առաջինը ճանկել հակառակորդին։ Ես հաճախ եմ տեսել, թե ինչպես հավասար մեծության երկու թըր– թուր միաժամանակ հարձակվել են իրար վրա եւ, մարմինների հյուսվածքների տարալուծման հետեւանքով, սատկել ակըն– թարթային մահով։ Շատ քիչ կենդանիներ են, այն էլ սոսկ սովամահ լինելու երկյուղից դրդված, ընդունակ հարձակվելու չավ։սերով իրեն հավասար նույն տեսակի առանձնյակի վրա, նրան խժռելու միտումով։ Միայն դիտեմ, որ այդպես անպայման անում են առնետները ու նրանց ազդակից որոշ կրծողներ։ Ուսումնասիրությունները, որոնց մասին կխոսվի ստորեւ, ինձ ստիպում են տարակուսել, որ նման բան երբեւէ պատահում է գայլերի հետ։ Րսկ ջրաբզեզի թրթուրը խժռում է չափերով իրեն հավասար ազգակիցներին նույնիսկ այն դեպքում, երբ առկա է մի ուրիշ որս, մի բան, որ, որքան ինձ հայտնի է, ոչ մի այլ կենդանի չի անում։
Ոչ այդքան դաժան ու զազրելի եւ շատ ավելի նրբագեղ մի այլ գիշատիչ է ^ՇՏՇհՈՁ խոշոր ճպուռի թրթուրը՛ Հասուն կենդանին օդի իսկական թագավոր է, միջատների մեջ իսկական ք բազե չէ որ ճպուռն իր որսր բռնում ՚ ՝/ ^ թռիչքի ժամանակ։ Հերթով վերանա–
39
0
այո
․ հ V՛՝՛
«
յելհվ ձեր բռնած կենդանիները, այնպես, որ ակվարիում չընկնեն ամենավտանգավոր չարագործները, դուք, Հ՛ավանաբար ջրաբզեզների թրթուրների հետ մեասին կհայտնաբերեք նաեւ շրջահոսելի ձեւ ունեցող մի քանի այլ միջատներ, որոնց տեղաշարժվելու հրաշալի ձեւը կգրավի ձեր ուշադրությունը։ Սովորաբար դեկորատիվ դեղնականաչավուն նախշերով զար֊ դարված այդ բարալիկ տորպեդները առաջ են շարժվում կտրուկ հրումներով, այն դեպքում, երբ թաթերը կիպ սեղմված է,ն մարմնին։ Աոաջին հայացքից ընդհանուր առմամբ առեղծ֊ ված Է թվում, թե ինչպես են նրանք տեղից֊տեղ շարժվում։ Սակայն եթե առանձնակի ուշադրությամբ հետեւեք այդ արա՛ րածներին, նրանց տեղավորելով ջրով լցվա՛ծ տափակ ամանի մեջ, ապա կտեսնեք, որ թրթուրները շարժվում են ռեակտիվ սկզբունքով։ Միջատ ե որու՚այնի մերեւույթիս թափանցիկ սյունիկով ետ Է շպրտվում ջրի ուժեղ շիթ, որը եւ արագ առաջ Է մղում միջատին։ Որովտ (նի վերջնամասը վերածվում Է սնամեջ պղպջակի, որը հագեցած Է միաժամանակ եւ շն լա ռութ յան, եւ տեղաշարժման համար ծառայող շնչախողովակտէին Խռիկներով։
յԴՕՏՕոՈՁ–/՛ թրթուրը երբեք որս չի անում լողալով, նա միջատներին հետամուտ Է լինում դարան մտած։ Երբ որս Է հայտնվում տեսադաշտում, նրա վրա Է ուղղվում գիշատչի սեւեռուն հայացքը, նա շատ դանդաղ գլուխն ու մարմինո շրջում Է անհրաժեշտ ուղղությամբ եւ ուշադիր հետեւում զոհի բոլոր շարժումներին։ նման նպատակամիտություն շատ հազվադեպ Է դիտվում անողնաշարավորների մոտ, այն Էլ սոսկ հազվադեպ տեսակների։ Ի տարբերություն ջրաբզեզի թըբ– թուրի, մեր ճ6ՏօհՕՅ֊& որսում Է նույնիսկ ամենադանդաղ շարժումները, օրինակ, նա նկատում Է սողացող խիւունջին, եւ հետեւաբար այդ կակղամ որթները հաճախ են հայտնվում դիշատչուհու զոհերի թվում։ Դանդաղ, շատ դանդաղ ճպուռի թրթուրը սողում Է դեպի նպատակակետը, ահա նրանց իրարից բաժանում Է սոսկ մեկ կամ երկու դյույմ տարածություն — Բայց ի նչ Է դա — հանկարծ տեսնում եք, որ որսը թփրտում Է որսորդի անողոք ծնոտների մեջ։ Եթե ձեզանից
40
որեւէ մեկին վիճակվել է հետեւել կերակրվող քամելիոնին, ապա այն ամենը, ինչ կատարվում է, իսկույն ձեր հիշողության մեջ կվերարտադրի այդ մողեսի լեզվի կտրուկ շարժումները։ ճ6Տ€հոՏ–/ք թրթուրի «բումերանգը» ոչ թե թրթու֊ րըն է, այլ ծայրերին բռնող աքցան ունեցող երկու շարժուն հոդավոր անոթներից բաղկացած խիստ ձեւափոխված «ներքին շրթունքը»։
Ւր որսին հայացքով տեղում գամելոլ ճպուռի թրթուրի հիանալի մաներան զարմանալիորեն «բանական» տեսք է տալիս այդ միջատին։ Այղ ապավորութւունը ավելի կուժեղանա, երբ ծանոթանանք թրթուրի վարքագծի մյուս առանձնահատկություններին։ Ի տարբերություն ջրաբզեզի թրթուրի, որը կուրորեն ճանկում է այն ամենը, ինչ շարժուն է, չհասունացած <&6ՏօէաՁ֊& անուշադր ութ յան է մատնում որոշակի մեծությունները գերազանցող կենդանիներին նույնիսկ այն դեպքում, երբ շաբաթներով սոված է մնացել։ Ես ամիսներով ձկների հետ ճ6Տ<;հՈՅ~/յ թրթուրներ եմ պահել ակվարիու֊ մում, սակայն երբեք չեմ տեսել, որ այդ միջատը հարձակվի իրենից մեծ կենդանիների վրա կամ որեւէ վնաս պատճառի նրանց։ Ուշագրավ է նաեւ աչն, որ մեր խնամարկյալը երբեք չի ճանկի իր նման մեկ ուրիշի արդեն բռնած կենդանուն, թեեւ զոհը դանդաղ ետ ու առաջ է շարժվում հաջողակ որսորդի ծամող ծնոտների մեջ։ Մյուս կողմից, նա իսկույն նետվում է թարմ մսի կտորի վրա, որը նրա աչքի առաջ ճիշտ նույն ձեւով տեղաշարժվում է ապակե ձողիկի ծայրին։ Մեծ ակվարիումում ամերիկյան արեւս։պերկեսների հետ միասին ՃՇՏՕհՈՁ֊/ւ մի քանի թրթուր էի պահում։ նրանց աճը ծրկար ժամանակ է պահանջում՝ տարուց ավելի։ Եվ ահա ամառային հրաշալի մի օր տեղի է ունենում կարեւոր մի իրադարձություն, ջրից դուրս ցցված բույսի ցողունի վրա դանդաղ սողում է թրթուրը։ Այստեղ նա երկար Ժամանակ նստում է անշարժ, մինչեւ որ կրծքի սեգմենտներից մեկի վերնամասի մաշկը պատռվի ճիշտ այնպես, ինչպես նախորդ մազափոխումների ժամանակ։ Թրթուրի նուրբ մաշկից ղան– դազ֊դանդաղ դուրս է սողում գեղեցիկ, կատարյալ միջատը։
41
Կանցնի մի քանի մամ եւս, մինչեւ որ թեւերը հասնեն իրենց վերջնական մեծությանն ու անհրաժեշտ կարծրությանը․ գա զարմանահրաշ պրոցեսի արդյոլկ է> պրոցես> Արի քում արագ կարծրացող հեզուկը, բարձր ճկման ․
Կմվելով, վեր է ածվում թեւկի նոլրբ ջչավորված ճ վ^․
է՛ությունների, Այժմ լայն բացկ պատոլհանըւ ՄԽլմ Է Աոսկ բարի ճանապարհ Ոլ ամեն տեսակի հաջողություն մաղթել ձեր ակվարիումի հյուրին, իր նոր, թեւավոր միջաաային կյանքում, ,1 ս
4
Ինչպես չւփմոա, մի բույլ յոաիատ՝ 5,հ կրակներով անփայլ ու ադոտ, Հավիտենապես սւելայ& ու կույր, Մի ոզշ աշխարհ կ նրանց մեշ ապրում։
Ռուպերա քրուկ։ Տկները
ց^էձ միշտ էլ զարմանք է պատճառել առածների նկատ՛ մամբ տածած կույր հավատը, նույնիսկ երբ նրանք անհիմն են ու մոլորության մեշ են գցում մարդկանց։ Աղվեսը ամենեւին էլ շատ ավելի խորամանկ չէ մյուս գիշատիչներից, եւ շատ ավելի հիմար է, քան գայլը կամ շունը։ աղավնին, հիրավի, բոլորովին էլ խաղաղասեր թռչուն չէ, իսկ ձեների մասին տարածվել են միայն սխալ լուրեր» նրանք ամենեւին էլ այնքան սառնարյուն չեն, որպեսզի ալարկոտ ու դանդաղաշարժ մարդկանց հետ համեմատվեն, եւ ոչ էլ ջրում աւնքան երջանիկ, ինչպես ներշնչում է մեզ հայտնի առածը։ Րրոք, չկա վարակիչ հիվանդություններից այդ աստիճան տառապող կենդանիների մի այլ խումբ (ոչ միայն տոնային, այ;եւ բնական պայմաններում ապրող), ինչպես ձկները։ Ես երկյուղի նշույլ անգամ չեմ ունեցել, որ նոր բռնած թռչունները, սողունները, կաթնասունները կարող են ինչ֊որ հիվանդություններով վարակել ինձ մոտ ապրող կենդանիներին․, սակայն յուրաքանչյուր նոր ձեռք բերված ձուկ անպայման ուղարկում եմ կարանտինային հատուկ ակվարիում, այլապես հարյուրից իննսունիննի դեպքում կարելի է համոզված լինել, որ շուտով ակվարիումի հնաբնակների լողաթեւերին կհա/անվեն չարագուշակ սպիտակ բծեր ֊յԺւէհյ՚ՕրհէաԱՏ տս1էւքւ1ստ1 մակաբույծով վարակվելու ախտանշան է
1 յշհէհ՝/0թ1ահստ տս1է1քւ1ստ ֊ Հէսվասարաթարթիչտվոր մակաբույ– ծային ինֆուզորիա։ Արմատավորվում Է ձկան մաշկի մեշ, առաչացնելւտվ փոքրիկ թարախապալարիկներ։ Հաճախ մեծ վնաս Է պատճառում ծա– ծանաչին անտես։։։․թ^ուննհոին։ ․
43
քք
Սակայն անդրադառնանք ձկնհրի սառնասրտությանը վե֊ րաբերող լայն տարածում գտած կարծիքին։ Ես մոտիկից ծանոթ եմ շատ կենդանիների կյանքին, նրանց վարքագծին՝ ավելի ինտիմ հանգամանքներում, երբ նրանք գտնվում են բուռն պայքարի կամ սիրո էքստազի մեջ, սակայն, բացա֊ ռությամբ վայրի դեղձանիկի, չգիտեմ մի այլ կենդանի, որը կարողանա իր կրակոտությամբ գերազանցել փշաձկան) Ա՛րամյան մարտաձկան կամ ցիիւլիդի արուին։ Ոչ մի կենդանի սիրո ազդեցության ներքո այդքան կատարելապես չի կերպարանափոխվում, կրքից այդքան բառացիորեն չի այրվում, ինչպես փշա&ուկը1 կամ մարտաձուկը1։ Հնարավո՞ր է, արդյոք, բառերով արտահայտել կամ թե ներկերով վերարտադրել այն հրակարմիր գույնը, որը փշաձկան արուի կողերը դարձնում է թափանցիկ ու ապակենման, նրա մեջքի կապտականաչավուն երփներանգները, որոնց փայլը կարելի է համեմատել սոսկ նեոնային ռեկլամի լուսային հզորության հետ, վերջապես, նրա աչքերի զմրուխտ կանաչը։ "սա գեղանկարչական ճաշակի, այղ դույների համադրությունը պետռ է որ վանող լինի։ Այնուամենայնիվ սիմֆոնիան, որ առաջացնում են դրանք, ստեղծված է բնության ձեռքով։
Մարտաձկան գույների այդ հրաշքը տեւական չէ։ Ակվարիումի անկյունում պառկած փակ լողաթեւերով գորշ֊շագա– նակագույն ձկնիկը արտաքնապես իրենից ոչինչ չի ներկայացնում։ Եվ միայն եթե մի ուրիշ, սկզբում նույնքան խըզ– ճակ մի ձկնիկ մոտենա նրան, եւ նրանք նկատեն իրար, լոկ այդ դեպքում են– նրանք սկսում ներսից ասես լույս արձակել եւ աստիճանաբար փառահեղորեն շիկանալ։ Կարմրությունը գրեթե նույն արագությամբ է համակում նրանց մարմինը, ինչպես էլեկտրասալիկի լարն է կարմրում հոսանքին միաց֊
1 Եռափշան ձուկ (՜(յ2տէ6է՝0տէ6ԱՏ ՀՇ\ւ\է&1\\տ) — փշաձկնակերպների կարգին պատկանող ձկնիկ։ Տարածված է Եվրոպայի մեծ մասում Ա Սիրի֊ բում, ապրում է քաղցրանամ ու աղի ջրավազաններում։ Փշաձկան վարքագծի վերաբերյալ հոլանդացի նշանավոր գիտնական նիկո Տինռերզենի աշխատանքները ԱԽ/ոգիայի դասական հետազոտություններ են։
2 Մարտաձուկ՛ (Ա&է\տ) —Հնդկաստանում եւ Հնդկայինում ապրող պեբ֊ կեսակեոպների կարգին պատկանող քաղցրահամ ջրերի ձկնիկ։ 44
այլ կենաց ու մահու պար, ամեն ինչի սկիզբն ու վերջը։
Դա կարող է տարօրինակ թվալ, ս՛ակայն երթեք նախօրոք որոշակիորեն հնարավոր չէ ասել, թե այդ դարը սիրո համաձայնության ու զուդավորման կհանգեցնի, թե նույնքան սահունորեն կվերածվի արյունոտ պայքարի։ Ա" ար Մ՛ա ձուկը իր նմանին հանդիպելիս նրա սեռը կարող է որոշել սոսկ այն բանից հետո, երբ տեսնի ինչպիսի վարմունքով կպատասխանի սա իր կատարած պարի խիստ ծիսական, բնազդական շարժումներին։ նախապես անծանոթ մարտաձկների երկու արուների հանդիպումը սկսվում է փոխադարձաբար հանդուգն ու սնապարծ ինքնաըուցադրմտմ՝բ, որի ընթացքում փայլող յուրաքանչյուր գունավոր բիծ, հրաշալի լողաթեւերի յուրաքանչյուր ճառագայթ պետք է առավելագույն տպավորություն թողնի։
Փառահեղ արուի առջեւ համեստ՛ հագնված էգը փակում է լողաթեւերը, դրանով իսկ վերջ տալով ամեն տեսակի դիմադրության։ Եթե էգը պատրաստ չէ զուգավորման, ապա իսկույն գլուխն ազատում է փախչելով։ Հակառակ դեպքում նա արուին մոտենում է վեհերոտ, փաոաքուշ շարժումներով, այլ կերպ ասած, նրա վարքագիծը ուղղակիորեն հակադիր (՜ արուի հանդուգն ու պարծենկոտ վարքագծին։ Եվ այդ դեպքում սկալում է սիրո ծեսը, որը այնքան էլ փառահեղ չէ, ինչպես արուների մարտական պարը, սակայն շարժումների նրբագեղությամբ չի դիքում դրան։
Երբ ։;եմ առ դեմ հանդիպում են երկու արու, փոխադարձ ինքնափառաբանման իսկական օրգիա է սկսվում։ Ապշեցուցիչ նմանություն կա այդ ձկների ռազմաշունչ պարերի եւ յա– վացիների ու ինդոնեզական մյուս ժողովուրղների նմանօրինակ հանդիսավոր պարերի միջեւ։ Թե մարդու, թե ձկւսն յուրաքանչյուր շարժման ամենս/չնչին մանրամասն իսկ հիմ֊
նըված է նախասահմանի վտծ հինավուրց ու ան* փոփոխ օրենքի վրա, յոլ* րաքանչյուր ամենաթեթեւ ժեստն անդամ լի է խոր֊՛ հըրղանիշ խորիմաստում թյամբ։ Նույն ոճը, զըսպ*․ ված ցասում արտահայ– տող նույն տարաշխարհիկ շարժումների նրբազեղռւթյունը ահա թե ինչումն Է այդ պարերի խիստ նմանությունը։
Մարմնաշարժումների կատարյալ հղկվածոլթ յունը վկայում Է, ։ւր դրանք մշակվել են պատմական երկարատեւ զարգացման հետեւանքով եւ, որ դրանց հիմքում ընկած Է հինավուրց ծեսը։ 1)չ այդքան ակնհայտ Է մի այլ բան․ եթե մարդկային ծիսական արարողությունները հազարամյակների վաղեմություն ունեցող ավանդույթների միջոցով են փոխանցվել սերնդեսերունդ, ապա ձկնեբինը իրենցից ներկայացնում են բնազդական, բնածին դորձողությունների Էվոլյուցիոն զարգացման արդյունք եւ, ըստ երեւույթին, շատ ավելի հին են։ Այդպիսի ծիսական արարողությունների ծագումը հրաշալի ուսումնասիրված կ, եւ արդ մենք շատ ավելին գիտենք այդ ռեակցիաների պատմության մասին, քան որեւէ այլ բնազդի մասին։
Սակայն վերադառնան,® մարտաձկների արուների ռազմաշունչ պարերին։ Դրանք միանգամայն նույն նշանակությունն ունեն, ինչ հոմերոսյան հերոսների կամ ալպիական մեր ֆերմերների բանակռիվները, որոնք ցարդ նախորդում են գյուղական հյուրանոցներում տեղի ունեցող աղմկոտ վեճերին։ Այդպիսի մե՛նամարտի նպատակն է ահաբեկել հակառակորդին եւ միաժամանակ անվեհեր վիճակի բերել իրեն։ Ակների այղ նախապատրաստությունների երկարատեւությունը, դրանց ծիսական բնույթը եւ, հիմնականում, գունագեղ զգեստի ու բացված թեւերի հրաշալի ցուցադրումը, որն տրվում է հակառակորդին վախեցնելու, ընկճելու նպատակով, անիրազեկից թաքցնում են իրադրության ողջ լրջությունը։ 1'րենց հանդերձանքի ամբողջ շուքով մարտիկները պակաս թշնամական են թվում, քան իրականում կան» դուք նույնքան հակված չեք
՛վայրագ քաշություն ու մահվան հանդեպ արհամարհանք վերագրել նրանց, ինչպես չեք երեւակայում ինդոնեզացի ռազմիկների գրեթե կանացի գեղեցկություն ունեցող գլուխների որսը։
Մարտաձկների մենամարտը հաճախ է վերջանում հակառակորդներից մեկի մահով։ Եթե նրանք արդեն պատրաստ են առաջին հարվածը հասցնելու, ապա մի քանի րոպե հետը երկայնական լայն ու խոր ճեղքեր կբացվեն նրանց լողա* թեւերին, որոնք շատ արագ ցնցոտիների կվերածվեն։ Մար– տաձկան, ինչպես ընդհանրապես այղ կերպ կռվող բոլոր ձկների հարձակման եղանակը ուղղակի նման է սուսերի հարվածի, բայց բնավ երբեք կծոտելոս Ձուկն այնքան լայն է բացում բերանը, որ բոլոր ատամները ցցվում են դուրս եւ նա մկանոտ մարմնի աճող ուժի ամբողջ թափավազքով խրում է դրանք հակառակորդի կողը։ Այնքան ուժեղ է մար– տաձկան խոյահարվածը, որ եթե կռվի իրարանցման ընթացքում հակառակորդներից մեկը պատահմամբ բախվի ակ– վարիումի ապակե պատին, պարզորոշ կլսվի բախման ձայնը։ Ինքնափառաբանման պարը կարող է ժամեր տեւել, բայց եթե պարողները գործողությունների են անցել, հաճախ մի քանի րոպե հետո արդեն հակառակորդներից մեկը, մահացու վիրավորված, պառկած է լինում հատակին։
Եվրոպական մեր փչաձկան կռիվները խիստ կերպով տարբերվում են սիամյան մարտաձկան մարտերից։ Ր հակադրություն վերջինի, փշաձկան արուն «շիկանում է» ոչ միայն հակառակորդ կամ էգ տեսնելիս, այլեւ այդ վիճակում է գտնվում այնքան ժամանակ, քանի դեռ գտնվում է բնի մերձակայքում, իր ընտրած տերիտորիայի սահմաններում։ Այդ ձկնիկների կռիվների հիմքում ընկած է «իմ տունը իմ ամրոցն է» հիմնական սկզբունքը։ Փշաձկնիկից խլեք նրա բունը կամ տեղափոխեք նրան մի այլ ակվարիում, եւ մեր ձկնիկի մտքով անգամ չի անցնի կռվել, երբ նույնիսկ ուրիՀ արու լինի այնտեղ։ Ընդհակառակը, նա իսկույն կդառնա փոքրիկ ու խղճուկ։ Այդ իսկ պատճառով փշաձկների կռիվները չի կարելի օգտագործել ցուցադրման համար, այն դեպքում, երբ սիամացիք արդեն հարյուրավոր տարիներ է զվարճանում են մարտաձկների կռիվներով։ Փչաձկան արուն
47
ֆիզիկապես ընդունակ է դառնում գրգռվել միայն այն բանից հետո, երբ տանտեր է դառնում։ Ուստի փչաձկների կռիվ֊ ները գործնականում կարելի է դիտել սոսկ այն դեպքում) եթե երկու արու պահվի մեծ ակվարիում ում՝, որտեղ յուրաքանչյուրն ունենա իր բույնը։
Փշաձկան արուի մարտական ավյունը յուրաքանչյուր վայրկյան ուղիղ համեմատականորեն կախված է բնի մոտիկությունից։ Երբ ձկնիկը նստած է բնում, գա մահվան նկատմամբ կատարյալ արհամարհանքով լեցուն, շատ ավելի Խոշոր հակառակորդի, նույնիսկ մարդու ձեռքի վրա խելացնոր կերպով հարձակվող, մոլեգնած մի ֆուրիա է։ Որքան նա հեռու է լողում իր «շտաբ֊կայանից», այնքան մեղմանում է նրա ռազմամոլությունը։ Երբ կռվի են բռնվում երկու արու, լիակատար համոզվածությամբ միշտ էլ կարելի է ասել, թե ինչ ելք է ունենալու դա։ Րր բնի մոտ ամենաթույլ արուն միշտ էլ կհաղթի ամենախոշորին ու ուժեղին։ Փշաձկան մարտական հզորությունը որոշում է այն տերիտորիայի մեծությունը, որը նա ի վիճակի է մրցակիցներից ազատ պահել։ Պարտվածը մշտապես փրկություն է գտնում տան ուղղությամբ փախչելով, իսկ իր հաջողությամբ տարված հաղթողը հետապնդում է փախստականին մինչեւ վերջինիս տիրույթների խորքը։ Որքան հետապնղողը հեռանում է իր տնից, այնքան նկատելիորեն պակասում է նրա համարձակությւււնլււ Փախստականը, հասնելով իր բնի մերձակայքը, ձեռք է բերում նոր ուժեր, շրջվում ու տասնապատկված մոլեգնությամբ նետվում թշնամու վրա։ նոր կռիվը միշտ էլ ավարտվում է նախկին հաղթողի պարտությամբ, եւ դարձյալ հետապնդում, այս անգամ արդեն հակառակ ուղղությամբ։ Հնղհարումները հաջորդում են մեկը մյուսին, մերթ այս, մերթ այն կողմից կատարված հետապնդումներով, հետապնդումներ, որոնք վերջ ի վերջո որոշակի կետում հավասարակշռության հասնող ճոճանակի շարժում են հիշեցնում։ Կռվողների մարտական ուժերը հավասարակշռվում են նրանց տերիտորիաների հենց սահմանագծի վրա։ Այդ նույն սկզբունքը կարեւոր դեր է խաղում շատ կենդանիների, հատկապես թըռ֊ չունների կյանքում։ Յուրաքանչյուր թռչնաււեր նկատած կա–
Հ՝ձ
րող է լինել, թե ինչպես են երկու կարմրատուտ ճիշտ նույն ձեւով հետապնդում իրար։
Այդպիսով, վերջապես կանգ առնելով իրենց տիրույթները իրարից զատող երեւակայական ղծի վրա, ձկնեբն այլեւս չեն հանդգնում հարձակվել միմյանց վրա։ Ընդունելով բացառիկ սպառնալից կեցվածք, նրանք շարունակ գլխիվայր շրջվում են ներքեւ։ Ձկնիկները դա կատարում են անընդհատ, շրջվում իրար հանդիման եւ յուրաքանչյուրը սպառնալից կերպով մեջքի փուշն ուղղում այն կողմ, ուր թշնամին է։ Ձկնիկները ամբողջ ժամանակ բերանով հպվում են հատակին, այնպես, որ կարելի է կարծել, թե կեր փնտրելով են զբաղված։ Բուն շինելու պահին փշաձկան․ արուն ճիշտ նույն կերպ I; պահում իրեն» ընդհարման ժամանակ արուներից յուրաքանչյուրը հակառակորդի առջեւ ցուցադրում է այդ վարքագծի, այսպես ասած, ծիսական վերսիան։ րանն այն է, որ եթե ինչ֊որ բան առանձնյակին խանգարում է տվյալ իրադրությունից բխող բնազդական որեւէ գործողություն կատարել, կենդանին հաճախ «թեթեւություն է գտնում» ասես հանգամանքներին ամենեւին չհամապատասխանող մի այւ գործողություն կատարելու մեջ։ Այդպես էլ այս դեպքում, վդա– ձուկը չհամարձակվելով հարձակվել հակառակորդի վրա, դրա ՝ վսփւարեն աւնպիսի շարժումներ է անում, որոնք բնորոշ են բուն շինելու շրջանին։ Այդ երեւույթը, որը տեսական հսկայական նշանակություն ունի ինչպես ֆիզիոլոգիայի, այնպես էւ հոգեբանութւան տեսակետից, համեմատական էթոլոգիսւ֊ յտււմ ընդունված է անվանել գործողությունների տեղաշարժ1։ 1 Գործողությունների տեղաշարժ ((Ատբ՚ւՅՇՏաՇՈէ &ճակ) ֊ կենդանու գործողություններ, որոնք դիտողի տեսակետով, իրադրությանը լեն համապատասխանում։ Օրինակ, աքաղաղները կռվելու ժամանակ Հաճախ կտցում են գետինը, ասես կեր են հավաքում։ Բնի մոտ անհանգստացած դրաիտապանո կտուցով հերթով Հարդարում Է փետուրները, կարծես կարգի Է բերում դրանք։ Վախեցած կտցարը դլուխը ետ Է շրջում եւ կտուցը թաքցնում մեշքի ւիետուրների մեջ, ինչպես անում Է քնելիս։ Իրականում դա կեղծ կտցարում Է, փետուրների կեղծ մաքրում, կեղծ քոլն։ Այդպիսի վարքագծի պատճառը գիտվում Է որպես հակասական ձգտումների պայքարի դրսեւորում,, կովող աքաղաղը միաժամանակ եւ հարձակվել Է ուզում մրցակցի վրա եւ փախչել նրանիցէ Էվոլյուցիոն պրոցեսում գործողություն֊ ների տեղաշարժերը նյութ են ծառայում ամուսնական ե սպառնալից տարբեր արարողությունների ձեւավորման համար, արարողություններ,
որոնք կենդանիների մոտ փոխարինում են խոսքին ու լեզվին։
4 Լււտ֊ե&3 Կ․ <է
Ի տարբերություն մարտաձկնիկի, մինչեւ կռիվն սկսելը, փշաձոլկը շատ ժամանակ լի կորցնում սպառնալիքների վրա, նա այդ անում է ընդհարումների միջեւ ընկած ծամանակա~ միջոցում կամ դրանից հետո։ Փշաձկները երբեք լեն կռվում մինլեւ վերջ, թեեւ, եթե ելակետ ընդունենք նրանց հարձակմա% եղանակը, կարելի է հակառակը սպասել։ Հարվածներն ու հակահարվածներն այնպիսի արագությամբ են հաջորդում իրար, որ դիտողը հազիվ է հասցնում հայացքով հետեւել դրանց։ ճիշտ է, մեջքի մեծ փուշը, որն այդքան չարագու՛շակ տեսք ունի, ստորադաս դեր է կատարում։
Ակվարիումների մասին հին գրականության մեջ հանդի՛ պում են վկայություններ, որոնք պնդում են, թե մարտիկներից մեկը կարող է հակառակորդի վւշից խոցված զոհվել։ Հավանաբար, այդ գրքերի հեղինակները երբեք չեն Փորձել «խոցել» փշաձկանը, նույնիսկ մեռած ձուկը կսահի ամե֊ նասուր հերձադանակի տակից, նախքան ձեզ կհաջողվի ծա– կել նրա ամուր կաշին թեկուզեւ այն տեղում, որ պաշտպանված չէ ոսկրե վահանակով։ Փշաձկանը դրեք որեւէ փափուկ մակերեսի վրա, որն, իհարկե, շատ ավելի ղիմադրողականու– թյուն ունենա, քան ջուրը, եւ փորձեք խոցել ձկնիկին սուր ասեղով։ Տեսնելով, թե ինչքան ում է պետք դրա համար, դուք կզարմանաք։ Շնորհիվ կաշվի արտակարգ ամրության, հնարավոր չէ, որ փշաձկնիկը որեւէ լուրջ վերք ստանա կըռ~ վում, եւ, եթե դրանք համեմատենք մարտաձկնիեւների կռիվ֊ ների հետ, այդ գոտեմարտերն իսկ անվնաս են անհեթեթու֊ թյան աստիճան։ Հարկավ, ակվարիումի սահմանափակ տարածքում առավել ուժեղ արուն կարող է մահու լավ։ հալածել ավելի թույլին, սակայն եթե ճագարների կամ տաարակ– ների դնենք նման պայմանների մեջ, նույն հետեւանքը կունենան նաեւ նրանց փոխհարաբերությունները։
Փշաձուկն ու մարտաձուկը տարբեր կերպ են պահում իրենց թե սիրո մեջ եւ թե կռվում, սակայն որպես ծնող շատ ընդհանուր բան ունեն։ Երկու տեսակների մոտ էլ ոլ թե էգը, այլ արուն է իր վրա վերցնում բուն շինելու գործն ու նորածինների հոգսը։ Եվ երբ ապագա հայրը դեռ նոր է սկսում զույգ ընտրել իր համար, արդեն պատրաստ ունենում է սպասվելիք երեխաների օրորանը։ Սակայն այստեղ վերջանում են 50
նմանությունները եւ սկսվում տարբերությունները։ Փշաձկան օրորանը, ինչպես արդեն հիշատակվեց, ընկած է «հատակի տակտ, իսկ մարտաձկանը տեղավորված է «առաստաղի վրա»։ Այլ կերպ ասած, առաջինը փոքրիկ մի խցիկ է փորում ջրավազանի հատակին, իսկ երկրորդը բուն է շինում ջրի մակերեսին։ Բուն շինելու համար մեկն օգտագործում է բույսերի հյւււսվածքներն ու կոկոնների առանձնահատուկ մածուցիկ թորվածքը, իսկ մյուսը օգտվում է միայն օդից եւ իր
Մարտաձկնիկի, ինչպես նաեւ նրա մերձավոր ցեղակիցների, օդային ամրոցը կազմված է թքի ամուր շերտով պատված օղի պղպջակների փնջից։ Այդ տնակը շատ դիմացկուն է, եւ շրի մակերեսից փոքր֊ինչ դուրս է գտնվում։ Տակավին այն ժամանակ, երբ բուն շինելով է զբաղված արուն, նա երփներանգ է փառահեղ գույներով, որոնք էգի հայտնը֊ վելու պահին դառնում են արտահայտիչ ու ծիածանագույն» Արուն կայծակի պես նետվում է դեպի նա եւ, հուրհրալով, կանգ առնում։ Եթե էգը պատրաստ է ընդունելու նրան, «հաղորդում է» այդ մասին, ստանալով առանձնահատուկ նրբերանգ՛ շագանակագույն ընդհանուր ֆոնի վրա հայտնվում են բաց֊մոխրագույն ուղղաձիգ շերտեր։ Լողաթեւերը կիպ հավաքած էգը լողում է դեպի արուն, որը, հուզմունքից զողալով, մինչեւ վերջ բացում է լողաթեւերն ու շլացուցիչ կերպով փայլփլացող կողքուԼ 7․րշվո՛–^ դեպի հարսնացուն։ Հաջորդ պահին երկրպագուն դառնում Է դեպի բունը եւ լողում սահուն շարժումներով, նըր– բագեղորեն գալարվելով ամբողջ մարմնով։ Այղ ժեստերի գայթակղիչ բնույթը պարզ կ նույնիսկ այն դեպքում, երբ դրանք տեսնում ես առաջին անգամ։ Մարմնի շարժումներն ասում են, «կողալով հեռանում եմ քեզնից, շտապի՛ր^ եւ հասիր ինձ»։ Մինչդեռ արուն երբեք արագ չի լողում եւ շատ լի հեռանում, նա շուտով կանգ Է առնում եւ սպասում Էգին, որը երկնլանքոմ ու ամոթխածությամբ կրնկախոխ հետեւում Է նրան։
51
Այսպիսով արուն էդին Հրապուրում ֊տանում Է բունը, որտեղ սկսվում Է շարժումների քնքուշ նրբագեղությամբ մենուետ հիշեցնող ւ֊իրային պարը։ Սակայն Էքստազը, որի մեջ ընկնում են կատարողները, հիշեցնում Է Բալի կղզու տաճարներում կատարվող ծիսապարերը։ նախասահմանված դարսւվռր օրենքների համաձայն արուն շարունակ իր փառահեղ կողքով դարձած Է րթ՚ահ պարտնյոըոլհին, իսկ նա մշտապես ուղղանկյան տակ Է մնում նրա նկատմամբ։ Արուն նույնիսկ հարեւանցի լպետք Է տեսնի Էգի կողքը, այլապես նա իսկույն կչարանա եւ կդառնա ամենեւին Էլ ոչ ասպետորեն տրամադրված, որովհետեւ կողքի ցուցադրումը, ինչպես այդ, այնպես Էլ ուրիշ շատ ձկնեբի մոտ ագրեսիվ մտադրություն Է նշանակում եւ անմիջապես տրամադրության լիակատար վւո֊ փոթություն Է առաջացնում յուրաքանչյուր արուի մեջ» ամենաջերմ սերը վեր Է ածվում վայրագ ատեչության։
Արուն լողում Է Էգի շուրջը, եւ սա նրա յուրաքանչյուր շարժմանը պատասխանում Է այնպես, որ գլուխն ամբողջ ժամանակ ուղղված լինի երկրպագուի կողմը։ Պարը կատարվում Է վէոքրիկ շրջանակում, հենց բնի կենտրոնի սոսկ։ Շարժումները գնալով դառնում են ավելի բուռն, գույները՝ ավելի հուրհրան, շրջանակը ավելի ու ավելի նեղ․ վերչա– պես մարմինները կպչում են իրար։ Անսպասելիորեն արուն մարմնով կիպ փաթաթվում Է Էդի մարմնին, զգուշությամբ շուռ Է տալիս նրան մեջքի վրա, եւ, թրթիռով, երկուսով կատարում են մերձեցման վսեմ գործողությունը։ ձկնկիթն ու սերմերը արտադրվում են միաժամանակ։
Մի քանի վայրկյան Էգը գտնվում Է ընդարմացած վիճակի մեջ, սակայն արուն կարեւոր գործ ունի, որով պետք Է զբաղվի առանց հապաղելու։ Մանրիկ, ապակու պես թա֊ վւանցիկ ձկնկիթի հատիկները ջրից ավելի ծանր են եւ իսկույն սուզվում են հատակը։ Ձկնկիթ դնելու ընթացքում մարմինների դիրքն սւյնպիսին Է, որ սուզվող հատիկները շարժվում են արուի գլխի մոտով, գրավելովդ նրա ուշադրությունը։ Ամուսինը մեղմորեն բաց Է թողնում Էդին եւ սահում ներքեւ, սկը– ռելով հետապնդել ձկնկիթի հատիկներին մեկը մյուսի ետե– ՚ԼՒ՚Ա բերանի մեջ հավաքելով դրանք։ կ՛ուրս գալով ջրի մա–
52
կերե՚յ, նա ձկնկիթի հատիկները դուրս Է վւչում բնի մեջ։ Վերջինները, դարձյալ սուզվելու փոխարեն, հիանալի կերպով դուրս են լոզում ջրից։ Տեսակարար կշռի այղ անսպասելի փոփոխությունը բացատրվում Է նրանով, որ այժմ ձկնկիթի յուրաքանչյուր հատիկ պատված Է թքի թաղանթով, որը ջրի մակերեսին մնալու հնարավորություն Է տալիս նրան։ Առուն ոչ միայն նրա համար Է շտապում կատարել այդ աշխատանքը, որ շուտով այլեւս չի կարողանա տիղմի մեջ գըտ– նել մանր, թափանցիկ հատիկները, այլեւ մի այլ պատճառով» եթե հապաղի, Էգը դուրս կգա տրանսի վիճակից եւ կսկսի ձկնկիթի հատիկները կուլ տալ։ Առաջին հայացքից կարող Է թվալ, թե նա կրկնում Է արուի կատարած գործողությունները։ Սակայն եթե ցանկանում եք տեսնել, թե ինչպես Է նա ձկնկիթի հատիկները տեղավորելու բնի մեջ, ապ։։տւրդ։ուն կլինեն ձեր ջանքերը․ Էգի կուլ տված ձկնկիթը ոչնչացված Է անդառնալիորեն։ սւստի արուն բոլոր հիմքերն ունի շտապելու» նա քաջ գիտե, թե ինչու Էգին չի կարելի թաղ տալ, որ մոտենա բնին, երբ տաս֊տասներկու զուգավորումից հետո նրա բոլոր ձկնկիթները հուսաչիորեն տեղավորված են վերեւում՝ օդա պղպջա կների մեջ։
Տիխլիդներթ խմբին պատկանող գեղեցիկ ու խիզախ ձկնիկների ընտանեկան կյանքը ավելի բարձր մակարդակի վրա Է գտնվում, քան մարտաձկներինը։ Այստեղ արդեն թե արուն, թե Էգը հոգ են տանում սերնդի մասին, իսկ նորա՜ծինները հետեւում են նրանց, ինչպես ճտերը թխսին։ Կենդանի Էակների զարգացման սանդուղքի վրա առաջին անգամ այղ ձկների մոտ է հանդիպում վարքագծի այն տարատեսակը, որը մարդիկ համարում են բարձր–բարոյական» արուն ու էզը ամուսնական սերտ մտերմություն են պահպանում նտււյնիսկ այն բանից հետո, երբ բազմացումն ավարտված է։ նրանք միասին են մնում ոչ միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ ձագերը խնամք են պահանջում, այլեւ շատ ավելի երկար։
1 Տիխլիդներ կամ քրոմիսներ (Շւշ\\ԱճճՇ) ֊ պերկնսազգիների կարգին պատկանող ձկնեբի ընտանիք, տարածված է ք Հատկապես քաղցրահամ ջրեր ունեցող) Աֆրիկայի, Արիայի, Եվրոպայի եւ Ամերիկայի տրո– պիկական ջրավազաններում։ Այղ ձկնիկները առավել բազմազան են կենտրոնական Աֆրիկայի լճերում, ուր շուրջ 200 տեսակ քրոմիս կա։
53
Եթե պարտնյորները ՛միասին են խնամում սերնդին,
սովորաբար ամուսնություն են կոչում, թեեւ այղ նպատակի համար ծնողների միջեւ իսկական անձնական կապերի անհրաժեշտության կարիքը չի զգացվում։ Սակայն ցիխլիդների մոտ գոյություն ունեն այդ կապերը։
Որպեսզի օբյեկտիվորեն որոշենք, թե կենդանին կճանա– չի , արդյոք, իր ամուսնուն անձամբ, «ի դեմս», նրան պետք է փոխարինել բազմացման ցիկլի նույն փուլում գտնվող միեւնույն սեռի մի այլ կենդանիով։ Օրինակ, եթե թռչունների զույգը հենց նոր է սկսել բուն դնել, եւ մենք էգին փոխարինում ենք մի ուրիշով, որը ձագերին կերակրելու հոգեֆիզիո– լոգիական փուլում է գտնվում, բնականաբար, նրա բնազդական վարքագիծը անհամապատասխան կլինի արուի վարքագծին։ Եթե այդպիսի փոխարինում կատարելուց հետո արուն սկսի թշնամանք ցուցաբերել էդի հանդեպ, լրիվ համոզվածությամբ չենք կարող ասել՝ իրոք նա նկատել է, որ նոր էԳԸ Ւր ՏԿԻ"Ը» էէ> թե նրա գրգռվածության պատճառը այն է, ոը նոր ընկերուհին «ճիշտ» չի պահում իրեն։
Ինձ խիստ հետաքրքրում էր, թե այդ իմաստով ինչպես են իրենց պահում ցիխլիղնեբը, միակ ձկները, որոնք ամուսնական կապերով կապված են իրար ամբողջ կյանքում։ Այդ հարցի լուծման համար առաջին անհրաժեշտ պայմանն այն է, որ պետք է ռեպրոդուկտիվ ցիկլի նույն փուլում գտնվող երկու զույգ այդ կենդանիներից ունենալ։ Ես բավական հաջողակ գտնվեցի եւ շուտով այդ պայմանը միանգամայն բա– վարարող հարավամերիկյան Ւ16Ո0հւհ^Տ Շ)՚ՁՈՕ§Ա էէՁէԱՏ տեսակի հոյակապ ցիխլիդ ձեռք բերեցի։ Լատինական անունը, որ բառացիորեն նշանակում է «երկնագույն բծհրով 54
ձուկ֊Հերոս», միանգամայն հիմնավոր է․ խիստ փիրուզե– կապտավուն երփներանգ բծերը հրաշագեղ խայտաբղետող Թւուն են ստեղծում թավշե սեւ ֆոնի վրա, իսկ այն հերոսությունը, որ ցուցաբերում է ձկնիկների բազմացող այդ զույգը նուքնիսկ շատ ավելի խոշոր հակառակորդի նկատմամբ, արդարացնում է այդ անվան երկրորդ մասը։
Երբ ձեռք բերեցի այդ տեսակի հինգ երիտասարդ ձկնիկներ, նրանք ոչ հերոսական էին, ոչ էլ կապույտ բծերով պճնված։ Մի քանի ամիս արեւոտ մեծ ակվարիումում պահելուց հետո, նրանք մեծացան ու դարձան գունագեղ, եւ մի գեղեցիկ օր երկու ամենախոշոր ձկներից մեկը հագավ իր հարսանյաց զգեստը։ Այդ ժամանակ պարզ դարձավ, որ նա արու է։ նա զբաղեցրեց ակվարիումի առջեւի առավել ցածր ձախ անկյունը, խոր մի խոռոչ փորեց բնի համար եւ սկսեց տեղ պատրաստել ձկնկիթի համար՝ խնամքով ջրիմուռներից ու ջրբերակներից մաքրելով մեծ հարթ քարը, Չորս այլ ձկնիկ մտահոգված խռնվել էին ակվարիումի ետեւի մի քիչ բարձր աջ անկյունում։ Սակայն հաջորդ առավոտյան նրանցից մեկը նույնպես տոնական զգեստ էր հագել, կապտավուն բծերից զուրկ թավշե֊ սեւ կուրծքը վկայում էր, որ մեր առջեւ էգ է։ Արուն իսկույն տուն ուղեկցեց իր դամային այնպիսի արարողակարգով, որը շատ նման է այն ծիսականությանը, որով մարտաձկնիկը բույն է հրավիրում իր կնոջը։
Այդպես զույգը զբաղեցրեց իր բնի տերիտորիան եւ սկսեց արիաբար պաշտպանել իր տիրույթները։ Դա կատակ բան չէր մնացած երեք ձկնիկների համար, որոնք, մշտապես տե–
55
ղից֊տեղ հալածվելով, հնարավորություն չունեին շունչ առ․ նելու։ Եվ աչն վւաստը, որ նրանց մեջ գտնվող երկրորդ արուն համաձայնվեց եւ որոշեց նվաճել ակվարիումի հանդիպակաց անկյունը, վառ կերպով բնութագրում է այդ ձկնիկներին հա֊ աուկ հերոսականությունը։ Այժմ երկու արուն կանգնած էին դեմ առ դեմ, հնչպես թշնամաբար տրամադրված երկու ասպետ իրենց ամրոցներում։
Սահմանագիծն ավելի մոտ էր միայնակ արուի ամրոցին, նրա մարտական հնարավորություններն ավելի քիչ էին, քան ռոււդհ համատեղ ուժերը, ուստի համապատասխանաբար նրա տերիտորիան էլ էր նեղ (այդ մասին մանրամասն խււ– սեցի փշաձկան արուների տերիտորիալ կռիվները նկարա– գրելիս)։ Միայնակ արուն, որին համար երկրորդ արու կկո֊ չենք, անընդհատ թշնամական ելույթներ էր ունենում հարե– վանի կնոջն առեւանգելու բացահայտ մտադրությամբ։ Սակայն նրա բոլոր վարձերը մնացին անհետեւանք եւ, բացի հիասթափությունից, ոչինչ չտվեցին ամուրիին։ Ամեն անգամ, երբ նա փորձում էր սիրահետել էգին, ցուցադրելով իր փառահեղ կոոը, էգը պատասխանում էր նրան խոյահար հարվածներ հասցնելով այդ անպաշտպան տեղին։
Այդ իրադրությունը մի քանի օր մնաց անփոփոխ, հետո մի էգ եւս նորահարսի զգեստ հագավ, եւ անխուսափելի թվաց երջանիկ ավարտը։ Սակայն կատարվեց բոլորովին այլ բան։ Հակառակ իմ ակնկալությունների, երկրորդ էգը շատ քիչ ուշադրություն դարձրեց համար երկրորդ արուի վրա, ինչպես նա՝ էգի վրա։ Ամբողջ ժամանակ համար երկրորդ էդը աշխատում էր մոտենալ համար առաջին արուին։ Ամեն անգամ, երբ նա մարտական հերթական ելույթից հետո լողում էր դեպի իր տիրույթները, էգը հետեւում էր նրան բնորոշ մի կեցվածքով, որ սովորաբար ընդունում է բուն հրավիրված էգը։ Հավանաբար, նա ամեն անգամ խաբված էր զգում իրեն, երբ համար աոաջին արուն տուն էր վերադառնում հերթական հարձակումից հետո։ Դատելով այն մոլեգնությունից, որով նրա կինը հարձակվում էր մոտեցող մրցակցուհու վրա, նա խիստ որոշակիորեն պարզաբանում էր իրադրությունը։ նրա ամուսինը չէր մասնակցում այղ հարձակումներին։ Այսպիսով, համար երկրորդ արուն ու էդը գոյություն
56
չունեին միմյանց համար, եւ յուրաքանչյուրը նայում էր ա֊ մուսնական զույգի միայն հակառակ սեռի ներկայացուցչին, որոնք, թվում էր, իրենց հերթին շատ քիչ էին հետաքրքրվում հարեւաններով։
Ս՝1Դ վիճակը կարող էր երկար տեւել, եթե չմիջամտեի եւ երկրորդ համարներին չտեղափոխեի նույնպիսի մի ուրիշ ակվարիում։ Բաժանված լինելով մերժված սիրո առարկայից) նրանք արագ սփոփանք գտան մերձենալով իրար, եւ զույգեր կազմեցին։ Որոշ ժամանակ հետո երկու էգն էլ ձկնկիթ դրեցին միեւնույն օրը։ Այժմ ունեի այն, ինչ ցանկանում էի, այսինքն՝ նույն տեսակի կենդանիների երկու զույգ, որոնք գտնվում էին բազմացման ցիկլի միեւնույն փուլում։ Քանի որ այդ ձկնիկների բազմացումը ինքնին մեծ նշանակություն ուներ ինձ համար, որոշեցի իմ էքսպերիմենտը հե– տաձգել այնքան ժամանակ, մինչեւ որ երկու ընտանիքում էլ նորածինները այնքան մեծանան, որ կարողանան ինքնուրույն ապրել նույնիսկ այն դեպքում, երբ ծնողների ամուսնական կապերը խզվեն վերջնականապես։
է՛րանից հետո փոխեցի Էդերին։ Արդյունքը երկիմաստ եղավ եւ հստակ պատասխան չտվեց այն հարցին, թե ձըկ– նիկները կճանաչե ն արդյոք իրենց ամուսնուն «դեմքով»։ Ստորեւ ներկայացվող իմ մեկնաբանությունը շատերին չավւից ավելի համարձակ կարող Է թվալ եւ, անտարակույս, հետագա փորձնական ապացույց պահանջել։ Համար երկրորդ արուն իսկույն ընդունեց համար առաջին Էգին, հենց որ նրան դրեցին իր մոտ։ Սակայն, իմ կարծիքով, դա չի կարելի գնա– հատել որպես այն բանի վկայություն, որ արուն չնկատեց փոփոխությունը, իրոք, «պահակության հերթափոխի)) արարողության ընթացքում Էգի հետ ունեցած յուրաքանչյուր հանդիպման ժամանակ նրա վարքագիծն ասես վկայում– Էր երա գնալով ավելի բուռն դարձող ավյունի ու կրքի մասին։ Էդն անմիջապես ընդունեց արուի սիրահետումները եւ առանց տատանվելու անցավ իր պարտականությունների կատարմա– սը։ Սակայն դա եւս առանձնապես շատ բանի մասին չի վկայում, քանզի այդ շրջանում Էգն ամբողջովին տարված Է մատաղ սերնդով եւ քիչ ուշադրություն Է դարձնում արուի վրա։
57
Մյուս ակվարիում ում, ուր համար առաջին արսւի եւ նրա սերնդի մոտ դրեցի համար երկրորդ էգին, գործերը միանգամայն այ/ ընթացք ունեցան։ Այստեղ նույնպես էգը հետա֊ քոքրություն ցուցաբերեց միայն փոքրիկների նկատմամբ, միջավայրի վափոխության պատճառով կորցրած լինելով հո֊ դեկան հավասարակշռությունը, նա իսկույն լողաց ծանծաղ մի տեղ եւ անհանգիստ սկսեց շուրջը հավաքել փոքրիկներին։ Հենց նույն բանն արեց էգը մյուս ակվարիում՛ում՝։ Սակայն միանգամայն այլ կերպ վարվեց արուն։ Այն ժամանակ, երթ համար երկրորդ արուն նոր էգին «շիկանալու» բարեկամական արարողությամբ ընդունեց, համար առաջին արուն շարու֊ նակեց տագնապահույզ լարվածությամբ հսկե\ ձկնիկներին, հրաժարվեց էգի օգնությունից եւ․ հաջորդ պահին կատաղի խոյահարված հասցրեց նրան։ Մի քանի արծաթավուն թե֊ փուկ արեւի ճառագայթների պես սկսեցին ց"լալ ակվա֊ րիումի հատակին, եւ ես հարկադրված էի միջամտել, որպեսզի փրկեի էգին, այլապես մահու լափ կծեծեին նրան։
Իսկ ի՛՛նչ տեղի ունեցավ։ Արուն, որ նվաճել էր «առավել» համակրելի էգին, ղրանից առաջ էլ էր սիրահետել նրան, եւ հենց դա էր պատճառը, որ հաճույքով ընդունեց այդ փոփոխությունը, իսկ մյուսը, որին գրել էինք սկզբում իրեն մեր֊ ժած էգի հետ, կատաղել էր, եւ լի կարելի լարդարացնել նրան։ Այժմ նա շատ ավելի մոլեգնաբար էր հարձակվում էգի վրա, քան առաջ, իր օրինական կնոջ ներկայությամբ։
Սերնդի նկատմամբ ցուցաբերած այղ ձկների խնամքի եղանակները շատ ավելի հետաքրքիր են, քան հասուն առանձնյակների փոիւհարաբերությունները, եւ շատ ավելի գրավիչ են դիտողի հասար։ նա, ով թեկուզ մի անգամ հետեւել է, թե ինլպես են նրանք անընդհատ թարմ ջրի շիթերով ցողում հատակին գտնվող ձկնկիթը կամ մանրիկ ձըկ֊ ներին, զինվորական ճշտապահությամբ հերթափոխում իրար, կամ հետագայում, երբ փոքրիկները լող տալ են սովորում, հոգատարությամբ առաջնորդում նրանց ջրի հաստ շերտի միջով, երբեք չի մոռանա այդ տեսարանները։ Սակայն ամենա– հուզիչ տեսարանի կարելի է հանդիպել այն ժամանակ, երբ արդեն լող տալու ընդունակ երեխաները պառկում են քնելու։ նախքան մի քանի շաբաթական դառնալը, ամեն երեկո փոք֊
րիկները, մթնշաղն իջնելուն պես վերադառնում են բնի խցիկ, որտեղ անց են կացրել վաղ մանկությունը։ Մայրը կանգնում է բնի մուտքի մոտ եւ շուրջը հավաքում փոքրիկներին։ Այնուհետեւ լողաթեւի շարժումով հատուկ ազդանշան է տալիս։ Վարքագծի այդ մանրամասը հատկապես ցայտուն է արտահայտվում ցիխլիդների մեջ ամենագեղեցիկ ձկնիկներից մեկի, թանկարժեք հրաշալի ձկնիկ Ւ161աօհ|՞01աՏ եւաՁԸԱ)3– էէ1Տ–/» մոտ։ Ւնձ թվում է, Ռոլպերտ Բբուկը^ հենց այդ ձըկ– նիկը նկատի ուներ, երբ գրեց հետեւյալ տողերը,
վարդերի սրտում՝ ծփանք արնագույն, Լաջվարդ լոկս՝ Հեռու, անաստղ երկնքում, եվ Հայացքներում ոսկե շողով լի, Ծովի կանալը, ալը լեռների․ Արեւածագից մինչ արեւածագ՝ Կգտնենք բաղում գույն ու նրբերանգ։
Մեջքի մուգ֊կարմիր լողաթեւի վրայի ցոլացող երփներանգ կապույտ բծերը առանձնահատուկ ղեր են խաղում աչն պահին, երբ թանկարժեք ձկնիկի էգը քնելու է պառկեցնում երեխաներին։ նա արագ վեր ու վար է ցնցում լողաթեւերը եւ հելիոգրաֆի– պես փայլեր արձակում։ Ե պատասխան դրա, փոքրիկները հավաքվում են մոր տակ եւ հնազանդորեն մրանում բնի անցքի մեջ։ Այդ ընթացքում հայրը խուզարկում կ ակվարիումը՝ փնտրելով ուշացողներին։ նա ժամանակ չի վատնում հորդորների վրա, այլ պարզապես հավաքում է նրանց իր լայն բերանում եւ, լողալով բնին մոտենալով, «դուրս թքում» մուտքի անցքի մեջ։ Երիտասարդ ձկնիկները իսկույն ծանրորեն ընկնում են հատակին եւ պառկած մնում այնտեղ։ Բանն այն է, որ քնած երիտասարդ ձկնիկների լողափամփուշտն այնքան ուժեղ է կծկվում, որ նրանք դառնում են ջրից ավելի ծանր եւ, փոքրիկ քարերի պես, ընկած մնում բնախցում, ինչպես վաղ մանկության ընթացքում, երբ դեռ գազով լցված չէր նրանց լողափամփուշտը։ «Ծանրացման»
1 Ռուպերտ Բբուկ (1837—1915) — անգլիացի բանաստեղծ, նեոռեալիզմի ներկայացուցիչ։
2 Հեչիոգրաֆ — գործիք, որն օգտագործվում է զինվորական գործում արեւի ճառագայթներն անդրադարձնող հայելու միջոցով Մորղեի այբուբե– նով տեղեկություններ Հաղորդելոլ Համար։
59
I
նոււն երեւույթն է կատարվում, երթ ծնողները բերանի մեջ են հավաքում երիտասարդներին։ Առանց այդ ռեֆլեքսային մեխանիզմի հայրը երթեք չէր կարողանա միասին պահել երեխաներին, ինչպես նա անում է ամեն երեկո՝ ուղեկցելով նրանց գիշերելու։
Մի անգամ նկատեցի, թե ինչպես ուշացողների երեկոյան այրպիսի տեղափոխության ժամանակ ձկնիկը կատարեց մի արարք, որը կատարելապես զարմանք պատճառեց ինձ։ Տււշ երեկոյան մտա լաբորատորիա։ Արդնն իջնում էր մթնշաղը, եւ ես ուզում էի արագ կերակրել այդ օրը տակավին ոչինչ չկերած ձկներին։ նրանց մեջ էր նաեւ թանկարժեք ձկների մի ռոււգ հո ձառեր ահ Մոտենաւով աեվարիումին, նեատեսի, որ երիտասարդների մեծ մա՛յր արդեն բնում Է, որոնց մոտ հերթապահում Էր Էգը։ Երբ անձրեւորդի մի կտոր գցեցի ակվարիումի հատակը, նա հրաժարվեց ուտելիքից։
Ե եծագույն գըգռվածությամթ անհանգիստ ետ ու առաջ լողացող հայրը «գործալիքներին» փնտրելիս, գայթակղվելով որդի ախորժելի ետնամասով,— անհայտ պատճառներով այղ կտորը նախընտրեց իր առջեւ ընկած մի ամբողջ որդից,— մոռացավ կատարել իր պարտականութ աւններր։ նա հա– փըշտտկեց որդի կեսը, սակայն այն շատ մեծ Էր, որպեսզի իսկույն կուլ տար։ Արուն սկսեց ծամել որսը եւ այդ պահին նկատեց ակվարիումի պատի երկայնքով լողացող երիտասարդ ձկնիկին։ նա խայթվածի պես ցնցվեց, նետվեց հեռացող փոքրիկի ետեւից, հասավ նրան եւ զոռով մտցրեց առանց այղ Էլ լիքը բերանը։ Պ՝ա հուզիչ պահ Էր։ Ձուկը երկու տարբեր բան Էր պահում բերանում, որոնցից մեկը պետք Է ուղարկեր ստամոքս, իսկ մյուսը բույնը։ Ինչպե՞ս Էր վարվելու։ Պիտի խոստովանեմ, որ այդ պահին հանուն այդ պստլիկ ձկնիկի կյանքի երկու պենս Էլ չէի տա։ Սակայն պատահեց զարմանալին։ Արուն, բերանը լիքը, անշարժ կանգնել էր, սակայն չէր ծամում։ Եթե երբեւիցե կարծել եմ, որ ձուկը մտածում է, ապա հենց այդ պահին էր դա։ Միանգամայն հիանալի է, որ ձուկը կարող է հիրավի բարդ վիճակի մեջ գտնվի;, եւ այդ պարագայում նա իրեն պահեց ՛ճիշտ այնպես, ինչպես մարդը կպահեր իրեն, եթե նրա տեղը լիներ։ Մի քանի վայրկյան նա մնաց անշարժ, ասես չիմանալով ինչպես դուրս դալ այղ
60
■քռա
ժիճակի^ւ եւ գրեթե կարելի էր տեսնել, 0ե որքան լարված էին նրա բոլոր զգացումները։ Հետո հակասական զգացմունքները լուծեց այնպիսի մի եղանակով, որը չի կարող հիացմունք չպատ– ճառեի բերանի ամբողջ պարունակու– թւունը դուրս թքեց ակվարիումի հատակին։ Որդն ընկավ, եւ փոքրիկ ձըկ– նիկը> ոՐԸ շնորհիվ վերը հիշատակված հարմարանքի ծանրացել էր, հետեւեց նրան։ Հետո հայրը վճռականորեն ուղղվեց դեպի որդը եւ առանց շտապելու սկսեց ուտել նրան, ամբողջ Ժամանակ մի աչքով հսկելով հատակին հնազանդ պառկած փոքրիկին։ Որդն ուտելուց հետո, արուն վերցրեց պստլիկին Ա տարավ տուն մոր մոտ։
Երբ մի մարդ սկսեց ծափահարել, այդ տեսարանին վկա մի քանի ուսանող ցնցվեցին։
«՚
ԱՐԺԵ ԱՐԴՅՈՔ ԾԻԾԱՂԵԼ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ
ՎՐԱ
ս հազվադեպ եմ ծիծաղում կենդանիների վրա, եւ երբ դա պատահում է, ամեն անդամ հետո եմ պարզում, որ ծիծաղել եմ ինքս ինձ վրա, մարդկանց վրա, քանդի երբեմն շատ կենդանիների մենք ընդունում ենք որպես մարդու շատ թե քիչ անողոք ծաղրանկար։ Մենք կանգնում ենք կապկանո– ցի աոաչ եւ ծիծաղում, սակայն թրթուր կամ լորձամոլյուսկ տեսնելիս չենք ծիծաղում, եւ եթե առողչ, ուժեղ արու սագի ամուսնական սեթեւեթանքները արտակարգ զավեշտական են թվում մեզ, ապա սոսկ այն պատճառով, որ մեր երիտասարդները նման իրադրություններում միանգամայն նույն կերպ են պահում իրենց։
Կիրթ դիտողը հազվադեպ է ծիծաղում տարօրինակ, էքս֊ ցենտրիկ կենդանիների վրա։ Ինձ միշտ էլ հավասարակշռությունից հանում են կենդանաբանական այգու այցելուները, որոնք ծաղրում են այն կենդանիներին, որոնց մոտ էվոլյուցիայի ընթացքում մեղ համար անսովոր թվացող կառուցվածքաւին առանձնահատուկ գծեր են զարգացել։ Քամելեոնի կամ մրջնակերի գրոտեսկային մարմնաձեւերը խիստ զարմանք են պատճառում ինձ, բայց զվարճություն ամենեւին։
Անտարակույս, որոշ կենդանիների անսպասելի զավեշտականությունը երբեմն ինձ էլ է ծիծաղ պատճառում, եւ, հավանաբար, այդպիսի զվարճությունը պակաս անմիտ չէ, քան կենդանաբանական այգում ինձ զայրացնող հասարակության վարքագիծը։ Երբ առաջին անգամ ձեռք բերեցի ցա–
62
մատ դուրս եկող տարօրինակ պէրիօֆտալմուս^ ձկնիկին եւ տեսա, թե ինչպես այղ արարածը ոաս՚կեց ակվարիումի պռնկին — նկատի ունեցեք, ոչ թե անոթից դուրս> այլ պռնկին ֊ բարձրացրեց ԲոլԼԴ"1Ի «դեմքով» գլուխը է, նստած «թառին», դուրս պըր– ծած աչքերը սեւեռեց վրաս — այդ պահին ծիծաղեցի, եւ ծիծաղեցի սրտանց։ Կարո՞ղ եք պատկերացնել նման բան․ իսկական ձուկ, նստած է «ձողիկին», հետո գլուխը շրշում է դեպի ձեզ, ինչպես բարձրակարգ ցամաքային ողնաշարավորը2, եւ, ի լրումն այղ ամենի, միանգամից զույգ աչքերով զննում ձեզ։ Այդպիսի սեւեռուն հայացք բնորոշ է բոլերին, եւ հենք դա է, որ առածներում տեղ գտած «դեմքի» իմաստուն արտահայտություն է տալիս այդ թռչուններին։ Բանն այն է, որ բինոկուլ– յար հայացքը՞ անսպասելի է թվում Նույնիսկ այն թռչունների մոտ, որոնք էվոլյուցիայով ավելի բարձր են կանգնած, տան
1 Պերիօֆտալմուս կամ տղմոււոային ցատկաձուկ (՜ՐքՈՕրհէՁքաԱՏ 1՝;0նԱ6Ա․է6Ո,) — Խաղաղ եւ Հնդկական օվկիանոսների արեւադարձային շըբ֊ շանների մերձավւնյա վայրերում ապրող փոքրիկ ձուկ։ Զկնիկները գտնվում են մերձափնյա տիղմում․ սողում կամ ցատկում են տիղմում, հաճախ ելնում են մանգոյի ձառի մերկ արմատների վրա։ Շատ հաճախ ավելի շատ ցամաքում են միշաաներ որսում, քան ջրում։ Ապրելակերպով ավելի շատ երկկենցաղների են հիշեցնում, քան ձեների։
2 Ակների ու երկկենցաղների ողնաշարի պտրանսցամասը զարգացած չէ կամ էլ շատ թույլ է զարգացած, այղ իսկ պատճառով գլուխը անշարժ միացած է մարմնին։ Շարժուն պարանոց ունեն սոսկ մի քանի ողնաշարավորներ (մողեսները, կրիաները) եւ դա սովորական երեւույթ է թոռ– չունն֊երի "ու կաթնասունների համար։
3 Բինոկոլլյար տեսողություն — առարկաները երկու աչքով միաժամանակ տեսնելու կարողություն։ Ստորակարգ ողնաշարավորները (ձկներն ա երկկենցաղները) գործնականում զուրկ ես այգ կարողությունից, եւ պերիօֆւ՚ւալմուսը իրենից ներկայաընում է հազվադեպ բացառություն։ Բարձրակարգ ողնաշարավորներիս (սողուններ, թռչուններ եւ կաթնասուններ) րինոկուլյտր տեսողությունը, համեմատաբար լայն տարածում ունի կաթնասունների մեջ։
63
\
1\ \ յ՚՝․%^ %
ձկները։ Եվ ծիծաղելին այստեղ, հավանաբար, ավելի շատ մարդու հեա ունեցած ծաղրանկարային նմանության, քան կենդանիներին հատուկ զավեշտականության մեջ է կայանում։
Բարձրակարգ կեն–– ղանիներին ուսումնասիրելիս հաճախ է զավեշտական դրություն առա–՛ ջանում, եւ այդ ի բա դրությունում մշտապես կոմիկական դեր է խաղում ոչ թե կենդանին, աղ ինքը մարդը։ Թռչունների ու կա՛թնասունների վարքագիծն ուսումնասիրող էթոլոգի աշխատանքը շատ հաճախ պահանջում է, որ լիովին շեղվես գիտնականից ակնկալվող առերեւույթ արժանապատվությունից։ Եվ իրոք, երբեմն լպետք է կշտամբել անիրազեկ մարդուն, որը, դիտելով աշխատանքով զբաղված էթոլոդին, չի կարողանում ձերբազատվել այն մտքից, որ վերջինի դոր–․ ծողութ յուններում ինչ֊որ խելացնորություն կա։ Սոսկ «անվնաս)) մարդու համբավը, որ ես կիսում էի գյուղական մի ապուշի հետ, ժամանակին փրկեց ինձ գժանոց ընկնելուց։ Սակայն ի արդարացումն Ալաենբերգի բնակիչների պետք է մի քանի միջադեպ պատմեմ։
Մի ժամանակ ես վարձեր էի անում երիտասարդ կռնչան բադերի վրա․ ինձ հետտքըքրում էր այն հարցը, թե ինչու հենց նոր ձվից դուրս եկած ինկուբատորի բադիկները, ի տարբերություն գորշ սագերի «նորածինների», կասկածոտ են ու երկչոտ։ Սագի ճտերը առանց տատանվելու իսկույն մայր են համարում իրենց կյանքի ճանապարհին հանգիսւած առաջին իսկ կենդանի արարածին եւ դյուրահավատորեն վազում են նրա ետեւից։ Կռնչան բադի ձագերը միանգամայն այլ կերպ են պահում իրենց։ Եթե ես ինկուբատորից եմ վերցնում ձվից հենց նոր դուրս եկած ճտերին, նրանք միշտ էլ վւախչում են ինձանից եւ կուչ գալիս մոտակա որեւէ մութ անկյունում։ Ինչո՞ւ։ Հիշում էի, որ մի անգամ կռնչան բաղի 64
ձուն դրեցի մուսկուսային բադի) տակ, եւ ձվից դուրս եկած բադիկները հրաժարվեցին խորթ մորն ընդունել։ Հենց որ չորացան, պարզապես փախան նրանից, եւ ես մեծ ջանք գոր֊ ծադրեցի բռնՒցու համար այդ աղմկարար, մոլորված փոքրիկներին։ Իսկ մի ուրիշ անգամ, երբ ընտանի մեծ սպիտակ բադին ստիպեցի թուխս նստել կռնչանի ձվերի վրա, փոքրիկ վայրենիներր այնպես վազեցին նրա ետեւից, ասես նա նրանց իսկական մայրը լիներ։ Արտաքի)։ով ընտանի սպիտակ բադր բոլորովին նման չէ կռնչանին, ինչպես եւ մուսկուսային բադը։ Սակայն ընտանի բադի եւ կռնչանի մեջ մեկ ընդհանուր բան կա ձայնը։ Կռնչանը, անտարակույս, հանդիսանում է ըն֊ էոանի բադի վայրի նախահայրը։ Լնաանի դառնալու պրո՛ցեսում փոխվել են նրա մարմնի համամասնություններն ու ՜գույնը, սակայն ձայնը վ՜ւաստորեն մնացել է այնւ՚յիսին, ինչ֊ ՚ պիսի ն կ ռնշ ա նի ե ն է ։
Հետեւությունը պարզ էր, որպեսզի փոքրիկ կռնչաններին ււտիպեի, որ իմ ետեւից գան, պետք է կռնչայի, ինչպես կռնչան֊մայրիկը։ Սակայն ասելն ավելի դյուրին է, քան կատարելը։ Մի գեղեցիկ օր վերցրեցի զտարյուն վայրի կռըն– չանի թխսատակի ձվերը, դրեցի ինկուբատորի մեջ, եւ, երբ բադիկները դարս եկան ձվերից ու )սրացան, սկսեցի կռնչալ, ինչպես լավագույն կռնչան֊մ ա յրիկը։ Իմ կռնչոցները հաջողությամբ պսակվեցին։ Բառիկները վստահորեն հայացքները հառեցին վրաս, հավանաբար, այդ ժամանակ չերկնչելով ինձանից։ Քանի որ, շարունակելով կռնչացնել, դանդաղ հեռանում էի նրանցից ւ նրանք հնազանդ ընթանում էին միասին ե, իրար խառնվելով, փութկոտությամբ հետեւում ինձ, ճիշտ այնպես, ինչպես սովորաբար բադիկները գնում են մոր ետեւ֊ վից։ Իմ ենթադրությունը աներկբայորեն ապացուցված էր։ Զվից նոր դուրս եկած բադիկները բնածին ռեակցիա ունեն մոր ոչ թե արտաքին տեսքի, այլ ձայնի նկատմամբ։ Բաղի կռնչյուն արձակող ամեն ոք մոր տեղ կընդունվի կարեւոր չէ,
1 Մուսկուսային բաղ (՚ՇցւՈՈՏ աՕՏՕհՏէէՅ,)— խոշոր (մինչեւ 80 ոմ երկարություն) բառ, տարածված Լ ամերիկյան մայրցամաքի անտառային շրշաններում՝ Մեքսիկայից մինչեւ Պարագվայ։ րույն է դնում ծառերի վրա։ Րր հայրենիքում ընտանեցված է ե կռնչանից առաջացած սովորական ընտանի բադի Ա,ա տայ՛ս է խառնածին։
85 5 Լա֊ե&ց >|․ «)․
թե ով է դա, պհկինյան գեր սպիտակ բաղը, թե ավելի դեր մի տղամարդ։ Սակայն «փոխարինող անձը» առանձնապես բարձրահասակ չպետք է լինի։ Իմ փորձերի սկզբում նստում Ա։ խոտին, բադիկների մեչ եւ շարժվում այդ դիրքով։ Բայց հենց որ կանգնում էի հասակովս մեկ եւ փորձում կանգնած առաչնորղել նրանց, բադիկները կանգ էին առնում եւ ուշադիր նայում չորս կողմը, սակայն ոչ վերեւ, որտեղից լսում էին իմ կռնչոցները, եւ շուտով սկսվում էր մորից լքված բադիկների սար ծղրտոցը, որը մենք սովորաբար լաց ենք կոչում։ Նրանք չէին համակերպվում այն բանին, որ իրենց մայրիկը դարձել է ա (ղքան բարձրահասակ։ Այսպիսով, ես հարկադրված էի պպզած շարժվել, երբ ուզում էի, որ բադիկները հետեւեն ինձ։ ձի կարելի ասել, թե դա շատ հարմար դիրք է, սակայն առա՛վել պակաս սփոփիչ էր այն հանգամանքը, որ կռնչան֊մայ– րիկը կռնչում է անընդհատ։ Բավական էր, որ թեկուզ կես րոպեով ընդհատեի իմ մեղեդային «կուուկ, գեդեդեդեգ, կուուկ, գեդեդեդեգ, ,,»–ները, որ բադիկների պարանոցները սկսեին ավելի ու ավելի առաջ ձգվել, ինչպես որ երկարում են վիրավորված երեխաների դեմքերը, եւ եթե ես իսկույն չէի վերսկսում կռնչոցներս, նորից էր սկսվում սաստիկ լացը։ Հենց որ լռում էի, հավանաբար, նրանց սկսում էր թվալ, թե մեռել եմ կամ այլեւս չեմ սիրում իրենց բավարար պատ– ճառ լաց սկսելու համար։ Ի հակադրություն գորշ սագի ճտերի, բադիկները բավականաչափ հոգնեցուցիչ եղան> պատ՛
00
կերացրեք երկժամյա զբոսանք այդպիսի փոքրիկների հետ, երբ ամբողշ ժամանակ շարժվում ես պպզած եւ կռնլացնում առանց դադարի։ Հիրավի, ելնելով գիտության շահերից, ծա– նըր փորձության էի ենթարկում ինձ։
Այգ կերպ, կուչ եկած ու կռնչացնելով, մի գեղեցիկ օր ես զբոսնում էի բադիկներիս հետ մայիսյան խոտերով ծածկված այգուս բարձրադիր մասի փոքրիկ բացատում։ Ինձ բերկրանք էին պատճառում այն հնազանդությունն ու ճըշ– տապահությունը, որով այղ օրը բադիկները շորորալով հետեւում էին ինձ։ Երբ հանկարծ վեր նայեցի եւ այգու ցանկապատի վրայից մեղ նայող մի քանի մահու չափ գունատ դեմք տեսա, զբոսաշրջիկների մի խումբ կանգնել էր ցանկապատի ետեւում եւ աչքները չռել իմ կողմը։ Եվ դա ամենեւին էլ զարմանալի չէ։ Նրանք հնարավորություն ունեին տեսնել սոսկ մորուքավոր մի գեր մարդու, որը ութի նման ոլորված, քարշ էր գալիս բացատի երկայնքով, մերթ ընդ մերթ ուսի վրայով ետ նայելով ու կռնչացնելով, իսկ բադիկներին, որոնք ինչ֊որ կերպ կարող էին բացատրել նման վարմունքը, նրանց տեսադաշտից թաքցնում էին գարնանային բարձր խոտերը։ Ինչպես կպատմեմ հետագա գլուխներից մեկում, արջնագռավները երկար ժամանակ չեն մոռանում նրան, ով ամբողջ գաղութի աչքի առաջ մի անգամ վերցրել է արջնագռավներից մեկին եւ դրանով իսկ իրարանցում առաջացրել իրենց մեջ, որին ուղեկցել է «որոտընդոստ» յուրահատուկ ճիչ։ Դա շատ էր խանգարում տանս հաստատված գաղութի երիտասա՛րդ
արջնագււավներին օ–
ղանշսւններ հագցնելու
աշխատանքներին։ Երբ
ձեռքս էի վերցնում
ձաւյերին, որպեսզի
ալյումինե փոքրիկ 0–
ր\
ղակների օգնությամբ
նշան անեի ՛Սրանց, արջնագռավները նը– կատում էին ինձ, եւ իսկույն վա^1՚Ւ 1ս՚՛
՝/
Օ
37,
ոաչուն համերգ էր սկսվում։ Ինչպես կանխել օղանշաններ Հագցնելու արարողության պատճառով թռչունների մոտ իմ նկատմամբ առաջացած մշտական անվստահությունը, չէ որ գործերի այդպիսի վիճակը կարող էր անուղղելի վնաս հասցնել իմ ամբողջ աշխատանքին» Լուծումը թվամ էր ակ֊ ներեւ վերազգեստավորվել։ Սակայն ինչպե՞ս։ Շատ հասարակ ձեւով։ Կոստյումս արկղի մեջ պատրաստ գտնվում էր ձեղնահարկում եւ շատ էր համապատասխանում իմ նպատակներին, թեեւ ա (ն հանում էի տարին մեկ անգամ դեկտեմբերի վեցին ավստրիական հնավանդ տոնի, սուրբ Նիկողայոսի եւ Սատանայի օրը նշելու առթիվ։ Դա եղջյուրներով, սատանայի երկար, ցցուն պոչով, լեզու ունեցող դիմակով, սատանայի հոյակապ մորթե մի կոստյում էր՜։
Հետաքրքիր է, ի նչ կմտածեիք դուք, եթե հուլիսյան գեղեցիկ մի օր անսպասելիորեն բարձրահարկ մի տան սրածայր տանիքից եկող արջնագռավների վայրի ճիչեր լսեիք, եւ վեր նայելով, տեսնեիք հենց Սատանային պոզերով, պոչով, ճիրաններով, ծխնելույզից ծխնելույզ մագլցող, խլացուցիչ ճիչեր արձակող սեւ թռչունների երամով շրջսսդատված, շողից լեզուն դուրս դցած Սատանային։ Ինձ թվում է, այդպիսի խռովահույզ տպավորությունը կարող էր սքողել այն փաս– աը, որ Սատանան սովորական ունելիի օգնությամբ երիտասարդ արջնագռավների թաթերին էր անցկացնում ալյումինե օղանշաններ, որից հետո նրանց կրկին դնում բնի մեջ։ Երբ վերջացրի օղանշաններ հագցնելը, միայն նոր նկատեցի, որ գյուղական փողոցում մեծ ամբոխ է հավաքվել։ Մարդիկ վերեւ էին նայում դեմ քներին սարսավւի նույն արտահայտությունը, ինչպես այգուս ցանկապատի ետեւում կանգնած զբոսաշրջիկները։ Քանի որ ցույց տալու հավանականությունը, թե ով էր թաքնված Սատանայի դիմակի տակ, միանդամ ալն հակասում էր մտադրություններիս, բավարարվեցի միայն նրանով, որ սատանայի պոչս թափահարելով ողջունեցի ամբոխին եւ անհետացա ձեղնահարկի լյուկի մեջ։
Երրորդ անդամ հոգեբուժական կլինիկա ընկնելու վտան֊ զին ենթարկվեցի Կոկա անունով դեղնափուփուլ խոշոր
ա
կակադուիս^ մեղքով։ Այդ հրաշալի թռչունը ձեռք էի բերել պատկառելի մի գումարով ղատկի տոներից քիչ առաջ։ Անցավ մի քանի շաբաթ մինչեւ որ խեղճ թռչունը կարողացավ ուշքի գալ նախորդ տերերի մոտ երկարատեւ մեկուսացման հետեւանքով ստացած հոգեկան խանգարումից։ Սկզբնական շրջանում թութակը պարզապես չէր կարողանում գիտակցել, որ այլեւս կապանքներ չկան եւ կարելի է աղատ շարժվել։ Ցավալի էր տեսնել այդ թռչունին, որ ճյուղին նստած մերթ ընդ մերթ պատրաստվում էր թռչել, բայց չէր համարձակվում, քանզի չէր հավատում, որ ա դեւս 2ղթայիկ"վ կապված չէ։ Իսկ երբ, վերջիվերջո, հաղթահարեց այդ ներքին կաշկանդվածությունը, դարձավ արտակարգ աշխույժ ու եռանդով լի արարած եւ շատ կապվեց ինձ։ Առավոտյան, հենց որ թութակին թույլ էին տալիս դուրս դալ սենյակից, որտեղ մենք տակավին վ՛ակում էինք նրան դիշեւրը, նա իսկույն ինձ փնտրելու էր թռչում, ընդ որում զարմանալի հնարամտություն ցուցաբերելով այդ հարցում։ Շատ կարճ ժամանակում նա իր համար պարղեց, թե ամենից շատ որտեղ կարող է գտնել ինձ։ նախ եւ առաջ թութակը ներս էր թռչում ննջարանիս լուսամուտից եւ, այնտեղ չգտնելով ինձ, սկսում ավելի ու ավելի ընդլայնել իր հետախուզության շրջանակները։ Լե֊ աււանքն այն եղավ, որ մի քանի անդամ կորցրեց վերադարձի ճանապարհը։ Այղ իսկ պատճառով օգնականներս ստացան շատ խիստ հրահանգ իմ բացակայության ընթացքում բաց չթողնել թութակին։
Հունիսյան մի օր Վիեննայի գնացքից իջա Ալտենբեր– դում շրջապատված զբոսաշրջիկների մի ամբոխով, որ, ինչպես հաճախ է պատահում ամռանը, շաբաթվա վերջին լողանալու էր եկել մեր գյուղ։ Ամբոխի մեջ, որ զեռ չէր հաս֊ ցըրել նոսրանալ, ընդամենը մի քանի քայլ էի արել փողոցով, երբ ինչ֊որ տարօրինակ մի թռչուն նկատեցի բարձր երկնքում։ նա դանդաղ ու համաչափ թափահարում էր թեւերը եւ ժամանակ առ ժամանակ երկար ճախրում։ նա անչափ
I Դեղնափուփուլ կակադու (՚ՇտՕՕէօՏ %&\֊–ՃԱ) ֊ Ավստրյւդիայոսէ եւ Թասմանիայում ապրող խոշոր թութակ։
69
խոշոր էր թվում, որպեսզի շամբաճուռակին տեղ դնեի։ Արա֊ ԴԻւ էլ լհր՛ նա աՎԿԻ է»"1»Ր էր> բացի այդ, նույնիսկ այդպիսի բարձրությամբ թռչող արագիլի երկար ոտքերն ու պարանոցը կերեւային։ Թռչունը անսպասելի շրջադարձ կատարեց, եւ մայր մտնող արեւը մի պահ լուսավորեց նրա խոշոր թեւերի տակի մասերը, որոնք ցոլացին ինչպես աստղերը կապույտ երկնքում։ Թռչունը սպիտակ էր։ Տե՜ր աստված, չէ որ դա իմ կակադուն էր։ նրա համաչափ թեւաբախումները ա– կընհայտորեն վկայում էին, որ պատրաստվել էր հեռու թըռ– չելու։ ի՛նչ անել։ Հարկ կա՞ր ձայն տալ նրան։ Ի դեպ, խո– չոր դեզնափուփուլ կակադուի կանչի ճիչ երբեւէ լսե լ եք։ ք1"չ։ Սակայն դուք, հավանաբար, լսել եք հին, պապենական եղանակով մորթվող խոզի ճղճղոցը։ Պատկերացրեք այդ ճզճզոցն իր առավել բարձր հնչող տարբերակով, որ լսվում էր լավ բարձրախոսի միջոցով մի քանի անգամ ուժեղացրած միկրոֆոնից։ Մարդը հաջողությամբ կարող է նմանակել այդ հնչյունը, եթե ձայնի ամբողջ ուժով աղաղակելով կոծա․ «0 ֊ա /սյ>․ ճիշտ է, դա միշտ էլ թույլ կհնչի, քան կակադուի իսկական ճիչը։
Ես նախապես արդեն համոզվել էի, որ կակադուն ճանաչում է այղ նմանակումր եւ իսկույն ենթարկվում կանչին։ Սակայն կստացվի դա արդյոք այդքան մեծ հեռավորության /գ վրա։ Թռչուններից միշտ էլ մեծ
յ\Հ․յ> ջանք է պահանջվում, որպեսզի
հանդգնեն թռիչքի հետագծի նր– կատմամբ ուղղանկյան տակ
կտրուկ կերպով իջնել ցած։ Ձայն տալ, թե չտալ սա է խնդիրը։ Եթե ճիչ արձակեմ եւ թռչունն իջնի ինձ մոտ, ամեն ինչ ․կլինի հրաշալի, իսկ եթե նա հանգիստ սուրա հեռու՝ ամպերի տակ, ինձ
՜
շրջապատող մարդկանց ենչ֊ պե ս բացատրեմ ((երգս))։ Վերջիվերջո, այնուամենայ– Ս1"Լ ԲԴա4․^3Ւ՛ Շրջապատիս մարդիկ լուռ գամվեցին տեղերում։ Թեւերը լայն բացած թութակը մի պահ հապաղեց, հետո ծալեց դրանք եւ, սլանալով ներքեւ, իջավ
ձեռքիս վրա։ Մի անգամ եւս դրության տերը ես դարձա։ *■ Մի այլ անգամ իմ կակադուի չարաճճիությունները ինձ ստիպեցին լուրջ երկյուղ կրել։ Հայրս, որ արդեն ծեր էր, մեր տան հարավարեւմտյան կողմի սանդղավանդի աստիճաններն օգտագործում էր իր ետճաշյա հանգստի համար։ Ծանոթ լինելով բժշկությանը, ինձ երբեք հիացմունք չէր պատճառում այն բանը, որ նա ամեն օր իրեն ենթարկում է կեսօրվա կիզիչ արեւի ներգործա թյանը։ Մի անգամ, հենց սիեստայի1 ժամանակ, հեծելազորային թունդ հայհոյանք լսեցի, որն ինձ հասավ այն տեղիքի ուր սովորություն ուներ հանգստանալ հայրս։ Վազելով շրջանցելով տունը, տեսա ծեր ջենտլմենին, նա կռացել էր, ձեռքերով գոտկատեղը գըր– կած։ ((Աստված իմ, հիվանդ հո չե՞ս»։ «Ոչ,— հետեւեց գըր– գըռված պատասխանը,— հիվանդ չեմ, բայց մինչ քնած էր, այղ անիծյալ արարածը կծոտել պոկել է տաբատիս բոլոր կոճակները»։ Եվ դա հիրավի այդպես էր։ Այդ տեսարանի վկաները աստիճանների վրա հա բռնաբերեցին կոճակների միջոցով արտահայտված ծեր –պրոֆեսորի Լրի'4 ուրվապատկերը, այստեղ թեւքերն են, սա բաճկոնակը, իսկ ահա սրանք, անտարակույս, նրա տաբատի կոճակներն են։
Մեր կակադուի չարաճճիություններից մեկը, թռչանի ցուցաբերած իր քմահաճ հնարամտության բնույթով, կարեչի էր հավասար դասել կապիկների կամ նույնիսկ մարդկային երեխաների արարքներին։ Ամեն ինչ սկսվեց այն բուռն սի–
Հ Սիեստա (էսպ՛) — կեսօրյա Հանգիսա (Ծ․ &՝․)։
71
բուց, որ թութակը տածում էր մորս նկատմամբ։ Ամռանը մայրս շատ ժամանակ էր անցկացնում այգում եւ միշտ ձեռագործ էր․ անում այնտեղ։ Թվում էր, կակադուն միանգամայն պարզ պատկերացնում էր, թե ինչպես է փաթաթված բրդի փափուկ կաժը։ Նա կտուցով հաճախ որսում էր թելի ազատ ծայրը եւ արագ թռչում, քանդելով կծիկը) Երկար պո֊ չով թղթե օդապարիկի պես նա թռչում էր վեր, իսկ հետո սկսում կանոնավոր շրջաններ գծել մեր տան դիմացի լորենու շուրջը։ Մի անգամ, երբ մոտակայքում ոչ ոք չէր եղել, որ դադարեցներ այդ խազը, թութակն ամբողջ ծառը մինչեւ կատարը պատել էր բրդե գեղեցիկ, վառ թելերի բոլորներովյ այնպես, որ փարթամ տերեւները այլեւս անհնարին դարձրին քանդել դրանք։ Մեր հյուրերը սովորաբար համր զարմանքով կանգ էին առնում այդ ծառի առաջ։ Նրանք չէին կարողանում հասկանալ, թե ով եւ ինչու էր այդ ձեւով ղաբդարել ծառը։
Թութակը սովորաբար ման էր գալիս մորս ետեւից, նրա շռւբջը կատարելով իր տարաշխարհիկ պարը ծալելով ու կրկին բաց անելով իր փառահեղ փուփուլը, եւ ամենուր հետեւելով նրան։ Նա նույնպիսի անխոնջությամբ էր փնտրում մորս, որքան մի ժամանակ ինձ։ Մ այրս չորս քույր ուներ։ Եի անգամ նրանք իրենց մի քանի բարեկամուհիների, տարեց լեդիների հետ հավաքվել էին մեր տան պատշգամբ թեյ խմելու։ Նստել էին հսկայական սեղանի շուրջը, առաջները՝ տնական բուրումնավետ բալով լի մի սկուտեղ, իսկ սեղանի կենտրոնում շաքարափոշով խոշոր ու տափակ մի թաս։ Կակադուն, որ այդ պահին պատահաբար, թե դիտավորյալ թռչում էր նրանց մոտով, նկատեց տոնական սեղանը գըլ– խավորող մորս։ Հաջորդ վայրկյանին թութակը բավական վտանգավոր թռիչքով խցկվեց բավականաչափ լայն դըռ֊ նախորշը, որն, այնուամենայնիվ, ավելի նեղ էր, քան թռչունի թեւերի բացվածքը։ Կակադուն մտադիր էր նստել սեղա֊ նին մորս մոտ, ուր վարժվել էր լինել այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա ձեռագործ էր անում։ Սակայն նրա սովորական ճանապարհին ի հայտ էին եկել բազմաթիվ խոչընդոտներ, եւ, ի լրումն դրանց, անսպասելիորեն հայտնվել էր
իրեն անծանոթ մարդկանց շրջանի կենտրոնում։ Նա գնա– հատեց իրավիճակը, օդում կտրուկ արգելակեց եւ ուղղաթիռի պես սեղանի վերեւում դողդողացրեց թեւերը։ Հետո անսպասելիորեն շրջադարձ կատարեց եւ հաջորդ ակնթարթին անհետացավ։ Տափակ թասի միջից չքացավ նաեւ շաքարափոշին, թութակի թեւաբախումներից առաջացած քամին փչել՛ տարել էր բոլորը, մինչեւ վերջին պտղունցը։ Րսկ չէ որ սեղանի շուրջը նստել էին յոթ պուդրայված լեդի։ Նրանց դեմքերը ձյան պես սպիտակ էին, իսկ աչքերը կիպ կկոցված։ Հոյակա պ տեսարան էր։
0
ԿԱՐԵԿՑՈՒՄ ԵՆՔ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻՆ
Ուրիշի ցավը մաոլ Թեշտ է (լգում, եթե վիշտ ունի սեփական Տայում։
Ս․ Տ․ Քոլոիշ
%յ թե ուշի ուշով հետեւենք կենդանաբանական մեծ այգու այցելուների դիտողություններին, ապա հեշտությամբ կարելի է նկատել, որ, որպես կանոն, մարդիկ իրենց սեն֊ տիմենտալ խղճահարությունը շռայլում են այն կենդանիների հանդեպ, որոնք միանգամայն գոհ են իրենց ճակատագրից, մինչդեռ իսկական տառապյալները կարող են աննկատ մնալ հանդիսատեսից։ Մենք հակված ենք խղճալ հատկապես այն կենդանիներին, որոնք ընդունակ են խիստ հուզական ասոցիացիաներ առաջացնել մարդու մեջ, այգ իսկ պատճառով էլ սոխակի, առյուծի կամ արծվի պես կենդանիները այդքան հաճախ են հանդես գալիս մեր գրականության մեջ։
Բ՚ե սովորաբար որքան սխալ է հասկացվում սոխակի երգի էությունը, վկայում է այն վւաստը, որ գրականության մեջ այդ թռչունը որպես էգ է ներկայացվում մեզ։ Գերմաներենում «սոխակ» բառը ընդհանրապես պատկանում է իգական սեռին։ Իսկ իրականում երգում է միայն արուն, եւ նրա երգի նպատակն է զգուշացնել ու սպառնալ մյուս արունե– ր՚րն, որոնք կարող են ներխուժել երգչի տերիտորիան, ինչպես նաեւ հրավիրել մոտակայքով թռչող էգերին, որ միանան իրեն։
Հյուրաքանչյուրի համար, ով ծանոթ է թռչունների կյանքին, բացարձակապես ակնհայտ է, որ երգող սոխակը աբական սեռին է պատկանում, եւ նրա բարձրաձայն երգը էդին վերագրելու ամեն մի ցանկություն նույնքան անհեթեթ, կո–
՜Ո
մեկական է թվում, ինչպես Թենիսոնի1 Ջինեւրան կերեւար նրա ստեղծագործության գիտակի աչքերում։ Հենց այդ պատճառով էլ ես երբեք չեմ կարողացել ընդունել սոխակի մասին գրած Օսկար Րւայլդթ գեղեցիկ հեքիաթը* «նա» (էգը) կարմիր վաՐԴ էր պատրաստում երաժշտությունից ու լուսնի լույսից եւ ծաղիկը ներկում իր սրտի արյունով։ Պետք է խոստո– վանեմ, որ անչափ ուրախացա, երբ, վերջապես, նրա սըր֊ տում ցցված փուշը ստիպեց այդ աղմկարար դամային վերջ, տալ իր բարձրաձայն երգին։
Հետագայում ես դեռ կանդրադառնամ սենյակային թըռ– չունների ենթադրյալ տառապանքների ՚խնդրին։ Արդարեւ, վանդակում երգող արու սոխակը յուրովի հիասթափություն պետք է զգա, քանզի նրա տեւական երգը մնում է անպատասխան, եւ էգը չի հայտնվում, սակայն նույն բանը հնարավոր է նաեւ բնական պայմաններում, քանի որ արուները սովորաբար ավելի շատ են, քան էգերը։
Առյուծը այլ բնույթի կենդանի է, որի խառնվածքն ու բնակության միջավայրը սովորաբար սխալ է մատուցվում մեզ գրական ստեղծագործություններում։ Անգլիացիները «ջունգլիների արքա» են կոչում նրան, խեղճ առյուծին ուղարկելով այնպիսի վայր, որը չափազանց խոնավ է նրա համար, իսկ գերմանացիները, իրենց հատուկ լրջմտությամբ, ընկնում են մի այլ ծայրահեղության մեջ․ եւ դժբախտ կենդանուն ուղարկում անապատ։ Գերմաներեն «առյուծ» այդպես էլ նշանակում է՝ «անապատի արքա»։ Իրականում առյուծը նախընտրում է երջանիկ միջինը եւ ապրում է տափաստաններում ու սավաննաներում՛։ Այղ կենդանու կեցվածքի վեհությունը, որի համար էլ նա ստացել է իր մա– կանվան երկրորդ մասը, պարտական է հասարակ մի հան–
1 Թենիսոն Ալֆրեգ (1809—1802) ֊ անգլիացի քնարերգոս Հիմնական ստեղծագործությունը Արթուր թաղավորի մասին միջնադարյան աս֊ բեր, «Արքայական հովվերգություններ» պոեմների շարքն է։
— սւայլդ Օսկար (1856—1900) — անգլիացի բանաստեղծ եւ դրամա֊ տուրդ։ նրա «Իդեալական ամուսին», «Որքան կարեւոր է լուրջ լինել» պիեսները ալքի են ընկնում սրամտությամբ ու ձեւի նրբությամբ։
3 Սավաննա —■ բարձր խոտով ծածկված, Հատուկենտ ծառերով ու թփուտներով տա փա սա տնային հարթավայր։
75
ղաման քի․ մշտապես խոշոր սմբակավորներ բաց չանդ֊ շաֆտներում ապրող կենդանիներ որսալով, առյուծը վարժվել է դիտել ընդարձակ տարածություններ, անտեսելով այն ամենը, ինչ շարժվում է աոաջին պլանում։
Գերության մեջ առյուծը շատ ավելի քիլ է տառապում մտավոր զարգացածությամբ իրեն հավասար մյուս կաթնասուններից այն պատճառով, որ նա մշտական շարժման մեջ գտնվելու պակաս ցանկություն ունի։ Կոպիտ ասած, «գազանների արքան», ընդհանրապես, ավելի ծույլ է, քան մյուս կենդանիները, եւ նրա անբանությունը պարզապես նախանձելի է թվում։ Ապրելով բնական պայմաններում, առյուծը ընդունակ է կտրել անցնել վիթխարի տարածություններ, սակայն նա, հավանաբար, այդ անում է սոսկ քաղցի ազդեցության տակ, եւ ոչ թե ներքին որեւէ այլ դրդապատճառներից։ Այդ իսկ պատճառով գերության մեջ գտնվող առյուծին հազվադեպ կարելի է տեսնել վանդակում անհանգիստ ետ ու առաջ քայլելիս, մինչդեռ գայլը կամ աղվեսը մամեր շարունակ անընդհատ դես ու դեն են շարժվում։ 1'սկ եթե շարժում կատարելու զուսպ պահանջը երբեմն ստիպում է առյուծին ետ ու առաջ անել բանտի ողջ երկայնքով; ապա նույնիսկ այդպիսի պահերի գազանի շարժումները ավելի շատ ետճաշյա զբոսանքի բնույթ են կրում եւ բացարձակ՛ապես զուրկ են այն մոլեգին շտապողականությունից, որ բնորոշ է շնաղգիների ընտանիքի բանտվւ՚֊ւծ ներկայացուցիչներին, որոնք մշտապես անհաղթահարելի պահանջ ունեն մեծ տարածություններ անցնելու։ Բեռլինի կենդանաբանական
այգում անապատից բերված ավազով ծածկված ու դեղնավուն կոպիտ ժայռաբեկորներով մի հսկայական ւիարախ կա, սակայն պարզվում է, որ այդ թանկարժեք կառույցը զգալիորեն անօգտավետ է։ Կենդանի առյուծները այնքան
78
ծուլորեն են պառկում այդ ռոմանտիկ միջավայրում, որ կենդանիների խրտվիլակներով լանդշաֆտի վիթխարի մոդելը Հաջողությամբ կարող էր ծառայել նույն նպատակին)
Իսկ հիմա՝ մի քիչ արծիվների մասին։ Ինձ համար հաճելի չէ խորտակել այդ հոյակապ թռչունների հետ կապված առասպելական պատրանքները, սակայն ես պարտավոր եմ հավատարիմ մնալ ճշմարտությանը– բոլոր փետրավոր գիշատիչները, ճնճղուկների կամ թութակների համեմատությամբ, չափազանց սահմանափակ էակներ են։ Գա հատկապես վերաբերում է բերկուտին մեր լեռների ու բանաստեղծների գովերգած քարարծվին, որը բոլոր գիշատիչների մեջ ամենաբութերից մեկն է, շատ ավելի բութ, քան սովորական թոչնանոցի բնակիչները։ Ղ֊ա, իհարկե, չի խանգարում այդ վեհասքանչ թռչունին վայրի բնության հրաշալի ու արտահայտիչ մարմնացումը լինելու։ Սակայն այժմ խոսքը վերաբերում է արծվի մտավոր կարողություններին, ազատության նկատմամբ ունեցած նրա սիրուն ու արգելավւակմս՚ն ընթացքում կրած ենթադրյալ տառապանքներին։
Տարդ հիշում եմ, թե որքան հիասթափություն պատճա֊ ռեց ինձ իմ առաջին եւ միակ, այսպես կոչված, գերեզմանափոր արծիվը^, որին ես խղճահարությունից մղված գնեցի շրջիկ գազանանոցից։ Դատելով նրա փետրավորությունից, այդ փառահեղ էգը արդեն մի քանի տարի ապրել էր այս աշխարհում։ Լինելով կատարելապես ընտելացած, նա ողջունում էր իր դաստիարակին, իսկ հետո նան ինձ տիրոջ հետ կապվածություն արտահայտող զավեշտական ժեստերով, թլւո– չունն այնպես էր շրջում գլուխը, որ նրա կտուցի սարսափե/ի կեռվածքը ուղղաձիգ կերպով ուղղվում էր դեպի վեր։ Միա– ժամանակ նա ինչ֊որ բան էր թոթովում այնպիսի մեղմ ու հավատ ընծա յալ ձայնով, որ պատիվ կբերեր հենց իրեն աղավնուն։ Եվ ընդհանրապես այդ աղավնու հետ համեմատած իմ արծիվն իսկական գառնուկ էր (տես տասներկուերորդ գլուխը)։ Գնելով արծիվը, ես հայս ունեի որսկան
1 Գերեզմանավ֊որ արծիվ ( ի․․զս\\Ձ Խ\\Ձ1;յ) ֊ բսպենհրի ընտանիքի՛ս պատկանող Խոշոր գիշատիչ թռչուն, սովորար ար Հանդիպում է Հարավարեւելյան Եվրոպաւի։ Ղազախսաանի եւ Առաջավոր Ասիայի անտաոաէոա– ւիաււէոանաէին եւ տափաստանաչին վաչրհրոլմւ
77
թռչուն դարձնել նրան, հայտնի է, որ ասիական շատ մո֊ ղովուրդներ որսորդական նպատակներով են պահում աէդ թռչուններին։ Ես ինձ չէի շոյում այն հույսով, թե որեւէ նշա֊ Լակաշի հաջողության կհասնեմ այդ ազնիվ սպորտի ասպարեզում։ Պարզապես ուզում էի, որպես իյայծ օգտագործելով տնային նապաստակին, ուսումնասիրել որեւէ խոշոր փետրա֊ վոր գիշատչի որսորդական վարքագիծը։ Այդ պլանը լիովին ձախողվեց, քանզի իմ արծիվը, նույնիսկ սովածության դեպքում, հրաժարվեց դիպչել նապաստակի մորթու մի մազին իսկ,
Այդ թռչունը բացարձակապես թռչելու ցանկություն չէր ցուցաբերում, թեեւ ուժեղ էր, միանգամայն առողջ եւ թեւերը հիանալի փետրավորված։ Ագռավը, կակադուն կամ շամբաճուռակը իրենց հաճույք պատկառելու համար են թռչում, ուրախությամբ լիովին օգտվում իրենց տրված ազատությունից։ Իսկ իմ արծիվը թռչում էր միայն այն դեպքում, երբ պատահաբար ընկնում էր մեր այգու վրա սկիզբ առնող օղի հոսանքի մեջ, որը նրան հնարավորություն էր ընձեռում սավառնելու, առանց մկանային մեծ էներգիա վատնելու։ Նույնիսկ նման դեպքերում նա չէր հասնում իրեն մատչելի բարձրության։ Առանց ռրեւէ իմաստի ու նպատակի, նա պտտվում էր օղում, իսկ հետո իջնում մեր այգուց հեռու, որեւէ տեղ եւ նստում թախծալի մենակության մեջ մինչեւ մութն ընկնելը, սպասելով, որ գամ ու տուն տանեմ իրեն։
78
Հավանական է, որ նա ինքն էլ կարող էր գտնել տան ճանապարհը* սակայն նա շատ շուտ էր նկատվում, եւ հարեւաններից մեկնումեկը հեռախոսով զանգ էր տալիս ինձ ու հաղորդում, որ սանուհիս նստած է այսինչ կամ այնինչ տանիքին։ եւ մի խումբ երեխաներ քարեր են նետում նրա վրա* նման դեպքերում ես նրա ետեւից դնում էի ոտքով, որովհետեւ այղ տկարամիտ արարածը սարսափելի վախենում էր հեծանիվից։ Այդպես, ամեն անգամ հոգնած, ես հազիվ էի տուն գնում, ձեռքիս վրա տանելով ծանր արծվին։ Վերջիվերջո, այլեւս չցանկանալով մշտապես շղթայված պահել թռչունին, հանձնեցի Շոնբրունյան կենդանաբանական այգուն։
Շատ խոշոր վանդակները, որ այսօր կարելի է տեսնել յուրաքանչյուր կենդանաբանական մեծ այգում, միանգամայն համապատասխանում են թռիչքի նկատմամբ քիչ պահանջ ունեցող արծիվներին, եւ եթե այդ թռչուններից մեկին հարցնենք իր ցանկությունների ու դժգոհությունների մասին, հավանաբար, կստանանք հետեւյալ պատասխանը* «Վանդակում հիմնականում մենք տառապում ենք գերբնակեցվա– ծաթյունից։ Շատ հաճախ է պատահում, որ, այն պահին, երբ ես կամ կինս որեւէ շիվ ենք տանում մեր կիսակառույց բույնը, հայտնվում է այդ զզվելի սպիտակաղլուխ անգղներից^ մեկը եւ խլում մեր գտածը։ Սպիտակաղլուխ ծովարծիվներին հասարակությունը նույնպես ազդում է ջղերիս վրա» նրանք ուժեղ են մեզանից եւ շատ են սիրում իշխել։ Սակայն ավելի վատթար են Անդերից բերված կոնղորները^, այդ
1 Սպիտակագլուխ անգղ (՚Օ^բտ քս1\՚ԱՏ^ — բազեների ընտանիքին պատկանող խոշոր գիշատիչ թռչուն։ Ապրում է Հարավային Եվրոպայի, Ասիայի եւ Հյուսիսային Աֆրիկայի չորային հարթավայրերում, առավելս։֊ պե;։ լեռնային տեղերում։ Գլուխն ու պարանոցը գրեթե փետրազուրկ են։
— Սպիտակագլուխ ծովարծիվ (՚ՒԽււՅՇտէսՏ 16ԱՇՕ€Տբհ31օՏ,) ֊ Ալյաս– կսդիո մինչեւ Հարավային Մեքսիկա ու Ֆլորիդա, ամբողջ Հյուսիսային Ամ երիկա ւի տերիտորիայում ապրող բազեների ընտանիքին պատկանող խոշոր գիշատիչ թռչուն։
— Կռնգոր ("Տա՚ՕՕւ՚հՅաթհԱՏ ցէ^օհԱՏ^ ֊ մինչեւ 2 մ 75 սմ թեւերի բացվածքով ամենախոշոր գիշատիչ թռչուններից մեկը; Բայն Է ղն՚էւմ Ան֊ դերի (Հարավային Ամերիկա) լեռնաբերձ հատվածներում, երբեմն՝ Հարավային Ամերիկայի խաղաղօվկիանոսյան մեւրձավւնյա ժայռերի մեչ։
79
I
մոայչ ու անբարեհամբույր արարածները) Սնունդը միանգամայն լս։վ է, թեեւ չափից ավելի են ձիու միս տալիս։ Ես կգերադասեի ավելի աննշան սնունդ, օրինակ, նապաստակներ Փոստով ու ոսկորներով հանդերձ))։ Արծիվը ազատության մեղ լինելու իր բուռն ցանկության մասին ոչինչ չէր ասի։
Արդյոք գոյություն ունե՞ն կենդանիներ, որոնք իրոք արժանի են կարեկցանքի, երբ գերոլթւան մեջ են ապրում։ Ես արդեն մասնակիորեն պատասխանել եմ այդ հարցին։ նախ եւ աո֊աշ, այդպիսիք են խելացի ու բարձրակարգ արարածները, որոնց կենսական ունակություններն ու ակտիվ գործունեության պահանջը կարող են բավարարություն ստանալ միմիայն վանդակավոր ցանկապատի այս կողմում։ Այնուհետեւ, կարեկցանքի են արձանի բոլոր այն կենդանիները, որոնց բնորոշ են գերո։ թյան պայմաններում ելք չգտնող ներքին խիստ մղումները։ Ւա հատկապես ակներեւ է (նույնիսկ անիրազեկ մարդու համար) կենդանաբանական այգու այն գերիների մոտ, որոնք ազատության մեջ ապրելու ընթացքում վարժվել են թափառել եւ հետեւաբար մշտական շարժման խիստ պահանջ են ղռում։ Ուստի հնաոճ կենդանաբանական այգիների չափից ավելի փոքր վանդակներում ապրող աղվեսներն ու գայլերը պատկանում են այն գերիների թվին, որոնք ամենից շատ են արժանի կարեկցանքի։
Կենդանաբանական այգու շարքային այցելուի կողմից հազվադեպ նկատվող կարեկցանքի արժանի մի այլ տեսարան են ներկայացնում կարապների որոշ տեսակները այն շրջանում, երբ նրանք վարժվել են կատարել իրենց չուն։ Այդ, ինչպես նաեւ ջրային մյուս թռչուններին, կենդանաբանական այգիներում սովորաբար զրկում են թռչելու ընդունակութ յու– նից անդամահատելով թեւերի մետակարպալ հոդխ ոսկրիկը։ Դժբախտ արարածները երբեք մինչեւ վերջ չեն հասկանում, ււր այլեւս ի վիճակի չեն թռչել, այդ իսկ պատճառով անընդհատ օդ բարձրանալու զուր փորձեր են անում։ Ինձ դուր չեն գալիս կտրված թեւերով այդ թռչունները։ Վերջնահոգի բացակայությունը, որ հատկապես նկատելի է այն պահին,
I Մետակարպալ հոդ — էր/՛ի ե դակաակի ոսկորների միակցման էոեղը,
30
երբ թռչունը բաց է անում Քե– վերը, շատ ցավալի մի պատկեր է ներկայացնում իրենից, թունավորելով հրաշալի արարածին դիտելուց ստանալիք իմ ողջ հաճույքը, նույնիսկ եթե նա պատկանում է այն տեսակին, որը ընդհանրապես հակված չէ իր հաշմության պատճառով հոգեպես տառապել։
«Վիրահատված» կարապները սովորաբար գոհ են թվում իրենց վիճակից, եւ լավ խնամքի դեպքում նրանով են արտահայտում ՛Այդ գոհունակությունը, որ ձագեր են /ույ* աշխարհ բերում եւ մեծացնում։ Սակայն չվելու շրջանում պատկերը միանգամայն փոխվում է։ Թռչունը շարունակ լոզում է դեպի լճակի եզրը, որպեսզի իր տրամադրության տակ ունենա մաքուր ջրի ողջ տարածությունը այն պահին, երբ վարձում է թռչել քամու հակառակ ուղղությամբ։ Հնչեղ ճիչը, որ սովորաբար արձակում են թռչող կարապները, ուղեկցում է տյդ բոլոր մեծ նախապատրաստություններին, սակայն դրանք նորից ու նորից հանգեցնում են նույն բանին ջրին մի առողջ եւ մյուս այլանդակված թեւով խղճուկ կերպով բախելուն։ Լիրավի տխուր տեսարան։
սակայն ապիկար խնամքի պատճառով բազմաթիվ կենդանաբանական այգիներում տառապող բոլոր կենդանիներից ամենադժբախտները, անտարակույս, հանդիսանում են հոգեբանորեն շարժուն այն արարածները, որոնց մասին արդեն խոսել ենք։ Եվ հենց նրանք էլ մնացած բոլոր կենդանիներից ավելի քիչ ընդունակ են կարեկցանք առաջացնել կենդանաբանական այգու այցելուների մեջ։ Անձուկ մեկուսացման ազդեցության տակ երբեմնի բարձրակարգ արարածը վեր է ածվում խղճուկ ապուշի, իր ազատ եղբայրակիցների իսկական ծաղրապատկերի։ Ես երբեք կարեկցանքի բացականչություններ չեմ լսել թութակների վանդակի մոտ։ Դյուրազգաց լեղիները, կենդանիների նկատմամբ դաժան վերաբերմունք ցույց տալու դեմ պայքարող տարբեր ընկերությունների այդ մոլեռանդ հովանավորները, առանց խղճի խայթ զգալու
6 Աւ֊հնց Կ․ Տէ․
81
մոխրագույն թութակին1 կամ կակադուին պահում են լափա՛ գանը փոքր վանդակներում կամ էլ թռչունին շղթայիկ"վ գամում թառին։ Խոշոր տեսակի այդ թութակները ոչ միայն խելացի են, այլեւ արտակարգ շարժուն՝ իրենք մարմնական ու հոգեբանական բոլոր դրսեւորումներում։ Ագռավազգիների խոշոր տեսակներին հավասար, նրանք թռչունների մեշ միակն են, որ ընդունակ են բանտերի կալանավորներին շատ բնո– բոշ մահու չափ թախծային վիճակի մեշ ընկնելու։ Սակայն ոչ֊ոք չի կարեկցում իրենց ղանգաձեւ վանդակներում տառապանքների դատապարտված այդ սրտաշարժ արարածներին։ Դա պարզապես անհասկանալի է, սիրող տերը երեւակայում է, թե թութակը ողշունում է իրեն, երբ թռչունը անդադար ցնցում է գլուխը, մի շարժում, որն իրականում իրենից ներկայացնում է բանտարկյալի իր վանդակից հեռու փախչելու հուսահատ փորձերի ստերեոտիպ դրսեւորում։ Աղատեցեք այդպիսի դժբախտ կալանավորի, եւ շաբաթներ, թերեւս ամիսներ կպահանշվի մինչեւ որ նա վճռի օդ բարձրանալ։
Բանտված վիճակում առավել դժբախտ են կապիկները, հատկապես խոշոր, մարդանման կապիկները։ Դրանք միակ կենդանիներն են, որոնք ընդունակ են հոգեկան տառապանքների հողի վրա մարմնական լուրշ հիվանդություններ ստանալ։ Մարդանման կապիկները բառացիորեն կարող են թախ– ծից մեռնել, հատկապես երբ նրանց պահում են խիստ նեղ վանդակում, միայնության մեշ։ Հենց այդ, ոչ թե որեւէ այլ պատճառով է, որ հեշտ է բացատրել այն փաստը, որ կապիկների ձագերը հիանալի աճում են անհատների մոտ, որտեղ նրանք «ապրում են ընտանիքում», սակայն իսկույն սկսում են հյուծվել, երբ շատ մեծ չափսերի եւ վտանգավոր խառնը– վածքի պատճառով դաստիարակը ստիպված է տեղափոխել նրանց մոտակա կենդանաբանական այգու վանդակ։ ճիշտ այդպիսի ճակատագրի արժանացավ իմ կապուցին Դլորիանէ չ՛ափազանցություն չի լինի ասել, որ մարդանման կապիկ պահելը կարող Է հաշողությամբ պսակվել սոսկ այն դեպ–
1 Մոխրագույն թութակ կամ մակի․ (՚ԲտւէէՏՕԱՏ 6Ոէհ&ՇԱՏյ — Արեւմոսէ՛ յան Աֆրիկատում ապրող ոչ մեծ թութակ (մոտ 30 սմ երկարությամբ)/ Բանտված վիճակում այդ թռչուններն ապրում են մինչեւ 40 տարի։
82
քում, եթե հաջողվի հասկանալ, թե ինչ կերպ կարելի Է ադաՎ տազրկության պայմաններում կանխել մեր սանի հոգեկան տառապանքները։ Սեղանիս վրա Է շիմպանզեին նվիրված զարմանալի մի գիրք՛ այն գրել Է Ռոբերտ Ցերքսը, այդ հրաշալի կապիկներին ուսումնասիրող հիմնական հեղինակություններից մեկը։ Այդ աշխատությունից դժվար չէ եզբա» կացնել, որ բոլոր մարդանման կապիկներից առավել մար՛ ղանմանների առողչութ յունը պահպանելու համար հոգեբանական հիգիենան պակաս դեր չի խաղում, քան ֆիզիկա* կանը։ Մյուս կողմից, այգ կենդանիներին մեկուսացնելը կ․ այդպիսի փոքր վանդակներում պահելը, որպիսիք մինչն հիմա այդ նպատակների համար հատկացվում են կենդանաբանական շատ այգիներում, դաժանություն է, որը, անտարակույս, պետք է պատժվի մեր օրենքներով։
Ռոբերտ Յերքսը1 տարիներ շարունակ Ֆլորիդա յում Նա– րընշի այգում շիմպանզեների մեծ գաղութ էր պահում։ Նրանք ազատ բազմանում էին եւ ապրում նույնքան երջանիկ, որքան իմ մեծավանդակում ապրող փոքրիկ շիկահավերը, եւ շատ ավելի երշանիկ էին, քան դուք կամ ես։
1 Յերքս Ռոբերտ — կապիկների վարքագիծը Հետազոտող ամերիկացի Հանրահայտ գիտնական։ նրա առաջին աշխատությունները հրատարակվեցին մեր դարի երկրորդ տասնամյակում։ Յերքսի գրչին են պատկանում տարբեր տեսակի նեղրիթ կապիկների, այդ թվում նաեւ գորիլլայի եւ շիմպանզեի մասին գրված բազմաթիվ հոդվածներ։
ՏՅ
ՍԱՆ ՁԵՕ֊Ք ԲԵՐԵԼԸ
Մաոյիկ, «եր սիրտը պահպանեք ամուր, Իմացեք, իացոյլ Տանկեր շա՜տ կան սուր։ է Ռեւսարւյ Կ ի պ լ ի ն գ
ք՛չերը գիտեն, թե ինչպիււի արարածներ կարող են պիտանի ու երախտապարտ օբքեկտ Լինել մեր խնամքի համար։ նորից ու նորից բնասերները ջանում են փոքրիկ սան ձեռք բերել, եւ պարբերաբար այդ ջանքերը անհաջողությամբ են պսակվում կենդանուն սխալ պահելու եւ ոչ ճիշտ ընտրություն կատարելու պատճառով։ Րացի այղ, մեր առեւտրականների մեծ մասն ի վիճակի չէ գնահատել գնորդի հնարավորությունները եւ խորհուրդներով օգնել նրան գնելիքն ընտրելիս։
Սկսնակ սիրողը ամենից առաջ պետք է հստակորեն պատկերացնի, թե ինչ է սպասում իր ապագա սանից։ Սենյակում կենդանիներ պահելու ցանկությունը բխում է բնության հետ միասնական դառնալու մեր ընդհանուր ձգտումից։ Յուրաքանչյուր կենդանի էակ բնության մի մասնիկն է, սակայն ամեն կենդանի չէ, որ կարող է նրա հարմար ներկայացուցիչը լինել մեր տանը։ Այն բոլոր կենդանիները, որոնց հարկ չկա ձեռք բերել, պատկանում են երկու խմբի, մի մասը ձեզ հետ չեն կարող ապրել, մյուսների հետ էլ դուք։ Առաջին կարգին են պատկանում նուրբ, պահանջկոտ էակները, որոնց առողջությունը դժվար է պահպանել անազատ վիճակում, իսկ երկրորդին այնպիսիները, որոնց արդեն նկարագրեցինք ((Կենդանիները որպես տհաճությունների աղբյուր» գլխում։ Այն գերիների մեծ մասը, որ կարելի է ձեռք բերել կենդանաբանական խանութում, պատկանում են կամ առաջին, կամ էլ երկրորդ տարատեսակին։ Մնացած բոլորի ճնշող մեծամասնությունը, ոչ չափազանց քնքուշները եւ ոչ էլ շատ տաղտկալիները, այնքան անհետաքրքիր է, որ գնելու եւ պահելու ընթացքում նրանց պատճառած գլխացավանքները չտր֊ 84
ժեն վատնած ժամանակը։ Առանձնապես դա վերաբերում է տնային այնպիսի «հերթապահ» սաներին, ինչպիսիք են մոխրագույն կտցարը, կրիան, դեղձանիկը, ծովախոզուկը, փոքրիկ թութակը, անդոլական կատուն, րոլոնյան շնիկը եւ մյուսները» բոլորն էլ արտակարգ տաղտկալի արարածներ են, որ շատ քիչ բան կարող են տալ այն ուրախություններից, որոնց մասին կփորձեմ պատմել։ Ուստի թողնենք նրանց եւ խոսենք հիրավի հետաքրքիր կենդանիների մասին։ Արդ մեր ընտրությունը կախված է մի շարք այլ հանգամանքներից։ Արքանո վ են ամուր ձեր նյարդերը, կկարողանա՛՛ն արդյոք շատ աղմուկի դիմանալ։ Հաճա՞խ եք տանը լինում, եւ օրվա ո՞ր մամին։ Ցանկանո՞ւմ եք արդյոք պարզապես ձեր բնակարանը բերել կուսական բնության մի մասնիկ, որը կհիշեցնի ձեզ, որ աշխարհը կառուցված է ոչ միայն ասֆալտից, բետոնից ու գազի խողովակներից։ Կամ թե ցանկանո ւմ եք արդյոք մի քանի քառակուսի դյույմ զբաղեցնել մի բանով, որը մարդկային ձեռքով չի ստեղծվել։ Վերջապես, թերեւս հույս ունեք կոմպանիոն կամ հավատարիմ բարեկա մ ձեռք բերել։
Եթե փավւագում եք մի պատառիկ ոչ արհեստական»բեն աճող կանաչ տեսնել եւ հիանալ կենդանի արարածների գե– ղեցկռւթյամբ, ակվարիում գնեք։ Ենթադրենք, ցանկութ տուն ունեք հաճելի աշխուժություն մտցնել ձեր բնակարանում, այդ դեպքում մի զույգ երգեցիկ թռչուն պահեք։ Երեւակայեչ անգամ չեք կարող, թե ընտանեկան ինչպիսի անդորր կմտցնի բնակարան նշանված խայծկը– տիկների զույգով մեծ վանդակը։ Արուի մեղմ, խռպոտ, բայց եւ այնպես բարեհնչյուն երգը զարմանալիորեն հանգստացնող ներգործություն է ունենում։ Իր վաք– րիկ տիկնոջ հետ ունեցած հարաբերություններում նրա արժանապատվությամբ լի, չափավոր եւ
83
նույնիսկ նրբանկատ սիրահետում* ները, հիրավի ջենտլմենական սիրալիրությունը, այդ բոլոր գողտ~ րիկ պատկերները ձեզ կարող է ընձեռել թռչունների համար
նախատեսված բնակարանային վանդակը։ Կերակրասերմերը արժեն ընդամենը մի քանի պենս, իսկ օրաբաժնին երբեմն անհրաժեշտ լրացուցիչ մի քիչ կանաչեղեն միշտ Էլ հեշտ Է Հարել։
Իսկ եթե անձնական շփման կարիք ունեք, եթե միայնակ ֆք եւ, Բայրոնի պես ուզում եք «վստահ լինել, որ գոյություն Ունեն աչքեր, որոնք կնկատեն ձեր հայտնվելը, եւ հայացք, որ ձեզ տեսնելով ավելի պայծառ կփայլի», այդ դեպքում շուն պահեք։ թ՛ող ձեզ չթվա, թե քաղաքային բնակարանում շուն պահելը դաժանություն Է։ Երջանիկ կլինի կենդանին, թե ոչ, դա արդեն կախված Է այն բանից, թե ինչքան ժամանակ կա~ րող եք տրամադրել նրան, եւ հաճա՞խ կկարողանա արդյոք ձեր սանը ուղեկցել տիրոջը նրա թափառումների ընթացքում։ Չորքոտանի բարեկամին չի վախեցնում ձեր աշխատասենյակի ղռանը համբերատար սպասելու անհրաժեշտությունը, եթե նա հետո վարձահատույց Է լինելու դաստիարակի ընկերակցությամբ տասը րոպե զբոսանք կատարելով։ Սեր բարեկամությունը ամեն ինչ Է շան համար։ Սակայն, չմոռանանք, որ դա մեծ պատասխանատվություն Է դնում ձեզ վրա, քանզի շունը սպասյակ չէ, որին հեշտությամբ կարող եք վերջնահաշիվ ներկայացնել։ Մի մոռացեք նաեւ, որ ձեր բարեկամի կյանքը շատ ավելի կարճ է ձեր կյանքից, եւ տասը կամ տասնհինգ տարի հետո անխուսափելի է տխուր բաժանումը։
Եթե նման հեռանկարները անհանգստացնում են ձեզ, դժվար չէ գտնել ոչ այդքան բարձր մտավոր զարգացում ունեցող էակներ, որոնք էմոցիոնալ առումով այնքան «թանկ» չեն լինի ձեզ համար, սակայն կարող են սիրո արժանավոր առարկա հանդիսանալ։ Վերցնենք թեկուզ ամենասովորական թռչուն սարյակին։ Մի անչափ հնարամիտ անձնավորություն «աղքատի շուն» է կոչել սարյակին։ ՛Բա բացարձակապես 88
համապատասխանում է ճշմարտությանը։ Այղ թռչունը ունի մի առանձնահատկություն, որ նրան իրոք նմանեցնում է մեր չորքոտանի բարեկամին։ Հիրավի, սարյակ հնարավոր չէ ձեռք բերել «պատրաստի վիճակում»։ Շատ հազվադեպ է պատահում, որ գնված չափահաս շունը իրականում «ձերը» դառնա։ ճիշտ այդպես ձեր երեխան գրեթե երբեք իսկապեա «ձերը» չի դառնա, եթե դուք, հարուստ կին ու տղամարդ, նրա դաստիարակությունը թողել եք դայակին, տնային դաււ– տիարակչուհուն կամ ուսուցչին։ Անձնական շփում՝ ահա թհ ինչ է անհրաժեշտ։ Այնպես, որ հարկ է անձամբ կերակրել եւ մաքրել սարյակի ձագին, եթե ուզում եք իրոք սիրող թռչուն ունենալ։ Անխուսափելի հոգսերը ձեր ուշադրությունը կշեղեն կարճ ժամանակով։ Երիտասարդ սարյակի ամբողջ զարգացումը, ձվից դուրս գալու պահից մինչեւ ինքնուրույնություն ձեռք բերելը, կատարվում է ընդամենը քսանչորս օրվա ըն֊ թացքում։ Եթե նրան բնից վերցնեք մոտ երկու շաբաթական հասակում, այսինքն ճիշտ ժամանակին, ապա դաստիարակության ամբողջ պրոցեսը կես ամսից ավել չի խլի ձեզնից* Ամբողջ գործը այնքան էլ դժվար չէ․ պետք է օրվա ընթացքում միայն հինգ կամ վեց անգամ նրբունելու օգնությամբ ճուտիկի ագահորեն բացած դեղին կտուցի մեջ լցնել համապատասխան կեր եւ նույն գործիքով էլ հակառակ կողմից հեռացնել ծերտը, որն ամփոփված է նուրբ կանոնավոր թաղանթի մեջ, որը եւ արգելք է հանդիսանում ղրան հոսելու եւ կեղտոտելու բույնը։ Այսպիսով, արհեստական բույնը միշտ կմնա մաքուր, եւ նոր «խանձարուրի» կարիք չեք զգա։ Բույնը պետը է շինել չոր խոտից եւ տեղավորել կիսափակ փոքրիկ մի արկղի մեջ, որը պետք է այնպես շրջել, որ առջեւից անցք մնա ձեռքը կերի հետ միասին ներս մտցնելու համար։ Այդպիսի պատսպարանը շատ է համապատասխանում սարյակների բնական բնին։ նման «օրորոցում» նստած ձեր սար֊ յակիկը միշտ էլ որոշակի պահերի տտիկով կշրջվի դեպի լույսը եւ ծրտի ծրարիկները երբեք չեն ընկնի բնի մեջ, նույնիսկ սթե իսկույն չհասցնեք դրանք վերցնել ու տաներ Բնական կերի բացակայության դեպքում սարյակիկը լիովին բավա–
87
քարվում է հում մսի կտորտանքով, կաթի մեջ թրջված բոզ– կով եւ մանրացված պինդ եփված ձվով։ Ի լրացումն այգ օրա֊ բաժնի, ցանկալի է մի քիչ հող կամ ավաղ տալ նրան։ Ավելի բնական, լավագույն կեր են անձրեւորդներն ու մրջյունի թարմ ձվերը, եթե, իհարկե, հնարավոր է ճարել դրանք։ Այդպիսի նրբընտիր ճաշացուցակը անհրաժեշտ է միայն մատղաշ սարյակին։ Հենց որ թռչունը սովորի ինքնուրույն կերակրվել, կարող է սնվել ձեր սեղանի գրեթե բոլոր մնացորդներով։ Սովորական կերին որպես մշտական հավելում կարելի է ավելացնել ծեծված ցորենի հատիկներ կամ կակաչի սերմ, պրանից ձեր սանի ծերտը միշտ կլինի չոր եւ հոտից գրեթե զուրկ, նույնիսկ փոքր սենյակից կվերացնեք ամեն տեսակի ան ցանկալի; բուրմունք, եթե տորֆամամուռ փռեք վանդակի Հատակին։
Եթե սարյակը շատ է խոշոր թվում ձեզ եւ չավւազանց մեծ տեղ պահանջող, ապա թույլ տվեք խորհուրդ տալ առնը֊ վասարեկ պահել։ Ամենահամեստ վանդակն իսկ կբավարա– րի այդ թռչնակին։ Ազնվասարեկը հատուկ պատրաստված կեր չի պահանջում եւ միանգամայն կբավարարի ընկերակից ունենալու ձեր բուռն ցանկությունը։ Ինձ հայտնի թոլնակնե֊ րից սոսկ ազնվասարեկն է, որ, բռնված լինելով նույնիսկ հասուն տարիքում, ոչ միայն կատարելապես ընտելանում է, այլեւ իսկապես նվիրված սան է դառնում։ Իհարկե, կաոեւլի է լրիվ վարժեցնել նաեւ մյուս երգեցիկ թռչուններին, հասնել այն բանին, որ նրանք չվախենան իրենց տիրոջից, նստեն նրա ուսին, գլխին, եւ ձեռքից վերցնեն համեղ պատառները։ Օրինակ, այգահավի հետ նման արդյունքների կարելի է հասնել շատ կարճ ժամանակամիջոցում։ Աակայն, եթե սովորեք ավելի խոր թափանցել կենդանիների գիտակցության մեջ եւ վերջ տաք ձեր սեփական մտքերը խցկել ձեր սանի ուղեղը, ենթադրելով, որ նա պիտի "իրի ձեզ այն պատճառով, որ ինքներդ եք սիրում իրեն, միայն այգ դեպքում այգահավի մուգ, խորհրդավոր աչքերում կկարդաք բավական անվայել այսպիսի մի հարց, «Ւ սեր բոլոր սրբերի, վերջիվերջո, ե րբ եմ ստանալու այգ որդը»։ Ազնվասարեկն, ընդհակառակն, սերմնակեր թռչուն է, նա ամբողջ օրը սերմ է չրթում, երբեք իսկապես սոված չի լինում, ուստի կեր ստանալու նրա պա– 88
հանջը շատ ավելի պակաս է, քան միջատակեր թռչուններինը։ Ս՚արդու ձեռքում եղած անձրեւորդը անհամեմատ ավելի մեծ գայթակղություն է այգահավի համար, քան ձեր ափի միջի կանեփի սերմերը ազնվասարեկի։ Հետեւաբար, հենց նոր բռնած այգահավը շատ ավելի շուտ կսկսի կեր վերցնել ձեր ձեռքից։ քան ազնվասարեկը նման հանգամանքներում։ Հենց այդ պատճառով էլ կարելի է զարմանալիորեն կարճ ժամանակում այգահավին սովորեցնել կամավոր կերպով թռչել տիրոջ մոտ։ Ազնվասարեկը ընդունակ է նման ձեւով սչահել իրեն միայն մի քանի ամիս հետո, սակայն մի անգամ մտերմական քայլ կատարելով, նա այնուհետեւ դաստիարակի մոտ կթռչի հանուն բարեկամության, ոչ թե համեղ պատառ ստանալու միտումով։ Այդպիսի բարեկամական վստահու– թյունը անհամեմատ ավելի է դուր գալիս մարդուն, քան այգահավի զուտ նյութական, շահադիտական սերը։ Որպես հասարակական կենդանի ազնվասարեկը ընդունակ է անձնական կապվածություն դրսեւորել իր դաստիարակի նկատմամբ, մինչդեռ այգահավին դա տրված չէ։ Քիչ չեն հասարակական տեսակի թռչուններ, որոնք կարող են իրենց սոցիալական իմպուլսները փոխանցել մարդուն եւ բավականաչափ սերտ հարաբերությունների մեջ մտնել նրա հետ, սակայն միայն այն դեպքում, երբ այղ կենդանիները վաղ հասակից դաստիարակվում են մարդկանց շրջանում։ Սարյակը, խածկտիկն ու հատբեկիչը^ անսովոր կերպով կապվում են դաստիարակին, իսկ թութակները, սագերն ու կռունկները այդ տեսակետից դյուրությամբ կարող են մրցակցել շան հետ։ Սակայն դրանք բոլորն էլ կդառնան ընտանիքի աներկյուղ ու սիրող բարեկամները միայն այն դեպքում, երբ փոքրիկ ճտեր եղած ժամանակ վերցվեն բնից։ Ինչո՞ւ է ազնվասարեկը բացառություն կազմում այդ կանոնից, եւ նույնիսկ հասուն ժամանակ բռնված դեպքում ընդունակ է կապ հաստատել մարդու հետ՝ ոչ ոք չգիտե։
1 Հատբեկիչ ((ՅօՇՇՕէԽՅԱՏէօՏ ՇՕՕԸՕէԽտԱՏէՇՏ,)– Սեբինոսազգիներին պատկանող թռչնակ, տնական ճնճղուկից փոքր֊ինչ մեձ% Անչափ Հաստ եւ ուժեղ կտուցը սերինոսին Հնարավորություն է տալիս կոտրելու նույնիսկ քալի կորիզները։ ^
89
Զուր չէ, որ առաջին հերթին խորհուրդ եմ տալիս ակվս,^ բիում, խածկտիկ, սարյակ կամ ազնվասարեկ պահել տանը։ նրանք շռայլորեն կհատուցեն ձեզ անխուսափելի հոգսերի համար, ընդ որում մեծ դժվարություն չպատճառելով խնամք/, ընթացքում։ Իհարկե, գոյություն ունեն կենդանիների միան– գամայն մատչելի եւ նույնքան հեշտ խնամվող բազում տեսակներ, եւ փոքր֊ինչ առավել բծախնդիրների Է՛լ ավելի շատ տեսակներ․ Եվ ես համառորեն խորհուրդ կտայի սկսնակին սահմանափակվել հենց այդպիսի արարածներով եւ խուսափել պահանջկոտ կենդանիներ ձեռք բերելուց։
«Մեկուսացման մեջ հեշտ պահվող)) հատկանիշը անհրաժեշտ Է խստորեն տարբերել այնպիսի հասկացություններից, ինչպիսիք են «դիմացկուն» կամ «տոկուն» հասկացությունները։ Ինձ համար բառի գիտական իմաստով կենդանիներ պահել նշանակում Է ձգտել մեր սաների համար ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որտեղ նրանց ամբողջ կենսական ցիկլը կատարվի մեր աչքի առաջ, մեկուսացման առավել նեղ կամ առավել լայն շրջանակներում։ Մյուս կողմից, այն արարածները, որոնք սովորաբար, սխալմամբ, հեշտ պահվող են համարվում, իրականում անչափ դիմացկուն են եւ վատ խնամքի դեպքում շատ դանդաղ են մահանում․ Դրա դասական օրինակը կարող Է ծառայել հունական կրիան։ Նույնիսկ ամենավատ խնամքի դեպքում, տգետ տիրոջ մոտ խեղճ կենդանին ապրում Է երեքից չորս, իսկ երբեմն Էլ հինգ տարի, նախքան վրա կհասնի անխուսափելի մահը, սակայն, խիստ ասած, կրիան դանդաղ մահվան ճանապարհ Է ոտք դնում իր գերության առաջին իսկ օրից։ Որպեսզի կրիաները աճեն, բազմանան ու բարգավաճեն մեկուսացման մեջ, անհրաժեշտ Է որոշակի պայմաններ ստեղծել նրանց համար, մի բան, որ հնարավոր չէ քաղաքային բնակարանում։ Որքան ինձ հայտնի է, մեր բարեխառն կլիմայի պայմաններում դեռեւս ոչ ոքի չի հաջողվել իսկական հաջողության հասնել այդ սողուններին բազմացնելու գործում։
Երբ մտնում եմ ծաղկաբույծի սենյակ եւ տեսնում, որ նրա բոլոր սիրելիները գտնվում են զարգացման ու բարեկեցիկ վիճակում, զգում եմ, որ հոգեհարազատ բարեկամի եմ հանդիպել։ Բացարձակապես ի վիճակի չեմ մեռնող բույսեր 90
•ո
սււսհել սենյակումս։ Ուժեղ խեժածառը, առողջ ֆիլոդենդրոնք, Հեզանուշ ասպիդիստրան, որոնք կարող են փարթամորեն աճել նույնիսկ կահավորված սենյակներում, իրենց լարված նւանքի շնչով ջերմացնում են սիրտս, մինչդեռ հրաշալի ձրաավարղենին կամ քնքուշ ալպյան մանուշակը բարոյալքման ուրվական են բերում իմ բնակարան․ Ինչպես Շեքսպիրն է ասել․
Ծաղիկը թողնենք անխնամ, անլուր, Կխեղդի նրան մոլսւխոան էլ թույլ․
Պոկված ծաղիկների սիրահար չես կոչի ինձ, թեեւ գըի խիկները կտրելու պատճառով նրանց վերահաս մահը պա֊ կաս է հուզում ինձ, քան բնական պայմաններից զրկված բույսերի դանդաղ մահը։ Բույսերի հանդեպ կիրառվող մըտ– քերի նման ընթացքը կարող է չափազանցություն թվալ, սակայն եթե գործը կենդանիներին է վերաբերում, գրեթե ամեն ոք կհամաձայնի ինձ հետ։ Սանի մահը պետք է որ խղճահարություն արթնացնի նույնիսկ այնպիսի սրտում, որը քիչ է հակամետ կարեկցանքին։ Այս ամենը պարտավորեցնում է քիչ կենդանիների խնամակալություն ընձեռել, որոնք ընդունակ են իրոք ապրելու, այլ ոչ թե դանդաղ մահով մեռնելու այն պայմաններում, որ դուք ի վիճակի եք ստեղծել նրանց համար․ Սենյակային կենդանիների սիրահարներին բաժին ընկնող եւ նման զբաղմունքի նկատմամբ նրանց ցանկությունը սպանող դառն հիասթափությունների մեծամասնությունը եւս վերագրում են հատկապես առաջին սանի սխալ ընտրությանը։ Վանդակի հատակին ընկած սատկած կարմրակատարը շատ ավելի ուժեղ եւ երկար ժամանակ ձեզ հանգիստ չտվող մեղքի զգացողություն է առաջացնում, քան փոքրիկ խեցամանում թոշնած ծաղիկը, եւ խղճի խայթից տանջվող տերը երդվում է այլեւս երբեք թռչուն չպահել։ Սակայն, եթե նա սկզբից եւեթ կարմրակատարի փոխարեն սարյակ կամ ազնվասարեկ ձեռք թերեր, ապա այն երջանիկ կապրեր գուցեեւ մի ամբողջ տասնհինգ տարի․ Կարմրակատարը պատկանում է այն քիչ թռչունների թվին, որոնք հաճախ են սատկում տգետ տիրոջ «բարության» պատճառով։ Կարմրակատարը տարբեր տեսակի յուղեր պարունակող սերմերի մեծ քանակության կարիք
Ո
ունի, եւ ես հազիվ թե հանձն առնեի խնամել հենց նոր բըռ^ նաձ գերուն, եթե բավարար չափով երիժնակի կամ կակաչի սերմ չունենայի ձեռքիս տակ։ Այգ բնական կերը կարելի է փոխարինել միայն տրորած կանեփով՝ հենք տրորած, քանզի կարմրակատարը ի վիճակի չէ իր բավական թույլ կտուցով կոտրել կանեփի հատիկը։ Ծանոթներիս մեջ շատ քիչ բարե֊ խիղճ թռչնավաճառներ կան, որոնք իրենց վրտ վերցնեին գնորդներին լրջորեն հարցաքննելու դրվատելի աշխատանքը, նախքան բավական պահանջկոտ տեսակի թռչունը նրանց վստահելը։
Առաջին հայացքից ոչ էական, սակայն միանգամայն ուշագրավ մի փոքրիկ խորհուրդ եւս․ պետք է խուսափել հի․ վանդ կենդանիներից։ Բռնեք կամ գնեք միայն առողջ թըռ– չուններ, հանեք նրանց բնից կամ ձեռք բերեք գիտակ մարդուց։ Եթե մտադիր եք երկար պահել կենդանուն, թուլակազմ֊ ն՚՜՚րի կամ ընկեցիկների, որ կբերեն ձեզ, չվերցնեք։ Բնից ընկած ճուտը, մորը կորցրած եզնիկի ձագը եւ նրանց նմանները, որոնք պատահաբար հայտնվում են մարդու ձեռքում, բոլորն էլ մահվան սաղմեր են կրում իրենց մեջ։ Սովորաբար, այդ արարածները այնքան են թուլացած լինում, որ միայն անասնաբուժական վարձ ունեցող մարդը կարող է վւրկել նրանց։ Որպես կանոն, ձեր սանր էրիվ հարյուր տոկոսով կհատուցի ձեզ միայն այն դեպքում, երբ որեւէ գումար, փոքր֊ինչ անհանգստություն պահանջի ձեզանիբ կամ էլ երկուսը միասին։ Դուք պետք է զգաք, որ իսկապես, համառորեն հենց դա, միանգամայն որոշակի կենդանի եք ուղում։ Նակայն, եթե առիթ լինի ընտելացած թռչուն կամ գա զան ի կ ձեռք բերել, այն էլ հասարակական տեսակի, եթե հայտնի է, որ նրանք վաղ հասակից դաստիարակվել են մարդու ձեռքով կամ էլ վաղուց են ապրում մեկուսացած վիճակում, այգ դեպքում բաց չթողնեք պատեհությունը, եթե նույնիսկ նույն տեսակին պատկանող վայրի կենդանու հետ համեմատած չորս կամ հինգ անգամ ավելի թանկ վճարեք դրա համար։
Եթե քաղաքային զբաղված ծառայողը որոշել է փոքրիկ մի սիրելի պահել, ապա պետք է իր ապրելակերպը հարմարեցնի իր նոր բնակչի ապրելակերպին։ Եթե աշխատանքի եք գնում լուսաբացին եւ վերադառնում մթնաշաղին, իսկ շաբաթ– 92
վա վերջը վարժվել եք անցկացնել քաղաքից դուրս, ապա երգեցիկ թռչունները քիչ հաճույք կպատճառեն ձեզ։ Այն միտքը, որ տնից դուրս գալուց առաջ լավ հոգացել եք ձեր գերիների մասին, եւ նրանք այժմ, հավանաբար, ուրախ երգում են, չափազանց քիչ բավականություն է պատճառում ձեզ։ Եսկ եթե կարողանաք համապատասխան ձեր ապրելակերպի մի զույգ գիշերներն արթուն մնացող հրաշալի փոքրիկ արարած գաճաճ բու կամ որեւէ գիշերային մա– նըր կաթնասուն ձեռք բերել, ում «օրն» սկսվում է ճիշտ այն ժամանակ, երբ վերադառնում եք աշխատանքից, այգ դեպքում միշտ կարող եք հաճելի դարձնել ձեր ժամ անցը։ Կենդանիներ սիրողները մանր կաթնասուններին գրեթե չեն արժանացնում այն ուշադրությանը, որին նրանք միանգամայն արժանի են։ Առեւտրականները կանոնավոր կերպով, բացի ընտելացած մկներից ու առնետներից, վաճառքի համար, նույնքան ընտելացած, այդ իսկ պատճառով էլ պակաս հետաքրքիր, ծովախոզուկ են ձեռք բերում։ Վերջերս կենդանաբանական խանութներում հայտնվել է կրծողների եւս մի տեսակ, որին շատերն են բազմացնում գերության պայմաններում։ Գազանիկը կոչվում է ոսկեփայլ համ ստերիկ^, մի կենդանի, որին համառորեն խորհուրդ կտայի պահել բոլոր նրանց, ովքեր հոգնում են օրվա մտավոր աշխատանքից։ Երբ գրում եմ այս տողերը, երեք շաբաթական վեց հմայիչ համ ստեր ըմբշամարտի անչափ զվարճալի մի մրցույթ են սարքել։ Սովորական մկան մեծություն ունեցող այդ հաստլիկ արարածները խիստ կծիկ են կազմել, նրանք անընդհատ գլուխկոնծի են տալիս մեկը մյուսի վրայով, մոլեգին գզվրտոց նմանակելով, եւ կատաղի մրցավազքի մեջ մտնում վանդակի երկայնքով մեկ։ Ես չգիտեմ այլ կրծողների, որոնց խաղերը այդքան «ինտելեկտուալՏ բնույթ կրեին, որքան ոսկեփայլ համստերիկներինը, կրծոզ–
1 Ոսկեփայլ համստերիկ (^էՏՕէ՜ՈՕՕէ՛ԱՏ ՅԱՈտէսՏ,) ֊ մանր կրծող, լայնորեն օգտագործվում է որպես Լաբորատոր կենդանի։ Հայրենիքն է Հյա– ւ՚իսային Սիրիան։ 1922 թ․ կենդանաբան ԱՀարոնին Եվրոպա բերեց մի արու ու մի էգ, ե այդ ղույդիը աոայաոան ա յն բոլոր Համստերները, որոնք բուծվում էն աշքկո՚ր՚ր լարռրատորիա՚եէ,րո։մ։
93
նէր, որոնք վազվզում, են ճիշտ եւ ճիշտ կատուների ու մըկ– ների պես։ Շատ հաճելի Է, երբ ձեր սենյակում ապրում Է մի Էակ, որն այդքան բերկրանքով Է անձնատուր լինում միան– գա մ այն անսովոր գեղանի շարժումներով լի իր խաղերին։
Կարելի Է կարծել, թե ոսկեփայլ համ՝ ստերիկները ստեղծ*, վել են հատկապես կենդանիներ սիրող աղքատ քաղաքացիների համար։ Այդ գազանի կն իր մեջ համատեղում Է այն բոլոր հատկանիշները, որոնք հաճելի բնակակից են դարձ֊ հում ընտանիացած սանին։ Միաժամանակ նա զերծ Է այնպիսի առանձնահատկություններից, որոնք անցանկալի կլե– նեին քաղաքային բնակարանում է Վարժեցրած համ ստերիկը գրեթե չի կծում, համենայնղեպս ոչ ավելի հաճախ, քան ծովախոզուկը կամ ճագարը։ ճիշտ Է, վերջերս ծննդաբերած մայրիկին պետք Է զգուշությամբ ձեռքով վերցնել, սակայն կասկածները արդարացվում են սոսկ այն դեպքում, երբ նա գտնվում Է ձագերի կողքին։ Իսկ եթե Էդը ընդամենը մի յարդի վրա Է գտնվում իր նորածիններից, նրան կարելի Է վերցնել մնալով միանգամայն անպատիժ։ Որքան հաճելի կլիներ սկյուռիկ պահել տանը, եթե նա շարունակ չմագլցեր բարձր առարկաներին եւ իր ատամների հետքերը չթողներ դրանց վրա։ Ոսկեփայլ համստերիկը գրեթե չի մագլցում եւ այնքան հազվադեպ Է կրծում կահույքը, որ նրան աղատ կարելի Է թույլ տալ վազվզել սենյակում, առանց շոշափելի վնասից վախենալու։ Բացի այղ, գազանիկը անչափ համակրելի բարեկամ Է, հաստլիկ գլխի վրա խոշոր աչքերն այնքան չարաճճիորեն են նայում շրջապաաող աշխարհին, որ նրա հայացքը շատ ավելի խելացի Է թվում, քան իրականում Է, իււկ փարթամ ու վւափուկ մորթին մառ կերպով երանգավորված Է ոսկեշող, սեւ ու սպիտակ գույներով։
Սենյակի կենտրոնում, հենց աշխատասեղանի կողքին գտնվում Է ոսկեփայլ համստերիկների բուծարանիս կորիզը, փոքրիկ մի տեռարիում, որտեղից որոշակի տարիքի հասած երիտասարդ համստերիկները տեղափոխվում են ընդարձակ արկղների մեչ, որոնք Ապառնում են մոտ ապագայում ամենափոքր տեղ անգամ չթողնել իմ աշխատասենյակում։ Տե֊ ռարիումում Է ապրում հողատար մայրիկը իր ամենաերէտա֊
3։՝,
սարդ սերնդի հետ։ Հազվագյուտ ու քմահաճ կենդանիների ջերմ երկրպագուները որքան կամենան կարող են ծաղրել իմ սերտ կապվածությունը այդ պրոզաիկ արարածներին, արարածներ, որոնց խնամել կարող է ամեն մի հինգ տարեկան երեխա։ Բանն այն է, որ կենդանիների վարքագիծն ուսումնասիրողի համար էական չէ, թե որքանով է թանկ հետազոտության օբյեկտը եւ որքան դժվար է նրան գերության մեջ պահելը։ Լավ հետազոտողը միանգամայն զոլրկ է նման փառամոլությունից կամ, համենայնղեպս, պետք է զուրկ լինի։ Ցավոք սրտի, ամենաչդիմ՚ացկուն արարածներ պահելու ցանկությունը, արարածներ, որոնց դժվար է պահպանել արհեստական պայմաններում, ինքնանպատակ է դառնում սենյակային ձկներ ու թռչուններ սիրողներից շատերի համար։ Իսկական հետազոտողի հետաքրքրությունները պետք է որոշվեն այլ բանով որպես ուսումնասիրության օբյեկտ, արդյոք, շա՞տ բան կարող է տալ այս կամ այն կենդանին։ Այդ առումով ամենահասարակ ոսկեփայլ համստերիկները նշանակալիորեն գերազանցում են շատ թանկարժեք ու քմահաճ տեսակների։ Եվ իրոք, իմ հայացքը շատ ավելի հաճախ է կանգ առնում այն գազանիկներով փոքրիկ տեռարիումի, քան իմ կենդանի հավաքածուի առավել հազվագյուտ ու թանկարժեք օբյեկտի իրենց երեք ձվիկների վրա թուխս նստած բեղավոր երաշտահավերխ գույգը պարունակող մեծավան– դակի վրա։ Ցանկության դեպքում ինքս էլ կարող եմ ինձ մոտ պահել առավել պահանջկոտ ու նրբակազմ սաների, ընդ որում աչքիս առաջ կծավալվի նրանց կյանքի ցիկլը՛ Եթե կարողանայիք բեղավոր երաշտահավերին ստիպել բազմանալ սենյակային մեծավանղակի մեջ, կամ էլ հասնեիք իր դժվարություններով այդ ձեռնարկմանը հավասարազոր մի այլ բանի, միայն այղ դեպքում իրավացի կլինեիք ծիծաղել իմ հասարակ համ ստերիկների եւ այն բավականության վրա, որ նրանք պատճառում են ինձ։
Իհարկե, փորձված մասնագետը կարող է գայթակղվել
1 Բեղավոր երաշտահավ (ԲՅՈ1ՄԱՏ ՆԽէտ10ԱՏ) ֊ ճնճղուկների դասին պատկանող թռչնակ, Ապրում է Արեւմտյան Եվրոպայի, Առաչավոր եւ Միշին Ասիայի, ՚Հաղախստանի եւ Չինաստանի մեծ մասի շամբուտներում,
95
որեւէ հատկապես դժվար հասկանալի արարած պահելու դոո– ծում իրեն փորձելու ցանկությամբ, չէ որ մեզանից յարա֊ քանչյուրի մեջ թաքնված ձգտում կա դժվարություններ հազ֊ թահարելոլ նկատմամբ։ Այս դեպքում այդպիսի փորձը բա֊ ցսւտրելի է, քանզի էքսպերիմենտի արժեք ունի։ Սակայն, եթե դուք սոսկ սկսնակ եք, ապա անհրաժեշտ էք որ բոլոր թեր ու դեմերը կշռադատեք, ա յլապեւյ ձեր ձեռնարկումը վերշնական արդյունքում կարող է ոշնչով չարդտրասվաձ դաժանության ակտ լինել։ սենյակում չափազանց քնքուշ կենդանիներ պահելու փորձը կարող է արդարացվել սոսկ իր դիտական արժեքով, իսկ եթե ձեր ցանկությունը ոչ այլ ի)ղ է, եթե ւ։չ քմահաճույք, ապա այն էթիկական առումով դառնում է կասկածելի։ Սենյակներում պահվող սաների ամենա– փորձառու սիրողը նույնիսկ, նախքան որեւէ ծայրահեղ քմահաճ կենդանու հոգսն իր վրա վերցնելը, պետք է հիշի դրված եւ չգրված շատ ավելի խիստ օրենքների պահանջները, դուք իրավունք չունեք ձեր գերուն զրկել այն ամենից, ինչ անհրաժեշտ է նրան մարմնական ու հոգեկան բարեկեցությունը ա– պահովելու համար։ Նոր կենդանու գեղեցկության ու հմայքի ներգործությունից առաջացած առաջին իսկ խանդավառության պոռթկման պահին մենք երբեմն շատ ենք շտապում մեր ուսերին վերցնել այդ մեծ պատասխանատվությունը։ Խանդավառությունը մարում է, իսկ պատասխանատվությունը մնում։ Եվ մինչ հասցնում ենք գիտակցել դա, մեր խղճի վրա արդեն ծանրանում է մի բեռ, որից այնքան էլ հեշտ չէ ազատ–
նրրադեդ ջրավազան՛ում։ որի մեջ արտացոլվում է մեր տեռասի անկյունում գրված գեղեցիկ արձանը, երկու տարուց ավելի մի զույգ ջրասուզակի պահեցի։ Այդ պստլիկ սուզվող թռչունները անչափ հետաքրքիր են իրենց վար–
1 Ջրասուզակներ ք Րօ(1էՇ6ք>Տ ,1 ֊ ղազանների դասին պատկանող թռչուններ։ Հրաշալի սուզվում են, շինում են յոզա– ցող բներ։ ՍՍՀՄ֊ում առավելապես տարածված է մեծ ջրասուզակը կամ շոմ– դահ։
վեր Մարմարե Փոքրիկ ու
քաղձւէվ, ընդ որում մեծ Հաճույք են պատճառում իրենց ղավեշ– տա կան արտաքինով։ Այդ միանգամայն առանձնահատուկ ս ուղ՛ղող թռչուններն ամենեւին ընղու֊ նակ լեն ցամաքում կանգնել եւ յուրաքանչյուր թայլի ժամանակ ան– անճարակորեն մի կողմից մյուսն պայմաններում նրանք գրեթե ընդհանրապես չեն հեռանում 2ՐՒ9՛ եթե հաշվի չառնենք այն պահերը, երբ այդ թռչնակները մագլցում են իրենց լողացող բնի վրա։ Ուստի իմ սաները լիովին բավարարվում Էին իրենց վաքրիկ շրավազանով, եւ մի անգամ բնակություն հաստատելով այնտեղ եւ ընտելանալով, կամովին մնում Էին տանը֊, այնպես որ նույնիսկ ցանկապատի անհրաժեշտություն չէր զգացվում նրտնց մեղ մոտ պահելու համար։ Գա հիրսսէի մեր բնակարանի ամբողջ դեկորա֊ ցիայի մի սքանչելի անկյան կր։
րժթա խտաբար ջրի վրա ապրող ինձ հայտնի տնային թռչուններից այդ ամենա սքանչելի արարածները մի շատ անհարմար յուր ահա տ կ ո ւթ յո ւն ունեին* նրանք հա մա ձա յնվում էին սնվել միմիայն երկու դյույմից ոչ երկար եւ մեկից ոչ սիակաս կենդանի ձկնիկներով: Մի քանի անձրեւորդ եւ իրենց է՛ի սա դիետային հավելում ծառայող փոքր– ինչ կանա լե ղենո չէին փրկում նրանց սովից նույնիսկ կես օրվա ընթացքում, եթե այդ Ժամանակաընթացքում թռչունները կենդանի ձկան պակաս էին զգում։ ՛Թեպետ հոսուն քաղցրահամ շրով նկու– Դ Լյ ձի ^՝ " եծ ա Լվար ե ո ւմ Կար իմ ար ա մ այ դո ո ւ թ ւ ա ն տակ, ես կ գործի ֆինանսական կողմը չէր կաշկանդում ինձ, այնուամե՝– նայնիվ ջրասուզակների համար կերի թազա ստեղծելու միշ– աական հոգսը մեծ Փորձություն էր նյարդերիս համար։ հար֊ Նանը, ամռանը եւ ձմռանը շատ հաճաԽ հուսա՛հատ սլանում էր մի կրպակից մյուսը կամ էլ նույն վիճակում անցք էի թացում Դանուբի գետաբերանում գտնվող փոքրիկ լճակների սառույցների վրա, Հուշս ունենալով մի քիչ ձկնիկ ճարեր Այդ ամենը արվում էր սոսկ այն երկյուղից դրդվա՛ծ, որ կարող են ՂՐլ՛՝՛ հասնել «ձկնազրկության» օրեր, որոնց հետեւանքը, ան֊ ***փրակույս, կլիներ ջրասուզակների մահը։ Ես չէի կարողա֊
97 7 Լու*Աց Կ․ &․
են շուռ գալիս։ Բնական
նում բաժանվել այդ «գրպանի կարապներից», սակայն, չնայած ինձ համակած թախծին, թեթեւացած շունչ քաշեցի, երբ ամառվա մի գեղեցիկ օր այդ զույգը լքեց ինձ՛ եչք գտնելով պատշգամբի բաց պատուհանից է
Ամենահալումաշ անող տան֊ ջանքներից մեկը, որին կարող եք ենթարկվել ձեր սենյակում, դա երկչոտությունից վանդակում թպրտացող թռչունի թեւաբախումներն են։ Դուք ձեռք եք բերել սերինոս, նա սիրունատես Է եւ երգում Է գեղեցիկ) Քանի որ ոչ միայն երգն եք ուզում լսել, այլեւ երգչին տես֊ նել, ուստի, առանց երկար֊բարակ մտածելու հանում եք քաթանե ծածկոցը, որով սերինոսների վարձառու գիտակ Նախկին տերը շրջահայացորեն վարագուրել Էր վանդակը; Թռչունն այդ փոփոխութ քունն ընդունում Է ինչպես հարկն Է եւ երգում ինչպես առաջ, սակայն միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ դուք անշարժ եք։ ւ՚ուք կարող եք համարձակվել միմիայն ամենադանդաղ ու զգույշ շարժումներ անելու, հա֊ կառակ դեպքում իւենթաըած թռչունը իր մարմինը մոլեգնաբար այնպես կխփի վանդակաճաղերին, որ կսկսեք երկյուղ կրել նրա գլխի ե․ փետուրների համար։ Սկզբում կմտածեք, թե գերուհին կվարժվի ու կրնտելանա, սակայն այստեղ խիսս։ մոլորութ (ան մեջ կընկնեք։ Ցարդ ինձ վիճակվել Է տեսնել միայն մի քանի սերինոս, որոնք վարժվել են հենց վանդակի մոտ անհոգ անցուդարձ անող մարդուն։ Պատկերացնել անգամ չենք կարող, թե ինչի կարող Է հանգեցնելշա֊ բաթ շաբաթի ետեւից սեվւական սեն Հակում ամեն տեսակի փութկոտ շարժումներից խուսափելու անհրաժեշտությունը։ Հասկանո ւմ եք արդյոՔ։ թե ինչ Է նշանակում չհամարձակվել անգամ տեղից շարժել աթոռը, քանզի այդ հիմար արարածը նման դեպքում կարող Է վնաս հասցնել վերջերս գլխի վրա աճած փետուրներին։ Հազիվ նկատելի շարժումներ կա֊ «8
տարելով, դուք անընդհատ շեղ հայացքով նայում եք վանդակի միջի սերինոսին եւ երկյուղից ցնցվում, մտածելով ուր որ Է կսկսվեն այդ դիվային թեւաբախումները։
Չվող բազմաթիվ թռչուններ գիշերներն են զարնվում վանդակի ճաղերին այն շրջանում, երբ պետք Է կատարեն իրենց չուն։ Թեկուզեւ վանդակն ապահովված լինի կտավե փափուկ առաստաղով, որը թույլ չտա թռչունին լուրջ վնաս պատճառել իրեն, այնուամենայնիվ նույնիսկ այդ դեպքում նման վարժությունները տանջալից են ոչ միայն գերուհու, այլեւ նրա համար, ով քնում Է նույն սենյակում։ Թռչունը իր բանտի ճաղերի վրա գրոհում Է ոչ թե այն պատճառով, որ ուզում Է որեւէ տեղ թռչել։ նա պարզապես զարթնում է, քնել չի կարողանում եւ սկսում է ճախրել մի թառից մյուսը։ նա մթության մեջ ոչինչ էի տեսնում, այդ իսկ պատճառով Էլ անընդհատ կուրորեն բախվում Է վանդակի պատերին։ Գի՛ շերային նման անհանգստության դեմ միայն մի միջոց կա․ Էլեկտրական փոքրիկ լամպ տեղագրեք վանդակի մեջ։ Այն պայծառ չպետք Է վառվի, աղոտ լույսը միանգամայն բա՛ վական Է, որ ձեր սանուհին տեսնի վանդակի եւ թառի ձողիկները։ Այդ հանձնարարականը հայտնագործելուց հետո միայն ես կարողացա գիշերային հանգիստ ու լիակատար գոհունակություն երաշխավորել ինձ համար սենյակային շի կահ ավերից։
Հավանաբար ինձ չի հաջողվի թռչունների գիտակի հա< վակնություն ունեցող մարդուն հուսալիորեն նախազգուշացնեի որ չթերագնահատի թռչունի երգի ձանձրալիությունը, երդ^ որը դրսում մեղմ ու քնքուշ Է հնչում մեզ համար։ Երբ սեւ կնռ– նեխի առողջ արուն սկսում Է երգել սենյակում, պատուհանի ապակիները դողդողում են, իսկ բաժակները թեթեւսոլիկորեն ցատկրտում թեյի սեղանին։ Մեր տարբեր շիկահավերի եւ ալպիական ճնճղուկների1 մեծամասնության երգերը ոլ
1 Ալպիական ճնճղուկներ (՝ԲոՈԱ\1\ւձտւՇ) ֊ ճնճղուկաղգիների դասին պատկանող երգեցիկ թռչունների ընտանիք։ Ալպիական ճնճղուկների թվին են պատկանում ամուրիկր, չաչանակը, կանեփուկը, սարեկիկը, կարմրակատարը, կանաչնիկը, խաչկտուցը, ոսպնուկը, չչուրը, խածկտիկը, Հաս։– բեկիչը I, այլն։
99
այնքան բարձր են հնչում սենյակում, թերեւս բացառությամբ սերինոսից, որն իր գեղգեղանքների անընդհատ կրկնություն֊ ներով կարող է նյարդայնացնել ձեղւ Ընդհանրապես ջղային մարդիկ ամեն կերպ պետք է խուսավւեն այն թռչուններից, որոնց երգն իրենից ներկայացնում է միեւնույն հանգերգի պարղունակ կրկնությունը։ Գրեթե անհասկանալի կ թվամ, որ կան մարդիկ, որոնք ընդունակ են ոչ միայն համբերատար վերաբերմունք ունենալ լորի հանդեսի այլեւ հատուկ ձեռք են բերում նրան հանուն իր կպչուն «պիկ֊պեր֊վիկ»֊ի։ Երեւա֊ կայեցեք, այդ երեք վանդակով խզմզված այս դրբի մի քան1ւ է՛շ եւ դուք սպառիչ պատկերացում կունենաք լորի երգի մա֊ լ՛ին։ Բ֊ացօդյա պայմաններում աւդ կանչը թերեւս հաճելի է, սակայն սենյակի պատերի ներսում այն ինձ վրա նույնպի֊ սի ներգործություն է ունենում, ինչպես գրամոֆոնի է\ա֊ քած ձայնասկավառակի ձայնը, որի մրա պատեֆոնի ասեղը մշտապես կանդ Է առնում միեւնոււն տեղում։
Սակայն նյարդերի համար ամենամեծ փորձությունը սենյակային կենդանիների տանջանքն Է։ թ՛եկուզեւ սոսկ այդ պատ՜ճառով, չխոսելով էթիկական մյուս, Էլ ավելի բարձր կարգի պատճառների մասին, խստագույնս խորհուրդ Է տրվում ձեռք բերել միայն այնպիսի տեսակների ներկա յա֊ ցուցիչներ, որոնք հեշտությամբ են պահպանում իրենց առող֊ ջությունը արհեստական պայմաններում։ Տուբերկուլ/ողով Հիվանդ թութակը դժբախտաբար նույնպիսի մթնոլորտ Է ստեղծում ատն մեջ, ինչպես ընտանիքի մեռնող անդամը։ Եթե ձեր սանը, չնայած ձեռք առած բոլոր միջոբներին, այնոլ֊ ամենայնիվ հիվանդացել Է, առանց տատանվելու պետք Է գթասրտություն ցուցաբերել նրա նկատմամբ, այնպիսի գթա֊ սրաություն, ինչպիսին նման հանգամանքներում Ր^ԻէհԸ հարկադրված Է ցուցաբերել մահացու հիվանդի հանդեպ։
րոլոր կենդանիների մոտ տառապելու ունակությունը ուղղակիորեն կախված Է նրանց զարգացման մակարդակից, եւ դա ամենից շատ վերաբերում Է հոգեկան աառասլանոնե֊ րին։ Ամենաքիչ զարգացած կենդանիները, ինչպիսիք են սոխակը կամ մանր կրծալները, անհամեմատ թեթեւ են տանում անձուկ մեկուսացումը, քան ագռավը, թու իմակը կամ մաս֊
100
դուստը։, Էլ չխոսելով լեմուրների ու կապիկների մասին։ Եթե պահում եք այդ խելամիտ կենդանիներից մեկին եւ ուղում եք հիրավի հումանիստորեն վերաբերվել նրան, ապա մա֊ մանակ առ ժամանակ նրան պետք Է թույլ տաք ազատ վազ֊ վոզելու։ Վանդակից այդպիսի «արձակուրդ» տալը, եթե հակաղոեք նրա մշտական բանտարկությանը, աոաջին հա֊ ւտցքից ձեր բանտարկյալի ճակատագրի ոչ Էական թեթեւա– ոուս կթվա։ Ա յնուամենայնիվ նման զիջողությունը անգնա֊ ՛Աս տելի բարենպաստ ներգործութ յուն Է ունենում կենդան ււ հոգեբանության վրա* Մշտապես իր վանդակում գտնվող եւ երբեմն հարաբերական ազատություն ստացող կենդանիների միշեւ եղած տարբերությունը նույնքան մեծ Է, ինչպես տա֊ ժանակրի ոլ շարունակ իր կախյալ վիճակով կաշկանդված բանվորի կյանքի միջեւ։
Ազատությո՛՛ւն տալ։ Բայց իսկույն լի անհետանա արդյոք ձեր բանտարկյալը, չի՞ փախչի կամ չի թռչի Հեռանա։ Հենց այդպիսի ելքն էլ ամենաքիչ հավանական է թվամ։ Բոլոր կենդանիները, բացա ռութ յամբ էվոլյուցիոն զարգացման ա֊ ռավել ցածր աստիճանի կանգնածների, խիստ հետեւողական են իրենց սովորություններում եւ ամեն գնով ջանում են պտՀ֊ ւդանել սահմանված ապբերս կերպը։ Այդ իսկ պատճառով, ւուրա քանչյուր կենդանի, որին երկարատեւ բանւոաոկությու– նից հետո ազատության հնարավորություն է ընձեռ՛ում, ա– վելի շուտ անպատճառ կվերադառնա հր բանտը, եթե կարո՛ղանա դտնել վերադարձի ճանապարհը։ Սովորաբար վանդակներում պահվող երգեցիկ թռչունների մեծ մա․ւը անչափ հիմար Է նման բանի համար։ սոսկ փոքրաթիվ մանր ճնճղազ– դիներ կան, օրինակէ տնային ճնճղուկը կամ առափնյա ծ ի– ծեռնակըյ որոնք բավարար լափով տա րածէսթքան ղգացողու–
1 Մ անդուստ ( <՝՝՝՚\աՈ ^ ՕՏ ) — Հիմնական* ֊․մ Աֆրիկատում ե Հ՚որավա– ւիՆ Աս իա ՛ում տարածված վիվեր աների ընտանիքին պասէկ՚ււնող գի 7 ա ՛՛՛՜՛Ի է կաթնասուն։ Իխնեւմոնր կամ փարավոնամուկը ք^ԱՈ^ՕՏ 1ՇեՈ6ԱաՕՈյ >/**՛ եգիպտացիների սրրաղան կենդանին Էր– ՚։1ւակվում կ Հյուսիսային Աֆրի– կարում ե․ փոքր Ասիւսյամ․ Մանգոն (Տ\սԱ<Հ0Տ ՀէՀԱԱԱՕ) ապրում Լ Հընդ– կ֊՚֊ատան ում եւ Տեյյոնում։ Ս՚անդուաոներր յւււոԾւմ են ՛՛ձերին եւ որպես օգտակար կենդանիներ կլիմայավարժեցված են ճամայկա կղղում։ Րրենէյ Հայրենիքում Հաճախ են գերության մ Լ չ պահվում է
301
թյուն ունեն, որպեսզի կարողանան տան պատուհանի կամ դռան միջով գտնել ճանապարհը։ Հենց դրանք էլ միակն են մանր թռչունների մեջ, որոնց կարելի է տնից ազատ դուրս թռչելու մենաշնորհ ընձեռել։ Անհրաժեշտ է միայն հիշեք, նել, որ ազատության մեջ թռչող այդպիսի ընտանի թռչուն՛ ները իրենց դյուրահավատության պատճառով ենթակա են հատուկ վտանգների, որոնք շատ ավելին են, համեմատած այն վտանգներին, որ սպառնում են նույն տեսակին պատկանող նրանց վայրի եղբայրակիցներին։
Մեր այն պատկերացումները, թե իսկական ընտելացած մանգուստը, աղվեսը կամ կապիկը, ինքնուրույն թողնվելով, պետք է անպատճառ փորձեն ամեն գնով վերադարձնել իրենց «թանկագին ազատությունը», միանգամայն սխալ են կենդանիների վարքագծի շարժառիթներին մարդկային հատ֊ կանիշներ վերագրելով։ Բանտարկյալը չի ուզում փախչել մեզնից, նա միայն մի բան է ցանկանում որպեսզի իրեն թույլ տան վերադառնալ վանդակ։ Խնդիրը ընտելացած ագռավի, մանգուստի կամ կապկի փախչելուն արգելք հանդիսանալու մեջ չէ, դժվարությունը մի այլ բանում է ինչպես խոչընդոտել այդ արարածներին, որպեսզի լփչացնեն ձեր աշխատանքային օրը կամ չխռովեն կիրակնօրյա երեկոյան հանգիստը։ Ես շատ տարիներ ստիպված եմ եղել աշխատել չարաճճի կենդանիներով եւ էլ ավելի անհանգիստ երեխաներով լեփլեցուն տան մեջ։ Եվ չնայած այդ երկարամյա պրակտիկային, մինչեւ հիմա ինձ նյարդայնացնում է ագռավը, որ փորձում է թռցնել տանել ձեռքիս է^երը, սարյակը, որն իր թեւաբախումներով սեղանից սրբում է թղթերս, թիկունքումս տարբեր դյուրաբեկ առարկաներով էքսպերիմենտով զբաղված կապիկը, ամեն վայրկյան ես պատրաստ եմ մոլեգին ճայթյուն լսել։
Երբ նստում եմ գրասեղանի առաջ, իմ Նոյի տապանի բոլոր բնակիչները պետք է վերադառնան իրենց վանդակները։ Իրենց ժամանակավոր ազատությունը գնահատող այդ ուշիմ արարածներին կարելի է հաջողությամբ սովորեցնել բանտ վերադառնալ ըստ հրամանի (բացառությամբ մանգուստի, որը ոչ մի դեպքում դա չի կատարի)։ Ւուք խիստ առ֊
ա՛
նով կարգադրություններ եք անում եւ իսկույն սկսում զղջալ, քանզի խոնարհությունն ու հնազանդությունը, որով ձեր սաները քար2 են դալիս դեպի, իրենց վանդակները, գայթակղություն են առաջացնում վերացնելու հրամանը, մի բան, որը ամենեւին ցանկա լի չէ դաստիարակչական առումով։ Այնուամենայնիվ իրենց բանտախբերում կծկված նստած եւ ձանձրույթից մեռնող այդ խեղճ կալանավորները շատ ավելի խիստ են ազդում ձեր նյարդերի վրա, քան հինգ րոպե առաջ, երբ ազատ էին։ Միանգամայն նույն բանը կարելի է նկատել, երբ մեզնից որեւէ մեկը թույլ տա իր փոքրիկ աղջկան աշխատասենյակում մնալ աշխատելու ժամին։ Երեխային խստիվ արգելված է խոսել եւ ընդհանրապես այս կամ այն կերպ խախտել լռությունը։ ((Իրեն լավ պահելու» անհրաժեշտության եւ հարց տալու զսպված ցանկության միջեւ եղած ներքին կոնֆլիկտը դրամատիկորեն է արտահայտվում նրա փոքրիկ դեմքի վրա, եւ դա մեկն է այն ամենահուզիչ զգացողություններից, որ ձեր մեջ կարող է առաջացնել փոքրիկ երեխան։ Սակայն այղ ամենը ձեզ ավելի է շեղում աշխատանքից, քան կապիկների, ագռավների ու սարյակների մի ամբողջ խումբ։ էլղասյան իմ էգ շուն Տիտոն ինձ այդ ձեւով խանգարելու յուրահատուկ ունակություն ունի։ Նա պատկանում է չափազանց նվիրված շների այն կարգին, որոնք բացարձակապես զուրկ են անձնական կյանքից եւ գոյություն ունեն միայն իրենց տիրոջով ու նրա կողքին։ Նա պառկում է ոտքերիս մո։ռ նույնիսկ այն դեպքում, երբ ժամերով նստում եմ գրասեղանի առաջ, ընդ որում այնքան նրբանկատ է, որ ոչ ւ1՝ի անգամ իրեն թույլ չի տա կաղկանձել կամ թռուցիկ նշանով ուշադրությունս իր վրա հրավիրել։ Նա միմիայն վրաս կ նայում։ Սաթի պես դեղնավուն աչքերի սեւեռուն հա յա ց ղում կարդացվում է «Իսկ ե՞րբ ես փողոց դուրս գալու ինձ հետ» հարցը։ Այգ հայացքն ասես խղճիս ձայնը լինի, թալիանյում է նույնիսկ ամենահաստ պատերի միջով։ Ես նրան դուրս եմ վռնդում սենյակից, սակայն գիտեմ, որ պառկած է դռան ետեւում, անշարժ հայացքը բեւեռած դռան բռնակին։
Գրելով այս գլուխը, հատկապես վերջին էջերը, ես սկսեցի երկյուղ կրել, որ լափից ավելի ուշադրությունս բեւեռեցի բացասական հանգամանքների վրա, ասես իմ նպատակն էր
103
աարհամողհլ ճեղ փոքրիկ սան ձեռք բերել։ Բնձ սխալ չհասկանաք։ Եթե այդքան շատ տեղ հատկացրեցի այն արա֊ րածներին, որոնց չարժե պահել տնային պայմաններում, ապա սոսկ մի նպատակով* վախենում եմ, չլինի այնպես, որ ձեր խնամարկյալի առաջին ընտրության ժամանակ հուսախաբությունն ու զար նյարդային լարվածությունը խորտակեն ձեր սպասելիքները եւ մեկընդմիշտ փչացնեն հորիներից այդ ամենահաճելիի, ամենաարժանիի եւ առավել ու– սանելիի տպավորությունը։ Ուստի ես իմ լուրջ պարտքն եմ համարում որքան հնարավոր է շատ մարդկանց մեջ այն*՛ պիսի խոր գիտակցություն արթնացնել, որը խանդաղատանք ներշնչի բնության հրաշալիքի նկատմամբ։ Ես ֆանատիկորեն ձգաում եմ, որ որքան հնարավոր է շատ նորահավատ մարդիկ հայտնվեն։ Եվ եթե ձեզանից մեկը, ուշադիր կարդալով այդ դիրքը, գայթակղվի եւ ակվարիում կամ մի զույգ ոսկե֊ վւայլ համ ստեր ձեռք բերի, այս դեպքում ես, հավանաբար, լավ գործի կողմնակից կունենամ։
104
8
ԿնՆԴԱնԻնԵՐԻ լԵԶՈԻՆ
Հասկանամ էո նա հավքեւփ լեզուն,
՚*փտ1յր անունս ու գաղտնիքը սոսնց, ^՚ււչոանեւփ նեէո կանգնում էւ՝, խոսում։
I․ 1, ո & () ֆ \, ւ ո
՚–| ենդանիները բառիս բուն իմաստով լեզու չունեն։ բարձրակարգ ողնաշարավորները^, ինչպես նաեւ միջատները, կենդանական աշխարհի այդ երկու մեծ խմբերի գլխավորապես հասարակական տեսակները, յուրաքանչյուր անհատ հույղերի արտահայտման բնածին շարժումների ու ձայների որոշակի քանակություն ունի։ Գոյություն ունեն նաեւ այդ ազդանշաններին ռեակցիա տալու բնածին միջոցներ, ընդ որում ռեակցիան տեղի է ունենում ամեն անդամ, երբ կենդանին տեսնում կամ լսում է իր տեսակի որեւէ ներկա յացուց֊ չի։ Թռչունների որոշ տեսակներ, որոնց հասարակտկւսն կյանքը բարձր մակարդակի վրա է գտնվում, ինչպիսիք են արջնագռավներն ու գորշ սագերը, մի շս<րք նման ազդանշաններից բաղկացած խիստ բարդ կոդ ունեն։ Յուրաքանչյուր թռչուն ընդունակ է դրանք արտաբերել եւ հա սարանալ առանց նախնական ուսուցման։ Ինածին ազդանշանների եւ պատասխան արարքների փոխներգործության հետեւանքով առաջացած վարքագծերի համ աձա յնեցվածութ յունը հասարակական տեսակի տարբեր կենդանիների մոտ այն տպավորությունն է թողնում մարդու վրա, ասես թռչունները խոսում եւ հասկանում են իրար։ Կենդանիների բնածին ազդանշանային կոդը, անտարակույս, արմատապես տա րրերվում է մարդկային լեզվից, որի յուրաքանչյուր բառը ջանասիրաբար սեր–
> Բարձրակարգ ողնաշարավորներ — սովորաբար այդ անվան տակ
իւմբավորոլմ են կենդանիների երեր դաս՝ սողուններ, թռչուններ եւ կաթնասուններ։ նրանց սաղմր ղարռանում I կամ մոր մարմնում (կա՛թնասուն֊ ներյ․ կամ արտարին ազդեցություններից ․պաշտպանված ամուր կեղեւ Ունեցող ձվի մեչ։
105
տում են մեր երեխաները նախքան խոսել սովորելը։ Րացի այղ, ազդանշան տալու այդպիսի սիստեմը խիստ կայունացած է ժառանղականությամբ եւ, մարմնի կառուցվածքի շատ գծերի նման, յուրաքանչյուր տեսակի բնորոշ առանձնահատկությունն է հանդիսանում, այղ իսկ պատճառով էլ աղղա֊ նշանային կողը անփոփոխ պահպանվում է տեսակի տարածման ամբողջ ոլորտում։ Թեեւ կարող է շատ հավանական թվալ, սակայն միամիտ զարմանքի պես ինչ֊որ բան զգացի, երբ հյուսիսային Ռուսաստանում արջնագռավների «խոսա՚Վ֊ ցութ յուն)) լսեցի* նրանք զրուցում էին ինձ ծանոթ ճիշտ այն բարբառով, որ գործածում էին Ալտենբերդի մեր տան՛ն ապրող արջնագռավները։ Այդ «արտահա յտութ յունների» ՚ւ մարդկային խոսքի միջեւ եղած առերեւույթ նմանությունր փոքրանում է, որքան որ հետազոտողը այն եզրակացության է Հանգում, որ կենդանիների բոլոր ձայներն ու շարժումները արտահայտում են սոսկ նրանց հուզական վիճակը, անկախ այն բանից, թե մոտերքում նույն տեսակի մի այլ արարած կա, թե ոչ։ Փաստերը հստակորեն ապացուցում են, որ նույնիսկ ծնվելուց անմիջապես հետո իրենց նմաններից լիակատար մեկուսացման մեջ ապրող սագերն ու արջնագռավները ազդանշան են տալիս հենց այն պահին, երբ համապատասխան տրամադրություն է համակում իրենց։ Այդպիսի հանգամանքներում նման ազդանշաններ տալու ինքնաբերական, նույնիսկ մեխանիկական բնույթը բացարձակապես ակնհայտ է դառնում։ Ուստի, բացահայտվում է, որ դա արմատապես տարբերվում է մարդկային լեզվից։
Մարդու վարքագծում նույնպես կարելի է գտնել դիմախաղով արտահայտվող ազդանշաններ, որոնք ինքնաբերաբար որոշակի տրամադրություն են հաղորդում եւ, անկախ մեր մտադրությունից, թերեւս դրան հակառակ, ազդում են չըր– քապատում գտնվողների վրա։ Որպես ամենահասարակ օրինակ հիշենք հորանջելը։ Հորանջի նման դիմախաղը բացահայտ ազդանշանների միջոցով իսկույն ի ցույց է դնում ձեր տրամադրությունը, որն ազդում է շրջապատի մարդկանց տեսողության ու լսողության վրա։ Այս դեպքում էֆեկտն ա՛ռանձնապես զարմանք չի առաջացնում։ Նման կոպիտ ու բացահայտ ազդանշանները ամենեւին էլ պարտադիր չեն մի ան< 106
հատի տրամադրությունը մյուսին հաղորդելու համար։ Ընդհակառակը, տրամադրությունները հաղորդելու յուրահատուկ երեւույթի բնորոշ գիծը հենց դրդապատճառների աննշանության մեջ է կայանում, դրդապատճառներ, որոնք շատ գըծ– վար է հայտնաբերել նույնիսկ փորձված հետաղոտողի համար։ Այդպիսի դրդիչ ազդանշանների հաղորդման եւ ընդունման խորհրդավոր ապարատը հին է, շատ ավելի հին, քան ինքը, մարդկային ցեղը եւ,% անտարակույս, այլասերվում է լեզվի կատարելագործմանը զուգընթաց։ Մարդը կարիք չունի եղբայրակիցների առջեւ ցուցադրել իր վայրկենական տրամադրությունների մասին վկայող ամենաչնչին ժեստերն անգամ, նա կարող է բառերով հաղորդել դրանք։ Իսկ շունը կամ արջնագռավը պարտավոր են «ուրիշի աչքերում կարդալ)), որպեսզի իմանան, թե ինչպես պետք է պահեն իրենց հաջորդ վայրկյանին։ Այդ իսկ պատճառով էլ բարձրակարգ սոցիալական կենդանիների «տրամադրությունների փոխանակման)) հաղորդող ու ընդունող ապարատը շատ ավելի լավ է զարգացած, քան մարղունը եւ շատ ավելի մասնագիտացված է։ Կենդանիների հուզական ւԼիճակների ամեն տեսակի արտահայտությունները՝ օրինակ, արջնագռավի «կիա)> կամ «կիավ)) կանչը կարելի է համեմատել ոչ թե մեր բանավոր խոսքի, այլ այնպիսի դիմախաղերի հետ, ինչպիսիք են հորանջելը, ժպիտը կամ ճակատը կնճռոտելը։ Մեր այդ գործողությունները բնածին են, այդ իսկ պատճառով էլ առաջանում են ինքնաբերաբար եւ ճիշտ այդպես ինքնաբերաբւ՚ր էլ րնկալվում են ու «հասկացվում)) համապատասխան բնածին մեխանիզմի կողմից։ Կենդանական աշխարհի բազմապիսի «լեզուների» «բառերը» ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ բացականչություններ։ Թեեւ մարդու դիմախաղն ունի բազմաթիվ նրբե– րանգներ, սակայն ա֊ մենատաղանդավոր դերասանը նույնիսկ ի վիճակի չէ միայն
դիմախաղերի օգնությամբ հաղորդել պատրասավո ւմ է, արդյոք, ոտքով գնալ,
107
է
■( /
թե թռչել, եւ ցանկանո՞ւմ է, արդյոք, ուղղվել դեպի տուն, թե Հակառակ կողմ, իսկ գորշ սագն ու արջնագռավը հեշտությամբ են դլուխ հանում այդ գործից։ Կենդանիների ընդունող ապարատը նույնքան կատարյալ է մարդու ընդունող ապարատից, որքան հաղորդմանը։ Կենդանիները ոչ միայն ի վիճակի են մեծ քա֊ նակությամբ ազդանշաններ տարբերակել, այլեւ պատասխանում են դրանց շատ ավելի նրբորեն, քան մարդը (ինչպես հե տեւում է հենց նոր բերված համեմատությունից)։ Մեղ Համար միանգամայն անորսալի հաղիվ նշմարելի ազդանշան֊ ներն ընկալելու եւ ճիշտ մեկնաբանելու նրանց ընդունակությունը գրեթե անհավատալի է թվում։ Երբ դետնի վրա կեր փնտրող արջնագռավը թռչում է սոսկ նրա համար, որպեսզի նստի մոտակա խնձորենու ճյուղին եւ կտուցով մաքրի փետուրները, երամի մյուս թռչունները անտարբեր են մնում նրա գործողությունների նկատմամբ, միմիայն թռուցիկ մի հայացք գցելով նրա կողմը։ Սակայն երբ երամի անդամներից մեկը թռչում է հեռավոր ճամփորդություն կատարելու մտադրությամբ, այստեղ արդեն նրան են միանում մյուսները կամ միայն ամուսինը, կամ արջնագռավների նշանակալի մի խումբ, կախված այն բանից, թե երամում ինչպիսի հեղինակություն է վայելում այղ գործը նախաձեռնողը։ Այգ ամենը կատարվում է նույնիսկ այն դեպքում, երբ վերջինը ոչ մի հնչյունային ազդանշան չի տալիս։
Այստեղից հետեւում է, որ արջնագռավների վարքագծին ու ապրելակերպին քաջածանոթ մարդը, թռչունների ամենա– չնչին ցուցադրական ժեստերի իր ուսումնասիրությունների հիման վրա, կարող է կանխագուշակել, թե որքան հեռու է նա որոշել թռչել։ Անտարակույս, հետաղոտողն ի վիճակի չէ կանխագուշա կել թռչունների կատարելիք արարքները այնպիսի ճշտությամբ, որին ընդունակ են իրենք արջնագռավները։
Շան մոտ «ընդունման սարքը» շատ ավելի կատարյալ է մարդու համապատասխան ընկալող սիստեմներից* Յուրաքանչյուր մարդ, ով ընդունակ հ հասկանալու իր շան վարքագիծը, գիտե, թե նվիրված չորքոտանին ինչս/իսի գերճշտու– թյս՚մբ է իմանում՝ ս՜՛երը պարզապես հարեւան սենյակ գնա ց,— մի արարք, որը հետաքրքրություն չի առաջացնում 10․"․
ձեր սանի մեջ,— թե նա պատրաստվում է իր հետ միասին այնքան ցանկալի զբոսանքի գնալ։ Ւազմաթիվ չեեր շատ ավելի ապշեցուցիչ արդյունքների են հասնում։ Րմ էլզասյան էզ շուն Տիտոն, այժմ մեր տանն ապրող շան տատի տատը, «հեռազգացության» միջոցով կարողանում էր ճշտորեն որոշել, թե հյուրերիցս ով էր նյարդայնացնում ինձ եւ հատկապես երբ։ Ոչ մի բան չէր կարող խանգարել նրան պատմելու ա ւդպիսի մարդուն, մի բան, որ նա անպատճառ կատարում էր, թեթեւաՏւի խածելով նրա հետույքը։ Հատկսյպես վտանգի ենթակա էին հեղինակավոր տարեց ջենտլմենները, որոնք իմ հետ ունեցած խոսակցության ընթացքում հանրահայտ դիրքորոշում ունեին, «Չէ որ դուք շատ երիտասարդ եք**,»։ Հյուրը հազիվ էր հասցնում արտաբերել իր հորդորը, երբ ձեոքր տագնապով շոշափում էր այն տեղը, որ Տիտոն ճշտորեն (ւղտագործում էր իր նկա տողւոթյունն անելու համար։ Օս երբեք չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես էր կատարվո։մ այղ ամենը, շունը պառկում էր սեղանի տակ եւ չէր տեսնում դրա շուրջը նստած մ արդկանց դեմ քերն ու ժեստերը։ Րնչպե ս էր նա իմանում, թե հատկապես ում հետ էի խոսում ու վիճում։
Տիրոջ տրամադրությունը արյքան ճշգրտորեն գոլշակե֊ լու ունակությունը հեռազգացողություն չէ բառիս բուն իմաստով։ Բազմաթիվ կենդանիներ կարող են ընկալել մարդու աշադըութ յունից սպրդող ամենանըբին ժեստերը։ Շան կենտրոնացած ութ յան ողջ ուժը ուղղված է տիրոջը ծառայելուն, նա տառացիորեն «որսում է նրա յուրաքանչյուր բառը», եւ այս դեպքում տրամադրությունը հասկանալու երա ունակությունը բարձրագույն արտահայտություն է ստանում։ Տիերը նույնպես մեծ հաջողությունների են հասնում այդ բնագավառում։ Այստեղ անպատեհ չի լինի պատմել այն հետաքրքրական տրյուկների մասին, որոնք որոշ վւառք բերեցին մի քանի կենդանիների։ Կան «մտածող» ձիեր, որոնք կարողանում են քառակուսի արմատ հանել։ Զարմանալի էրդելտերյեր Ռոլֆը ավելի հեռու գ՝1։աց․ նա իր տիրուհուն թելադրեց իր վերջին կամքն ու կտակը։ Այդ բոլոր «հաշվող» եւ «մտածող» կենդանիները «խոսում» են հաչելով կամ ոտքով որոշակի քանակությամբ հարվածելով,— բանակցելու
109
միջոց։ որը որոշ չափով համապատասխանում է Մորզեի այ֊ բուբենին։ Առաջին հայացքից նրանց արարքները հիրավի ապշեցուցիչ են թվում։ Ձեզ առաջարկվում է անձամբ քննել կենդանուն։ Կանգնում եք ձիու, շան կամ որեւէ այլ վարժեց֊ րած կենդանու դիմաց եւ հարցնում՝ երկու անդամ երկուսն ի նչ կանի։ Տերյերը ուշադիր նայում է ձեզ եւ հաչում չորս անգամ։ Եթե ձի է ձեր առջեւ, ապա նրա արվեստը ավելի զարմանալի է թվում, քանզի նա ձեր կողմը նույնիսկ չի նա– յում։ Միանգամայն ակնհայտ է, որ իրեն քննողին ուշադիր հետեւող շունը իր ուշադրությունը ամբողջովին կենտրոնաց֊ նում է նրա վրա եւ լիովին անտեսում այն ամենը, ինչ կապ չունի իր առջեւ դրված խնդրի հետ։ Իսկ ձին կարիք չունի նայելու վարժեցնողի կողմը, որովհետեւ, նույնիսկ ուղիղ նրա երեսին չնայելով էլ, կողմնական տեսողությամբ նա որսում է տիրոջ ամենափոքրիկ ժեստն անդամ։ Այսպիսով, ակամա֊ յից ինքներդ եք «մտածող» կենդանուն հուշում ճիշտ որոշումը։ Այն դեպքում, եթե չգիտեք ճիշտ պատասխանը, խեղճ կենդանին կսկսի հուսահատ հաչել կամ մեկը մյուսի ետեւից անընդհատ դոփել գետինը, զուր ազդանշանի սպասեւով ձեզնից, որ ժամանակն է կանգ առնել։ Որպես կանոն, այդ֊ պիսի աղդանշան տրվում է անխուսափելիորեն, քանզի շատ քիչ մարդիկ կարող են նույնիսկ ինքնատիրապետման վիճա֊ կում ազատվել չգիտակցված ու ինքնաբերական դիմախազե՛
բից>
Այն փաստը, որ մարգն ինքն է ճիշտ որոշում կայացնում եւ հուշում կենդանուն, որոշակիորեն ապացուցվեց կոլեգաներիցս մեկի կողմից, որն էքսպերիմենտի ենթարկեց ոմն ծեր մատրոնա– յի հանրահայտ գորշու– կաշանը։ Բարեկամ՛իս
կողմից կիրառված միջոցը դավաճանական էր> խնդրի սխալ պատասխանը առաջարկվել էր ոչ թե «հաշվող» շանը, այլ
110
նրա տիրուհուն։ Այդ նպատակով փորձարարը մի քանի ամուր քարտ պատրաստեց, որոնց երեսի կողմի վրա հոծ տառերով ամ ենահասարակ խնդիրներն էին գրված։ Յուրաքանչյուր քարտ բաղկացած էր թափանցիկ թղթերն իրար սոսնձված մի քանի շերտից, ամենավերջինի վրա գրված էր մի այլ խնդիր։ Այնպիսի լրիվ տպավորություն էր ստեղծվում, որ լույսի տակ ձեզ երեւում է կենդանու կողմը դարձված երեսի վրայի մակագրությունը։ Րր առջեւ տեսնելով հայելու մեջ անդրադարձած տեքստի պատկերը, ոչինչ չկասկածող տիրուհին ենթադրում է, որ ճիշտ է վճռել խնդիրը, եւ անղիտագ– ցաբար շանն է փոխանցում պատասխանը, որը չի համապատասխանում քարտի երեսի վրա էի մա կագբությանը։ Պ ատկե֊ րացրեք նրա զարմանքը, երբ սանը իրենց ամբողջ ելույթի ընթացքում առաջին անգամ նորից ու նորից սխալ պատասխաններ Է տալիս։ նախ քան սեանսը վերջացնելը, բարեկամս տիրուհուն ու նրա շանը խնդիր առաջարկեց, որը սանը կարողացավ վճռել, իսկ պառաված լեղին ոչ։ նա գորշակաչան առաջ դրեց կտղանքի վիճակում գտնվող Էգի հոտով ներծրծ– ված լաթի կտորը։ Արուն գրգռվեց, սկսեց վնգստալ եւ խաղացնել պոչը* չէ որ նա գիտեր, թե ինչ հոտ էր գալիս լա֊ թից> Փորձառու տերը նույնպես կարող էր ամեն ինչ գաշա– կել նկատի առնելով սանի վարքագիծը։ Սակս։յն պառաված լեղին գա չգիտեր։ Երր արուին հարցրեցին, թե ինչ հոտ է գալիս լաթից, նա արագ «թխկացրեց» տիրուհու պատասխանը՝ «Պանրի »։
էմոցիոնալ վիճակի որոշ վաղանցիկ նշանների հանդեպ կենդանիների ունեցած արտակարգ ղյուրընկալոլ– թյունը, ինչպես օրինակ, շան հասկանալու ընդունակությունը ինչպիսի բարեկամական, թե թշնամական զգացողություն ունի տերը շրջապատի մարդկանց նը֊ կատմամբ,— այդ ամենը
111
ք
դատում * եթե իմ սանր
ընդունակ է գուշակնլ նույնիսկ չարտահայտած մտքերըք ապա առավել եւս պետք է հասկանա սիրած տիրոջ բերանիդ ելած յուրաքանչյուր բառը։ Ցուրտ քան չյ ուր ուշիմ շուն Հասկանում է որոշակի քանակի բառեր։ Սակայն/ մյուս ԿոՂ^ե^ չպետք է մոռանաչք որ տրամադրության ամենանրբին երանգները ընկալելու կենդանիների ընդունակությունը հենց այն պա աճա֊ ՈՈ*Լ է խիստ սրվածյ որ նրանք զուրկ են իսկական խոսքից։
Րնչպես արդեն ասացիք հույզերն արտահայտելու բոլոր բնածին միջոցները ք ինչպես, օրինակ, արջնագռավների ագ֊ դանշանային կոդը, շատ հեռու են մարդկային լեզվիցէ Երբ ձեր շունը դնչով բոթում Է ձեզ, վնգստում, վազվզում դռան առաջ կամ Էլ ճանկռոտում գետինը ջրմուղի ծորակի մոտ, սիասամանակ աղերսանքով նայելով ձեր կռոս ր, ապա նրա այդ բոլոր արարքները շատ ավելի մոտ են մեր խոսքին/ />ան արջնագռավների կամ գորշ սագերի ((խոսակցությունը»/ թեն այդ թռչունների արձակած նրբորեն դիֆերենցված ձայները երբեմն խիստ ((բնական» են թվում, եւ իրադրությանը միանգամայն համապատասխան։ Օունն ուզում Է ստիպել ձեզ բացելու գուռը կամ պտտելու ծորակը, եւ որոշակի ուղղվածությամբ ձեզ գործել հարկադրող նրա արարքների հիմքում ընկած են միանգամայն առանձնահատուկ ու նպատակասլաց դրդապատճառներ։ Ձեր բացակայության ընթացքում նա երբեք չի կատարի ա1դ ամենը։ Ան դհա կա ռակը է արջնագռավի կամ գորշ սագի արձակած ձայները թռչունի սոսկ ներքին Վիճակի չգիտակցված արտահա յտություններ են։ Երբ որոշակի տրամադրություն Է ստեղծվում, ակամայիգ դուրս Է թռչում նաեւ համապատասխան կանչ, անկախ այն բանից, կա , արդյոք, մոտերքում մեկը, որ կարող Է լսել այդ ձայները։
112
Շան բանական գործողությունները/ որոնց մասին հենց նոր հիշատւսկեցի) բնածին լեն, դրանք ձեռք են բերվել ան֊ Հատական ուսուցմ ամբ եւ պայմանավորված են իրադրութ յան ճշմարիտ ճանաչմամբ։ Էգ շուն Ստասին, իմ այժմյան չան՛ մոր տատը, մի անգամ, կերած լինելով ինչ֊որ անպիտան բան, կեսգիշերին ցանկացավ դուրս գալ փողոց։ Այդ օրերին ռս խիստ ծանրաբեռնված Էի աշխատանքով եւ շատ խորն Էի ջնում, ուստի շունը չկարողացավ արթնացնել ինձ եւ մեղ Համար ընդունված միջոցներով հաղորղել իր կենսական պա֊ հանչներըէ Որքան շատ Էր վնգստում եւ դնչով բոթում ինձ, այնքան գլուխս խորն Էի թաղում բարձի մեչ։ Նման հուսահատ դրության մեշ Ստասին ստիպված Էր հրաժարվել իրեն հատուկ հնազանդությունից։ Եվ նա հանդգնեք անել այն, ինչի համար ուրիշ անգամ խիստ կպատժվեր։ Թռչելով մահճակալին, շունը տառացիորեն սողոսկեց տակս եւ ինձ շպրտեց հատակին։ Կենսական պահանջի բավարարման պահին այլ կերպ վարվելը բոլորովին հատուկ չէ թռչնալեզու «բարբառին»։ Թռչունը երբեք մահճակալից ցած չի նետի ձեզ։
Թութակներն ու խոշոր ագռավազգիները միանգամայն այլ տիպի «խոսքով» են օժտված։ նրանք ընդունակ են նմանակելու մարգկային չեղվի բառերը։ Այդ թռչունների համար երբեմն հնարավոր են այս կամ այն հնչյունների եւ անհատական որոշակի փորձի զուգորդություններ։ Այդպիսի նմանակումը ոչ այլ ինչ Է, եթե ոչ «ծաղրանմանություն», որը հատուկ է շատ երգեցիկ թռչունների։ Ղեղնափորիկ֊ծաղրա ֊սարյակը, կարմրագլուխ շամփրուկը1 եւ շատ այլ ծտաղգիներ այդ արվեստի մեծ վարպետներ են։ Ծաղրանմանությունը իրենից ներկայացնում է այն հնչյունների նմանակումը, որոնք բնածին չեն* թռչունը կյանքի ընթացքում սովորում է դրանք
1 Գեղնափորիկ֊ծաղրասարյակ (Ւ1՝Փք)օՏ31Տ ւօէՁՈՈՅ,) ֊ ԱրԽէտյաա Եվրադայի ե V ովետական Աիոլթ յլսն լա յնասադարք/ավո ր անտառներում սովորաբար Հանդիպող թռչնակ։ Կարմրագլուխ շամփրուկ (՚ԼՅաԱՏ ՏՇ~ ՚ ՈՅէօք՚յ — Արեւմտյան Եվրոպայում, Հյուսիսային Աֆոիկայամ ե Առաջավոր Աէէիայում (ՍՍՀՄ֊ում՝ Անդրկովկասում) տարածված ծտաղղիների դասին պատկանող թռչան։ Սնվում ՚, խոշոր միջատներով, սակայն, մյուս շամփրուկների նման, բավական Հաճախ Հարձակվում Է նաեւ փորր թոլուն֊է։– րր, մողեսների եւ գորտերի վրա։
, 113
8 Աւ֊Աց Կ․ «է
եւ արտաբերում միմիայն երգելու օ՚ամանակ։ Աչդ հնչյուն֊ ները ամենեւին էլ որեւէ բան չեն նշանակում․ եւ բոլորովին կապ չունեն տեսակի բնածին «բառարանի» հետ։ նույն բա֊ նը կարելի է ասել սարյակի, կաչաղակի ու արջնագռավի մա֊ սին, որոնք ոչ միայն մյուս թռչունների տնազն են անում, այլեւ ընդունակ են մարդկային խոսքի առանձին բառեր նմա֊ նակել։ Սակայն թութակների ու խոշոր արջնագռավների «խո֊ սակցությունը» փոքր֊ինչ այլ բնույթի երեւույթ է։ նրանց մոտ ձայնի նմանակումը որոշակի նպատակ չի հետապնդում, այն կրում է յուրօրինակ խաղի բնույթ, այդ հատկանիշները խիստ յուրահատուկ են ծաղրանմանությանը մանր թռչունների մոտ եւ ինչ֊որ չափով ազգակից հոգեբանորեն առավել զարգացած կենդանիների խաղերին։ Սակայն, մյուս կողմից, արջնադ֊ ոավներն ու թութակները սովորաբար մարդկային բառերը արտաբերում են երգից զատ, եւ տարակույս չկա, որ որոշ դեպքերում այղ հնչյունները որոշակի իմաստային զուգորդություններ են արտահայտում։
Շատ գորշ թութակներ, ինչպես եւ մի քանի այլ տեսակների ներկայացուցիչներ, «բարի լույս» արտաբերում են օրվա ընթացքում սոսկ մի անգամ եւ ճիշտ հարմար պահին։ Եմ բարեկամ, պրոֆեսոր Օտտո Քյոլերի մոտ ապրում էր Գրիֆ մականունով մի ծեր դորշ թութակ։ Այդ թռչունը պոկոտում էր իր Փետուրները, մշտապես անձնատուր լինելով այդ արա֊ տին, նա գրեթե բոլորովին մերկացավ։ Գրիֆը գեղեցիկ արու չէր, սակայն նա նմանակողի իր բացառիկ տաղանդով փոխ֊ հատուցում էր այդ պակասությունը։ կա «բարի լույս» եւ «բարի երեկո» էր ասում ճիշտ ժամանակին։ Երբ հյուրը վեր էր կենում հրաժեշտ տալու, նա բարյացակամություն արտահայտող մեղմ ձայնով բարբառում էր․ «Դե , ցտեսություն»։ Դա ասվում էր միայն այն դեպքում, երբ այցելուն իրոք պիտի գնար։ «Մտածող» շան նման, թութակը նկատում էր ինքնաբերական ամենանրբին ժեստերը։ Սովորաբար մարդն ընդունակ չէ որսալ այդ ազդանշանները, եւ մեզ ոչ մի անղամ չի հաջողվել ստիպել թռչունին արտահայտվել, եթե մենք սոսկ նմանակել ենք հրաժեշտի խոսքը։ Սակայն, երբ հյուրը Հիրավի հեռանում էր, անկախ այն բանից, թե որքանով էր
114
նա աննկատելիորեն ջանում չըք– վել, այնուամենայնիվ, թութակը իսկույն վրա էր բերում․ «Դե՛, ցտեսություն»։
Մի ուրիշ Գորշ թութակ, որը նշանավոր էր դարձել շնորհիվ իր բացառիկ հիշողության, ապրում, էր բեռլինցի հայտնի թռչնաբան ֆոն էուկանոսի մոտ։ Գիտնակա* նը շատ թռչուններ էր պահում տանը, որոնց թվում նաեւ Հոպհեն անունով մի վարժեցրած հոպոպ։ Խոսող թութակը շուտով սովորեց
այդ բառը։ Դժբախտաբար, ի տարբերություն թութակների, հոպոպները գերության մեջ երկար չեն ապրում։ Որոշ ժա° մանակից հետո Հոպհենո արժանացավ բոլոր մահկանացուների բախտին, իսկ թութակը, թվում էր, թե բոլորովին մոռացավ նրա անունը, համենայն դեպս այն երբեք չէր արտասանում։ Ինը տարի անց Լուկանոսը մի ուրիշ հոպոպ ձեռք բերեց, եւ հենց որ թութակը տեսավ նրան, առաջին իսկ վայրկյանին տվեց իր հին ծանոթի անունը, իսկ հետս կրկնեց․ «Հոպհեն․,, Հոպհեն…»։
Ընդհանուր կանոն է՝ որքան նմանակող թռչունները դանդաղ են սովորում որեւէ նոր բան, այնքան նրանց հիշալու– թյան մեջ դյուրությամբ է պահպանվում այն, ինչ մի անդամ յուրացրել են։ Ամեն ոք, ով փորձել է սարյակի կամ թութակի գիտակցության մեջ նոր բառ մտցնել, գիտե, թե որքան համբերատարություն է անհրաժեշտ այդ ձեռնարկումն իրականացնելու համար եւ ինչպիսի անխոնջությամբ դուք պետք է նորից ու նորից կրկնեք ղասը։ Այնուամենայնիվ, բացառիկ դեպքերում թռչունը կարող է սովորել ու վերարտադրել հազվադեպ կամ նույնիսկ սոսկ մեկ անգամ լսած բառը։ Դա կարող է պատահել, ըստ երեւույթին, միմիայն այն ժամւ֊ւ–
՚էէՏ
նյտւկ, եթե ձեր սանը գտնվում է ծայրահեղ գրգռված վիճակում։ Անձամբ ինձ հայտնի են ընդամենը այդպիսի երկու օրինակ։ Մի քանի տարի շարունակ եղբայրս պահում էր զարմանալիորեն ընտելացած եւ կապտավուն գլխով Պապա֊ օոլլո մականունով ամազոնյան կենսախինդ մի թութակ, որը մարդդային խոսքը նմանակելու բացառիկ տաղանդ ուներ։ երբ տերն իր սիրելիի հետ միասին մեզ մոտ՝ Ալտենբերգում էր ասլրում, թութակը թռչուններիս հավասար ազատությամբ թռչում էր տան շուրջը։ Ծառից ծառ թռչող, ընդ որում, մարդ֊ կային բառեր արտասանող, խոսող թութակը անհամեմատ ավելի կոմիկական տպավորություն է թողնում, քան նույն ընդունակության տեր թռչունը՝ սենյակի վանդակում նստած։ Երբ Պապադոլլոն թռչում էր մեր հողամասի վրայով, բարձրաձայն կանչելով․ «Որտե՞ղ է Դոկը»,— ընդ որում նա երբեմն հիրավի փնտրում էր տիրոջը,— իրոՔ "/՚ ԴՐ՚թրԼ էր այդ տեսարանը։
Առավել զվարճալի եւ գիտական առումով նույնքան նշանակալի էին նաեւ այդ թռչունի մյուս արարքները։ Պապադոլլոն, բացի ծխնելույզ մաքրողից, ոչնչից ու ոչ մեկից չէր վախենում։ Թռչուններս ընդհանրապես հակում ունեն զգսւ֊ շանալու այն ամենից, ինչ իրենցից վերեւ է գտնվում, դա կապված է թեւավոր գիշատիչների նկատմամբ ունեցած բնածին սարսափի հետ, գիշատիչներ, որոնք վերեւից խոյընթաց նետվում են իրենց զոհի վրա։ Այդ իսկ պատճառով յուրտ֊ քսւնչյուր առարկա, որ հայտնվում է երկնքի ֆոնի վրա, ՛ն՜րանց համար որոշ չափով ((գիշատիչ թռչուն» է մ արմնավռ֊ բում իր մեջ։ Երբ սեւ մարդը, որն արդեն չարագույժ էր հենց իր մուգ հագուստով, հայտնվեց բուխարու ծխնելույզին, հասակով մեկ ուրվագծվելով երկնքի ֆոնի վրա, Պապադոլլոն խուճապի մատնվեց եւ բարձր ճիչերով այնքան հեոու թռավ, որ սկսեցինք անհանգստանալ կգտնի , արդյոք, վերադարձի ճանապարհը։ Մի ամիս հետո, երբ ծխնելույզ մաքրողը նորից հայտնվեց մեղ մոտ, թութակը նստած էր հողմացույցին եւ արջնագռավների հետ վիճարկում էր այդ տեղի իրավունքը։ Հանկարծ նա անսպասելիորեն միանգամայն կերպարանա֊․
I 16
Փոխվեց՛ սեղմելով փետուրները դարձավ երկարավուն ու բարալիկ, եւ տագնապով սկսեց նայել գյուղական փողոցի կողմը՛ Հետո թռավ ու սլացավ հեռու, խռպոտ սուր ձայնով անընդհատ կանչելով․ «Ծխնելույո մաքրողն է գալիս, ծխնելույզ մաքրողն է գալիս․,,»։ Հաջորդ վայրկյանին բացվեք դռնակը եւ բակ մտավ սեւ մարդը։ Ւժբախտառար, ինձ չհաջողվեց պարզել, թե Պապադոլլոն մինչ այղ հաճախ էր տեսել ծխնելույզ մաքրողին եւ քանի անգամ էր լսել արհեստավորի գալուստն ավետող մեր խոհարարուհու ղայրացկաո ճիչը (անտարակույս, թռչունը վերարտադրում էր այղ կնոջ ձայնն ու ինտոնացիան)։ Կարելի է միայն որոշակիորեն ասել, որ թութակը ամենաշատը երեք անգամ կարող էր լսած լինել այդ բացականչությունները ընդամենը երեք ռեպլիկ մի քանի ամսվա ընդմիջումներով։
Ւնձ հայտնի մյուս դեպքը կատարվեց մի ագռավի հետ, որը սովորեց արտասանել մտրդկա յին խոսքերր ա յԱ բանից հետո, երբ դրանք լսեց միայն մեկ կամ էլ ընդամենը մի մի քանի անդամ։ Եվ կրկին թռչնի հիշողության մեջ տպա֊ վորվել էր մի ամբողջ արտահայտություն։ Ագռավին ։ կոչամ կին լանսլ, ե նա իւոսելոլ արվեստում կարոդ էր մրցել ամե֊ նարնդունակ թ ութ ակների հետ։ Թռչունին պահել մեծացրել էր հարեւան դյուզի մի երկաթուղային։ Հանսլը թռչում էր լիակաւռար ազատության մեջ եւ ժամանակի ընթացքում դարձավ առողջ, համամասնորեն զարգացած մարմնակազմով թռչուն, որի ամբողջ տեսքն իր հոգեւոր հոր դաստիարակչական ընդռւնակոլթ յունների համար հրաշսղր ռեկլամ կարող էր ծառայել։ Հակառակ տարածված կարծիքի բոլորովին էլ հեշտ չէ ագռավին տանը մեծացնել, եւ ընդ որում սէյալ խնամք տանելով, որ սովորաբար այդ թռչունները ստանում են, նրանք դաոնում են դահուճ կիսահաշմ անդամներ, հենց այդպիււին էլ շատ ավելի հաճախ են հա՚էւղիպում գերության մեջ։
Սի անգամ գյուղի փոքրիկ տղաները ինձ բերեցի՛։ պ՞կք* եւ թեւերի փետուրները կարճ կտրած, ցեխոտված մի ագռավ։ –*՚յդ իյղճուկ արարածի մեջ ես դժվարությամբ կարողանա ճանաչել հրաշալի Հանսլին։ Գնեցի թռչունը, ինչպես դնում
117
է
Լի այն բոլոր դժբախտ կենդանիներին, որ ինձ մոտ Էին բե֊ բում գյուղացի երեխաները, մասամբ խղճահարությունից, մասամբ էլ այն պատճառով, որ այդ ճանապարհից շեղված արարածների մեջ հանդիպում էին այնպիսիները, որոնռ իս~ կական հետաքրքրություն էին ներկայացնում ինձ համար։ Հենք այդպես էլ կատարվեց նաեւ հիմա։ Զանգահարեցի ագ֊ դավի տիրոջը, որն ասաց, թե Լանսլը անհետացել է մի քանի օր առաջ։ Երկաթուղայինը ինձ խնդրեց իր սանին պահել մինչեւ հաջորդ փետրափոխում՚ը։ նրա խնդրանքին համաձայն ագռավին դրեցի փասիանի բուծարանում եւ խտացված կեր տվեցի նրան, որպեսզի մոտալուտ փետրափոխության ընթացքում նրա վրա սոր, լավ փետուրներ աճեն։ Մինչ թռչունը գերու վիճակում էր, ի հայտ բերեց շաղակրատելու իր զարմանալի ընդունակությունը․ ինչ ասես, որ չլսեցի նրանից։ Հասկանալի է, որ Հանսլը հենց այնպիսի բաներ էր յուրացրել, որ կարելի է սպասել գյուղական փողոցի վրա կախված ճյուղերի վրա նստած եւ բնակիչների խոսակցությունները Լ՛՛ող ընտելացած ագռավից)
Շուտով ես հաճույք ունեցա Հանսլին տեսնել իր նոր լրիվ զգեստով։ Հենց որ նրա թռչելու ընդունակությունը վերականգնվեց, ազատություն տվեցի նրան։ Ագռավը անմիջապես վերադարձավ իր առաջին տիրոջ մոտ, սակայն ժամանակ առ ժամանակ շարունակում էր այցելել ինձ, որպես ցանկալի հյուր։ Մի անգամ Հանսլը մի շաբաթ չքացավ, իսկ երբ նորից հայտնվեց, ուշադրություն դարձրի թաթերից մեկի կոտրված եւ սխալ կպած մատի վրա։ Այժմ հասանք մեր գորշ ագռավ Հանսլի պատմության էական մասին։ Շուտով սաօւյգ կերպով հայտնի դարձավ, թե ինչպես էր նա այդ փոքրիկ վնասվածքն ստացել։ Րսկ ո վ հայտնեց մեզ դա։ Ուղում եք հավատացեք, ուզում եք ոչ, բայց ամեն ինչի մասին պատմեց ինքը Հանսլը։ Երբ թռչունը երկարատեւ բացակայությունից հետո անսպասելիորեն հայտնվեց, նա դիտեր մի նոր արտահա (տություն։ Փողոցային, կատարյալ թոկից փախած տզա\ի արտա սանությամր ագռավը ստորին ավստրիական բարբառով բացականչեց մի ռեպլիկ, որը լանկաշիրյան ռամկական լեզվով կհնչեր մւ> տավորա–
պես այսպես* ((Սատանի թակարդն րնկաճ։ Երկու
118
կարծիք չէր կարող լինել այդ արտահայտության ծագման մասին։ ճիշտ այնպես, ինչպես Պապագոլլոյի պատմության մեջ, ագռավը հիշում էր մի ֆրազ, որը նա չէր կարող լսած լի֊ լինել բազմիցս, այդ բառերը մխրճվել էին Հանսլի հիշողության մեջ հենց այն պատճառով, որ նա դրանք լսել էր ծայրահեղ սրված ընկալունակության վիճակում, թակարդն ընկնելուց անմիջապես հետո։ Թե ինչպես ագռավին նորից հաջողվեց ազատվել, այդ մասին) դժբախտաբար, նա չպատմեց մեզ։
նման դեպքերում կենդանիներին դյուրազգաց սիրողը, ով օժտում է նրանց մարդկային ինտելեկտով, որքան՜ ասես կարող է երդվել, որ թռչունը հասկանում է իր արտասանած բառերը։ Տարակույս չկա, որ այդ տեսակետը բացարձակապես սխալ է։ «Խոսող» թռչուններից նույնիսկ ամենախելա– ցին, որը, ինչպես մենք լիովին կարող էինք համոզվել, ընդունակ է իր արտահայտությունները համաձայնեցնել մասնակի կոնկրետ իրադրությանը, այնուամենայնիվ գործնակա֊
նում չի կարող կիրառել իր շնորքը, գիտակցաբար օգտագործելով այն ամենահասարակ նպատակների հասնելու համար։ Պրոֆեսոր Քյոլերը, որը կարող է պարծենալ կենդանիների վարժեցման արվեստում ձեռք բերած իր հսկայական հաջողություններով (նա, օրինակ, կարողացավ ազավնուն սովորեցնել հաշվել մինչեւ վեցը)։ փորձեց ստիպել իր Պ՝րիֆ մականունով տաղանդավոր գորշ թութակին արտասաննէ «կեր» բառը, երբ վերջինս սոված էր, եւ «ջուրը», երբ նա ծարավ էր։ Այդ փորձը հաջողություն չունեցավ, դրան չկարողացան հասնել նաեւ ուրիշ հետազոտոդներ։ Այդպիսի անհաջողությունն արդեն ինքնին ուշագրավ է։ Քանի որ, ինչպես արդեն տեսանք, թռչունները կարող են իրենց արտաբերած հնչյունները համաձայնեցնել կոնկրետ իրադրության հետ, ապա պետք է ենթադրել, որ նրանց արտահայտությունները առաջին հերթին զուգորդվելու են որոշակի նպատակի հետ։ Սակայն մենք զարմանքով նկատում ենք, որ թռչուն–
ները ընդունակ չեն վարվել այդ կերպ։ ՛հա առավել եւս տար֊ օրինակ է այն պատաճռով, որ կենդանին, որպես կանոն, վարքագծի նոր եղանակներ է ձեռք բերում հենց նրա համար, որպեսզի որոշակի նպատակներով օգտագործի դրանք։ Առավել առեղծվածային են թվում նոր ձեռք բերված այն գործողությունները, որոնց նպատակն է որոշակիորեն ներգործել մարդ․տիրոջ վրա։
Ւնձ հայտնի այդպիսի սովորություններից ամենաանհե֊ թեթը երեւան եկավ պրոֆեսոր Կարլ ֆոն Ֆրիշին պատկանող հարավամերիկյան թութակ աիրիկայի^ վարքագծում։ Այդ գիտնականը իր սանին բաց էր թողնում ազատ թռչելու միմիայն այն բանից հետո, երբ թութակը տիրոջ աչքի առաջ դատարկում էր ստամոքսը։ Այդպիսով, հաջորդ տասը րոպեի ընթացքում գիտնականի հրաշալի կահույքը լիովին անվտանգ էր մնում։ Թութակը պարզեց այդ երկու փաստերի միջեւ եղած կապը։ Դրանից հետո, եթե նա բնից դուրս գալու խիստ ցանկություն էր ունենում, ապա ամբողջ ումով աշխատում էր դուրս մղել կղկղանքի մանրիկ կտորները ճիշտ այն պահին, երբ պրոֆեսոր ֆոն Ֆրիշը անցնում էր վանդակի մոտով։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ թռչունի ստամոքսը բոլորովին դատարկ էր լինում, այնուամենայնիվ նա մոլեգնաբար աշխատում էր ղատարկել այն, այղ բուռն լարվածությամբ ռիսկի ենթարկելով վնաս պատճառել օրգանիզմին։ նկատելով այդ պատկերը, հնարավոր չէր ազատ չթողնել խեղճ արարածին։
ե՚այց խելառի Գրիֆը։ որը շատ ավելի զարգացած է, քան տիրիկա մանր թ ու թակները, ընդունակ չէ նույնիսկ սովորել արտասանել «կերակուր» բառը, երբ նա սոված է։ Թռչունի կոկորդի ու գլխուղեղի այղ ամբողջ ապարատը, որը հնարավորություն է ընձեռում բարձրակարգ փետրավորներին նմանակել բարդ հնչյուններ եւ նույնիսկ իմաստային զուգորդումներ կատարել, պարզվում է, որ առնչություն չունի տե–
1 Տիրիկա (՚ՏաքօշՕՈՏ ԱՈՇՅ,) ֊ Փ"քրիկ կեռնեխի մեծության Հա– րավամ երիկյան թութակ։ Մեծ երամներով ապրում է րրաղիւիալի ե Գվիա– նայի մերձարեւադարձային անտառներում։ Հաճախ ե պահվում գերության մեչ,
120
սաեի կենսունակությունը լավագույնս պահպանելու հետ։ Մենք զուր հարց կտանք մեզ, թե ինչու է դա այդպես։
Ինձ հայտնի է միայն մի թռչուն, որը սովորեց օգտվել մարդկային խոսքի բառերից իր կոնկրետ ցանկությանը հասնելու համար, այլ կերպ ասած արտաբերած ձայնի եւ որոշակի նպատակի միջեւ պատճառական կապ ստեղծեց։ Ամենեւին էլ ոչ պատահականորեն այդ թռչունը եղավ աւլռավը։ Ես համոզված եմ, որ ագռավը մյուս բոլոր փետրավորների համեմատությամբ մաավորապես ամենւսզարգացածն է։ Ագռավն ունի առանձնահատուկ բնածին ճիչ, որ նույն իմաստն ունի, ինչ արջնագռավի «կյա՚» կռինչը,— այն ուղղվում է տեսակի մյուս առանձնյակներին եւ իր ետեւից թռչելու հրավեր է նշանակում։ Ագռավի կանչի ճիչը հնչեղ, կոկորդային եւ միաժաւքանակ մետաղյա սուր «կրակ֊կրակկրակն)) է՛ "ՐԲ Աա ուզում է դետնին նստած մի ուրիշի միտել իր հետ թռչել, անում է նույն շարժումները, որ նկարագրեցի արջնագռավներին վերաբերող գլխում։ Ագռավը թռչում է եղբայրակցի մոտ ետեւի կողմից, սլանում է գրեթե կիպ նրա վրայով, օրորելով չբացված պոչը, միաժամանակ արտաբերելով իր «կրակ֊կրակկրակը», որը հատկապես նման պահերին հնչում է սար, ինչպես կարճատեւ ճայթյունների համազարկ։
1'մ Ռոու ագռավը, որին այդ անունն էին տվել երիտասարդ թռչունի ճիչի ձայնանմ՚անոզա կանաթ յամբ, նա յնիսկ մեծանալուց հետո ինձ նվիրված բարեկամ մնաց։ Երբ նա ավելի հետաքրքիր գործեր չէր ունենում, ինձ ուղեկցում էր սարդ թռչունի &ԻւԻ ձա յնանմանողաթ յամ բ, նույնիսկ
մոտորանավակով Ղանոլբով կատարած էքսկուրսիաների ժամանակ։ Կյանքի վերջին տարիներին թռչունը ոչ միայն ջանադրաբար խուսափում էր անծանոթներից, այլեւ խիստ հակակրանք էր տածում այն վայրերի նկատմամբ, ուր երբեւիցե վախեցել էր եւ որոնց հետ կապված էին այլեւայլ տհաճ հիշողություններ։ Այստեղ ագռավը միշտ շտապում էր ցած իջնել, որպեսզի վտանգավոր տեղում կողքիս լիներ։ Ավելին, նա չէր կարողանում հանգիստ նայել ինձ այն վայրերում, ուր, ըստ իր կարծիքի, վտանգավոր էր։ Եվ ճիշտ այնպես, ինչպես րմ Տեր արջնագռավները աշխատում են
ա
ստիպել իրենց անհոդ ճտերին թռչել գետնից եւ հետեւել իրենց, իմ Ռոուն խոյանում էր վրաս վերեւից ու ետեւից եւ, սլանալով հենց գլխիս վրայով, օրորում էր պոչը եւ կրկին սլանում վեր։ Ընդ որում նա ուսի վրայով ետ էր նայում՝ համոզվելու, թե արդյոք հետե– վո ւմ եմ իրեն։ Մի անգամ էլ եմ շեշտում, որ խիստ բնածին ք այդ շարժումների ամբողջ շղթան։ Սակայն կատարելով իր պիրուետները, թռչունը միաժամանակ համապատասխան կանչի ճիչեր արձակելու փոխարեն միանգամայն մարդկային արտասանական ձեւերով տալիս էր սեփական անունը։
Այդ պատմության մեչ ամենանշանակալին այն հանգա֊ մանքն է, որ այդ բառով Ռոուն դիմում էր միայն ինձ։ Գործ ունենալով իր նմանների հետ, համապատասխան պահերին միշտ էլ արձակում էր բնածին կանչի ճիլեր։ Սխալ կլիներ ենթադրել, որ ես ակամայից վարժեցրել էի թռչունին։ Այդպիսի բան կարող էր պատահել միայն այն ժամանակ, երբ իրարից անկախ երեք գործոններ զուգադիպեին բազմիցս։ Ես պետք է միշտ հետեւեի ագռավին հենց այն պահերին, երբ նա իրոք իմ ընկերակցության կարիքն էր զգում եւ միաժամանակ սոսկ զուգադիպաբար արտասաներ իր անունը։ Միայն այդքան քիչ հավանական զուգադիպությունը կարող էր թըռ– չունի համար այդպիսի իմաստային զուգորդության առաջացման պատճառ հանդիսանալ։ Ո՛չ, ես հավատում եմ, որ Ռոուի վարքագիծը դիպվածի գործ չէր՛ Ըստ երեւույթին, ծեր ագռավը մի տեսակ կռահել էր, որ «Ռոու» բառը իմ կանչի ճիլն է։ Սողոմոն թագավորը միակ մարդը չէր, որ ընդունակ էր խոսել կենդանիների հետ։ Սակայն ագռավ Ռոուն, որքան ինձ հայտնի է, միակ կենդանին եղավ, որ մարդուն գիմում էր մարդկային խոսքով։ Կարեւոր չէ, որ այդ խոսքը ընդամենը հասարակ կանչի ճիչ էր։
122
9
Ս|՝"ե2ԱԿՆԵՐ ԸնՏԵԼԱՏնԵԼն
եոյ ժանիք & է սար արյան մեջ թրչսւմ Րնաթյւսնը, 6հնց իր դեմ է նչում։
Ա․ Ք՛ենի աո Տ
է՜֊՚ոլոր սրնչակները պատկանում են այն կենդանիների թվին, որոնց հատկապես դժվար է պահել գերության մեջ։ Ոչ թե նրանց ընտելացնելու տխրահռչակ դժվարության, այլ այն պատճառով, որ կաթնասուններից այդ ամենափոքր րիկ կենդանիների նյութափոխանակությունը չափազանք արագ է կատարվում, եւ կերի բացակայության դեպքում նրանք ընդամենը մի երկու֊երեք ժամվա ընթացքում սովամահ են լինում։ Այղ գազանիկները միայն կենդանի որս են ուտում» տարբեր տեսակի մանր կենդանիներ, հիմնականում միջատներ, այն էլ այնպիսի քանակությամբ, որ օրապահիկը գերազանցում է նրանց սեփական քաշին։ Այղ իսկ պատճառով, սենյակային սրնչակը միանգամայն քմահաճ, անընդհատ ուշադրություն պահանջող կենվոր է։ Երկար ժամանակ ինձ չէր հաջողվում կենդանի սրնչակներ պահել գոնե որոշ չափով երկարատեւ ժամանակով։ Այն գազանիկները, որոնց ինձ հաջողվել է ձեռք բերել, հավանաբար, հենց վերջերս էին թակարդն ընկել, սակայն նրանք արդեն վատ վիճակում էին եւ շատ արագ սատկում էին։ Ոչ մի անգամ առողջ նմուչ չընկավ ձեռքս։
Պետք է ասել, որ միջատակերներին կարգը գտնվում է գաթնասունների ծագումնաբանական սանդուղքի ամենացածր աստիճաններից մեկի վրա, այդ իսկ պատճառով այգ
1 Միջատակերների կարդ (՚1ոՏ6Շէ1\^01՚3,) — կաթնասունների հնաղռւյհ խումբ, որի մեչ են մտնում սրնչակները, խլուրդները, մշկամկները, աէհի– –՚երը Ա այլն։ Միջատակերների թվին են պատկանում նաեւ Հին ռելիկաաչիէ կենդանիներ փշավոր որնիներր կամ տանրեկները (Մա դադասկար), չբա* Աամոէ ւրա կերա սրն․չս։կներր (Արեւմսւյան Աֆրիկա) եւ այլն։
ա
«
կենդանիները առանձնահատուկ Հետաքրքրություն են ներկա֊ լացնում Համեմատական էթոլոգիայհ Համար,
Միջատակերները մեծ խումբ են, սակայն ես բավարար չափով ծանոթացել եմ միայն սովորական ոզնու վարքա֊ գծին, քանի որ այղ շատ Հետաքրքիր կենդանու ծագումնա֊ բանությունր Հիմնավորապես ուսումնասիրել է բեռլինցի
պրոֆեսոր Հհրտերը։ Այդ կարգին պատկանող մյուս ներկա֊ յացուցիչների վարքագծի մասին գործնականում ոչինչ Հայտնի չէր։ Այն պատճառով, որ միջատակերները գիշերային եւ մեծ մասամբ ստորգետնյա ապրելակերպ ունեն, գրեթե անՀնա֊ րին է բավարար չափով 1րիվ տեղեկություններ ստանալ դաշտային ուսումնասիրոլթ յուների միջոցով, իսկ այդ գա֊ ղւսնիկներին գերության մեջ պաՀելոլ դժվարությունը Խոչընդոտում է լաբորատոր պայմաններում նրանց ուսումնասիրելուն։ ԱՀա թե ինչու ես պաշտոնապեււ այդ կենդանիների՛, մտցրեցի իմ Հետազոտությունների ծրագրի մեջ։
Սկզբում վարձեցի սովորական խլուրդ պահել, Առռզջ կենդանի ճարելը դժվարություն չէր՛ ւիեււաս իմ պատվերով իր բուծարանից մի խլուրդ բռնեց։ Պարզվեց, որ խլուրդը Հրաշալի կարող է ապրել գերության պայմաններում։ նա ան֊ միշապես կուլ տվեց Հողի որդերի աներեւակայելի մի քա֊ նակաթյուն, ընդ որում սկսեց Հենց իմ ձեռքերից վերցնել․ Սակայն, որպես խլուրդների վարքագծի ուսումնասիրության օբյեկտ, նա ինձ լրիվ Հուսախաբ արեց․ Անտարակույս, շատ Հետա քրօիբ էր տեսնել, թե ինչպես կենդանին ընդամենը մի քանի վայրկյանի ընթացքում պարզապես չքացավ, վայրկե֊ նապես թս/ղվելով Հոդի մեջ* ուշադրության էր արժանի նրա ուժեղ, թիանման ւււոջեւի թաթերի արտակարգ արդյունավետ աշխատանքը, որոնց ամբողջ զորությունը կարող էիք զգալ,
ա
զի մակերեսին․ Սակայն, բացի այդ մի քանի դիտումներից, ինձ ոչինչ չհաջողվեց իմանալ խլուրդի կյանքի մասին, Այդ կենդանին չէր ընտելանում, նա հողի մակերեսին էր մնում այնքան ժամանակ, որքան պետք էր կերն ուտելու Համար, Դրանից հետո խլուրդը մտնում էր Հոդի մեջ այնպիսի արագությամբ) ինչպիսի արագությամբ սուզանավն է ընկղմվում ջրի խորքերը։ նուտււվ ինձ Հոգնեցրեց անււաՀման քանակությամբ կենդանի արարածներ ճարելու անՀրաԺեշտութ յունը, որ Խլա֊ՐԴԸ պահանջում Էր սնվելու Համար, եւ մի քանի շաբաթից հետո կենդանուն բաց թողեցի այգի,
Անցավ մի տարի, եւ դարձյալ մ տածեցի միջատակերների կարգից մի գա զան ի կ ձեռք բերել։ Ննուսիդլերզե չքնաղ լիճ կատարած զբոսանքի ժամանակ, որը գտնվում Է Ավստրիայի տարածքում՛ Հունգարիաւի սահմանի մոտ, մի դեպք պատահեց։ Վիեննա (իք) ընդամենը երեսուն մղոն Հեռու գտնվող ա \գ մեծ ջրավազանը իրենից ներկայացնում Է հատուկ տիպի լճերի մի օրինակ, որը շատ բնորոշ Է Արեւելյան Եվրոպայի եւ Ասիայի տափաստաններին։ Երեսուն մղոն երկարութ \ուն եւ այդ տարածության ուղիղ կեսի չավ։ լայնություն ունեցող լճի առավելագույն խորությունը ընդամենը մոտ Հինգ ֆուտ Է, իսկ մնացած տարածքում դրանից Էլ ծանծաղ։ եեուսիդ– լերզեն գրեթե կիս՚ւվ չափ ծածկվել Է եղեգնուտով, եւ դա իդեալական պայմաններ Է ստեղծում իրենց գոյությամբ ջրին կապված ամենաբազմաղան թռչունների համար, Եղեգնուտներում բարգավաճում են սպիտակ տարգալկտուցների^, գորշ ու շիկավուն ձկնկուլների մեծ գաղութներ, իսկ մինչեւ վերջերս այստեղ հանդիպում Էր նույնիսկ քաչհավ"․ Գորշ
I Տարգալկտուց (Բ1ոէո16Ո \է\\Հ․ՕՀՕճ\Հւ) ֊ ձկնկուլների մերձավոր քաջհավերի րնաանիրին պատկանող թռչուն, Տարգալկտացի երկար կտուցը ծայրում զգալի ւգես լայնացած Է։ Տարածված Է Եղրասիաէր Հարավ ա ՛են շրջաններում եւ Հ (ոլսիսա լին Աֆրիկաւում։
— Քաքհավ (Ը\ՀԱձձ\& քօ1ւ։աօ11սՏ,ք ֊ տարգալկտուցին ազգակից թըռ– չոէն։ ք՚՚նակվոլմ Է Հին ու Նոր Աշխարհների տաք շրջաններում։ Րոլքե Հ գնում մեծ գաղութներով տարգալկտոլցների, ձկնէլոլլների եւ ջրագռավների Հետ Համատեղ։ 1Լչ<քմ, թե աաոգալկտուցներբ, թե քաջհավերբ աստիճանաբար ավելի հազվադեպ են Հանգիւգում իրենց տարածման շրջանի հյու*․ սիս ա յին սահմաններում,
325
սագերը բույն են դնում հսկայական քանակությամբ, իսկ եղեգնուտներից զերծ արեւելյան ափին ապրում են բզակտուց֊ ները^ եւ ճահճային թռչունների հազվագյուտ ուրիշ տեսակներ։
Այժմ պատկերացրեք մի տասնյակից ավելի հոգնաբեկ կենդանաբանների, որոնք իմ վաղեմի բարեկամ փորձառու Օտտո Քյոնիգի գլխավորությամբ դանդաղորեն առաջ են ընթանում այդ եղեգնյա անտառի միջով։ Մենք գնում էինք մեկս մյուսի ետեւից, առջեւից՝ Քյոնիգը, իսկ նրա ետեւից՝ ձեր խոնարհ ծառան, վերջից՝ մի քանի տանջահար ուսանող։ Մենք իրոք, որ ջրի բաց գորշավուն մակերեսին սեւ կապաա֊ Հուն նավահետքի պես բան էինք թողնում։ ճանապարհորդելով նեուսիդլերզե լճի եղեգնյա անտառի միջով, դուք ստիպված եք շարժվել մինչեւ ծնկները հասնող սեւ կպչուն տիղմի միջով, որը բուրում է անհամար մանրեների արտաթորած ծծմբաջրածնի հոտով։ Ջրիկ աիղմը համառորեն կասեցնում է ձեր ընթացքը եւ յուրաքանչյուր քայլը կատարելիս իր մեջ թաղված ոտքը բաց է թողնում խիստ դիմադրող ճլմփոցով։
Մի քանի ժամվա այդպիսի ճանապարհորդությունից հետո սկսում եք ցավ զգալ այնպիսի մկաններում, որոնց գոյության մասին մինչ այդ չեք էլ ենթադրել։ Ծնկներից մինչեւ գոտկատեղ ճանապարհորդը ներծծված է տիղմային, բաց գորշավուն կաթ հիշեցնող ջրով, որտեղ վխտում են բյուրավոր քաղցած տզրուկներ, հենց այնպիսիները, որոնք կոչվում են Ասսձտշտ աշձ\ժոտւ\շտ տտւճ՚ւաշ ՅքքՁաՁոէւ2» Ձեր
մարմնի մնացած մասը գտնվում է մաքուր օդում, որն այստեղ ասես պստլիկ մժղուկների ամպերից է բաղկացած։ Նրանց արյունարբու գրոհները հասցնում են մինչեւ կատաղության, քանզի ձեր ձեռքերը զբաղված են ճանապարհը փակող եղեգնի ցողունները անընդհատ մի կողմ քաշելով, եւ ի
1 Բզակտուց (՚1^60Ա1՜\՚|1՝ՕտէքՅ ՅՃՕՇճւձ) ֊ կեո բզի նման վեր ծռված երկար կտուցով միջին չափի կտցար։ Բղակտուցը մեծ մասամբ ապրում կ Արեւմտյան Եվրոպայի, Միջին Ասիայի, Ղազախստանի, Անղրրայկալի եւ Աֆրիկայի ոչ քաղցրահամ լճերի մոտ։
2 աՈ1(1ա6Տ Ո16ճ1շե1316Տ էՈՅՃ1էՈ6 ՏքքՏէՈՅՈԱ ֊ ծայրահեղ քաղցած բժշկական տզրուկներ։
վիճակի եք մի երկու անգամ ապտակ հասցնել ձեզ միմիայն այդ աշխատանքի ընդհատման պահերին։ Բրիտանական թռչնաբանները, որոնք, հավանաբար, կարող են նախանձել մեր որոշ հետաքրքիր գյուտերին, պետք է հստակորեն պատկերացնեն, որ թռչուններին նեուսիդլերզե լճի վրա ուսումնասիրելն այնքան էլ նախանձելի գործ չէ։
Այսպիսով, մեծագույն խոչընդոտներով մենք շարունակում էինք մեր ճանապարհը, երբ Քյոնիգը անսպասելիորեն կանգնեց եւ լուռ մատնացույց արեց ուղիղ մեր դիմաց փըռ֊ ված եղեգներից զերծ ջրատարածոլթյունը։ Սկզբում տեսա միայն սպիտակավուն ջուրը, մուգ կապույտ երկինքը եւ կանաչ թփուտները, Նեուսիդլերզեի այղ ստանդարտ գույները։ Անսւդասելիորեն ջրատարածքի կենտրոնում, ինչպես ջրի երես ելած լողան, հայտնվեց մարդու բթամատից հազիվ թե մեծ պստլիկ սեւ մի կենդանի։ Եվ այդ պահին ես հայտնվեցի կենդանաբանի համար հազվադեպ մի կացության մեջ երթ նա հանդիպում է մի կենդանի արարածի, որի դասը ի վիճակի չէ որոշել։ Ես տառացիորեն չէի կարողանում հասկանալ, թե ողնաշարավորների որ դասին^ է պատկանում աչքերիս առաջ լողացող արարածը։ Առաջին իսկ պահին թվաց, թե դա ինձ անհա ւա ինչ֊որ սուզաբադի ճուտ է։ Այնւդիսի տպավորություն ստեղծվեց, որ այդ արարածը կտուց ունի եւ ջրի վրա է մնում ինչպես թռչունը, ոչ թե կաթնասունը։ Կենդանին ջրի մակերեսին կտրուկ կեռագծեր ու նեղ շրջանակներ էր գծում ճիշտ այնպես, ինչպես ջրային որոշ բզեզներ, եւ ետեւից լայն սեպաձեւ հետք էր թողնում, որը չափազանց ուժեղ էր, եթե համեմատելու լինենք այդ աոեղծվածա–
1 Դաս — կենդանիների դասակարգման մեջ խոշոր ստորաբաժանում։ Օրինակ, ողնաշարավորների մեջ առանձնանում են Հետեւյալ դասերը՜․ կչ*~ րաբեբաննեբ (որոնց թվին են պատկանում մինոգանԼրր), ձկներ, երկկհ%֊ ցաղնեբ (ցամաքաջրայիննեբ), ՝■ սողուններ (ռեպտիլիաներ), թռչուններ ե կաթնասուններ։
127
յին արարածի փոքրիկ չափսերի հետ։ Հանկարծ ջրի խորթից դուրս լողաց երկրորդ պստլիկ արարածը եւ սկսեց չղջիկի
ճիչ հիշեցնող ականջ ծակող ծղրտոցով հետապնդել մեր աոաջին ծանոթին։ Հետո երկուսն էլ սուզվեցին ջրի խորքն ու անհետացան։ Այդ ամբողջ միջադեպը հինգ վայրկյան էլ չտեւեց։
Ես զարմանքից ապշած կանգնել էի, ուղեղս մոլեգնաբար աշխատում էր։ Քյոնիգը, լայն քմծիծաղով, շրջվեց դեպի ինձ, պոկեց դաստակին կսլած տզրուկը, սրբեց վերքից ծորացող արյունը, շրմփ ացրեց այտին միանգամից երեսունհինգ մղժուկ սպանելով, եւ քննողի տոնով հարցրեց, «Այդ ի նչ էր»։ ւււժերս ներածին չափ Հանգիստ պատասխանեցի, «Հրային սրնչակ»։ Ներքուստ շնորհակալություն հայտնեցի տզրուկներին ու մժղուկներին այն ձգձգման համար, որը հնարավորություն տվեք ինձ կենտրոնանալու։ Սակայն մըտ– քերս արդեն սլանում էին հեռուն․ ջրային սրնչակները սըն– վում էին ձկներով ու գորտերով, թե նրանցից, թե մյուսներից ամենուրեք կարելի էր ճարել անսահմանափակ քանակությամբ։ Հրային սրնչակները ավելի քիչ ժամանակ են անցկացնում հողի տակ, քան մնացած միջատակերները է Ահա այն կենդանին, որին կարելի է պահել տանը։ «Ես պետք է ջրային սրնչակ բռնեմ»,— ասացի Քյոնիգինւ «Գա շատ հեշտ է,— պատասխանեց նա։— Վրանիս հիմնամասի տակ երիտասարդ սրնչակների բույն կա»։ Հենց այդ վրանում էլ անց էի կացրել նախորդ գիշերը, իսկ բարեկամիս մտքով անգամ չէր անցել ինձ տեղյակ պահել կուտորաների՛՝ մասին։ Դրանք ինքնին հասկանալի բաներ էին նրա համար ինչպԼյ նրա ափից փշրանքներ կտցող պուտիկավոր ճահճահավիկր– կամ լճային շամբուտների զարմանահրաշ թագավորության ամեն մի այլ հրաշք։
I Կոլտորա ք^Օօա^Տ ՚ՏՕժ1Տ։;տ) ֊ քրային սրնչակ։
— ճաՀճաՀավիկ քԲօԱՅՈՅ թԱտԱԱ^ ֊ հովվագգիների կարգին պատկանող մինչեւ 20 ;;մ երկարության ունեցող թռչնակ՛․ Ազգակից սեւ փարփարներին։ Ապրում Հ Եվրասիայի, Հարավային Աֆրիկայի, Ավստրալիափ եւ նոր Զեւանգիայի ընդարձակ տարածությունների շամբուտներում։ Տա– ոաՒ․վաե Լ ՍՍՀՄ~ի բարեիւաոն ու հարավային շրջաններում՛
12Տ
Երեկոյան, երբ վերադարձանք վրան, Քյււնիգը ցույց տվեց բույնը։ Այնտեղ ինը ձագ կար, որոնք շատ խոշոր թվացին իրենց մայրիկի համեմատությամբ, որը, հենց որ մի քիչ բարձրացրինք պարուսինն ծածկը, ծլկեց բնի խորքը։ Յուրաքանչյուր ձագի երկարությունը նշանակալիորեն գերազանցում էր էգի երկարության կեսին, իսկ երիտասարդ ղա– գանիկի քաշը պետք է որ հավասար չիներ մոտավորապես մայրիկի քաշի մեկ երրորդին կամ մեկ չորրորդին։ Այլ կերպ ասած, ամենամիջին հաշվարկով, ձագերի ընղհանուր քաշը կշռում էր ոչ պակաս, քան երկու հասուն սրնչակներին՛։։ Իսկ չէ որ գազանիկները դեռեւս բոլորովին կույր էին, եւ նրանց վարդագույն բերանների բացվածքում հազիվ երեւում էին ատամների ծայրերը։ Ւմ խնամակալության տակ ընկնելուց երկու օր հետո գազանիկները դեռ չէին կարողանում ինքնուրույն ուտել նույնիսկ ծղրիդի կակուղ ւիորոտիքը։ Ւացահայտ ագահությունը, որով փոքրիկ կուտորաները վերաբերվում էրն կերին, չէր խանգարում նրանց անչավ։ երկար ծամելու գորտի մսի հյութեղ կտորը՝ նրանց ոչ մի կերպ չէր հաջողվում մի պստլիկ մաս կտրել ու կուլ տալ։ Քանի դեռ մենք շարունակում էինք ապրել մեր վրանում, ես իմ սանիկներին կերակրում էի ծղրիդի ճզմելով դուրս հանած վարոտիքով եւ մանր կտրտված գորտի ֆարշով գազանիկները այդպիսի կերակրացանկով պարզապես րաբգամաճում էին։ Վերադա՛ռնալով տուն՝ Ալտենբերգ, ես կատարելս։ գործեցի նրանց կերակրացանկը, ճզմելով դուրս հանելով տարբեր թրթուրների, անձրեւորգերի փորոտիքը եւ թարմ ձկան կտրտված մսից մի տեսակ սոուս պատրաստելով, եւ այգ ամենը ոչ մեծ քանակությամբ կաթով համեղացնելով։ Սրնչակները առասպելական քանակությամբ կուլ էին տալիս այդ կերր, եւ փոքրիկ արկղը, որտեղ տեղավորված էր նրանց բույնը, էլ ավելի փոքր էր թվում համեմատած ճենապակե հււկայաւ՚չան 0ասի հետ, որի պարունակությունը նրանք դատարկում էին օրը երեք անգամ։
Այդ բոլոր դիտումները հարց առաջացրին ինչպե ս է էգին հաջողվում սնուցել, մեծացնել իր հսկայական ձագուկներին։ Բացարձակապես անհավանական էր, թե նա միայն իր կաթով է կերակրում նրանց։ Նույնիսկ շատ ավելի իւտաց–
1 ․9 0 1ւ«՝ենց Կ․ Ը․
ված կերպով սնվելով, մատղաշ կուտորաները ուտում էին աքն իրենց ընդհանուր քաշին հավասար քանակությամբ, այ֊ սինքն, գրեթե այնքան, որքան կշռում են երկու հասուն գա֊ զանիկները, Մյուս կողմից, իմ դիտումները, անկասկած, ապացուցում էին, որ երիտասարդ սրնչակները իրենց կյանքի այղ շրջանում ի վիճակի չեն ամբողջ գորտեր կամ ձըկ– ներ ուտել, որոնց կարող էր բերել մայրիկը։ Կարելի է սոսկ ենթադրել, որ էգը ձագերին կերակրում է լավ ծամված կերակուրի փսխուքով։ նույնիսկ այդ դեպքում գրեթե կատարյալ առեղծված է մնում, թե ինչպես է հասուն էգին հաջողվում այնքան միս ճարել, որպեսզի կերակրի իրեն ու իր անկուշտ սերնդին։
Երբ ես իմ մատղաշ կուտորաներին բերեցի տուն, նրանք դեռ կույր էին։ Գազանիկները բոլորովին էլ չէին տուժել տեղափոխվելուց եւ իրենց պարարտությամբ ու Փայլփլող մորթով աչք էին շոյում։ Սեւ ողորկ մորթին նրանց նմանեցնում ԷՐ խք՚֊Րդի։ այն ժամանակ, երբ ներքնամասի եւ կողերի ճերմակությունը, մարմնի շրջհոսուն ուրվագծերի հետ զուգակցված, որոշակի կերպով հիշեցնում էին պինգվիններին։ Եվ ոչ առանց հիմքի, քանզի թե՛ շրջհոսուն ուրվագծերը, եւ թե՛ որովայնի սպիտակավուն նրբերանգը հարմարվածություն էին ջրային ապրելակերպին։ Լողացող շատ կենդանիները՝ կաթնասուններն ու թռչունները, երկկենցաղներն ու ձկները ներքնամասում գունավորված են սպիտակ արծաթավուն նրբերանգներով, որպեսզի աննկատ մնան ջրի խորքում ապրող գիշատիչներից։ Այդտեղից հայացք գցելիս փայլուն սպիտակ որովայնիկր կատարելապես ձուլվում է ջրի փայլող բարակ շերտի հետ։ Այդ ջրային բոլոր արարածներին շատ բնորոշ է նաեւ այն, որ մեջքի մուգ նրբերանգն ու որովայնի սպիտակությունը աստիճանաբար չեն փոխվում մեկը մյուսի, ինչպես ցամաքում ապրող կենդանիներինը, որոնք գունավորված են այսպես կոչված հակատոներխ սկզբունքով։ Երան– գավորվածության վերջին տեսակը նկատի է առնված այն
՚ Աննկատելի հակատոն — կենդանական աշխարհում լայն տարածում ղտաձ պաշտպանական երանգավորման տարատեսակներից մեկը։ Կենդանիների քողարկման մյուս միջոցները մասնատող նրբերանգն ու միմիկրիան են։ ․ ,
ա
բանի համար, որպեսզի դրա կրողը անտեսանելի մնա կող–։ օից մարմնի ներքին մակերեսին հակադիր երանգի քողարկման հաշվին։ ճիշտ այնպես, ինչպես խոյադելֆինների, դելֆինների ու պինգվինների մոտ կուտորաների որովայնի սպիտակ երանգը մեջքի սեւ գույնից բաժանվում է խիստ գծով, որ* դեկորատիվ կորագծով շրջանցում է կենդանու ամբողջ մարմինը։ Եվ ահա թե ինչն է զարմանալի՝ սահմանազատող այդ շերտի ուրվագծերը տարբեր են ոչ միայն առանձին անհատների, այլեւ միեւնույն գազանիկի երկու կողերի վրա։ Այգ հանգամանքը միանգամայն ուրախալի էր ինձ համար, քանի որ այն հնարավորություն էր տալիս ճանաչելու իմ յուրաքանչյուր սանին։
Մեր Ալտենբերգ վերադառնալուց երեք օր հետո իմ ինը պստլիկ կուտորաների աչքերը բացվեցին, եւ նրանք սկսեցին շատ զգուշորեն ուսումնասիրել շրջակայքը, ուր տեղավորված էր նրանց բույնը։ Եկավ հատուկ սարքավորված սենյակում նրանց պահելու պահը, որի նախագծելը շատ մտորումներ պահանջեց ինձանից։ Քանի որ սրնչակները հսկայական քանակությամբ կեր էին կուլ տալիս եւ համապատասխանաբար մեծ քանակությամբ կղկղանք էին արտաթորում, նրանց չէր կարելի սովորական ակվարիում թողնել, մի քանի օրվա մեշ մաքուր ջուրը պիտի վերածվեր գարշահոտ խյուսի։ Ջուրը խնամքով առողջարար դարձնելը անհրաժեշտ էր հատուկ պատճառով։ Բադերի, ջրասուզակների եւ ջրային բոլոր մյւււււ թռչունների փետուրները, քանի դեռ նրանք առողջ են, բացարձակապես ջրում չեն թրջվում։ Տրամաբանական էր ենթադրել, որ առողջ կուտորաների մորթին նույնպես պետք է չոր մնա ջրի տակ։ Կեղտոտության համեմատ ջրում կատարվում է խիստ հիմնային ռեակցիա, իսկ ինձ հայտնի էր, որ դա վատ ներգործություն է , ունենում ջրային թըռ– չունների փետուրների վիճակի վրա։ Ալկալիի ազդեցության տակ
13(1
ինձ հայտնի է, ցարդ սենյակւ լին թռչունների սիրահարներից ոչ մեկի կողմից չգերազանցված ռեկորդը, գրեթե երկու տարի գերության մեջ պահեցի ընտելացած ջրասուզակ֊ ների, որոնք միշտ էլ առույգ էին ու առողջ եւ վերջիվերջո չսատկեցին, այլ թռան֊հեռացան ինձնից, որպեսզի չարու֊ նակեն իրենց կյանքը ազատության մեջ։ Այդ թռչունն եռի վրա կատարած իմ փորձը ապացուցեց, որ հաջողության գրավականը բացարձակապես մաքուր ջուրն է։ Ամեն անդամ, երթ ջուրը փոքր֊ինչ կեղտոտվում էր, նկատում էի, որ ջրասուզակների փետուրները սկսում են թրջվել՛ Թռչունները ղռում էին մոտեցող վտանգը եւ աշխատում էին կանխել այն, տագնապով անընդհատ կտուցով հերթով շարժելով փետուրները։ ե֊՚յդ իսկ պատճառով ես այդ փոքրիկ ջրասուզակներին պահում էի ամեն օր Փոխվող վճիտ ջրում։ Հրային սրնչակների նկատմամբ սկզբից եւեթ որոշեցի անշեղորեն հետեւել նույն կանոնին։
Վերցրեցի մի չարդից քիլ ավելի երկարություն եւ մոտ երկու ֆուտ լայնություն ունեցող մի մեծ ակվարիում։ Անոթի ներսից նրա հակառակ ծայրերում դրեցի երկու փոքրիկ սեղան։ Սեղաններին դրված ծանր քարերը թույլ չէին տալիս ղրանց ջրի մակերես բարձրանալ։ Այնուհետեւ ակվարիումը լցրեցի ջրով այնքան, որպեսզի ջուրը հասնի մինչեւ սեղանի երեսին, բայց չծածկի այն։ Սկզբում ես սեղանները կիպ չմո– տեցրի ակվարիումի պատերին, երկյուղ կրելով, որ սրնչակները կարող են «բռնվել» սեղանի տակի խուլ տարածքում եւ, ելք չգտնելով, խեղդվել։ Սակայն հետագայում պարզվեց, որ այդ նախազգուշությունը ավելորդ էր։ Կուտորաները, որոնք
132
բնական պայմաններում կարող են մեծ տարածություններ անցնել սառցի տակով, ընդունակ են ճիշտ կոզմնորոշվել նաեւ շատ ավելի բարդ իրադրություններում։ Բնով արկղը տեղադրվեց սեղաններից մեկի վրա եւ ապահովվեց սահող փակոցափեղկով, որը հնարավորություն էր տալիս գա ղան ի կների ելքը փակել ակվարիումը մաքրելու պահերին։ Առավոտները, վանդակների ընդհանուր մաքրման ժամերին, սրնչակները սովորաբար գտնվում էին իրենց տնակում եւ խաղաղ քնած էին լինում, այնպես որ այդ գործողությունը նկատելի անհանգստություն չէր պատճառում նրանց։ Ւնձ թվում է, իրավունք ունեմ պարծենալու, որ հիմնվելով սոսկ ստեղծագործական երեւակայության վրա, համապատասխան բնակարան հնարեցի այնպիսի կենդանիների համար, որոնց վերաբերյալ ոչ մեկը, չբացառելով նաեւ ինձ, ամենաաննշան փորձն անդամ չուներ։ Հատկապես հաճելի է, որ այստեղ նկարագրված «նորույթը» այնքանով արդարացրեց իրեն, որ հետագայում ես երբեք ոչ մի, նույնիսկ ամենաչնչին դետալը չփոխեցի։
Երբ առաջին անգամ փոքրիկ սրնչակներին բաց թողեցի այդ ակվարիում, նոանք շատ ժամանակ կորցրեցին այն սեղանի երեսն ուսումնասիրելու վրա, որտեղ տեղադրված էր իրենց բնի արկղիկը։ Թվում էր, թե ջրի եզրաշերտը առանձնահատուկ ձգողական ուժով էր օժտված նրանց համար։ Գազանիկները նորից ու նորից մոտենում էին սեղանի ծայրին, ՛հոտոտում էին ջրի մակերեսը եւ ասես շոշափում այն լուսապսակի պես դնչիկը շրջապատող երկար, բարալիկ բեղիկներով^ որոնք հանդիսանում են ոչ միայն շոշափելիքի ամենակարեւոր օրգանը, այլեւ զգայության բոլոր օրգաններից ամենաէականը։ Մյուս ջրային կենդանիների նման կուտորաները ցամաքում ապրող իրենց դասի ներկայացուցիչներից տարբերվում են ամենից առաջ նրանով, որ ստորջրյա որսի ժամանակ ամենեւին չեն օգտագործում հոտոտելիքը, այն ժամանակ, երբ կաթնասունների մեծամասնության համար քիթը ծառայում է որպես գլխավոր ուղեցույց օրգան։ Կու–
1 Բեղիկներ — շոշափելիքի դեր կատարող կաթնասունների երկար մազեր։ Բեղիկները սովորաբար փնքիկներով աճում են վերին ծնոտի վրա, աչքերի մոտ, կզակին, հազվադեպ՝ դաստակի եւ էրիի վրա․ (օրինակ, լեմուրն երին ը) է
133
տորաների բեղիկները գտնվում են մշտական շարժման մեչ եւ դրանով հիշեցնում են միջատների անտենաները կամ էլ կույրի մատները։
Յուրաքանչյուր մի քանի րոպեն մեկ սրնչակները ընդհատում են իրենց նոր բնակարանի մանրակրկիտ հետախուզությունը եւ գլխապատառ ետ֊ետ սլանում արկղի հուսալի պաշտպանության տակ։ Հենց այդպես էլ իրեն կպահեր մուկը կամ մի այլ մանր կրծող նույնպիսի հանգամանքներում։ նման վարքագծի հարմարվողականության արժեքը միանգամայն ակնհայտ է․ կենդանին ժամանակ աո ժամանակ հավաստիանում է, որ չի մոլորվել եւ ուզած պահին կարող է նահանջել իրեն քաջ հայտնի անվտանգ վայր։ Արտակարգ զվարճալի տեսարան են ներկայացնում իրենցից այդ չաղլիկ սեւ թզուկները, երբ դանդաղ առաջ են շարժվում, հանգամանորեն հոտոտելով ու շոշափելով իրենց ճանապարհը, եւ հաջորդ վայրկյանին կայծակնային արագությամբ ետ են սլանում բնի արկղ։ նույնքան զվարճալի է նաեւ այն, որ նրանք ուղղակի փոքրիկ դռնակով չեն թաքնվում իրենց ապաստանում, ինչպես պետք էր սպասել, այլ մեկը մյուսի ետեւից ցատկում են արկղի կափարիչի վրա։ Միայն դրանից հետո, հոտոտելով անցքի ծայրը, գազանիկները գտնում են այն եւ տառացիորեն մեջքով դեպի ներքեւ, գրեթե թավագլոր սահում նրա մեջ։ Այղ մաները բազմիցս կրկնելուց հետո, սրընչակներն արդեն առանց բեղիկներով անցքի ծայրը շոշափելու կարողանում են գտնել այն։ նրանք անսխալ գիտեին, թե որտեղ է գտնվում դռնակը, եւ այնուամենայնիվ փախչելու պահին շարունակում էին թռչել արկղի կափարիչին։ Կուտո– րաները ցատկում էին դրա ծայրին եւ իսկույն թռչում դռնակի անցքի մեջ։ Երբեք, որքան էլ հետեւեցի սաներիս, նրանց մտքով անգամ չէր անցնում, որ իրենց սովորական վեր֊ ցատկը եւ դրան հետեւող վար իջնելը բացարձակապես ավելորդ են, եւ որ կարելի է ուղղակի վազելով մտնել դռնակից, խուսափելով այդ տարօրինակ զարտուղի ճանապարհից։ Շուտով մենք դեռ կլսենք ջրային սրնչակների վարքագծում տեղ գրավող ավանդական ճանապարհի տիրապետող դերի մա–, սին։
Միայն երրորդ օրը կուտորաները վերջնականապես հար–, *34
մարվեցին իրենց ուղղանկյուն կղզյակի աշխարհագրական դիրքին, այդ ժամանակ գազանիկներից ամենախոշորն ու առավել նախաձեռնողը համարձակվեց լողալ սկսել։ Ինչպես դա հաճախ է պատահում ոչ միայն կաթնասունների, այլեւ թռչունների, սողունների ու ձկների մոտ, առաջնորդի դերն իր վրա վերցրեց խոշոր գեղեցիկ նրբերանգներով արուն։ Սկզբում նա նստեց սեղանի եզրին, եւ մասամբ սուզվելով ջրի մեջ, մոլեգնաբար սկսեց շարժել առաջին թաթերը, մինչդեռ վերջինները շարունակում էին կառչած մնալ փրկարար տախտակից։ Հետո սահեց ներքեւ, անսպասելիորեն խիստ վախեցավ եւ սարսափահար սլացավ ջրի մակերեսի երկայնքով, ինչպես ահաբեկված բադիկը։ Ակվարիումի հանղիպա– կած կողմում դուրս ցատկելով ջրից, դազանիկը նստեց սեղանի եզրին եւ սկսեց վերջին թաթով անհանգիստ քորել փորը ճիշտ այնպես, ինչպես անում են ջրշունը կամ ճահճային կուղբը1։ Այնուհետեւ խաղաղվեց եւ մի քանի վայրկյան նստեց անշարժ։ նա նորից ուղղվեց դեպի ջուրը եւ, մի ակըն– թարթ տատանվելով, սուզվեց։ Անմիջապես ընկղմվելով, գա֊ զանիկն ուրախ լող տվեց ջրի տակ, մերթ իջնելով ավելի խորը, մերթ՝ լողալով վեր, արագ սլացավ հենց հատակի մոտով եւ, վերջապես, դուրս եկավ ջրից ճիշտ այնտեղից, որտեղից սկսել էր լող տալ։
Երբ առաջին անգամ տեսա լողացող կուտորայի, ամենից շատ ինձ ապշեցրեց մի երեւույթ, որին ես պետք է պատրաստ լինեի, սակայն աչքաթող էի արել, սուզվելու պահին փոքրիկ սեւ ճերմակավուն էակը կատարելապես արծաթավուն է դաոնում։ Բաղերի ու ջրասուզակների փետուրների պես կուտորայի մորթին ջրի տակ բացարձակապես չոր է մնում, որովհետեւ այն օդի բավական հաստ շերտ է պահում իր մեջ․ այգ տեսակետից սրնչակները բոլորովին նման չեն ջրային մյուս կաթնասուններին՝ փոկերին, ջրասամույրներին ու ջրաշներին։ Չոր է մնում միայն այդ կենդանիների բրդի կարճ փափուկ աղվամազը, այն ժամանակ, երբ մակերեսի երկար մաղերք
I ճահճային կուղբ (՚^^ՕԸՅՏէՕք ՇՕ^թԱՏ,) ֊ թանկարժեք մորթով կրծող, հայրենիքն է Հարավային Ամերիկայի բարեխառն գոտին։ 193§ թվականից կլիմայավարժեցված է ՍՍՀՄ֊ում՝ Միշին Ասիայում եւ ն․նդըբ– կովկասում։ Խիստ կապված է չրին։
135
թրքվում են, որի հետեւանքով գազանը ջրի տակ պահպանում է իր սովորական երանգը եւ թրջված է երեւում, երբ դարս է դալիս ցամաք։ Քանի որ ինձ հայտնի է, որ կուտորայի մորթին անջրաթափանցի կութ չան առանձնահատկություն ունի, ես պետք է իմանայի, որ ջրի տակ նա ճիշտ այնպիսի տեսք պիտի ունենար, ինչպես լո զա բզեզի։ կամ ջրասարդի խավավոր փորիկը։ Եվ այնուամենայնիվ զարմանալի, թափանցիկ, ար․ ծաթավուն հանդերձը ինձ համար հանդիսանում էր այն հրա֊ շալը անակնկալներից մեկը, որ բնությունը միշտ պահում է իր երկրպագուների համար։
Ա՚րայն հիմա, երբ գազանիկները սկսեցին լող տաւ, ես նկատեցի եւս մի հետաքրքիր մանրամաս, պարզվեց, որ բոլոր հինգ մատների արտաքին մակերեսը եւ պոչի ներքին կողմը ծտծկված են կոշտ ուղիղ մազիկների ծոպերով։ Դրանք մի տեսակ ծալովի թիեր ու ծալովի ղեկ են։ Քանի դեռ կենդանին ցամաքում է, մազիկները կիպ սեղմված են եւ բոլորովին աննկատելի, սակայն, հենց որ գազանիկը ընկղմվում է ջրի մեջ, դրանք իսկույն ուղղվում են, ղրանով իսկ մեծացնելով թիավարով թաթիկների ու պոչի օգտակար մակերեսը։
՚Կինգվինի նման ջրային սրնչակը ծանրաշարժ ու անճարակ է երեւում քանի դեռ ափին է, սակայն հենց որ ջուրն է մտնում, անմիջապես դաոնում է նրբագեղության ու նըր– բաշարժոլթյան մարմնացում։ Երբ կուտորան անհոգ ման է դալիս ցամաքում, խիստ առաջ ցցված փորը նրան դարձնում է ցմփոր ու չափից ավելի կերած ծեր գորշուկաշան նման։ եայց ջրի տակ այդ ցցված փորիկը ներդաշնակորեն լիովին համաչափ է դաոնում մեջքադձին երեւան է գալիս սքանչելի, համաչափ, շրջհոսուն մի ուրվագիծ, որը զուգակցվելով կենդանու արծաթավուն երանգի եւ նրա շարժումների նրբագեղության հետ, հմայիչ գերեցկության մի տեսարան է ներ–․ կայացնում իրենից։
Երբ սրնչակները վերջնականապես հարմարվեցին իրենց ակվարիումի ջրատարածութ յանը, դարձան այն հիմնական ատրակցիոնը, որը մեր հետազոտության կայանը ցուցադրում էր այնտեղ այցելող բնախույզներին ու կենդանիներ սիրողներին։ Ւ տարբերություն մնացած բոլոր մանր կաթնասունների, կուտորաները մեծ մասամբ ցերեկային կենդանիներ 136
եւն, եւ նրանցից երեքը կամ չորսը, բացառությամբ առավոտյան ամենավաղ ժամերի, միշտ ասպարեզի վրա էին։ Չափազանց հետաքրքիր էր հետեւել նրանց ջրի տակ կամ ջրի մակերեսին։ Ջրաբզեզ գիրինուսի1 նման նրանք ընդունակ էհն չափազանց փոքր շառավիղ ունեցող կոր հետագծով պտտվելու, ընդ որում առանց արագությունը կորցնելու։ էստ երեւույթին, այդպիսի պահերի կարեւոր դեր էր խաղում ծոպավոր ցցուն մազերով պոչը։ նրանք սուզվում էին երկու տարբեր եղանակով, կամ թեթեւտկի վեր ցատկելով ինչպես բադերն ու սեւ փարփարները, որից անմիջապեւ։ հետո խիստ թեք անկյան տակ ընկղմվելով ջրի մեջ, կամ էլ պարզապես դունչը ջրի տակ մտցնելով ու թաթիկներով շառ արագ գործելով մինչեւ «սավառնելու» համար անհրաժեշտ արագություն ձեռք բերելը։ Վերջին դեպքում գործում է թեք հարթության սկզբունքը, աղ կերպ ասած, գազանիկը շարժվում է ինչպես տեղից պոկվող ինքնաթիռը, միայն ոչ թե դեպի վեր, այլ ներքեւ։ Կուտորան շատ էներգիա պիտի ծախսի, որպեսզի մնա ջրի տակ, քանդի օդը, որ պահում է իր մեջ նրա մորթին, ուժով վեր է հրում նրան։ Ուստի, երբ կենդանին ուղղաձիգ չի սուզվում, իսկ ղա համեմատաբար հազվադեպ է լինում, ստիպված է մշտապես որոշ նվազագույն արագություն պահպանել, ընդ որում գլուխը պետք է չատ փոքր անկյան տակ ուղղված չինի ներքեւ։ Ս իայն այդ դեպքում կուտորան դուրս չի շպրտվի մակերես։ Ջրի տակ լողացող կուտորան տւոփակ է երեւում, նա առանձնահատուկ ձեւով տափակում է, որպեսզի սահքի համար անհրաժեշտ տարածությունն ավելացնի։
՚՚նձ երբեք չի վիճակվել տեսնելու, որ ջրային սրնչակները ճիրաններով կաոչեն ստորջրյա առարկաներից ինչպես ջրա– ճնճղուկը^ (համենայն դեպս միշտ այգ թռչնակին են վե–
* ^՚իր ինուս կամ պտտաբզեզ։ Պտտանների ((յգսաճԶՀ) ընտանիքին պատկանող մանր (5 — 6 մմ երկարությամբ) գիշատիչ բզեզներ։ Ապեւի ,երկար թաթերը Հառաչում են մանր որս բռնելու Համար, մ (ուս երկուսը՝ կարճ զույգը* Հարմարված են ջրի մակերեսին լողալու Համար։ ՍսՀԱ֊ում կա մի քանի տեսակ։
2 Զրա&նՏղուկ (ՇաշհւՏ 01Ո01ԱՏ,) — ծտազդիների կարգին պատկանող թռչնակ։ Ապրում Է լեռնային գետակների ափերին։ Սնվում Է ջրային մի–
137
րագրում այդ հատկությունը)։ Երբեմն կարող է թվալ, թե կուտորան վազում է հատակի վրայով, իսկ իրականում նա լոզում է, գրեթե դիպչելով սուբստրատին։ Հնարավոր է, ակ․ վարիումիս ընդկալի հարթված ողորկ մանրախիճը պարզապես պիտանի չէր այն բանի համար, որպեսզի դազանիկ․ ները հատակին մնային, սակայն ինձ․ առիթ չէր ներկայացել ավելի կոշտ ու անհարթ գետին տրամադրելու սրնչակներին։ Իմ սաները շատ խաղասեր էին եւ հետապնդում էին միմյանց ջրի վրա բարձր ճռվողյունով կամ էլ չուռ՝ խորքում։ Ի տար֊ թերություն մյուս կաթնասունների, սակայն ջրային թռչանների նման, կուտորաները կարողանում էին հանգստանալ ջրային հարթության վրա։ Այստեղ նրանք գրեթե մեջքի վրա էին շուռ գալիս ու զուգվում։ Նրանք երբեմն անսպասելիորեն սկսում էին մաքրազարդել իրենց մորթին, հենց այդպես էլ ուզում ես ասել, որ նրանք «հերթով հարդարում էին փետուրները)), այնքան որ նրանց շարժումները երկարատեւ լոգանքից հետո հենց նոր ջրից դուր։։ եկած բա–․ գերի վարքագիծն էին հիշեցնում։
Սակայն ամենահետաքրքիրը նրանց ստորջրյա որսորՀ գության եղանակներն էին։ Գազանիկը շարժվում է փոփոխական ուղղությունով՛ սկզբում առաջ է նետվում ուղիղ գծով մոտ մի ֆուտ տարածություն, իսկ հետո նվազեցնում է արագությունը եւ սկսում ընթանալ ոլորմոլոր ու պտտվել գալա–։ րագծով։ Մինչ կուտորաները լողում են արագ եւ ուղղագիծ, նրանց բեղիկները, որքան ինձ հաջողվել է նկատել, մնում, են գլխին սեղմված։ Բայց հենց որ սկսվում են շրջանաձեւ, շարժումները, շոշափելիքի այդ օրգանները ուղղվում են ու ցից կանգնում բոլոր ուղղություններով, ասես հանդիպում, որոնելով ցանկալի որսի հետ։ Ես ոչ մի հիմք չունեմ են–, թադրելու, որ նման որսի ժամանակ տեսողությունը որեւ$, դեր է խաղում, թեեւ, հնարավոր է, տեսողական զգայություն․ կ ակտիվացնում է շոշափելիքի ռեակցիայի վրա հիմնված
քատներով, Որոնց որսում է շրի տակ։ Ձմեռելու է մնում չսառչող աո–՛ վակների ու գետերի մոտ, ուր պահպանում է իր գոյությունը սաայա՞ալա*․ ․ վայրերում եւ կեր փնտրում սուզվելով ջրի տակ։
ա
աւդ յուրօրինակ որոնումը։ Կուտորայի աչքերը ի ւէիճակի էին նկատել յուրաքանչյուր կենդանի շերեփուկի կամ ձկնիկի, որոնց ես բաց էի թողնում ակվարիում, սակայն երբ գազանիկը որսի է դուրս զալիս, նա բացառապես ղեկավարվում է շոշափելիքով եւ լայն տարածած բեղիկների օգնությամբ հայտնաբերում որսը։
Կատվաձկնիկների որոշ մանր տեսակներ ճիշտ նույն կերպ են որոնում իրենց սնունդը։ Երբ այդպիսի ձուկը լոզում է արագ ու ուղիղ գծով, նրա բերանի մոտ երկար զգայուն բեղիկները սեղմված են գլխին, սակայն, կուտորայի բեղիկների պես, դրանք վայրկենապես ուղղվում են, հենց որ գիշատիչը հայտնվում է իր զոհի մոտերքում։ Այդ պահին կատվաձուկը, ինչպես նաեւ ջրային սրնչակը, սկսում է կուրորեն պտտվել գալարագծով, որպեսզի վերջիվերջո անսպասելիորեն հանդիպի ցանկալի որսին։ Հավանաբար, նույնիսկ անհրաժեշտություն չկա, որպեսզի զոհը անմիջականորեն դիպչի սրնչակի զգայուն բեղիկներից մեկին։ Շատ հնարավոր է, որ փոքր տարածության վրա զգայուն օրգանները ընկալում են սոսկ ջրի տատանումները, որոնք առաջանում են ձկնիկների, շերեփուկների կամ ջրային որեւէ միջատի շարժումներից։ Միայն դիտումների հիման վրա հնարավոր լէ պատասխանել այն հարցին, թե արդյոք այդպես է կատարվում իրականում, քանի որ գազանիկի շարժումները չավւա– զանց արագընթաց են, որպեսզի մարդու աչքը կարողանա հետեւել դրանց։ Դուք միայն տեսնում եք արագ շրջադարձ եւ կայծակնային ցատկ, եւ ահա սրնչակը, անհագ երախում գալարվող զոհի հետ լողալով հեռանում է։
Հաշվի առնելով ջրային սրնչակի չափերը, կարելի է այղ միջատակերին անվանել ողնաշարավորներից ամենասարսա– փելի գիշատիչը, ավելին, այդ առումով կուտորան կարող է մրցել նույնիսկ անողնաշարավորների հետ, մասնավորապես ջրաբզեզի արյունարբու թրթուրի հետ, որի մասին պատմեցինք սույն գրքի երրորդ գլխում։ Ա, Ե, Բրեմը դրել է, որ ջրային սրնչակը հարձակվում է իրենից վաթսուն անգամ ծանրը ձկների վրա եւ, խածելով աչքերն ու գանգի ուղեղամասք, սպանում նրան։ ճիշտ է, պատահում էր միայն այն դեպքում,
ա
երբ ձկանը բաց էի թողնում անոթի մեջ, որտեղ նա չէր կարողանում թաքնվել իրեն հետապնդողից։ նույնպիսի պատմություն պատմեց ինձ Նեուսիդլերզե լճի մի ձկնորս, որն, իհարկե, ծանոթ չէր Բրեմի հաղորղաձ տեղեկությանը։
Մի անգամ ակվարիում՝ իմ սրնչակների մոտ, բաց թողեցի լճակի մի մեծ գորտ։ Դրանից հետո ես այլեւս երբեք այդպիսի բան չարեցի, դժվար էր տանել դրան հաջորդող սարսափելի տեսարանը եւ դժբախտ երկկենցաղի վախճանը։ Կուտորանե֊ րից մեկը տեսավ ակվարիում ում լողացող այդ գորտին եւ ան՛միջապես նետվեց նրա վրա, ջանալով բռնել կենդանու ոտքից։ Գիշատիչը մի կողմ նետվեց, սակայն չդաղարեցրեց հարձակումը, այդ ժամանակ հուսահատության հասած երկկենցաղը ջրից դուրս ցատկեց սեղաններից մեկի վրա։ Այստեղ մի քանի այլ սրնչակ օգնության հասան աոաջին հեաա– պնդողին եւ ատամները խրեցին տարաբախտ գորտի թաթերի ու ետեւի կեսի մեջ։ Եվ կատարվեց ամենասարսափելին կու– տորաները միաժամանակ սկսեցին ոզջ֊ոզջ խժռել որսը, ընդ որում յուրաքանչյուրը այն տեղից, որտեղից հաջողվել էր ճանկել դժբախտ գոհին։ Գորտի աղեկտուր կռկռոցը միախառնվեց նրան հոշոտոզների ծնոտների միաձայն ճպպոց– ներին։ Հարկ չկա խիստ կշտամբել ինձ այն բանի համար, որ ինքս վերջ տվեցի այդ դրամատիկ ու անսպասելի վախճանով էքսպերիմենտին, աղատելով բզկտված կենդանուն հետագա տառապանքներից։ Այդ ժամանակից ի վեր ես երբեք խոշոր ․ կենդանի բաց չթողեցի իմ կուտորաների մոտ, այլ միայն : այնպիսիները, որոնց փոքրիկ գիշատիչները կարող էին սպանել մեկ կամ երկու խայթոցով։
այո, բնությունը կարող է շատ դաժան լինել։ Խոշոր գիշատիչների մեծամ՜ասնությանը խղճահարությունից չէ, որ , արագ է սպանում զոհին։ Առյուծը մի ակնթարթում այծեղ– ջեըվի կամ գոմեշի վերջը տալիս է սոսկ նրա համար, որ–՝ պեսզի հանկարծ ինքը չվիրավորվի։ Այն կենդանին, որն իր գոյությունը ամեն օր պահպանում է որսով, չպետք է ամենա– օւնվնաս քերծվածքն իսկ ստանա։ Այդպիսի քերծվածքները, կուտակվելով, մի որոշակի պահ կարող են ազդել որսի հաջողության վրա։ Միեւնույն պատճառները ստիպում են պխ՜ւ
140
թոնին՛ եւ մյուս խո՚լսր օձերին առավել հումանիստական ձե– վով մի քանի ակնթարթում ւ֊ււ՚անել լավ զինված կաթնասուններին, որոնք որպես մշտական սնունդ են ծառա աւմ նրանց համար։ Սակայն այնտեղ, որտեղ վտանգ չկա, որ զոհը վնասվածք կպատճառի սպանողին, ինչ֊որ խղճահարության մասին խոսք անգամ ւինել չի կարող։ Օձի խայթողներից Իր Փ1ե զրահով լիովին պաշտպանված ոզնին, միշտ էլ սողուններին ուտում է սկսելով պոչից կամ մարմնի միջնամասից, ե ճիշտ նույն կերպ են վարվում կուտորաները իրենց անվնաս որսի հետ։ Սակայն ավելի լավ է մարդ խուսափի բնության այդ միամտորեն–դաժան զավակներին ղատա– պարտելուց, որովհետեւ եթե վերջինը երբեմն նույնիսկ հանդես է գալիս մեր հավատամքի դեմ, ապա մի՞թե ինքներս կենդանիների վրա ձեռք չենք բարձրացնում բացառապես ի հաճույս մեզ, եւ ամ ենեին էլ ոչ նրա հս՚մար, որ սննդող ապահովենք մեզ։
Չի կարելի շատ բարձր գնահատել ջրային սրնչակների ․մտավոր ունակությունները։ Այդ դազանիկները միանգամայն ընտելացան, չէին վախենում ինձանից եւ ոչ միայն չէին փորձում կծել մատս, այլեւ նույնիսկ չէին խուսափում ձեռքերիցս։ Րնչպես վւոքրիկ ընտելացած կրծողներբ, նրանք սոսկ աշխատում էին դուրս պրծնել, եթե շատ երկար էի պահում նրանց ոչ պինդ սեղմած բռունցքիս մեջ։ նույնիսկ այն դեպքում, երբ եուտորաներին դնում էի սեղանին կամ հատակին, նրանք ամենեւին էլ խուճապի մատնվելու հակում չէին ցուցաբերում ք ըն՛դհակառակը, սիրով կերը վերցնում Էին ձեռքիցս եւ նույնիսկ հաճույքով սողում Էին ափիս տակ, եթե գդում Էին, որ այնտեղ որեւէ համեղ ուտելիք կա։ Եթե այդքան անսովոր պայմաններում գտնվող սրնչակներին ցույց էին տալիս իրենց բնի արկղը, ապա դազանիկների վարքագիծը ակնհայտորեն վկայում էր, որ նրանք ընդունակ են տեսողությամբ ճանաչել իրենց ապաստարանը։ Կուտորա–
1 Պիթոն (Փձ՚էեօէւ,) — վիշապօձերի ընտանիքին պատկանող խոշոր ոչ թունավոր օձ։ Բնակվում է Աֆրիկարւմ եւ ՀարավարեւեԱան Ասիաչում, հատկապես շատ է Ավստրալիայամ, նոր Գվինեայռւմ ե Մոլուկչան կըղ– զիներում։ Սովորաբար 3,5—4 մ չի գերազանցում, սակայն ցանցավոր պիթոնը (ՐյէհօՈ 16է1€Ա|Ձէ11Տյ երբեմն հասնում է 10 մ երկարության։
141
ները իսկույն ուղղվում էին դեպի արկղը, իսկ եթե մի կողմ էի շարժում հասանելիության սահմաններում, ապա զազա, նիկները, գլխիկները մի փոքր բարձրացրած, վաղում էին դրա ետեւից։
Մի խոսքով, ես իրոք կարող էի շնորհավորել ինձ, որ սրնչակներ ընտելացրի, ծայրահեղ դեպքում, այղ ընտանիքի անդամներից մեկին։
Երբ ջրային սրնչակները գտնվում են իրենց ծանոթ մի․ չավայրում, անսովոր կերպով խստորեն հետեւում են իրենց սովորություններին։ Ես արդեն ասացի այն զարմանալի կոն֊ սերվատիզմի մասին, որն ամեն անգամ համառորեն ստիպում է գազանիկներին տուն վերադառնալիս ավելորդ ճանապարհ անցնել, սկզբում թռչել արկղի կափարիչին, եւ հետո նոր գրեթե թավալգլոր ներս ընկնել դռնակի բացվածքով։ կարելի է երկար պատմել այն անփոփոխ համառության մասին, որիւյ այգ կենդանիները կառչում են հանուն մի անգամ ձեռք բերած սովորությունների։ Առանձնահատուկ, հիրավի ապշեցուցիչ անփոփոխությամբ աչի՛, է րնկնում մի անգամ ընտրված ճանապարհով գնալու մաներան։ Դժվար է մի այլ օրինակ գտնեի որն այդքան տառացիորեն արդարացներ հայտնի առածը․ «Որ կողմ շիվը թեքվեց, այն կողմ էլ ծառը))։
Անծանոթ տեղում կուտորաները երբեք արագ չեն շարժվում, բացի միայն ծայրահեղ վախի ազդեցության տակ․ այդ դեպքում նրանք սլանում են կուրորեն, բախվում տարբեր առարկաների եւ սովորաբար որեւէ խուլ փակուղում հայտնվում ծուղակի մեջ։ Երբ կենդանին վախեցած չէ, նոր տեղում նա շարժվում է դանդաղ, քայլ առ քայլ, անընդհատ իր ձախ եւ աջ կողմերում բեղիկներով շոշափելով տարածությունը։ Գա– զանիկի ճանապարհը ոչ մի ընդհանուր բան չունի ուդիղ գծի հետ։ Հարյուրավոր պատահական գործոններ է որոշում ջրային սրնչակի վարքագիծը, երբ նա առաջին անգամ է ճանապարհ հարթում իր համար անծանոթ վայրում։ Այգ ամենը հարյուրավոր անգամ կրկնվելուց հետո կուտորան, անտարակույս, սկսում է ճանաչել տեղանքը։ Սրնչակը ծայրահեղ ճշգրտությամբ է կրկնում այն բոլոր շարժումները, որ առաջ կատարել է այղ ճանապարհն անցնելիս։ Կարելի է նշել 142
նաեւ, որ կենդանին ավելի արադ է շարժվում, երբ կրկնում է այն, ինչ֊որ արդեն սովորել է։ Ընկնելով ճանապարհի ծանոթ մասը, որով արդեն բազմիցս անցել է, գազանիկը սկսում է շարժվել դանդաղ եւ բեղիկների օգնությամբ հանգամանորեն որոշում է իր գտնվելու տեղը։ Անսպասելիորեն նա դեմ է առնում ծանոթ կողմնորոշիչ առարկային եւ սլանում առաջ, ամենայն ճշգրտությամբ կրկնելով բոլոր թռիչքներն ու շրջադարձերը, որ կատարել է դրանից առաջ։ Բայց ահա քաջ հայտնի ճանապարհը ընդհատվում է։ Կուտորան կանգ է առնում, եւ, գործի դնելով բեղիկները, դրանցով շոշափում է յուրաքանչյուր նոր սանտիմետրը։ Այդպիսով, մի տեղից մյուսը կատարած վազեվազքերը ամբողջ ժամանակ կատարվում են իրար հաջորդող ծայրահեղ դանդաղ տեղաշարժերի փուլերով։ Ուսուցման սկզբնական շրջանում սրընչակը իր ճանապարհն անցնում է շատ փոքր միջին արագությամբ, քանզի առաջ կատարած շեշտակի թռիչքները հազ․ վադեպ են ու կարճատեւ։ Սակայն ճանապարհի «անգիր» սովորած եւ մեծ արագությամբ անցած կարճ հատվածները սկը– սում են երկարել, մեծանում է ղրանց թիվը եւ, վերջապես, դրանք միաձուլվում են, դառնալով անընդմեջ մի ուղի, որը կենդանին կարող է հաղթահարել մի թռիչքով։
Հաճախ այնպես է պատահում, որ լավ ընտելացած ճանապարհի վրա դեռ մնում է առանձնապես դժվար մի տեղ, եւ այստեղ գազանիկը անընդհատ կորցնում է իր կողմնորոշիչները եւ ստիպված է լինում դիմել հոտառության օրգանների եւ շոշափելիքների օգնությանը։ նա եռանդով հոտոտում է ու շոշավաւմ շրջապատում ամեն ինչ, մինչեւ որ գտնում է լավ հայտնի հաջորդ փուլի սկիզբը։ Այդ կերպ նա միացնում է անցած եւ մնացած ճանապարհների մասերը։ Երբ ճանապարհը վերջնականապես հարթված է, կուտորան այնուհետեւ նույնքան ամուր է կապվում ղրան, ինչպես լոկոմոտիվը երկաթգծին։ Գազանիկը չի կարող մի կողմ շեղվել նույնիսկ մի քանի սանտիմետրով։ Եթե նա պատահաբար ճանապարհից հեռանա թեկուզ մի դյույմ, անմիջապես սկսում է փութաջանորեն ծանոթ նշաններ փնտրել։ Կարելի է արհեստականս֊ րեն սրնչակին սաղրել այդ որոնումներին, եթե աննշան փոփոխություն մտցվի նրա սովորական երթուղու մեջ։ ճանա–
148
պարհին առաջացած յուրաքանչյուր էական վերափոխուքկուն,
որով միշտ անցնում է կենդանին, լիակատար շփոթմունք է պատճառում նրան։
մրրված մի արահետ անցնում էր ակվարիումի պատի երկայնքով՝ սեղանի եզրով։ Սեղանը ծանրացված էր վրան դրված երկու քարով, եւ ղրանցից մեկը կիպ կպած էր ակվարիումի ապակուն։ Քանի որ այդ քարն ընկած էր ուղիղ կա– տորաների ճանապարհի վրա, նրանց սովորության մեջ մտավ թռչել դրա վրա, իսկ հետո ներքեւ ցատկել, մի բան, որ նրանք կատարում էին անփոփոխ կերպով։ Եթե քարը վերցնում էի իր մշտական տեղից եւ տեղափոխում սեղանի մեջտեղը, սրնչակը վերեւ էր թռչում ճիշտ նույն տեղում, որտեղ պետք է չիներ խոչընդոտը։ նա ընկնում էր ներքեւ եւ, խըփ֊ վելով սեղանի մակերեսին, խիստ շփոթվում։ Այստեղ սրընչակը գործի էր դնում շոշափուկները եւ այնպես էր պահում իրեն, ասես հայտնվել էր բոլորովին անծանոթ տեղում։ նրա հաջորդ արարքները ավելի զավեշտական էին* վերադառնում էր ետ եւ շրջակայքում ամեն ինչ հանգամանորեն խուզարկում, մինչեւ որ գտնում էր իրեն ծանոթ կողմնորոշիչները։ Այսու– հետեւ գազանիկը ընկնում էր նախկին ճանապարհի վրա, վազում էր մի փոքրիկ տարածություն եւ դարձյալ թռչում օդ, որից հետո ընկնում էր ցած ճիշտ այնպես, ինչպես մի քանի վայրկյան առաջ։ Թվում էր, թե նա սոսկ հիմա էր սկսում ■հասկանալ, որ իր առաջին անկում ը սեփական անփութության արդյունքը չէ, այլ սովորական երթուղու փոփոխությանն է պատճառը։ Այժմ սրնչակը սկսում էր ուսումնասիրել ճանատտրհին առաջացած ընդհատումը, զգուշությամբ շոշավւելով ու հոաոտելով աղն տեղը, որտեղ առաջ գտնվում էր քարր։ Այդպիսի միջոցը վերադարձ դեպի ելման կետ եւ անհաջող փորձերի վերսկսելը, ինձ հիշեցնում էր բանաստեղծությունը անգիր արտասանող երեխայի գործելակերպը» Կմկմալով, նա նորից է սկսում արտասանել նախորդ տողից։ Շիկամկների ու այլ մանր կրծողների մշտական ճանապարհը հիշեքը, օրինակ լաբիրինթոս անցնելիս, մոաամո– րապես նույն կերպ է կատարվում։ Սակայն շիկամկան վար– քագիծր շատ ավելի նպատակային է, այդ կենդանու մտքով երբեք չի անցնի թռչել երեւակայական քարի վրայով։ Այլեւայլ 144
ոգացողա թյՈւնների համեմատ ստերեոտիպ շարժումների առաջատար դերը ջրային սրնչակների առավել նկատելի առանձնահատկությունն է։ Կարելի է ասել, որ գազանիկը հիրավի չի վստահում իր զգացողություններին, եթե դրանք հաղորդում են սովորական երթուղում կատարված այնպիսի վե րափ ոխ ություննե րի մասին, որոնք պիտի փոփոխություն առաջացնեն վարքագծի շարժող ստերեոտիպի մեջ։ նոր տեղում գտնվելով, սրնչակը, անտարակույս, այդ չավւսի քարը կնկատեր եւ մի կողմի վրա կթողներ այն կամ կշրջանցեր։ Այլ կերպ ասած, նրա գործողությունները միանգամայն կարձագանքեին տարածական կոնկրետ իրադրությանը։ Սակայն, եթե ինչ֊որ սովորույթ է ձեւավորվել եւ արմատավորվել, ապա այն այսուհետեւ իշխելու է նրա մնացած, բոլոր օգտակար դիտելիքների վրա։ Ինձ հայտնի չէ մի այլ կենդանի, որն այդքան տառացիորեն ստրուկ լինի իր սովորույթներին։ Այդ միջատակերների վարքագծի համար անկիրառելի է երկրաչափական այն աքսիոմը, թե երկու կետերի միջեւ ընկած ամենակարճ տարածությունը ուղիղ գիծն է։ Կուտորայի համար ամենակարճ տարածությունը միշտ էլ սովորական ճանապարհն է։ Եվ որոշ իմաստով գազանիկները արդարացնում են այդ սկզբունքի նկատմամբ ունեցած իրենց հակումը։ նրանք զարմանալի արագությամբ սլանում են մի անդամ հարթված ճանապարհով եւ հասնում նպատակակետին շատ ավեւի շուտ, քան կհասնեին, եթե շարժվեին ուղիղ գծով, շոշափելով ու հոտոտելով ճանապարհի յուրաքանչյուր միլիմետրերը։ Կուտորաները մշտապես կպահպանեն սովորական երթուղին, նույնիսկ այն դեպքում, եթե այն այնքան ոլորապտույտ է, որ բազմիցս կարում ու անցնում է բոլոր ուղղություններով։ Շիկամուկը կամ մուկը արագ կհասկանային/ որ ավելորդ շրջանց են կատարում, սակայն կուսարան ընդունակ չէ դրան, ինչպես ընդունակ չէ գնացք֊խաղալիքը ճիշտ ուղղություն վերցնել ճանապարհները հատելիս։ Որպեսզի փոխի մի անգամ ընտրված ճանապարհը, ջրային սրնչակին անհրաժեշտ է հրաժարվել իր բոլոր սովորություն– ներից, սակայն նա դա կարող է անել ոչ թե անմիջապես, այլ աստիճանաբար, երկար ժամանակից հետո։ Կանցնեն շաբաթ շաբաթի ետեւից, նախ քան հանգուցաձեւ շրջանցիկ ճանապար–
145 10 Աւ֊Աց Կ․ <Լ․
հը դառնա փոքր֊ինչ կարճ, սակայն մի քանի ամիս հետո այն որոշ լափով լի նմանվի ուղիղ գծի։ Այդպիսի ավանղա– կան ուղերթի կենսաբանական օգտավետությունը միանգա– մայն ակնհայտ Է, եթե հիշենք, որ կուտորայի տեսողությունը շատ թույլ Է, եւ նա ի վիճակի չէ, կոզմնորոշվելոլ վրա ժամանակ լկորցնելով, շարժվել բավարար արագությամբ։ Մյուս կողմից, այդպիսի կոնսերվատիզմը կարող է կենդանուն կործանման հասցնել։ Հայտնի է միանգամայն հա֊ վաստի մի դեպք, երբ կուտորան, կոտրել է վիզը։ ցատկելով վերջերս չորացած լճակը։ Սակայն եթե մի կողմ թողնենք նման դժբախտ դեպքերը, մակերեսայնություն կլիներ նշավակել կուտորային որպես հիմար կենդանի սոսկ այն պատճառով, որ նա տարածության մեջ տեղափոխվելու խըն– ղիրը ամեն օր վճռում է բոլորովին այլ կերպ, քան մարդը։ Ընդհակառակը, եթե ավելի խոր մտածենք այղ երեւույթի մասին, զարմանալի կթվա, թե որքան տարբեր միջոցներով կարելի է հասնել նույն արդյունքին հենց տարածության մեջ անբասիր կերպով կողմնորոշվելով։ Մի կողմից անմիջական դիտումների միջոցով, ինչպես մենք ենք անում, մյուս կողմից անգիր սովորելով բոլոր հնարավոր պատահականությունները, որոնք կարող են առաջանալ որոշակի տարածքում։
Իմ ջրային սրնչակները զարմանալիորեն հարմարվող դուրս եկան։ Խազերի ընթացքում նրանք հաճախ էին գըր– գըռված, ճռվողյուններով հետապնդում միմյանց, սակայն ես ոչ մի անգամ ականատես չեղա գա զանի կների միջեւ տեղի ունեցող լուրջ ընդհարումների։ Րայց մի անգամ դժբախտություն պատահեց։ Մի առավոտ, ավանդական մաքրությունն անելուց հետո, մոռացա բացել արկղի դռնակը։ Անփութությանս մասին հիշեցի սոսկ երեք ժամ հետո, իսկ դա շատ մեծ ժամկետ է մանր միջատակերների համար նրանց արագ նյութափոխանակության պայմաններում։ Երբ բացեցի դըռ– նակը, կուտորաները դուրս թափվեցին եւ նետվեցին դեպի կերով տաշտակը։ Այղ իրարանցման մեջ նրանք ոտից մինչեւ գլուխ կեղտոտեցին միմյանց։ նազանիկները ծայրահեղ գըր~ գոված էին, եւ, հավանաբար, հատկապես դրանով կարելի է բացատրել ուժեղ մշկու հոտը, որ տարածվեց շրջապատում․ 146
այն պահին, երբ կուտորաները հայտնվեցին ազատության մեջ։ թվում էր, իմ սաները ամենեւին էլ չէին տուժել իրենց երեքժամյա բանտարկությունից։ Համոզվելով ղրանում, ես զբաղվեցի ոլրէշ գործերով։
Սակայն կարճ ժամանակից 9> հետո լսեցի ակվարիումի կողմից եկող անսովոր բարձր ու սուր
ծվոց։ Շտապեցի այնտեղ եւ հանդիպեցի սարսափելի տեսարանի, իմ ինը սրնչակները կենաց֊մահու կռվի էին բռնվել։ Երկու գազանիկ արդեն մեռած էին, մյուս երկուսը սատկեցին նույն օրը, չնայած այն բանին, որ նրանց անմիջապես դրեցի առանձին վանդակների մեջ։ Դժվար է որոշելայդ անսպասելի սարսափելի կռվտուքի պատճառները։ սակայն չեմ կարող չկասկածել, որ կուտորաները անսպասելիորեն կորցնելով իրենց սովորական հոտը, դադարել էին ճանաչել իրար եւ մարտի էին նետվել, ասես խորթ եկվորներ էին հայտնվել նրանց առջեւ։ Կենդանի մնացած չորս գազանիկ– ները որոշ ժամանակից հետո հանգստացան, եւ ես կրկին նրանց միասին դրեցի նախկին ակվարիումի մեջ, չվախենալով նոր թյուրիմացություններից։
Այղ չորս գազանիկները լիակատար առողջ ապրեցին եւս յոթ ամիս։ Հնարավոր է, որ նրանք շատ ավելի երկար կապրեին, եթե օգնականս, որի պարտականությունների մեջ էր մտնում սրնչակներին կերակրելը, մի անգամ չմոռանար այդ մասին։ Ես պետք է կարճ ժամանակով Վիեննա գնայի եւ վերադառնայի երեկոյան դեմ։ Օգնականս, որ միանգամայն պատրաստակամ անձնավորություն էր, դուրս եկավ ինձ ընդառաջ եւ հանկարծ այլայլվեց․ հիշեց, որ չի կերակրել սրնչակներին։ Բոլոր չորսն էլ դեռեւս կենդանի էին, սակայն շատ էին թուլացել։ Նրանք ագահաբար նետվեցին կերի վրա ե այնուամենայնիվ մի քանի ժամվա ընթացքում բոլորն էլ սատկեցին։ Այլ կերպ ասած, նրանք ճիշտ այնպես տարան այդ, ինչպես այն սրնչակները, որոնց ես փորձել էի պահել մի ժամանակ։ Դա հաստատեց իմ կարծիքն այն մասին, որ,
117
նախքան իմ ձեռքն ընկնելը այղ գաղանիկներն արդեն սովորաբար սատկելիս էին եղել։
Յուրաքանչյուր փորձառու կենդանասերի, տուն ի վիճակի է մեծ ակվարիում ձեռք բերել,— ցանկալի է հոսող չրով,— եւ կարող է անհրաժեշտ քանակությամբ մանր ձուկ ու շերեփուկ ճաոեչ, պարտադիր կերպով խորհուրդ կտայի Հրային սրնչակներ պահել։ նրանք պատկանում են այն առավել հաճելի, հետաքրքիր ու նրբաշարժ կենդանիների թվին, որոնց հնարավոր է պահել գերության մեջ։ Տարակույս չկա, որ տւ՚րա^ո աեւասքը ս^ծ ^ոգս Է պատճառում ւ ^ա^ա^րդ^ռոր կուտեն աղառած հում միս (կենդանի կերի աւվորական մ;ո– իւարինող) միմիայն որեւէ ավելի հարմար բանի բացակայության դեպքում եւ չեն կարող երկար ժամանակ ապրել լոկ այղ կերով։ Սակայն ա ւն դեպքում, երբ կատարվի այդ միանգամայն Արոշգկի պահանջը, ձեր սրնչակները ոչ միայն կենդանի ՛՛՛կմնան, ադե կբարգավաճեն, եւ նույնիսկ հնարավոր եմ համարում, որ բազմանան գերության մեջ։
148
․ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ
Զորս թաթեւ՝ո &3՝ա Տետեւաք եՏ իրար․,,
Ռեւյյաոյ Կ ի պ լ ի ս <յ
ղ^զՈաշին ընտանի կենդանին՝ փոքրիկ կիստընտելացտծ շունը՝, որն, անտարակույս, առաջացել է սովորական շնագայլից, հայտնվեց ուշ քարի դարի արշալույսին։ Հավանաբար, Հյուսիսարեւմայան Եվրււպայամ, որտեղ հայտնաբերվել են այդ շների կմախքները, այդ ժամանակ արդեն շնա– ղայլեր չկային, այլ ապրում էր, ամենայն հավանականությամբ, արդեն միանգամայն ընտելացած, այսպես կոչ՛ված, տորֆային շունը։ Ըստ երեւույթին ցցաշեն կ՚աոույցների* դարա՛շրջանի մարդիկ իրենց հետ նրան բերել էին ւ՚ալթիկ ծովի ափերից։
Իսկ ինչպե ս են քարի դարի մարդիկ ընտելացրել շանը։ Շատ հնարավոր է, որ միանգամայն չկանխամտածված կերպով։ Շնագայլերի ամբողջ ոհմակներ, հավանաբար, հետե– վում էին որսով կերակրվող թափառական հորղան1՚յրհն ժա–
1 Շվեյցարացի գիտնական Մ աթթեյի կարծիքով րնտանի շունը աոա~ չացել է ոչ թե շնագայլից (՜ՕյոՏտ 31Մ6ԱՏ,)» այլ գայլից (՜ԸցաՏ ԱւթԱՏք․ ուսումնասիրելով այդ տեսակների քրոմոսոմները, Մաթթեյը եկավ այ& եզրակացության, որ շնագայլի օրգանիզմի բջիջներում պարունակվում ք 74֊ական քրոմոսոմ, այն ժամանակ, երթ գայլերի եւ շների մոտ հայանա– բերված է 78֊ական։ Այդպիսի հանգամանքների առկայությամբ հազիվ թե հնարավոր լինի շնագայլի եւ գայլի բեղուն հիբրիդներ ստանալ։
2 Ցցաշեն կառույցներ ֊ նոր քարի դարի կամ նեոլիթի դարաշրջանի (6—2 հազ․ տարի մ․ թ․ ա՛) բնակավայրեր։ Կառուցվում էին ցցերին հենված տախտամածերի եւ լճերի վրա, ճահճուտների մեչ կամ ծովափինէ Նեոլիթյան շրջանի ցցաշեն կառույցները հայտնի են Շվեյցարիայամ (Յյոլ– րիիւյան լճի վրա), Գերմանիայում եւ Իտալիայումէ Մեղ մոտ հայտնաբերված են Վոլոգդայի մարզում, Ծոդլոն գետի վրա։
ա
\
մանակակից շների Արեւելքի պարիաների պես, արարածներ, որոնց մասին ոչ ոք չի կարող որոշակիորեն ասել դրանք վայրենացած ընտանի շնե ր էին, թե ընտելանալու առաջին քայլերն անող վայրի կենդանիներ, որոնք թրեւ էին գալիս վաղ քարի դարի մարդկանց բնակավայրերի 2ոլՐ2Ը> Մեր նախնիները նույնքան քիչ էին տրամադրված այդ լեշակեր՛ ների դեմ, որքան Արեւելքի ժամանակակից բնակիչները, իրենց անհոգ ապրելակերպի պայմաններում, քիչ միջոցներ են ձեռնարկում իրենց շրջապատի թափառական շների դեմ։ Հի֊ քավի, քարի դարի որսորդը, որի համար խոշոր գիշատիչները լուրջ սպառնալիք էին, միանգամայն հարմար էր գտնում, որ իր ճամբարը պաշտպանվում է շնագայլերի օղակով, որոնք վայրի հաչոց են բարձրացնում այն պահին, երբ մոտենում է թրատամ վագրը կամ դիակապտությամբ զբաղվող քարայրաբնակ արջը։ ՚1
Վաղ թե ուշ, այնուամենայնիվ շունը դադարեց սոսկ ժամապահ լինելուց, նա դարձավ մարդու օգնականը նաեւ որսի ընթացքում։ Շնագայլերի ոհմակները, որ վարժվել էին ուղեկցել որսորդին, հույս ունենալով օգտվել նրա զոհի դեն նետված փորոտիքից, որսորդի ետեւից վազելու փոխարեն) սկսեցին վազել առջեւից․ նրանք սկսեցին հետապնդել, նույնիսկ հալածելով ուժասպառ անել որսին։ Շատ հեշտ է պատկերացնել, թե ինչպես այդ նախապատմական շների մեջ իրենց համար բոլորովին նոր հետաքրքրություն զարգացավ խոշոր գազանների նկատմամբ։ Առաջ շնագայլերը պետք է որ հետաքրքրության ցուցաբերած չլինեն եղջերուների կամ վայրի ձիերի հոտերի նկատմամբ, քանի որ այդ գիշատիչները չէին կարող հուսալ, թե կսպանեն եւ կհոշոտեն այդքան խոշոր մի որսի։ Սակայն այնքան էլ դժվար չէ ենթադրել, որ այն բանից հետո, երբ շնադայլերին հաճախ էին բաժին ընկնում այդ կենդանիների փորոտիքն ու մարդու կողմից չօգտագործված ուրիշ պատառներ, նրանց համար կարող էր ազդակ առաջանալ հեւտապնդելու սմբակավորների նախրին, որի հոտը համեղ կերի մասին էր հիշեցնում նրանց։ Շնային յուրօրինակ հանճարի փա յլատակմ ամ բ նրանք նույնիսկ կարող էին «ըմբռնել» մի նոր հնարավորություն սեփական ցանկությամբ որսորդի ուշադրությունը հբավիրել հետքերի 150
վրա։ Շները զարմանալիորեն արագ են պատկերացնում, թե երբ կարող են դիմել ուժեղ բարեկամի օգնությանը։ Հորս ընդհանրապես բավական երկչոտ ֆրանսիական փոքրիկ բուլդոգը խիզախորեն հարձակվում էր յուրաքանչյուր պատահած շան վրա, երբ գտնվում էր իր բարեկամ հսկայական նյուֆաունդլենղի ընկերակցությամբ։ Եվ ես չափազանց ին– տելեկտուալություն չեմ վերագրում սահմանափակ լախկա– լաշներին, երբ ենթադրում եմ, որ նրանք սովորել են հետապնդել ու հաչելով խոշոր կենդանիների տեղը @ոլյց տալ առանց մարդու կողմից հատուկ մարզվելու»
Այն միտքը, որ շան ու մարդու միջեւ եղած բազմադարյան պայմանագիրը «կնքվել» է միանգամայն կամավոր կերպով եւ առանց այս կամ այն կողմի որեւէ հարկադրանքի, արտակարգ հաճելի է ինձ համար, եւ նույնիսկ ուրախալի։ Մ՛նացած ընտանի կենդանիները Հին աշխարհի ստրուկների պես բոլորը տան ծառաներ էին դառնում սոսկ յուրովի բանտարկությունից հետո, թերեւս բացառությամբ կատվի։ Քանզի կատուն, ըստ էության, ընտանի կենդանի չէ, եւ նույնիսկ մեր օրերում նրա հիմնական գրավչությունը կայանում է նրանում, որ նա երբեք եւ ոչ մեկի կապված չէ։ Ո չ շունը, ո չ էլ կատուն ստրուկ չեն, սակայն միայն չանը կարելի է կոչել ընկեր, ծառայող, ենթակա, բայց եւ այնպես՝ բարեկամ։ Աստիճանաբար, հարյուրամյակների ընթացքում «շների լավա* դույն ընտանիքներում» սովորույթ է դարձել որպես շների ոհմակի առաջնորդ ընտրել ոչ թե շանը, այլ մարդուն։ Եբ» բեմն այդ առաջնորդը լինում էր մարդկային ցեղապետը» նույնիսկ հիմա շատ շներ, հատկապես անհատականություն ունեցող ուժեղ խառնվածքի տեր կենդանիները, հակում են ցուցաբերում իրենց տերը համարելու հենց ընտանիքի հորը» Մարդուն ենթարկվելու ավելի բարդ խառնվածք կարելի է տեսնել լայկաների եւ նրանց պես պրիմիտիվ տեսակների մեջ։ Երբ այդպիսի շատ շներ են հավաքվում, նրանցից մեկը դառնում է առաջնորդ, իսկ մնացած բոլորը հավատարմորեն ու նվիրվածությամբ ենթարկվում են միմիայն նրան։ (էսա էության, հենց այդ առաջնորդն էլ հանդիսանում է մարգա․ բարեկամը, իսկ մնացածը, եթե կարելի է այդպես ասեի առաջնորդի շներն են։ Ջեկ Լոնդոնի գործերում կարդալով
151
միեւնույն սահնակի Լծասարքին պատկանող շների կյանքի խիստ ճշմարտացի նկարագրությունը, հանգում ես այն եզրակացության, որ նման փոխհարաբերությունները սկզբունք է։ Շատ հավանական է, որ հենք այղպիսին էին այդ փոխհա֊ րաբերությունները նաեւ շնագայլերի՝ քարի դարի շների ոհմակում։ Հետաքրքրական է, որ ժամանակակից շներից շատերը լեն գոհանում շուն֊առաջնորդով եւ ձգտում են որպես առաջնորդ դտնել մ արդուն։
Լավ շունը ինքն է ընտրում տիրոջը, եւ դա առավել զարմանալի ու անհասկանալի ֆենոմեններից մեկն է։ Շատ արագ, հաճախ մի քանի օրվա ընթացքում շատ ավելի խիստ կապվածություն է առաջանում, քան այն բոլոր կապերը, որ երբե– վիցե առաջացել է մարդկանց միջեւ, Հենց այո մասին է ասել Վորղսվորդը,
… Սարսափի աժը
Մարդկային բոլոր զգացումներից վեր է։ ՚>ձ
Յուրաքանչյուր մտերմական կապ կարող է այս կամ այն
կերպ խզվել, բայց միայն ոչ իսկապես հավատարիմ շան սերը։ ինձ հայտնի բոլոր շներից ամենանվիրվածները եղել են նրանք, որոնց երակներում հոսել է ոչ միայն շնագայլի, այլեւ գայլի բավականաչափ արյուն։ Հյուսիսային գայլը ժամանակակից շների միայն մի քանի տեսակների նախահայրն է, որոնք հետագայում խաչասերվել են արդեն ընտելացած շնագայլերի հետ։ Վարքագծին վերաբերող վերջերս կատարած հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ չայն տարածում գտած այն կարծիքին, թե գայլը, որպես ցեղատեսակների մեծ մասի նախահայր, կարեւոր դեր անի, հակադրվում է այն, որ եվրոպական բոլոր շները, ի թիվս սրանց նաեւ ամենախոշորները, ինչպիսիք են դանիական գամփոներն ու խաշնապահ
152
դները, ըստ էության, զտարյուն շնա գայլեր են։ Եթ֊ե նրանը եռակներում գայլի արյուն է հոսում, ապա ամենալնչին քանակությամբ։ ՛Գայլին արյունակից ժամանակակից շներից առավել զտարյունները Ամերիկայի բեւեռային շրջանների ոոոշ ցեղատեսակներն են, մալեմ ուտն,՛․րը, էսկիմոս յան լայկաները եւ մի քանի այլ տեսակներ։ Գրենլանդիայի էսկիմոս֊ ւան շներ–; նույնպես շնագայլի սոսկ աննշան քանակությամբ հատկանիշներ անեն, մինչդեռ լապլանդական շները, ռուսական ու գերմանական լայկաները, ինչպես նաեւ չինական չաու– •աուները որոշակիորեն իրենց կազմվածքում շնա գայլերից ավելի շատ բան ունեն։ Սակայն նրանց մեջ կա նաեւ Հ,սռա– վոր նախնիներից անցած գայլային արյան որոշ բաժին։ Նրանք բոլորն էլ անեն բարձր այտոսկրեր, նեղ աչքեր եւ թե– թեւակիորեն վեր ցցված քիթ, մի բան, որը գայլի մռութին հատակ արտահայտություն է հաղորդում նրանց կերպարանքին։ Մյուս կողմից, հիշատակված տեսակներից մի քանիսը, անտարակույս, շնագայլերից սերած լինելու կնիքն են գրում, հատկապես շինական չաոլ֊չաունեըը՝ իրենց փառահեղ մոր– թու հրաշեկ նրբերանգներով։
«Պայմանագրի կնքումը»՝ շանը վերջնականապես իր միակ տիրոջ վրա հաստատելը, իսկական գաղտնիք է։ էա կատարվում է միանգամայն անսպասելիորեն, տառացիորեն մի քանի օրվա ընթացքում, հատկապես զտարյուն ցեղի շների ձագերի դեպքում։ Շան ամբողջ կյանքի այդ առավել կարեւոր իրադարձությունը տեղի է ունենում ((ընկալունակության» հատուկ շրջանում, որը շնա գայլերին արյունակից շների ՝։ա– մար ընդգրկում է նրանց կյանքի աոաջին աթից տասնութ ամիսները, իսկ գայլերի սերնդի համար՝ շուրջ վեց ամիսը։
Տիրոջ նկատմամբ շան հիրավի անխախտ նվիրվածությունը ծագում է երկու միանգամայն տարբեր սկզբնաղբյուր
ա
Հ*#
րիցէ Մի կողմից ոչ այլ ինչ Է, եթե ոչ խոնարհ ենթարկվածություն, որ յուրաքանչյուր վայրի շուն ցուցաբերում Է ոհմակի առաշնորդի հանդեպ։ Այդ հնազանդությունն Էլ գրեթե ա֊ ռանց կական փոփոխության այժմ փոխադրվում Է մարդու հետ ունեցած հարաբերություն։ Առավել վաղ ընտանի դարձած շների դեպքում դրան ավելանում Է կապվածության միանգամայն նոր ձեւ։
Ընտանի կենդանիներին իրենց հեռավոր նախնիներից տարբերող հատկանիշների մեծամասնությունը առաջանում Է այն պատճառով, որ մարմնակառուցվածքի ու վարքագծի շատ առանձնահատկություններ, որոնք երեւան Էին ղալիս վայրի նախնիների մեջ սոսկ վաղանցիկ կերպով, պատանության շրջանում, նրանց ընտանի դարձած սերունդները կրում են ամբողջ կյանքում։ Կարճ մազածածկը, ոլորուն պոչը, գմբեթաձեւ գանդը, կախ ընկած ականջներն ու լուրջ մռութը բղլոր այս արտաքին գծերը, որոնք այդքան բնորոշ են ընտանի շատ ցեղատեսակներին․ ըստ Էության, ինֆանտի՚ային հատկություններ են։ Րնչ վերաբերում Է վարքագծին, ապա դրա պատանեական դրսեւորումներից մեկը, մի բան, որ մշտական Է դարձել մեր շների համար, անհատական սերտ կապվածությունն Է։ Հենց այն կապվածությունը, որ նրանց վայրի նախնիների ձագերը տածում Էին իրենց մոր նկատմամբ եւ որը անհետ չքանում Էր հասուն տարիքում, իսկ իսկապես քաղաքակիրթ շների մոտ պահպանվում Է ամբողջ կյանքի ընթացքում որպես նրանց բնորոշ հոգեկան առանձնահատկություն։ Եվ այն, ինչ սեր Էր մոր նկատմամբ, արդ փոխակերպվում Է կապվածության մարդ֊ տիրոջ նկատմամբ։
Այսպիսով, մի կողմից՝ վաղեմի ժամանակներից ի վեր անփոփոխ եւ սոսկ ոհմակի առաջնորդից տիրոջը փոխանցված հոտային լոյալություն, մյուս կողմից մանկական բո ւռն սեր ահա շան նվիրվածության քիչ թե շատ անկախ երկու սկզբնաղբյուր։ Գայլերին եւ շնագայլերին արյունակից շների խառնվածքների միջեւ եղած կարեւոր տարբերությունը կայա–, 154
նում Է նրանում, որ այդ երկու սկզբնաղբյուրը միեւնույն ուժով ,ի դրսեւորվում նրանց մեջ։ Գայլերի կյանքում օրենքներն անհամեմատ ավելի մեծ դեր են խաղում, քան շնագայլերի։ Այն ժամանակ, երբ շնագայլը, ըստ Էության, իր համար սահմանափակ տարածք ապահովող միայնակ որսորդ Է, գաւչերի ոհմակը սնունդ Է հայթայթում հյուսիսային անտառների վիթխարի տարածքներում որպես մի ինքնամփոփ, համերաշխ հրոսակախումբ, որի յուրաքանչյուր անդամը պատրաստ Է պաշտպանել մյուսին ընդհուպ մինչեւ մահ։ Ես բոլորովին Էլ այն լայն տարածում գտած կարծիքին չեմ, թե նույն ոհմակին պատկանող գայլերը կարող են հոշոտել միմյանց։ ՉԷ որ ոչ մի պարագայում, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ սովամահ լինելու վտանգ Է սպառնում, միեւնույն սահնակին լծված շները ընդունակ չեն այդ արարքին։ Եվ սոցիալական այդ արգելակիչը ստոլյգորեն մարդը չի ներմուծել շների փոխհարաբերությունների մեջ։
Զսպվածություն եւ ամեն գնով իրար պաշտպանել,— ահա այն հատկանիշները, որոնք երեւան են գալիս գայւից սերած առավել զտարյուն շների խառնվածքում, եւ բարենպաստ կերպով տարբերում են նրանց շնագայլերի սերունդներից։ Առաջինները հաճույքով ողջունում են յուրաքանչյուր պատահական մարդու եւ պատրաստ են հետեւելու ամեն մեկի, ով կբռնի իրենց վզափոկը։ Ընդհակառակը, գայլից սերած շունը, մի անգամ հավատարմության երդում տալով որոշակի տիրոջ, մեկընդմիշտ կմնա միմիայն նրան նվիրված։ Ոչ մի անծանոթ, բացի շան բրդոտ պոչի անփույթ շարժումից, ուրիշ ոչ մի բանի չի արժանանա։ Եվ եթե մի անգամ ճանաչել եք գայլային ծագում ունեցող միասեր շան նվիրվածությունը, սովորական շնագայլից սերած շան ընկերակցությունը երբեք չի գոհացնի ձեզ։ Դժբախտաբար, գայլի
սերունդների հրաշալի հատկանիշներին ՏՀ«՝""․~ …։Հ 1 |
• հակադրվում են նրանց որոշ թերու– ՝՝ ՝՛""՝"* ^յ
թյունները՝ մի մարդու անքակտելիորեն ձ ․ •<»*
նվիրված լինելու անմիջական հետե– 2 Լ , ՝ ՞ւ>–^«* | Վանքը, ․վ է^* ՝**
159
1–՚>
էի"՛․․
\ ՝․ էլ չխոսենք այն մասին, որ հա–
I 1 ՝\ սուն տարիքում գնված– գայլին արյոլ–
■ I ՝ նակից շունը երբեք չի դաոնա ձերը։ է 1 Սակայն ավելի վատն այն Է, երբ գոգ
\ ստիպված եք բաժանվռլ արդեն ձեզ
, || պատկանող կենդանուց։ Շունը հողե֊
Հպես անկայուն Է դառնում , չի ենթարկ– վում ոչ ձեր կնոջո, Ո1 Էլ եոեխաներին, վշտից բարոյական անկում Է ապրում՝ I հասնելով մինչեւ թափառական բակա–
■ է պան շան աստիճանի եւ, զանցանք զան՛ցանքի ետեւից գործելով, ամայացնում շրջակա ամբողջ շրջանը։ Ւացի ղրանից, այն շունը, որի մեջ գերակշռում են գայլից ժա֊ ռանգած հատկանիշներդ, չնայած իր անսահման նվիրվածությանն ու սիրուն, երբեք լիովին չի ենթարկվի։ Նա պատրաստ Է մեռնել հանուն ձեզ, սակայն չի զիջի ձեզ։ Համենայնդեպս, ինձ երբեք չի հաջողվել վերջնականապես հնազանդեցնել այղ շներից ոչ մեկին։ Թերեւս ավելի լավ դաստիարակը կարողանա մեծ հաջողությունների հաււնել։ Այգ իսկ պատճառով, հազվադեպ կարելի Է տիրոջ կողքից հնազանդորեն քայլող, առանց վզաթոկի շուն տեսնել քաղաքում։ Անտառում, գտնվելով գայլին արյունակից շան հետ միասին, նրան չեք կարող ստիպել, որ չհեռանա ձեր կողքից։ Լավագույն բանը, որին նա ընդունակ Է, տիրոջ հետ աննշան կապ հաստատելն Է։ Շունը հազվադեպ մոտ Է վագում, դրանով իսկ մեծ պատվի արժանացնելով ձեզ։
Այլ բան Է շնա գա ղի ց սերած շունը։ Վաղուց ընտանի դարձած լինելու պատճառով ինֆանտային սերը դերիշխում Է նրա մնացած բոլոր զգացումների վրա, որը եւ բարեհարմար ու հաճելի ընկեոտկից Է դարձնում այդ կենդանուն։ 7՝աի լերի սերնդի հպարտ ու արի լոյալութ$ան փոխարեն, որն այնքան հեռու Է լիակատար հն աղան ռութ քուն լինելուց, շնագայլից սերված շունը ստրկական սլաարա ս տակամ աթյամր Է վերաբերվում ձեւր օրվա ու գիշերվա յուրաքանչյուր ժամ, վայրկյան կարգադրության Է սպասում, պատրաստ Է կատարելու ձեր յուրաքանչյուր հրամանը։ Երբ զբոսանքի եք գնում շնագայլին արյունակից զտարյուն ցեղական շան հետ, առանց 158
նախնական վարժեցման նա կարող Է մըշ– էոապես ձեր մոտ լինել, գտնվելով միշտ նույն դառավզում, ետեւում կամ կողքին, ն՛՛րա զգա ցորեն իր վազքը համաչափելով ձեր քաղվածքի արագությանը։ Եթե կա– ոեւհ է ա֊՚՚պհս
կութ
ւսձ կանչին ոչ միայն ոստ ի
ասդ
Ւ․ հո
։աահա յտվել, նա հնա–
եւ ս՚ոէ՚սդանըում Է
: : ռ
ցանկության կամ ձեր հարկադրանքի, աղ նրա համար, որ նա սսէեղծվեւ Է, որպեսզի հնազանդվի։ (կ՚յյան րս՚ոձրաձայն եք կանչում նրան, ։․:յնքան սիրով Է մոտ մա
Հ֊–
Տինչղե,
՚֊յ–
էյ
իրադրությունում գայլային ցեղի
շ՛՛՛՛եր կարող Է ե անպատասխան թողնել նույնիսկ սպառնալից բղավոցները, հեռվից սոսկ բարեկամական ուշադրության որեւէ նշանով ձեզ պատվի ար՛ժանացնելով։
Սակայն ի հակակշիռ այղ պաաեհ ու հաճելի հատկանիշների, շնագա ւլերի սերունդների մ եք, դժբախտաբար, կան նաեւ այլ, տիրոջը շատ ավելի անհաճո գծեր, որոնք նույնպես այդ կեն գանին երի մինչեւ կյանքի վերքը տեւող ինֆանաիլության հետեւանքներն են հանդիսանում։ Քանի որ երիտասարդ շունը մինչեւ որոշակի տարիք «թաբու» է տ ես ակի մյուս առանձնյակների համար եւ ոչ մի դեպքում հարձակման ու խա– ծոոների չի ենթարկվում համեմատաբար ավելի մեծահասակների կողմից, նա այդպես էլ մնում է մեծ մանուկ, ուստի հաճախ անչափ դյուրահավատ է ու բա՛րեկամական յուրաքանչյուրի նկատմամբ։ Վատ ռաստիարւս՚լություն ստացած երեխայի պես, որը պատրաստ է ամեն մի մեծահա՛սակի «քեռի» կոչեի այդ․ քները հավասարապես շոյիչ վերաբերմունք են ցուցաբերում թե մարդկանցդ թե կենդանիների նկատմամբ՝ ցանկություն ունենալով խաղալ նրանց հեա\ Եվ եթե այդ պատանեկան հակումը ո– րոշակիորեն պահպանվում է նաեւ առնական դարձած կենդանու մեջ, այդ դեպքում զարգանում է ծայրահեղ տը~ հաճ շնային խառնվածք, ավելի ճիշտ,
157
՚։""՝7/Խ՛
ընդհանրապես խառնվածքի բացակայություն։ Ամենավանո– ղը իսկական «շնային» հնազանդությունն է, այդ բառի ամե– նավատ իմաստով,– որ, ամեն պատահական մարդու մեջ «քեռի» տեսնելու վարժվածի նման, կենդանին ի հայտ է բերում յուրաքանչյուրի նկատմամբ, ով Փաղաքշանքով է վարվում իր հետ։ Այդպիսի շան մեջ բարեկամասիրության խաղային փոթորիկը իսկույն փոխակերպվում է ստորաքարշ քծնանքի։
Մենք բոլորս էլ ծանոթ ենք շան այդ տիպին, որը լգիտե այն երջանիկ միջինը, որ գոյություն ունի ուրախ ցատ– կըրաումների եւ մեջքի վրա ստորաքարշորեն շրջվելու միջեւ, երբ բոլոր չորս թաթերն էլ ճոճվում են օդում։ Տանտիրուհուն վիրավորելու ռիսկի դիմելով դուք գոռում եք կատաղած շան վրա> որը թաթերով կեղտոտում է ձեր հագուստը եւ ոտքից գլուխ մազոտում ձեզ։ Զայրացկոտ ճիչ լսելով, շունը, ներողամտություն հայցելով, իսկույն շրջվում է մեջքի վրա։ Այժմ դուք շոյող տոնով եք խոսում նրա հետ, որպեսզի գոհունակություն պատճաոեք տիրուհուն, եւ, հո՛պ, մի ակնթարթում ոտքի թռչելով, գազանիկը սկսում է լիզել ձեր դեմքը եւ կրկին իր մուզերը թողնում ձեր տաբատի վրա։ (էստ էության ամեն մեկին պատկանող այդպիսի շանը հեշտությամբ կարելի է գողանալ, քանզի նա վստահում է բարեկամաբար իրեն դիմող յուրաքանչյուր անծանոթի։ ք։այց եթե դուք այդքան հեշտությամբ կարող եք վերցնել իմ շանը, խնդրեմ,
տեր դարձեք նրան։ ;
Իմ ճաշակին չեն համապատասխանում նույնիսկ առավել գրավիչ ու գեղեցիկ կազմվածք ունեցող որսորդական շները, որոնց «կախ ընկած ականջները սրբում են վաղօրդյան ցողը», քանզի դրանց մեծամասնությունը պատրաստ է հետեւելու ամեն մի հրացանավորի։ Ենթադրվում է, որ 158
նրանց օգտակարությունը հենց այղ ունակության մեջ է կայանում տեր ճանաչել յուրաքանչյուր որսորդի։ Սակայն դա այդպես չէ։ 9ի կարելի գնել կատարելապես վարժեցրած շուն, չի կարելի նաեւ շանը հանձնել պրոֆեսիոնալ մարզիչի դաստիարակությանը։ Հասկանալի է, որ շունը կարող է դաստիարակվել սոսկ այն մարդու կողմից, ով վայելում է նրա բացարձակ ւխտահութչունն ու հնազանդությունը։ Եթե ձեր սանին հանձնում եք մարզիչին, դրանով իսկ անմիջապես կանխորոշում եք նրա նվիրվածության բեկվածությունը։ Տիրոջ եւ շան անձնական փոխհարաբերությունները, անտարակույս, խիստ կխզվեն նույնիսկ այն դեպքում, եթե վարժեցնելն ավարտելուց հետո ձեր շունը վերադառնա ձեր նկատմամբ ունեցած իր նախկին կապվածության պես ինչ֊որ բանի։
Եթե համարձակվում եք նույնը կատարել գայլին արյունակից շան հետ, ապա նա կամ իր համառ ամոթխածության պատճառով ոչինչ չի սովորի մարզիչից, կամ էլ նոր դաստիարակին շփոթմունք կպատճառի անհնազանդ ու ագրեսիվ բնավորությամբ։ Իսկ եթե ձեր շանը վարժեցման տաք շատ կանուխ, քանի դեռ նա բացարձակապես նվիրված չէ ձեզ, այղ ժամանակ, ոչ մի կասկած չի կարող լինել, կենդանու սերը անբաժանելիորեն կնվիրվի մարզիչին։ Ահա թե ինչու ոչ մի դեպքում չի կարելի վերջնականապես վարժեցրած, գայլին արյունակից շուն դնել։ Տիրոջից կտրված շան մեջ, որին նա ընտրել է, վարժեցվածության հետք իսկ չի մնա։ Գայլային ծագում ունեցող շունը կամ մեկընդմիշտ, լիակատար կերպով մեկ տիրոջ է ճանաչում, կամ էլ այն դեպ– քում, եթե տեր չճարի կամ կորցնի նրան, նա կդառնա ան– կանխ ու եսամոլ, ինչպես կատուն, եւ կապրի մարդկանց հետ, սրտագին կապվածության նշույլ անգամ չցուցաբերելով նրանց նկատմամբ։
Հենց այդպիսի վիճակում էր գտնվում հյուսիսամերիկ– յան լծկան շների մեծամասնությունը։ Նրանց հոգեկան խոր հատկանիշները այդպես էլ չէին արթնացվի, եթե Ջեկ Լոնդոնը չհասկանար նրանց եւ նրանց հասու լինելու հ՛նարավորություն չգտներ։ նույնը կարելի է ասել նաեւ միջին եվրոպական որոշ ցեղերի, մասնավորապես, այսպես կոչված, չաու– ների կամ չինական շների մասին, որոնց անտեսում են շատ
159
շնագետներ, եւ չեն սիրում անասնաբույժների մեծ մասը) Հենց ս>յդ շներն էլ հաճախ դառնում են կատուների նման այն իմաստով, որ, եթե նրանց առաջին կապվածությանը գոհացուցիչ չի դառնում, նրանք արդեն ընդունակ չեն նոր սիրո։ Չաուները չափազանց վազ են հավատարմության անխախտ երդում տալիս տիրոջը։ Շնագայլերին արյունակից շների մեջ այդպիսի ուժեղ ու հավատարիմ խառնվածքով գրեթե ոչ մի տեսակ չկա։ Իացառություն են կազմում, թերեւս, սոսկ էրղելտերյերներն ու էլզասյան շները, որոնց սերը այլեւս չի կարող նվաճել նոր տերը, թեեւ կենդանու մի տարին նույնիսկ չի լրացել։ Սակայն եթե դուք ուզում եք վստահ լինել չաուի կամ գայլից սերած մի այլ կենդանու անխախտ հավատարմությանը, ապա պետք է նրան մեծացնեք ամենավաղ հասակից։ Ձաուների վերաբերյալ ունեցած իմ երկարատեւ փորձից ելնելով, այդ տեսակի ձագերին պետք է դաստիարակել չորս, ամենաշատը հինգ ամսական հասակից։ Եվ գա այնքան էլ մեծ զոհողություն չէ ձեր կողմից, ինչպես կարող էր թվալ, քանզի այդ կենդանիները հակվածություն ունեն ընդունել տնային մարզումը շատ ավելի վաղ հասակում, քան շնագայլերին արյունակից շները։ Հիրավի, մաքրասիրության նկատմամբ ունեցած կատվային բնազդը գայլային ծագում ունեցող շների առավել հաճելի առանձնահատկություններից մեկն է։
Շների բազմապիսի խառնվածքների այս բնութագրությունից ընթերցողը, հավանաբար, կեզրակացնի, որ իմ հա–
, մակրանքը բացառա–
, Ր\
պես գայլի սերունդների կողմն է։ Գայլին արյունակից ոչ մի շուն չի կարող այդպիսի անվերապահ հը– նազանդություն ցուցաբերել իր տիրոջնը– կատմամռ, ինչպես
անզուգական էրդել– տերյերը։ Հասկանալի է> ՈՐ շնագայլերի
160
սերնդի մեջ չենք հանդիպի գիշատիչ գազանի այն աղ֊ նըվաբարո հատկանիշներին, որոնք յուրահատուկ են գայլին արյունակից շանը, հպարտ խորթացածություն օտարների հանդեպ, անսահման սեր տիրոջ նկատմամբ, եւ միաժամանակ զսպվածություն այդ հիրավի խոր զգացման դրր֊ սԱորմամբ։
Պարզվում է, որ կարելի է զուգակցել շների ցեղի այգ երկու խոշոր խմբերի հատկանիշների կոմպլեքսները։ Իհարկե, հազարամյակներ ավելի վաղ րնտանեացած շնագայլերի սերնդի բոլոր լավագույն հատկանիշները պատվաստել գայլային ծագում ունեցող կենդանուն, անիրագործ ելի խնդիր է շնագետների համար։ Սակայն կա մի այլ ճանապարհ։
Սի քանի տարի առաջ ես եւ կինս ձեռք բերեցինք մեկական շուն։ Ես արդեն ճարելի էի այս գրքում հիշատակված էլզասյան էգին Տիտոյին, իսկ կինս՝ չաու ցեղի Պիզի անունով մի էգ։ Երկու շունն էլ իրենց նախորդների տիպիկ ներկայացուցիչն էին, շնագայլի ու գայլի դասական սերունդ։ Եվ դա պատրվակ դարձավ մեր ընտանիքում տեղի ունեցոդ մրշ– տական վեճերի համար։
Կինս սկսեց ջղայնանալ ինձ վրա այն բանի համար, որ Տիտոն չափազանց աշխույժ էր ողջունում մեր ընտանիքի բարեկամներին, այն բանի համար, որ իմ շունր սիրում էր վազվզել ջրափոսերի մեջ, իսկ հետո, ամբողջովին ցեխոտված, սլանում էր մեր լավագույն սենյակներում, այն բանի համար, որ Տիտոն հաճախ էր վշտացնում մեզ, խախտելով հիգիենայի կանոնները, երբ պատահում էր, որ մոռանում \լամ ժամանակին բակ չէին թողնում նրան։ Մի խոսքով, նա հարյուրավոր մանր հանցանքներ էր գործում, որ գազին արյունակից շունր ոչ մի դեպքում թույլ չէր տա։ Ւացի այգ, կնոջս դուր չէր գալիս, որ Տիտոն անձնական կյանք չուներ,
161 11 էա֊ենցԿ․ Ա․
որ նա սոսկ աիրոջ անհոգի ստվերն էր։ Իսկ տեսնել, թե ինչպես է նա ամբողջ օրր սեղանի մոտ պառկած, աղերսանքի արտահայտությունն աչքերում սպասում հերթական զբոսանքին գա, կնոջս քառերով, չափազանց խիստ փորձություն է մարդու նյարդերի համար… Ատվե՛ր։ Անհոգի՜։ Իսկ չէ որ եիտոն հենց շան հոգու մարմնացումն էր։ Ես նայն դրամով հատուցեցի կնոջս։ ԷՏրքան որ կարող եմ դատել, չպետք Է ւդահել այնպիսի շուն, որին ակնհայտորեն ռիսկի դիմելով պիտի զբոսանքի տանես։ Չէ որ շունը ստեղծված է նրա հա֊ մար, որ ենթարկվի տիրոջը։ Իսկ Պիգին, չնայած միասերի իր հրաշալի հատկություններին, անտառ ընկնելուն պես, փախ֊ չում էր տիրուհուց։ Եղե՞լ է գեթ մի դեպք, երբ կինս շան հետ տուն վերադառնար զբոսանքից։ Նույն հաջողությամբ ինքը կարող էր սիամական կատու պահել, որը շատ ավելի անկախ է, շնից ավելի մաքրասեր եւ, այգ ամենից բացի, չպետք է… կատու ձեւանա։ Պիգին ընդհանրապես շուն չէ։ Ի պատասխան ես միշտ լսում էի, որ Տիտոն նույնպես շան չէ, կամ էլ լավագույն դեպքում կինս վիկտորյան գարաշըր֊ ջանի սենտիմենտալ վեպի ոգուն համապատասխան վիրա֊ վորվածի կեցվածք էր ընդունում։
Այդ ընդհարումները, որոնց կատակային տոնի մեջ կար նաեւ լրջության մասնիկ, հանգեցրին առավել բնական կոմպրոմիսի։ Տիտոյի որդին, որին Բուբի կոչեցի, ամուսնացավ Պիգիի հետ։ Գա կատարվեց կնոջս կամքից անկախ, որն, ինչպես պետք էր սպասել, ուզում էր ղտարյւււն թուլաներ ստանալ։ Աակայն այստեղ նա հանդիպեց անսպասելի մի խոչընդոտի, որն ի հայտ եկավ գայլի ծագում ունեցող շան նոր, մինչ այդ մեգ անհայտ առանձնահատկության էգի իր միակ րնտրյալի նկատմամբ ունեցած ւսմուսնական հավա֊ տարմ ութ յան մեջ։ Կինս Պիգիի հետ շրջեց Վիեննա քի բոլոր փողոցները հույս ունենալով, որ նա վերջիվերջո իր ցեղակից մի տարփածու կգտնի։ Սակա;ն ապարդյուն․ Պիգին մոլեգ֊ նաբար գռմռում էր բոլոր հավակնորդների վրա։ Նա ձգտում էր միայն իր Բուբիին եւ, վերջապես, միացավ նրան։ Ավելի ճիշտ, Բուբին հասավ նրան, կոտրելով փայտե հաստ դուռը, որի ետեւում նրանից թաքցրել էին Պիգիին։
Այդ կերպ առաջացավ էրզա սաչինական շան թուլաների 162
մեր բուծարանը։ Դա պատահեց բացառապես շնորհիվ իր բարեհոգի վիթխարի Բարիի հանդեպ ունեցած Պիգիի հավատարիմ սիրո։ Ընթերցողը երախտապարտ պետք է Ա՛նի ինձ դեպքերի միանգամայն ճշմարտացի շարագրմա)։ համար։ Չեմ թաքցնում, գայթակղություն ունեցա գրելու․ «Գայլերին ու շնագա յլերին արյունակից շների դրական եւ բացասական հատկանիշների մանրակրկիտ վերլուծությունից հետո եկա այն եզրակացության, որ երկու տեսակի լւսվա– գույն հատկանիշները համակցելու համար խաչաձեւման փորձ է անհրաժեշտ։ Հաջողությունը գերազանցեց բոլոր սպասելիքները։ Թեեւ հայտնի է, որ խաչաձեւումը սովորաբար հանգեցնում է ծնողներին հատուկ բացասական հատկանիշների պահպանմանը, սակայն այս դեպքում նշանակալիորեն Հաջողվեց ապացուցել հակա ռակը…»։ Իմ նախաձեռնության հաջող ելքի վերաբերյալ այդ հաստատող դրույթը միանգամայն իրավացի կլիներ։ Սակայն մի անգամ եւս պետք է խոստովա֊ նեմ, որ մնացած բոլորը պատահեց առանց որեւէ նախնական պլանի։
Այժ՛մ մեր հիբրիդային շների երակներում հոսում է էլ֊ ոասյան արյան սոսկ աննշան խառնուրդ, քանի որ իմ երկարատեւ բա ցակա յութ յան րնթացքում կինս երկու անգամ խաչաձեւել է Պիգիի ու Բուբիի սերունդը զտարյուն չաուի հետ։ Դա անխուսափելի էր, քանզի հակառակ դեպքում հարկադրված պիտի լինեինք կրկին նրանց ամուսնացնել իրար հետ, եւ կդառնայինք արյունապղծության մեղավորներ։ Սակայն նույնիսկ հիմա Տիտոյի հոգեկան հատկությունները միանգամայն հստակորեն են արտահայտվում։ Մեր շները շատ ավելի բարյացկամորեն ու շատ ավելի հեշտությամբ են ենթարկվում վարժեցման, քան զտարյուն չաուները, թեեւ սոսկ խոշոր մասնագետի աչքը կարող է նրանց արտաքինում էլգասյան շների առանձին գծեր տեսնել։ Ես մտադիր եմ այսուհետեւ էլ բազմացնել պատերազմի տարիներին բարեհաջող կերպով դիմացած այգ խառնածին ցեղը, որպեսզի կենսագործեմ իդեալական խառնվածք ունեցող շներ ստանալու իմ պլանը։
Հարց է առաջանում՝ արժե՝ արդյոք շների մի ցեղ ես ստեղծել, երբ արդեն այդքան գոյություն ունի։ Ինձ թվում է այո։ Մեր օրերում մարդու համար շունը գլխավորապես
163
յ
հոգեբանական արժեք ունի, եթե մի կողմ թողնենք շների ուտիլիտար օգտագործման բնագավառներր, օրինակ ոստի֊ կանական աշխատանքներում եւ սպորտում։
Շանս պատճառած բավականությունը շատ հակամետ է այն ուրախությանը, որ պատճառում են մեր քաղաքամերձ զբոսանքներն աշխուժացնող ագռավները, գորշ սագերն ու մյուս վայրի կենդանիները։ Ինձ թվում է, հենց նրանք են մեզ օգնում վերադառնալու դեպի ենթագիտակցական այն ամենագիտությանը, որ մենք բնություն ենք կոչում ։ Ին, որ ժամանակ մենք խզել ենք բնության հետ ունեցած մեր կապը, եւ․ գա եղել է այն զոհողությունը, որով մարդկությունը հատու֊ ցել է իր կուլտուրայի եւ քաղաքակրթության փոխարեն, որ֊ պեսզի կամքի ուրույն ազատություն ձեռք բերի։ Սակայն կորուսյալ դրախտի նկատմամ բ ունեցած մեր ձգտումը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այղ խզված կապերը վերականգնելու են֊ թագիտակցական մի փորձ։
Այդ իսկ պատճառով ինձ պետք է մի շուն, որը ոչ թե մոդայիկ երեւակայության արգասիք լինի, այլ լիարժեք մի կենդանի, ոչ թե դիտական որոնումների արդյունք կամ շնա֊ բուծական արվեստի հաղթանակ, այլ չայլասերված հողով բնության զավակ լինի։ Իսկ վերջին արժանիքով, ղժբախ֊ տարար, ցեղական շներից միայն շատ քչերն են աչքի ընկ֊ նում, եւ շատ ավելի քիչ այն ցեղատեսակները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ «նորամողայիկ» են դառնում, քանզի չափազանց շատ ուշադրություն են գրավում իրենց արտաքին նշանների հանդեպ։ Այդ ցեղատեսակի յուրաքանչյուր կենդա֊ նի, ենթարկվելով զուտ արտաքին կատարելագործման, միաժամանակ կրում է նաեւ հոգեկան ու մտավոր կորուստ։ Իսկ ես ուզում եմ հակառակ արդյունքի հասնել։ նպատակս է ստեղծել շան արժանիքների հոգեբանական իդեալական մի համակցում։ Հույս ունեմ ստանալ շան մի տեսակ, որը կարողանա իր ներկայությամբ լրացնել այն, ինչ հատկապես պակասում է մեծ քաղաքին կապված խեղճ, քաղաքակիրթ մարդուն։
Եկեք կանգ առնենք այդ տեսակետի վրա եւ դադարենք մեզ խաբելուց, ասելով, թե շունը մեր տունը հսկելու հա–
164
մար է պետք մեզ։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա, գտնվելով օտար ու անհրապույր քաղաքներում, ընկերակից շան խիստ կարիք եմ զգում։ Եվ միայն նրա ներկայությունն է, որ օգնում է ինձ խիստ ներքին հանգստություն զգալ, մի հանգստություն, որը սովորաբար ստանում ես մանկական հիշողություններից կամ էլ հարազատ վայրերի մասին մտածելով, լինի դա Կապույտ Դանուբը, թե Դոլվրի ճերմակ ապառաժները։ Մեր կյանքի գրեթե կինեմ ատոգրաֆիականորեն արագ ընթացքի պայմաններում ժամանակակից մարդը երբեմն ցանկություն է ունենում զգալ, որ դեռեւս ինքն իր հետ է մնացել։ Եվ ոչինչ նրա համար ավելի հաճելի հատուցում չի կարող լինել, որքան «ետեւից ընթացող չորս ոտքերը»։
«Սէ»
11
ՄՇՏԱԿԱՆ ԿԵՆՎՈՐՆԵՐԸ
Քա&ի դեո աժ ռւՏենք մեր ձեռքերում նամաո, Մեքտք արարենք պ|տաի ապագայի Տամար;
Վոոլսւ|էւրտ։ Մտորումներ,
էք^շնանային քամին տարերքի երգեր էր սուլում բուխարու ծխնելույզում, աշխատասենյակիս լուսամուաի տակի Հնամենի եղեւնիները անհանգիստ ճոճում էին ճյուղերն ու այնքան բարձրահունչ արձագանքում խմբերգին, որ նրանց թախծալի մեղեդիները ներս էին թափանցում լուսամուաի կրկնակի ապակիների միջով։ Հանկարծ մի դյուժին շրջահոսուն սեւ գնդակ կտրեց անցավ պատուհանի շրջանակի մեջ ամփոփված երկնքի պատառիկով։ Դրանք քարերի պես սրրնթաց տեղում էին եղեւնիների կատարներին, սակայն անսպասելի բաց էին տնում թեւերը, դառնում թռչուններ եւ իսկույն վերածվում փետուրների թեթեւ գուղձերի, որոնց մրրիկը թռցնում տանում էր հեռու էլ ավելի արագ, քան նրանք հայտնվել էին աչքերիս առաջ։
Ես մոտեցա լուսամատին եւ հետեւեցի այգ արտասովոր խաղին, որ արջնագռավները սկսել էին քամու հետ։ Իսկ դա խա ղ էր արդյոք։ Անտարակույս, ընդ որում բառիս բուն իմաստով, թռչունները բավականություն էին ստանում իրենց մարզված շարժումներից, որոնք ակնհայտորեն ինքնանպատակ էին։
Թռչունների կատարած այդ բոլոր խիզախումները, քամուց զարմանալիորեն օգտվելը, տարածությունը ապշեցուցիչ կերպով գնահատելը եւ, դրանցից բացի, տեղական օդային պայմանների զգացողությունը, վերընթաց բոլոր հոսանքների, օդային փոսերի ու հողմապտույտների ըմբռնողությունը, ամբողջ այդ հմտությունը ժառանգական չէ, այլ յուրաքանչյուր արջնագռավ ձեռք է բերում անհատական կատա–․ րելագործման շնորհիվ։ 166
Այո , արժե տեսնել, թե ինչպես էին արջնագռավները խաղամ քամու հետ։ Առաջին հայացքից թեւերից զուրկ անճարակ մարդուն կարող էր թվալ, թե փոթորիկը խաղ էր անում թռչունների հետ, ինչպես կատուն՝ մկան հետ․ սակայն շուտով դուք այն համոզման եք գալիս, որ հենց մոլեգին տարերքին է պատկանում մկան ղերը, իսկ արջնագռավները քամահարում են նրան, ինչպես կատուն իր դժբախտ զոհին,
Թռչունները, գրեթե քամուն հակառակ, կանգ էին առնում օդում, թույլ էին տալիս, որ նա բարձր֊բարձր երկինք նետի իրենց,– թվում էր, թե նրանք «ընկնում են» վերեւ, այնու․ հեււ՚ւ անվաւթորեն թավւահարելով թեւերը, տարածում էին դրասք, շրջվում, որպեսզի պտուտակահողմին հանդիպակաց դարձնեն իրենց երկրորդական թափափետուրները, եւ ընկնող քարից ավելի մեծ արագությամբ սուզվում օղային անդունդի մեջ։ Հլ֊պիվ նը– կաաելի մի թեւաբախում եւս եւ թըռ֊ չունները վերադառնում են իրենց սովորական դիրքին ու կիպ հավաքված առագաստներով քամու արագությամբ հարյուրավոր յարդ սլանում դեպի արեւմուտք, ուղիղ մոլեգնող վաթորկի երախը։ Այդ ա– մենը կատարվում է խաղով եւ ա– ռանց որեւէ ջանքի, ասես ի հեճուկս անմիտ քամու, որ փորձում է թըռ– չուննձրին քշել արեւելք։ Անտեսանելի հրեշն ինքն է կատարում ողջ աշխատանքը, ժամում 80 մղոնից ավելի արագությամբ օղով տանելով % (1 վ ֆ
արջնագռավներին, թռչունները ոչինչ աԼ; V չեն տնում օգնելու նրան, եթե նկատի չունենանք նրանց սեւ թեւերի դիրքը փոխող մի քանի ծուլորեն արված շարժումները։ Տարերքի զորության վրա ունեցած բարձրագույն
167)
Հդձ §
^
\
է
իշխանություն, անկենդան, անողոք ուժի վրա կենդանի օրգանիզմների զմայլելի հաղթանակ։
Քսանհինգ տարի Է անցել այն ժամանակից ի վեր, երբ առաշին արջնագռավը հայտնվեց Ալտենբերգի տանիքների վրա, իսկ ես սիրտս նվիրաբերեցի արծաթավուն աչքերով աԲ1 թռչունին։ Հաճախ Է պատահում մեր կյանքում, որ իսկույն չենք գիտակցում, որ մեծ սիրո ենք հանդիպել, այդպես Էլ ես չգիտակցեցի, երբ ծանոթացա իմ առաջին արջնագռավի հետ։ Ես հանդիպեցի նրան կենդանիների վաճառքով զբաղվող Ռո– զալինա Ի ո գարի կրպակում, այդ կրպակը ինձ հրապուրում Էր վազ մանկությանս հիշողությունների հմայքով։ Թռչունը նստել Էր բավական նեղ վանդակում, եւ ես ոլք1ՐԴ չորս շիլի՚եդով գնեցի նրան։ 1)չ թե նրա համար գնեցի, որ մտադիր Էի օգտագործել դիտական ուսումնասիրությունների նպատակով, այլ անսպասելիորեն խիստ ցանկութ(ուն ունենալով, համեղ կեր խցկել բերանի շուրջը, դեղին շերտով երիզված նրա հսկայական կարմիր կոկորդը։ Որոշել Էի, հենց որ թռչունը ինքնուրույն դառնա, բաց թողնել նրան, եւ հետագայում իրականացրեցի այդ մտադրությունս։ Հետեւանքներն անսպասելի եղան, նույնիսկ այսօր, սարսափելի պատերազմից հետո, որը խլեց իմ բոլոր սաներին թռչուններին ու գազաններին, արջնագռավները շարունակում են բուն դնել մեր տան տանիքի տակ։ Ոչ մի այլ թռչուն, ոչ մի ուրիշ կենդանի երբեք այդքան շռայլորեն չի փոխհատուցել ինձ իր նկատմամբ ցուցաբերած կարեկցանքի համար։ | Քիչ թռչուններ են, ավելին, քիչ բարձրակարգ կենդանիներ (գաղութային միջատները միանգամայն այլ կարգի երեւույթ են) են աչքի ընկնում այդպիսի բարձր կազմակերպված հասարակական ու ընտանեկան կյանքով, ինչպես արջնագռավները։ Համապատասխան դրան սոսկ քիչ կենդանիների ձագերն են այդքան սրտաշարժորեն անօգնա–
168
կան ու այդքան կախված իրենց դաստիարակից, որքան արջ֊ նագռտվինը։ Հենց թեւի փետուրների կոթուններն ամրացան, որպեսզի թռիչքի ընթացքում պահեն մարմինը, երիտասարդ արջնագռավը սկսեց իսկական մանկական կապվածություն ցուցաբերել իմ նկատմամբ։ նա հրաժարվում Էր նույնիսկ մի վայրկյան մենակ մնալ, թռչում Էր ետեւիցս սենյակից սենյակ եւ հուսահատ ճիչեր Էր արձակում, երբ ես, այնուամենայնիվ, հարկադրված Էի լինում միայնակ թողնել նրան։ Ես, ըստ իր կանչի Ջոկ անվանեցի նրան, եւ այդ օրը տուրք տըր– վեց ավանդույթին մեկուսացման մեջ չդաստիարակված տեսակին պատկանող առաջին թռչունին անվանել նրա տեսակին բնորոշ ճիչը նմանակելով։
Պատանեկան սիրո ամբողջ ուժով իր դաստիարակին կապված վերջնականապես վւետրավորված արջնագռավը իրեն՛ից ներկայացնում Է հետազոտման այն առավել հետաքրքիր օբյեկտներից մեկը, որ կարելի Է պատկերացնել։ Արջնագռավին վերցնելով ձեր հետ, ինչ֊որ տեղ եք գնում, եւ մոտ տարածությունից հետեւում, թե նա ինչպես Է թռչում, կեր հավաքում, կարճ ասած հետեւում եք նրա բոլոր արարքներին միանգամայն բնական պայմաններում, որտեղ թռչունը վանդակաճաղերովդ կաշկանդված չէ իր շարժումներում։ Հազիվ թե երբեւիցե ինձ հաջողվել է այդքան շատ նոր բան իմանալ կենդանիների էության մասին իմ մյուս գազաններից ու թռչուններից, որքան իմացա Ջոկից 1925 թվականի ամռանը։
Ես շատ բանով պարտական եմ արջնագռավների կանչը նմանակելու իմ կարողությանը, եւ նա շուտով իրեն շրջա– պատող բոլոր մարդկանցից սկսեց նախընտրել ինձ։ Հնարա–
1(59
է
վորություն ստեղծվեց ոտքով, նույնիսկ հեծանիվով երկա֊ րատեւ զբոսանքներ կատարելու, որոնց ընթացքում թռչունը հավատարիմ շան պես ուղեկցում Էր ինձ։ Թեեւ բոլորովին չեմ կասկածում, որ նա ճանաչում Էր իր ղւ ոիալ «դեմքով», եւ նախընտրում Էր իմ ընկերակցությունը մյուսնե֊ րից, այնուամենայնիվ, երբեմն նա հեռանում Էր ինձնից եւ հետեւում ուրիշի, եթե նա շարժվում Էր ավելի արագ, հատկապես, երբ առաջ Էր ընկնում մեզնից։ Րնչ֊որ ռանի ետեւից գնալու ձգտումը, որբ շարժվում հռռանում Էր նրանից, չափազանց ուժեղ Էր գեռատի արջնագռավի համար եւ որպես ակամա գործոգաթյուն արտահայտվում Էր գրեթե որոշակիորեն։ Հենց որ Ջոկը թողնում Էր ինձ, իսկույն նկատում Էր իր ււխալը եւ ուղղում՝ վւութով վերաղ՚^ւռն։^։ով մոտս։ Երբ նա մեծացավ, սովորեց ճնշել իր մեջ մեծ արագությամբ շարժ՛ ղող անցորդներին հետեւելու իր իմւղուլսիվ ձգտումը։ նա֊ կայն դրանից հետո Էլ ես հաճախ Էի նկատում, թե նա ինչպես Էր թեթեւակիորեն ցնցվում կամ մի ակնթարթ շարժում կատարում շտապող անցորդի ետեւից։
Զոկը հոգեկան ավելի մեծ ապրումներ Էր ունենո՛ւմ այն պահին, երբ մեր մոտով թռչում Էր օկրուգում հույժ սովո– բտկան գորշ ագռավներից մեկը կամ մի խումբ։ Թափահարվող սեւ թեւերի տեսարանը, որոնց պատկանելությունը ղըժ–՝ վար Էր որոշել մեծ տարածության վրա, արջնագռավների մեջ դրանց տերերին հետեւելու անհաղթահարելի ձգտում Էր առաջացնում, մի ձգտում, որը չնայած բազմաթիվ դառը փորձերին; այդ թռչունը երբեք չէր սովորում զսպել։ Արջ*․ նադոավը կուրորեն սլանում էր ագռավների ետեւից, որոնք նրան հրապուրելով, շատ անգամ էին հեռու տարել, եւ կա–,
րելի է մեծ հաջողություն համարել, որ նա կորստյան չմատ– նըվեց ու չմոլորվեց։ Արջնագռավի վարքագիծը շատ ավելի հիանալի էր դրսեւորվում այն ժամանակ, երբ ագռավները նստում էին, հենց այն պահին, երբ դադարում էր ներգործել թափահարվող սեւ թեւերի կախարդանքը, Ջոկն անմիջապես կորցնում էր դրանց տերերի նկատմամբ ունեցած ամեն տեսակ հետաքրքրություն։ Եթե թռչող ագռավը նրան ձըդ֊ աում էր ապշեցուցիչ ուժով, ապա նստածի հանդեպ միանգամայն անտարբեր էր, հենց որ ագռավներն իջնում էին զետնին, այլեւս պետք չէին նրան․ Ջոկին համակում էր մենակության զգացումը, եւ նա սկսում էր կանչել ինձ այն տարօրինակ աղիողորմ տոնով, որով մոլորւէած երիտասարդ արջնագռավները կանչում են իրենց ծնողներին։ Լսելով իմ պատասխան կանչը, Ջոկն իսկույն թռչում էր եւ սլանում մոտս այնպիսի վճռականությամբ, որ հաճախ իր ետեւից ձգում բերում էր նաեւ ագռավներին, որոնք հետեւում էին նրան, ինչպես կհետեւեին երամի առաջնորդին։ Այդ վայրկյաններին ագռավներն այնքան կուրորեն էին հետեւում Ջոկին, որ նկատում էին ինձ միայն այն ժամանակ, երբ հայտնվում էին գրեթե կողքիս։ Երբ նրանք, վերջապես նկատում էին ինձ, համակվում էին աննկարագրելի սարսափով եւ նետվում մի կողմ այնպիսի խուճապով, որից Ջոկը վարակվելով ընդհանուր սարսավավ, դարձյալ թռչում էր նրանց հետ։ Երբ հասկացա, թե բանն ինչ է, բարդություններից խուսափելու համար աշխատեցի հնարավորին չափ ավելի նկատելի լինել, որպեսզի մոտեցող ագռավներին իմ ներկայության մասին նախազգուշացնեի նախքան խուճապ առաջանալը։
Բնածին ՛եւ ձեռք բերովի տարրերը ֊, խճանկարում ե~
ղած առանձին մասնիկների ՛գես, զուգակցելով իրար հետ
տ$՚՚Չ Տ՝․՝՝0՝–^&՛*–՛՝
։՛ ©I °․–․ ––7*․ ․"V ՜
4 © ՚»․ >» 4՛«,,
171
ք
ձեւավորում են վարքագծի կատարյալ պատկերը։ Սակայն գերության մեջ մեծացած
թռչունների ամբողջ կառուցվածքի բնական ներդաշնակությունը, անխուսափելի ։։րեն, մասամբ խախտված Է դուրս պալիս։ Բոլոր այն գործողություններն ու ռեակցի ասերը, որոնք կապված են կենդանու հասարակական կյանքին եւ, ընդ որում, կանխորոշված չեն ժառանգականությամբ, Բա1Տ ձեռք են բերված ի հաշիվ անհատական փորձի, միտում ունեն բնական ընթացքից շեղվելու։ Այլ կերպ ասած, դրանք նույն տեսակի, որին պատկանում Է թռչունը, մյուս առանձնյակներին ուղղվելու փոխարեն, հասցեագրվում են մարդկանց։ Ինչպես Կիպլինգի Մաուգլին Էր իրեն գայլ համարում, այնպես Էլ Ջոկը, առանց վարանելու, կարող Էր իրեն մարդ կոչել։ Միայն թափահարվող սեւ թեւերի տեսքն Էր նրա համար ժառանգական կանչի նման հնչում՛ «Թռի՛ր մեզ հետ»։ Քանի դեռ արջնագռավը շարժվում Էր գետնի վրա, նա մարդ․ Էր պատկերացնում իրեն, սակայն թռչելու առաջին իսկ վայրկյանից գորշ ագռավ Էր դառնում, քանզի այդ թռչանները առաջին անգամ երամային բնազդ արթնացրին նրա մեջ։
Երբ սեր արթնացավ կիպլինդյան Մաուգլիի սրտում, այղ սիրո ամենազոր կանչը պատանուն ստիպեց թողնել իր գորշ եղբայրակիցներին եւ վերադառնալ մարդկանց մոտ։ Բանաստեղծական այդ վարկածը համապատասխանում Է գիտական տեոակետներին։ Բոլոր հիմքերն ունենք ֊ենթադրելու, որ մարդու, ինչպես նաե կաթնասունների մեծամասնության համար, սեռական պոտենցիալ պարտնյորն զգացվում՝\ 172
Է այնպիսի ազդանշաններով, որոնք մեզ համար հնչում են բազմադարյան ժառանգականության խորքից, ոչ թե անհատական փորձի միջոցով հասկացվող խորհրղանիշների հաշվին ( մի բան, որ, հավանաբար, պատահում Է թռչունների շատ տեսակների մոտ)։ Ւբենց եղբայրակիցներից առանձին մեկուսացման մեջ մեծացած թռչունները ընդհանրապես չդիտեն, թե որ տեսակին են պատկանում, այլ կերպ ասած, նրանց ոչ միայն հասարակական կյանքին կապված գործողությունները, այլեւ սեռական հակումը ուղղված Է դեպի այն կենդանիները, որոնց հետ շատ ժամանակ են անցկացրել իրենց վաղ պատանեկության որոշակի, բարձր դյուր ընկալության փուլում։ Հե–, տեւաբար, տնային պայմաններում մենակ մեծացած Էակները հակված են դիտելու մարդկանց (եւ միայն նրանց) որպես սեռական սիրո օբյեկտ։ Հենց այդպես էլ վարվեց Ջոկը։
Սահման չկա այն էքսցենտրիկ սխալներին, որոնք կարող են առաջանալ նման հանգամանքներում։ Ինձ մոտ ապրում էր մի տնային մարի սագ, նորածին վեց ձագերից միակ կենդանի մնացածը, մյուսները բոլորն էլ սատկեցին թռչնային տուբերկուլյոզից։ Այգ մարի սագը մեծացավ ճտերի շըր– չանում, եւ թեեւ ամենապատեհ ժամանակ հրաշալի մի արու սագ դրվեց նրա մոտ, բայց նա անտարբեր մնաց այդ րյրուի սիրահետումներին, սակայն գլուխը կորցրել էր մի ոողայլենդ– յան պարթեւ աքաղաղի նկատմամբ տածած սիրուց, ամուսնանալու առաջարկություններով հանգիստ չէր տալիս նրան ե խանդով խանգարում էր նրան սիրահետելու հավերին։ Այդօրինակ մյուս տրագիկոմեդիայի հերոսը Շոնբրունյան կենդանաբանական այգուց բերված Վիեննայի հրաշալի սպիտակ սիրամարգն էր։ Պարզվեց, որ նա էլ շատ վազ ձվե– րից դուրս ելած ցրտերն սկսվելու շրջանին չդիմացած ձագերից միակ կենդանի մնացածն էր։ Ծառայողը սիրամար֊ Գթկին տեղափոխել էր ամենատաք շինությունում, որ այղ ժամանակ (աոաջին համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո) կենդանաբանական այգին ուներ իր տրամադրության տակ տեռարիում, ուր դալապագոսյան հսկա
17»
I
կրիաների էին պահվում։ Կյանքի մնացած մասը դժբախա
թռչունը սա՛կ ի դեմս վիթխարի սողունների էր տեսնում իր ցանկությունների առարկան եւ մնում անտարբեր սիրունիկ սիրամարգերի թովչանքների նկատմամբ։ բացառիկ ու հակաբնական օբյեկտների նկատմամբ ցուցաբերած սեռական հակման այղ զարմանալի վիճակների զարգացման բնււրոշ գիծն է հանդիսանում դրանց անդառնալիությունը։
Երբ Ջոկը հասունացավ, սիրահարվեց մեր աղախնին, ււրը դրանից անմիջապես հետո ամուսնացավ եւ ազատվեց աշխատանքից։ Մի քանի օր անց Ջոկր փնտրեց գտավ նրան մեզնից երկու մղոն հեռու գտնվող գյուղում եւ իսկույն տեղափոխվեց նրա քոթեջը, նա վերադառնում էր իր սովորական բնակարան միայն գիշերելու։ Հունիսի կեսերին, երբ վերջացավ արջնագռավների ամուսնության սեզոնը, Ջոկն անսպասելիորեն վերադարձավ մեզ մոտ եւ անմիջապես որդեգրեց այղ գարնանը իմ մեծացրած տասնչորս արջնագռավներից մեկին։ Ւմ խնամարկւալուհա առաջ Ջոկը նույն կեցվածքներն էր ընդունում, ինչ֊որ նորմալ արջնագռավը ցուցադրում է իր ձագուկների առաջ) Սերնդի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքը ըստ անհրաժեշտռւթ յան պետք է որ բնածին լինի բոլոր թռչունների ու գազանների համար, քանզի նրանց սեփական ձագերը առաջիններն են նրանց համար, որոնց հետ մի գեղեցիկ օր ստիպված են ծանոթանալ։ Եթե այղ ռեակցիաները զուտ բնական, բնածին գործողություններ չլինեին, արջնագռավը չէր իմանա, ինչպես խնամել երեխաներին, նա կարող էր պատառ֊պատառ անել նրանց ու ուտեի ինչպես վարվում է մյուս մանր էակների հետ։
Արդ ես պիտի ցրեմ ընթերցողի որոչ պատրանքները, հենց այն պատրանքները, որոնց իշխանության՛ տակ գտնվում էի նաեւ ես մինչ այն պահը, երբ Ջոկը հասունացավ, մեր սպասուհուն արած Ջոկի առաջարկների բնույթը դանդաղ, սա–․
1 Գալապագոսյան կամ շատ խոշոր կրիա ք՚քշտէսճօ Տ16բհՅՈէ0րԱՏ^ ֊« մինչեւ Հարյուր կիլոգրամ քաշ ունեցող վիթխարի սողուն՛ Տակավին անց* յա> գարի ՅՕ֊ական թվականներին այդ կրիաները բավական սովորական էին Հարավային Ամերիկայի, խաղաղօվկիանոսյան ափերին մերձակա գա* լարապոգոսյան կղզիներում, սակայն դարավերջին գրեթե լիովին ոչընՎ չասվեցին։
174
կա էն ճշգրտորեն բացահայտեցին գաղտնիքը, «նա» Էգ դարս եկավ։ նա երիտասարդ լեղիի նկատմամբ ճիշտ այնպես Էր պահում իրեն, ինչպես նորմալ Էգ արջնագռավը պետք Է պահեր իր ամուսնու հանդեպ։ Հակառակ սեռին գրավելու կանոնը, որի համաձայն տղամարդիկ գայթակղիչներ են հան֊ դիսանում կենդանիների Էդերի համար, իսկ կանայք այւու– նե․–ն․, թռչունների, նույնիսկ թութակների նկատմամբ ,․՚;նն֊ ւ։ագ։։բ ■ ~․լե Է։ Արջնագռավի մի հասուն արու սիրահարվեց վրա։։ եւ ճհշ^յ այնպես Էր վերաբերվում հետս, ինչպես եթե ես Էգ արջնագռավ լինեի։ Այդ թռչունը ժամերով փորձում Էր ստիպել ինձ սողալ մի քանի դյույմ լայնություն ունեցող անոքի մեջ, որ նա ընտրել Էր բուն դնելու համար, ճիշտ նույն կերպ տան ճնճղուկի ընտե՚ացաօ աըոն սւշխաւոում Էր դայթակզելով տանել ինձ սեփական բաճկոնակիս գրպանը։ Արջնագռավի արուն Էլ ավելի համառ Էր դառնում այն պահին, երբ անդադար փորձում Էր կհրակրել ինձ, իր կարծիքով, ամենաընտիր ու համեղ ուտելիքով։ Ուշագրավ Է, որ թռչունը միանգամայն ճիշտ Էր հասկանում անատոմիան, մարդկային բերանը ուտելիք ընդունելու անցք համարելով։ նա շատ Էր ուրախանում, երբ կիսաբաց Էի անում շրթունքներս եւ, նայելով նրան, միաժամանակ համապատասխան խնդրողական հնչյուններ Էի արտաբերում։ Անտարակույս, դա ինքնազոհողության մի գործողություն Էր իմ կողմից, որովհետեւ նույնիսկ ես չկարողացա ստիպել ինձ, սիրելու արջնագռավի թքով առատորեն թրջված մանրացված որդերի համը։ Դուք պետք Է հասկանաք, որ ինձ դժվար Էր թվում
175
է
ամեն մի քանի րոպեն մեկ նման ձեւով համագործակցել արջնագռավի հետ։ Իսկ եթե հրաժարվում Էի, ապա հարկա֊ դրված Էի պաշտպանել ականջս, հակառակ դեպքում, նախքան կհասցնեի հասկանալ, թե բանն ինչ Է, այդ օրգանի խողովակը մինչեւ թմբկաթաղանթը Կավեր ծամված որդերի տաք խույսով, բանն այն Է, որ իր Էգին կամ ձագերին կերակրող արջնագռավի արուն, լեզվի միջոցով կերակրադըն– ղիկը խորը ներս Է մղում պարտնյորի կոկորդի մեջ։ Պետք Է ասել, որ թռչունը սկզբում փորձում Էր կերակրել ինձ բե–՝ բանից, եւ միայն այն ժամանակ, երբ հրաժարվում Էի դրանից, ձգտում Էր նույն նպատակի համար օգտագործել ականջս։
Ամբողջովին Ջոկին եմ պարտական, որ 1927 թ․ տասնը– չորս արջնագռավ բուծվեց Ալտենբերգում։ Իր տեսակի առանձնյակի բացակայության պատճառով մարդկանց վրա ուղղված այգ արջնագռավի շատ բնազդական գործողություններն ու ռեակցիաները, թվում Էր, թե ոչ միտքն չէին հասնում իրենց կենսաբանական նպատակին, այլեւ անհասկանալի Էին մնում ինձ համար, դրանով իսկ շարժելով հետաքրքրասիրությունս։ Այդ ամենը ցանկություն առաջացրեց հիմնել աղատ ապրող վարժեցրած արջնագռավների մի ամբողջ գաղութ այն նկատառումով, որ ուսումնասիրվի այդ հրաշալի թռչունների հասարակական ու ընտանեկան վարքագիծը։
Բնականաբար, խոսք անգամ չէր կարող լինել այն մասին, որ ես ի վիճակի էի հանդես գալ այդ բոլոր արջնագռավների հոգեւոր ծնողների ղերում եւ ղաստիարակել նրանցից յուրաքանչյուրին այնպես, ինչպես անցյալ տարի ղաստիարակել էի Ջոկին, եւ, քանի որ արդեն Ջոկի օրինակով ծանոթացել էի արջնագռավների կողմնորոշման զգացողության թերություններին, սկսեցի սաներիս շուրջս պահելու մի այլ միջոց փընա– րել։ Հարցը հանգամանորեն քննարկելուց հետո հանգեցի մի որոշման, որը հետագայում միանգամայն գոհացուցիչ եղավ։ Ձեղնահարկի (որտեղ այղ ժամանակ ապրում էր Ջոկը) փոքր լուսամատի դիմաց երկու բաժանմունքով նեղ ու երկար մի մեծավանղակ սարքեցի, մեծավանգակը պահում էր գրեթե
176
տան ամբողջ լայնքով մեկ ձգվող մի յարդ հաստությամբ ջրհորդանը։
Սկզբում Ջոկին հավասարակշռությունից հանում էին նրա հենց բնակարանի մոտ կատարվող շինարարական փոփոխությունները, սակայն շուտով ընտելացավ դրանց եւ սկսեց ներս ու դուրս թռչել մեծավանղակի աոջեւի բաժանմունք դրա տանիքի կիսաբաց դռնակով։ Գրանից հետո միայն ես երիտասարդ արջնագռավներին դրեցի մեծավանղակի մեջ․ նրանցից յուրաքանչյուրը թաթիկներից մեկի կամ երկուսի վրա հագ֊ ցըված գունավոր օղակով նշան էր արված։ Համապատասխան օղակների գույների թռչունները ստանում էին իրենց անունները։ Երբ արջնագռավիկները վերջնականապես տեղավորվեցին նոր բնակարանում, հրապուրելով նրանց տե– ղափոխեցի ներքին բաժանմունք, իսկ դռնակով փակվող նա– խաբաժնում թողեցի միայն Ջոկին ու երկու առավել վարժեցրած արջնագռավի՝ Կարմրակապուտիկին եւ Կրկնակապա– տիկին։ Թռչունները, այդ կերպ առանձնացված, միմյանց հետ մնացին մի քանի օր։ Այդ բոլոր միջոցները ձեռք էի առել այն հույսով, որ ազատության մեջ թռչելու թույլտվություն ստացած արջնագռավները հասարակական բնազդով կմնան մեծավանղակի ներսի մասում փակված իրենց եղբայրակիցների կողքին։ Ինչպես արդեն հիշատակել եմ, այդ ժամանակ Ջոկը դարձել էր երիտասարդ արջնագռավներից մեկի՝ Ջախ– ոսկեգույնի հոգեմայրը, իսկ գա շատ մեծ հաջողություն էր, քանի որ էքսպերիմենտի ամենակրիտիկական պահին ստիպեց նրան տուն վերադառնալ, որի մասին էլ ուզում եմ պատմել։ Զախոսկեգույնը չէր մտել ազատված առաջին արջնագռավների շարքը, քանզի հույսով էի, որ ի սեր նրա Ջոկը կմնա մեր տան շրջակայքում, հակառակ դեպքում որոշակի վտանգ կար, որ Ջոկը Ջախոսկեգույնի հետ, որն արդեն վերջնականապես փետրավորվել էր, կթռչի հարեւան գյուղ՝ մեր նախկին սպասուհու մոտ։
Իմ հույսերը, որ երիտասարդ արջնագռավները կթռչեն Ջոկի հետ, արդարացան միայն մասնակիորեն։ Երբ բացեցի դռնակը, Ջոկը մի ակնթարթում հայտնվեց դրսում եւ, ։ւ։ զատություն ստանալով, իսկույն անհետացավ։ Դա տեղի ունեցավ շատ ավելի առաջ, քան անցքի բաց կափարիչի անսռվոր
177 12 ԱոԱց կ․ Օ․
նագռավիկները փորձեցի
ԴԻՐՔԻԴ շփոթված արջնագռավիկ^
ները համարձակվեցին դուրս գալ դրա միջով։ սրանք դուրս թռան ճիշտ աչն պահին, երռ կրկին հայտնվեց Ջոկը եւ արագ սլացավ վանդակի մոտով։ Արջ– հետեւել նրան, սակայն շուտով
սագայս շէւ
ետ մնացին․
քանզի նրանցից ոչ մեկը
կարող կըր֊
կընել նրա կտրուկ վիրաժներն ու վայրասլաց շեշտակի
թռիչքները, Լավ ծնողները, որպես կանոն, նման անոթագրություն չեն ցուցաբերում երիտասարդների թռչելու սահ֊
հանդեպ» նրանք խուսա–
մանափակ ընդունակությունների
փում են բարձրագույն պիլոտաժի թռիչքաձեւերից, քանի դեռ ուղեկցում են իրենց ձագերին։ Հետագայում, երբ ազատ արձակեցի Ձախ ոսկեգույնին, Ջոկը նույնպես նման ձեւով պահեց իրեն» թռչում էր դանդաղ, խուսափում էր բարդ մանեւրներից եւ շարունակ ուսի վրայով նայում էր շուրջը, ստուգելու ետ չի մնացել արդյոք երիտասարդ թռչունը։ Սակայն միայն Ջոկը չէր անտարբեր երիտասարդ արջնագռավների նկատմամբ, հավանաբար, նրանք էլ իրենց չէին հասկանում՝, որ նա հույժ ցանկալի գիտելիքներ ուներ տեղական պայմանների վերաբերյալ, մի բան, որ իրենք չունեին, եւ որ նա շատ ավելի հուսալի ուղեկցող^ է, քան իրենց խմբից որեւէ մեկը։ Խե ո՜ճ ձագուկներ, առաջնորդ էին փնտրում իրենց մեջ եւ փորձում թռչել մեկը մյուսի ետեւից։ Այդպիսի հանգամանքներում թռչունները գծում են անկանոն, աննպատակ շրջաններ, որոնք հրապուրում տանում են նրանց ավելի ու ավելի բարձր, դեպի երկինք, եւ, քանի որ այդ տարիքում արջնագռավիկները բոլորովին անընդունակ են շեշտակի վայրաթռիչք կատարել, նրանց չարաճճիությունները անիաւսափելիորեն հանգեցնում են այն բանին, որ զրկվում են կողմնորոշվելուց» որքան վեր են բարձրանում, այնքան տնից հեռու են հայտնվում այն պահին, երբ անխուսափելիորեն ստիպված են լինելու ընկնել; Հենց այդսւես էլ մոլորվեցին տասնչորս երիտասարդ արջնագռավներիցս մի քանիսը։ Որպեսզի նման բաներ չպատահեին, անհրաժեշտ էր ծեր ու փորձառու արջնագռավի ներկայությունը, ցանկալի էր ծեր 178
թռչունների մեծա֊
չունեն իրենց հա֊
նկատմամբ։ Այդպես անկախ այն բանից, սեփական ծնողները։ @"լյԼ մ՛ տա, որ
ւսրուի) ԻսԿ իմ գաղութում հենց ս՚յդպիսԻ թռչուն չկար այդ ժամանակ։
Առաջնորդ չունենալու հան՛ ղամանքը իրեն զգացնել է տա֊ ւ՚։ս նաեւ մի այլ բանում եւ կարող է ավելի Լուրջ հետեւանքներ ունենալ։ Երիտասարդ արջնագռավները, ի տարբերություն մյուս
մասնության, ինչպիսիք են կաչաղակը, կռնչան բադը ւէար֊ մրափողը, որոնք պատրաստ են փախուստի դիմելով փրկզե– ։ա կատվի, աղվեսի, անգամ սկյուռի առաջին իսկ հայտնվելու դեպքում, բնածին ռեակցիա Հ՚՛ ՚ ֊ լ՚– ֊ ՚՚«– մար վտանգավոր գիշատիչների են պահում իրենց ա՛ղ թռչունները, մարդն Է մեծացրել իրենց, թե Երիտասարդ կաչաղակը երբեք կատուն բռնի իրեն, իսկ տնային պայմաններում դաստիարակված ամենավարժեցրած կռնչան բադը մի ակնթարթում ռեակցիա Է տալիս պարանի օգնությամբ լճակի երկայնքով շարժվող դարչնակարմրավուն մորթու տեղաշարժերին։ Բաղը այնպես Է վերաբերվում խրտվիլակին, ասես պարզ պատկերացնում Է իր ոխերիմ թշնամուն աղվեսին իր բոլոր ա֊ ռանձնահաակություններով հանդերձ։ նա դառնում֊ Է արտակարգ զգուշավոր եւ, մնալով ջրի վրա, ոչ մի ակնթարթ աչքը չի կտրում թշնամուց։ Ուր Էլ որ այն շարժվելիս լինի, նա լո– զալով հետեւում Է դրան, անընդհատ արձակելով իր տագնապալի ճիչը։ Ւադը գիտե, ավելի ճիշտ, գիտե նրա ռեակցիա տալու բնածին մեխանիզմ ը, որ աղվեսը չի կարող թռչել, անհրաժեշտ արագությամբ չի կարող լող տալ, որպեսզի իրեն բռնի ջրի մեջ, այդ իսկ պատճառով թռչունը ուղեկցում Է թշնամուն տեսադաշտում պահելով նրան, եւ բոլորին լուր տալիս նրա ներկայության մասին, դրանով իսկ խանգարելով նրան գաղտագողի մոտենալու հերթական զոհին։
թշնամուն ճանաչելը, մի բան, որ կռնչան բաղերի եւ շատ այլ թռչունների բնածին բնազդական գործողություն Է, երիտասարդ արջնագռավի մեջ պետք Է մշակվի ուսուցման հե–
179
տեւանքով։ Արդյոք ուսուցումը կատարվո՞ւմ է անհատական փորձով։ // չ, շատ ավելի տարօրինակ ձեւով հենց ավան֊ ղոլյթների միջոցով, սերնդից սերունդ սեփական փորձը հա֊ ղորդելոլ միջոցով։
Այն բոլոր ռեակցիաներից, որոնք արջնագռավների մոա առնչվում են թչնամուն ճանաչելուն, սոսկ մեկն է բնածին, յուրաքանչյուր կենդանի արարած, որ պահում է տատանվող կամ թրթռացող սեւ իր, արջնագռավների համար դառնում է կատաղի հարձակման առարկա։ Հարձակմանը ուղեկցում է կրճտյուն նախազգուշացնող ճիչը, որի սուր, մետաղյա, բազմաձայն հնչյունը նույնիսկ մարդկային ականջն է ընկա֊ լում որպես զայրույթի ու ցասման զգացողության արտահայ֊ տություն։ Միաժամանակ արջնագռավը ընդունում է տարօրինակ կեցվածք, որի ընթացքում մարմինը հակվում է առաջ, իսկ կիսաբաց թեւերը թրթռում են։ Եթե ձեր արջնագռավը վարժեցրած է, կարող եք ռիսկի դիմել եւ բռնել նրան, որպեսզի դնեք վանդակի մեջ կամ կտրեք չափազանց երկար մագիլները։ Բայց այդ բանը չանեք, եթե երկուսն են ձեր արջնագռավները։ Ջոկը, որ ընտելացած էր ինչպես շունը, երբեք չէր վիրավորվում, երբ պատահաբար ձեռք էի տալիս իրեն» սակայն, երբ երիտասարդ արջնագռավներ հայտնվեցին մեր տանը, ամեն ինչ միանգամայն փոխվեց, նա ոչ մի դեպքում ինձ թույլ չէր տալիս ձեռք տալու այղ փոքրիկ սեւ ձագերից որեւէ մեկին։ Երբ, ոչինչ չկասկածելով, աոաջին անգամ կա–,
ա
փարեցի այդ քայլը, ետեւիցս լսեցի խիստ դիվային մի ձայն՝ ենչ֊որ խռպոտ կերկերանք, սեւ սլաքը հարվածեց ձեռքիս, որով բռնել էի արջն ագռավի կին․ ապշահար աչքերս չռեցի ձեռքիս երեսի մասի կտցահարված կլոր, խոր ու արյունաթոր վերքի վրա։ Այդպիսին է առաջին ծանոթությունս այղ տիպի հաոձակման հետ, հարձակում, որն ինքնին արդեն լույս է սփռում կոլյր բնազդի մասին վկայող նման բռնկումների վրա։ Այդ ժամանակ Ջոկը դեռ շատ էր նվիրված ինձ եւ ամբողջ հոգով ատում էր այդ տասնչորս երիտասարդ արջնագռավներին (Աախոսկեղույնին նա որդեգրեց հետոբ Ես շարունակ հարկադրված էի ձագերին պաշտպանել նրանից, նա մի հարվածով կսպաներ նրանց, եթե նրանց հետ մենակ մնար թեկուզեւ մի քանի րոպե։ Այնուհանդերձ Ջոկը չէր կարողանում թույլ տա/, որ ձագերից որեւէ մեկին վերցնեի ձեռքս։
նման գործողությունների կույր ռեֆլեքսային բնույթը ա֊ վելի պարզ դարձավ ինձ համար ավելի ուշ այդ ամռանը կատարած մի քանի պատահական դիտումներից հետո։ Մի անգամ երեկոյան, իջնող մթնշաղին, Դանուբում լողանալուց հետո տուն վերադարձա եւ ըստ սովորության, շտապեցի ձեղնահարկ, որպեսզի կանչեի արջնագռավներին եւ քնելուց առաջ փակեի նրանց։ Կանգնելով ջրհորդանի վրա, ես հանկարծ ինչ֊որ թաց, սառը բան զգացի տաբատիս գրպանում, որտեղ շտապելիս խցկել էի սեւ լողավարտիքս։ Հանեցի այն, եւ․ հաջորդ վայրկյանին շրչապատվեցի կրճտացնող մոլեգնած արջնագռավների խիտ ամպով, որոնք սարսափելի հարվածների կարկուտ տեղացին օրինազանց ձեռքիս վրա։
Հետաքրքիր էր տեսնել արջնագռավների ռեակցիան ուրիշ սեւ առարկաների նկատմամբ, որ կարող էին հայտնվել ձեռքիս։ նատուրալիստական նկարահանումների համար նախատեսված խոշոր հին ֆոտոխցիկը երբեք այդպիսի խուճապ չէր առաջացնում, չնայած սեւ էր եւ պահում էի ձեռքիս, սակայն արջնագռավները կրճտացնող ճիչեր էին արձակում, հենց որ ժապավենի կոճի վրայից պոկում էի թղթե սեւ շերտը, որը սկսում էր թրթռալ թեթեւ քամուց։ Այն հանգամանքը, որ արջնագռավները ոչ միայն ինձ վտանդա֊ ՎՈՐ Ն^ի՚ե համարում իրենց համար, այլեւ նույնիսկ բարեկամ
181
էին տեսնում իմ մեջ, ամենեւին էլ չէր փոխում գործի բնույթը, հենց որ որեւէ սեւ ու շարժվող բան էր հայտ֊ հրվում ձեռքիս, սկսում էին նշա֊ վակել ինձ որպես «արջնագռավների խժռող»։ Շատ ավելի զարմանալի է, որ նման բաներ պատահում են նաեւ հենց իրենց արջնագռավների միջեւ, ես ականատես եղա «կրճտյունին» բնորոշ հարձակման, որին ենթարկվեց իր բույնը ագռավի փետուր տանող մի էգ արջնագռավ։ Մյուս կողմից, վարժեցրած արջնագռավները երբեք կրճտացնող ճիչեր չեն արձակում եւ չեն հարձակվում ձեր վրա, եթե ձեր ձեռքում պահում եք նրանց ձագերից մեկին, որը տակավին մերկ է եւ, հետեւաբար, սեւ չէ։ Դրանում համոզվեցի, երբ էքսպերիմենտի ենթարկեցի մի զույգ արջնագռավի, որոնք առաջինը բույն գրեցին իմ գաղութ ում ։ Րազմիցս հիշատակ֊ ված տասնչորս թռչուններից երկուսը՝ Կանաչաոսկեգույնն ու Կարմ րաո սկեդույն ր միանղամա (ն վարժեցրած էին․ նստում էին ձեռքերիս ու ուսերիս եւ ամենեւին չէին անհա՛նգստանում, երբ ձեռք էի տալիս նրանց բնին եւ ամենամոտ տարածու֊ թյունից դե տեւում իրենց գործողություններին։ նույնիսկ, երբ բնից հանում էի նրանց ձա գե րին եւ ափիս վրա մոտեցնում իրենց ծնողներին, վերջիններր միանգամայն անտարբեր էին մնում։ Սակայն հատկապես այն օրը, երբ պայթող թեվւուկ֊ ֆ ների միջից բուսնում էին ձագերի փոքրիկ փետուրներր եւ սեւ
դույն տալիս նրանց, հասուն արջնագռավները կատաղիոբեն հարձակվում էին մեկնած ձեռքիս վրա։
Արջ նադռավնեբը երկար ժամանակ թերահավատ ու թըշ֊՝ նամական են մնում մարդու կամ կենդանու նկատմամբ, որոնք մի անգամ «կրճտյուն)) հարձակում են առագարրել իրենց մեջ։ Րուռն հույսերը անհավատալիորեն արագ կերպով անջնջելի պատկեր են թողնում թռչունի հիշողության մեջ, եւ այժմ «արջնագռավը թշնամու ծնոտների մեջ» իրադրու֊ թյունր անփոփոխ կերպով ղուգոբզվում է «կողոպտիչի» ւսն֊ ձի հետ։ Երկու կամ երեք անգամ «կրճտքուն» հա րձակմ ան հրահրեք արջնագռավներին, եւ, դուք մեկընդմիշտ կկորց֊ 182
նեք նրանց բարեկամությունն ու համակրանքը։ Ւրանից Հե֊ աո սկսում են թշնամանալ ձեր հետ, հենց որ երեւում եք նրանց աչքին, նույնիսկ այն դեպքում, երբ ոչ մի սեւ եւ թփրտացող բան չկա ձեր ձեռքում։ Այսուհետեւ այդ արջնագռավները հաճույքով ու հեշտությամբ կմեղադրեն ձեզ ամեն մի նոր սխալի համար։ Արտակարգ վարակիչ են կրճտյուն֊ ներր․ այդ հնչյունները յուրաքանչյուր թռչունի իսկույն հար֊ ձակման են դրդում, հենց որ նա սեւ թպրտացող առարկա է տեսնում թշնամու ճանկերում ։ Չարագուշակ բամբասանքը, թե մեկ կամ երկու անգամ տեսել են ինչպես եք նման առար֊ կա բռնել ձեր ձեռքում, տարածվում է արտակարգ արագությամբ, եւ մինչ կիմանաք այղ մասին, շրջակայքի բոլոր արջ֊ նագռավների մոտ արդեն գիշատչի համբավ ձեռք կբերեք, մէ ԴՐ1ատՐւ\> "ՐՒ Դ^՚մ պետք է պայբարել ամեն պարագայում ու ամեն գնով։
Շատ տեսակետներից ասվածները բնորոշ են նաեւ ագ֊ ոավներին։ Բարեկամս՝ դոկտոր Կրամերր, համոզվեց դրանում այդ թռչունների հետ շփում ունենալուց հետո։ նա վատ համբավի արժանացավ իր կալվածքի շրջակայքում ապրող ա րջնա գռավների շրջանում այն բանի համար, որ միշտ նրանց առաջ էր հայտնվում ընտելացած ագռավն ուսի)։ նստած։ Ի տարբերություն իմ արջնագռավների, որոնք երբեք չէին վրդովվում, տեսնելով ձեռքիս նստած իրենցից մեկին, ագռավները, հավանաբար, կարծում էին, որ մարդու ուսին նստած վարժեցրած թռչունին «բռնել է թշնամին», թեեւ նա այնտեղ էր գտնվում սեփական կամքով։ Շուտով բարեկամ ս հայտնի դարձավ շրջակայքի բոլոր արջնագռավներին, եւ
նրանց թշնամաբար տրամադըր֊ ված երամը երկար ժամանակ հետապնդում էր նրան, անկախ այն բանից, իր վարժեցրած ագռավն էր լինում նրա հետ, թե ոչ։ Թռչունները ճանաչում էին նրան նույնիսկ, երբ նա ուրիշ հագուս֊ աով էր լինում։ Այդ տատանում֊ ները ակնհայտորեն վկայում են այն մասին, որ ագռավազգիները
183
#
որոշակիորեն տարբերում են որսորդին «անվնաս» անցորդից* իրենց մեռած ցեղակցուհուն մեկ կամ երկու անգամ՝ ձեռքին տեսած մարդուն նրանք երբեք չեն մոռանա եւ միշտ– կ՜ճանաչեն նրան, թեկուզեւ առան՛ց Հրացանի լինի։
((Կրճտացնելու ռեակցիա յի» իսկական իմաստը, անտա֊ րակույս, նրանում է կայանում, որ պետք է փրկել րնկե֊ րոջը գիշատչից, իսկ եթե դա Հնարավոր չէ, ապա սոնքան՝ սզվեցնել ագ՜րեսորին, որ նա, նողկանքով Համակվելով, մեկընդմիշտ ձեռք քաշի արջնագռավների որսից։ Սույնիււկ աչն դեպքում, երբ «կրճտյունով» Հարձակում ր թեթեւակի վա֊ խեցնի բազեին կամ ա չլ գիշատչի արջնագռավներ որսա֊ լռւց, ապա դրա Հետեւանքով ուրիշ ղոՀեր նախընտրելու– Հան֊ գամանքը բավական է, որպեսզի այդ ռեակցիան արմեքւսվոր Համ արվի ամբողջ տեսակի ավելի լավ պաՀպանման Համար։ «Կրճտացնելու ռեակցիա չի)) աչդ սկզբնական ֆունկցիան յսւտ բնորոշ է ագռավազգիների ընտանիքի բոլոր տեսակներին, ներաո՛չալ նաեւ աչն տեսակները, որոնք ա չդքան Հասարակական չեն, ինչպես արջնագռավները։ Այդպիսի ռեակցիաները Հաչտնի են նույնի սկ երգեցիկ թռչնակների մոտ։
Հասարակական կապերի Հետագա զարգացմանը զուգընթաց, մասնավորապես արջնագռավների մեջ, ի լրում՛ն «իր նմանին պաշտպանելու» սկզբնական նշանակության, ա չդ ռեակցիան ձեռք է բերում նոր եւ էլ ավելի կարեւոր իմաստ, նման վարքագծի օդնութչամբ պոտենցիալ գիշաս/չին ճանաչելու ունակությունը կարոզ է վախանցվել երիտասարդ անփորձ առանձն չակներին։ ԱՀա Հիրավի ձեռք բերովի գիտելիքներ, եւ ոչ թե բնածին, բնազդական ռեակցիաներ, թեեւ մակերեսաչին մոտեցման դեպքում երկուսն էլ նման են իրար։
184
Չգիտեմ, կարողացա" արդչոք Հարկ եղած հստակությամբ ցույց տալ, թե որքան Հրաշալի է աչդ ամենը, ի ծնե, բնազդով իրազեկ չլինելով իր թշնամիների գոչութչանը, կենդանին իր տեսակի ավելի Հասակավոր ու փորձառու առանձնյակներից տեղեկություններ է ստանում, թե ումից եւ իսչԲՑ պետք է վախենալ։ Սերնդեսերունդ փոխանցվող ձեռք բերովի գիտելիքները անՀատական փորձի Հաղորդման իսկական ավանդույթ է։ Մեր երեխաները կարող են օրինակ վերցնել երիտասարդ արջնագռավներից, որոնք ամենայն լրջությամբ ընդունում են իրենց ծնողների բարիք խոստացող նախազգուշացումները։ Բավական է, որ ծեր արջնագռավը երիտասարդներին տակավին անՀայտ թշնամոլ Հայտնվելու պաՀին եզակի մի «կրճտոց» արձակի, որպեսզի երիտասարդ թռչունների գիտակցության մեջ իսկույն պատկերացում ստեղծվի վտանգի մասին։ Կարծում եմ, հազվադեպ է պատահում, որ բնական պայմաններում երիտասարդ արջնագռավը առաջին անգամ ծանոթանա թշնամու հետ, սեւ ճոճվող առարկա տեսնելով նրա ճանկերի մեջ։ Արջնագռավները գրեթե միշտ խիտ երամով են թռչում, եւ, ամենայն հավանականությամբ, գոնե մի թռչուն, պարզապես տեսնելով թըշ– նամուն, կսկսի կրճտոցներ արձակել։
Այդ ամենը որքան նման է մարդու վարմունքին։ Եվ մյուս կողմից, որքան զարմանալիորեն կույր ու ռեֆլեքսային է այդ բնածին ընկալման շաբլոնը, որը բնորոշ «կրճտյունով» հարձակում է արթնացնում երիտասարդ անփորձ արջնագռավի մեջ։ նման կույր բնազդական ռեակցիաներ չկա՛՛ն արդյոք մարդու մեջ։ Ամբողջ ժողովուրդների մեջ կույր ցասում չի" առաջացնում արդյոք ճարպիկ դեմագոգի կողմից հրամցված հասարակ մանեկենը։ Շատ դեպքերում համեմատելի չէ արդյոք այգ տիկնիկի եւ իրական թշնամու միջեւ եղած տարբերությունը, ինչպես արջնագռավների մոտ լողավարտիքի հետ պատահած դեպքի նկարագրությունում։ Եվ ցարդ կարո ղ էին պատերազմներ ծագել, եթե այդ ամենը չլիներ այդպես։
Իմ տասնչորս արջնագռավներին ոչ ոք չէր կարող նախազգուշացնել իրենց սպառնացող վտանգների մասին։ Չունենալով ծնողներ, որոնք իրենց կրճտոցներով զգուշացնեին իրեն, այդպիսի երիտասարդ արջնագռավը կմնա նույն ւոե–
185
ղում նստած, երբ գաղտագողի իրեն է մոտենում կատուն կամ կիջնի գետին հենց բակապան շան քթի տակ այնպիսի դյուրահավատությամբ ու բարեկամաբար, ինչպես մարգը հանդիպում է նրանց, ում միջավայրում մեծացել է։ Զարմանալի չէ, որ արջնագռավներիս երամը խիստ նոսրացավ առաջին իսկ շաբաթվա ընթացքում այն բանից հետո, երբ նրանք Հայտնվեցին ազատության մեջ։ Երբ գիտակցեցի իրադրու՛թյան ողջ վտանգավորությունը եւ այն առաջացնող պատճառները, սկսեցի թռչուններին ազատ թողնել սոսկ լուսավոր կեսօրվա մամերին, երբ մեր փոքրաթիվ կատուները թափառում էին դաստակերտից դուրս։ Անհրաժեշտություն առաջացավ ամեն երեկո, որոշակի ժամերի վանդակ տեղափոխել թռչուններին, իսկ դա շատ ժամանակ էր խլում ինձնից եւ քիչ հոգս չէր պատճառում։ Խնդիրը, ինչպես ասված է գերմանական «պարկը լիքը լու հավաքեր առածում, դատարկ բան էր համեմատած այն պրոբլեմի հետ, որը ծառացել էր իմ առջեւ եւ նրանում էր կայանում, որ տասնչորս երիտասարդ արջնագռավների պետք է հրապուրելով մտցնեի մեծավան– ղակի մեջ։ Թռչուններին չէի կարողանում բռնել, երկյուղ կրելով «կրճտոցների)) ռեակցիա առաջացնել, ե մինչ նրանցից մեկի հետ մանեւրում էի ձեռքիս վրա տանելով նրան, որպեսզի մեծավանդակի դռնակից ներս մտցնեմ, ուրիշ մի զույգ դուրս էր թռչում այնտեղից։ նույնիսկ, երբ որպես փական էի օգտագործում վանդակի առաջին բաժանմունքը, ամեն երեկո այդ ամբողջ գործողությունը մի ժամից պակաս չէր պահանջում։
Ալտենբերգում արջնագռավների գաղութ կազմակերպելը մեծ ջանքեր, բավական ժամանակ ու փող խլեց ինձնից, եթե նկատի առնենք այն մշտական վտանգը, որ թռչունները հաս– ցրնում էին մեր տան ձեղնահարկին։ Սակայն, ինչպես արդեն ասացի, մի բան էլ ավելի վարձահատույց եղա այղ անհանգստությունների համար։ Միանգամայն ազատ եւ բացարձակապես դյուրահավատ արջնագռավների այդ գաղութը ինչպիսի զարմանալի օբյեկտ էր ուսումնասիրությունների համար։ Այդ ժամանակ իմ արջնագռավների շրջանում 186
ես առաջին իսկ հայացքից ճանաչում էի իմ թռչուններից յու», րաքանչյւսրին բնորոշ «դեմքի արտահայտությունը))։ ւաւյ– ․ նիսկ հարկ չէր լինում նայել նրանց թաթերի վրայի գունավոր օղակներին։ Առանձնապես որեւէ առաջընթաց չկա ղրանում» յուրաքանչյուր հովիվ ճանաչում է իր ոչխարներին, իսկ աղջիկս Ագնեսը, երբ հինգ տարեկան էր, դեմքով գիտեր մեր դաստակերտում ապրող բազմաթիվ վայրի սագերի։ Եթե յուրաքանչյուր արջնագռավի անձամբ չճանաչեի, չէի կարող թափանցել այդ թռչունների հասարակական կյանքի նվիրական գաղտնիքների մեջ։
Կենդանիները իրար անձամբ գիտե՞ն արդյոք։ Անտարակույս, թեեւ կենդանիների հոգեբանությունը ուսումնասիրող որոշ գիտնականներ տարակուսում են դրանում եւ կտրականապես ժխտում իրերի այդպիսի վիճակը։ Լամ՚ենա յնղեպս, ես կարող եմ երաշխավորել, որ իմ գաղութում յուրաքանչյուր արջնագռավ ցանկացած մեկ ուրիշի ճանաչում էր դեմքով։ Կենդանիների հոգեբանության մեջ «կտցահարելու կարգ» անվամբ հայտնի ենթակարգության գոյությունը դրա համոզիչ վկայությունն է։ Յուրաքանչյուր թռչնաբույծի հայտնի է, որ թռչնանոցի կարճամիտ բնակիչների շրջանում անգամ գոյություն ունի որոշակի կարգ, ըստ որի յուրաքանչյուր թըռ– չուն զգուշանում է հասարակական սանդուղքի վրա իրենից բարձր կանգնածներից։ Մի քանի վիճարկումներից հետո, որոնք պարտադիր չէ, որ կռվով վերջանան, ամեն մի թըռ– չօւնի հայտնի է դառնում, թե երբ պետք է ինքը վախենա, եւ ով պետք է հարգանք ցուցաբերի իր նկատմամբ։ Կըտ– ցահարելու կարգը պահպանելու համար վճռական նշանակություն ունեն առանձին առանձնյակների ոչ միայն ֆիզիկական ուժը, այլեւ համարձակությունը, եռանդը, նույնիսկ ինքնավստահությունը։ Այդպիսի ենթակարգությունը չափազանց պահպանողական բնույթ ունի։ Եթե մի կենդանի ուրիշի հետ գժտվելուց ճնշված է դուրս դալիս, ղրանից հետո այլեւ չի համ արձակվում թեթեւ սրտով կտրել անցնել իրեն հաղթողի ճանապարհը, դա հնարավորություն է տալիս երկու կենդանուն գոյություն ունենալ իրար հետ կողք կողքի։ Ասվածները ուժի մեջ են մնում նույնիսկ բարձրակարգ, առավել բնական կենդանիների համար։ Հանգուցյալ ընկերոջս՝
187
կոմս ֆոն Հոգենշտայնի մոտ ապրում էր խոզակերպ մի մա֊ կակա^, որն, արդեն հասունացած լինելով, խոր արմատացած հարգանք էր տածում իրենից կրկնակի չափով փոքր ճավայան ծեր կապկխ իր պատանեության շրջանում բռնա~ կալություն արած մի մակակայի նկատմամբ։ Ծերացող բըռ– նակալի տապալումը միշտ էլ շատ դրամատիկ, նույնիսկ ողբերգական իրադարձություն է, հատկապես գազերի ու լծկան շների համար․ Ջեկ Լոնդոնը տեսել է դա եւ վառ կերպով նկարագրել իր հյուսիսային նովելներում։
Հասարակական սանդուղքի վրա տեղ գրավելու համար արջնագռավների գաղութում տեղի ունեցող վեճերը էապես տարբեր են թռչնանոցում եղող տարաձայնություններից, որտեղ ստորին աստիճանի վրա գտնվող դժբախտ մոխրո– տիկները հիրավի ողորմելի գոյություն են քարշ տալիս։ Սոցիալական ապրելակերպի նկատմամբ քիչ հակում ունեցող կենդանիների ամեն մի խառնամբոխում, ամենացածր դիրք գրավող առանձնյակը դաժան ու անխնա քամահարանքի կենթարկվի բոլորի եւ յուրաքանչյուրի կողմից։ Հաճախ բանր հասնում է նրան, որ ամեն կողմից հալածված խեղճ գոհը շունչ անգամ քաշել չի կարողանում, միշտ մնում է կիսաքաղց եւ, եթե չմիջամտի տերը, կարող է վերջնականապես հյուծվել։ Արջնագռավների շրջանում պատկերը միանգամայն հակառակն է․ գաղութում ամենաբարձր դիրք գրավող ա՛ռանձնյակները, հատկապես բռնապետն ինքը, ագրեսիվություն չեն ցուցաբերում իրենցից շատ ցածր գտնվող թըռ– չունների հանդեպ, նրանք մշտական ղժդոհություն են զգում սոսկ՝ իրենց անմիջական ենթակաների նկատմամբ։ Ասվածը հատկապես վերաբերում է համար առաջին եւ համար երկրորդ թռչուններին դեսպոտին եւ գահի հավակնորդին։ նման
I Խոզակերպ մակակա (՜ի16Ո՚16տէո11ԱՏ Ո6Ո16տէո՚ՈԱՏ^ ֊ Հնդկաչինում եւ Զ՚՜՚նգյւսն կղզիներում ապրող կապիկ։ Բնիկները հաճախ վարժեցնում են ալդ կենդանուն, սովորեցնելով նրան կոկոսյան արմավենու պտուղներ
2 ճավայան կապիկ (ՓւէհոՕԱՏ քցՏ€1€ււ13)Ղտ) — աարաՏված I ամբողջ Հարավարեեչյան Ասիայում։ Հաճախ է պահվում գերության մեջ, ընդ որում, երբեմն զուգավորվում է մերձավոր տեսակների Հետ, տալուէ ա֊ ոողջ ու կենսունակ սերունդ։
188
վարքագիծը կարող է փակուղու մեշ դնել մակերեսային դիտողին։ Մի արջնագռավ նստած է ընդհանուր կերատաշտին, երկրորդը մոտենում է ազդու քայլվածքով, սնապարծ կեցվածքով, հպարտորեն գլուխը բարձր պահած, առաջին թռչունը թեթեւակի մի կողմ է քաշվում, սակայն թույլ չի տալիս շփոթմունքի մեջ գցել իրեն։ Այդ պահին հայտնվում է երրորդ արջնագռավը, նրա կեցվածքը շատ ավելի համեստ է․ անսպասելիորեն առաջին թռչունը դիմում է փախուստի, իսկ երկրորդը, ընդհակառակը, ցից֊ցից կանգնեցնելով մեջքի փետուրները, սպառնալից կեցվածք է ընդունում, հարձակվում է եկվորի վրա եւ վռնդում։ Ահա եւ բացատրությունը, վերջում եկածը հասարակական սանդուղքի վրա միջանկյսղ դիրք է գրավում մյուս երկուսի նկատմամբ բավական բար– ձըր առաջինից, որպեսզի վախեցնի նրան, եւ քիչ ցածր երկրորդից, ճիշտ այնքան, որպեսզի զայրացնի նրան։ Ամենաբարձր կաստայի արջնագռավները հույժ ներողամիտ են ավելի ցածր դիրք գրավող իրենց նմանների հանդեպ, եւ նրանց դիտում են որպես ոչ ավելի, քան իրենց ոտքերի տակի ավազ, աոաջին եկողի ինքնապարծության դրսեւորումը զուտ ձեւականություն է։ Միայն չափազանց սերտ մերձեցման ժամանակ է իշխող1 թռչունը սպառնալից կեցվածք ընդունում, իսկ ընդհանրապես հազվադեպ է հարձակվում։
Բարձր դիրք գրավող առանձնյակների թշնամանքի աս– տրճանը ցածր դիրք ունեցող իրենց եղբայրակիցների հանդեպ "՚֊ղիղ համեմատական է վերջինների գրաված դիրքին, հետաքրքիր է նշել, որ, ըստ էության, այղ պարզ վարքագիծը ՚ւանգեցնում է գաղութում առանձին առանձնյակների միջեւ տեղի ունեցող ընդհարումների անաչառ կարգավորման։ Մարմնի զայրույթ արտահայտող շարժումները եւ հարձակման ժեստերը կարող են գրգռել ոչ միայն նրանց, ում ուղղված են դրանք։ Լեփ֊լեցուն տրամվայում անձամբ ես, լսե–
՚ Րշիաղ առանձնյակ — խմ՚բակեցութ \ան մեշ Հիերարխիական սան– ԴռլՂքի վրա բարձր դիրք գրավող կենդանի։
1Տ9
լով երկու ուղեւորների փոխադարձ հայհոյանքները, ստիպում եմ ինձ խեղդել երկուսին էլ ուժեղ ապտակ հասցնելու գրեթե անղուսպ ցանկությունս։ նույնպիսի հույզ են ունենում, հա– վանաբար, նաեւ բարձր դիրք գրավող արջնագռավները, սակայն քանի որ հրապարակային խայտառակությունների նկատ֊ մամբ ունեցած գարշանքը ամենեւին էլ ետ չի պահում նրանց, ուստի եռանդագին միջամտություն են ցուցաբերում ենթակաների վեճերին այն պահին, երբ նրանց Փաստարկումները խիստ բուռն են դառնում։
Միջնորդ դատավորը միշտ էլ շատ ավելի ագրեսիվ է սկզբնական երկու մարտիկներից բարձրադասի նկատմամբ։ Այսպիսով, բարձր կաստայի պատկանող արջնագռավները, հատկապես ինքը բռնակալը, մշտապես վարվում են ասպետական սկզբունքով, այնտեղ, ուր անհավասար կռիվ է գնում, միշտ էլ կանգնում է թույլի կողմը։ Քանի որ վեճերի մեծամասնությունը տեղի է ունենում հիմնականում բնի աեղի համար (գրեթե մյուս բոլոր դեպքերում առավել թույլ արջնագռավները նահանջում են առանց կռվի), ուժեղ արուների այդպիսի աչառությունը ապահովում է գաղութի թույլ անդամների բների ակտիվ պաշտպանությունը։
Արջնագռավների գաղութում մի անդամ հաստատված հասարակական կարգուկանոնը հետագայում պահպանվում է շատ ավելի բարեխղճորեն, քան այն կարող է պահպանվել հավերի, շների կամ կապիկների միջեւ։ Ինձ երբեք առիթ չի եղել տարերային վերաբաշխում նկատել, որը տեղի ունենար առանց արտաքին միջամտության եւ պայմանավորված լիներ ցածր կաստաներից մեկի դժդոհությամբ։ Միայն մի անգամ ականատես եղա մինչ այդ իմ գաղութում տիրակալություն անող բռնակալի, Ոսկե կանաչավուն անունով արուի տապալմանը։ Հեղաշրջումը կատարեց վերադարձած մի պանդուխտ, որը իր երկարատեւ բացակայության ընթացքում կորցրել էր իր տիրակալի նկատմամբ ունեցած հարգանքը եւ աոաջին իսկ մենամարտի ժամանակ պարտության մատնեց նրան։ Նվաճողը՝ Կրկնակիալյումինեն (նա իր տարօրինակ անունը ստացել էր երկու թաթերին անցկացված ալյումինե օղերի պատճառով), հայտնվեց 1931 թվականի աշնանը, ամ–
190
ոոոշ ամառը տեւած բացակայությունից հետո։ Նա տուն վերադարձավ ոգով արիացած, ճանապարհորդությունից հուզված եւ իսկույն հնազանդեցրեց նախկին ինքնակալին։ սրա հաղթանակը նշանակալի էր երկու պատճառով, նախ, Կրկնակիալյումինեն ամուսնացած չէր, եւ այղպիսռվ, նախկին տի– րակաւ՚ւ եւ նրա կնոջ դեմ կռվեց մենակ, ապա հաղթողն ընդամենը մեկուկես տարեկան էր, այն ժամանակ, երբ Ոսկե– կանաչավունն ու կինը այն առաջին տասնչորս արջնագռավներից էին, որոնցով ես հիմնեցի բնակավայրը դեռեւս 1927,
թվականին։
Իրադրությունը, որի մեջ իմ ուշադրությունը գրավեց այդ՛՝՛ե– ղափոխութ յունը, միանգամայն անսովոր էր։ Մի անգամ, ի զարմանս ինձ, տեսա, թե ինչպես կերատաշտի վրա հասարակական սանդուղքի վրա ցածր դիրք գրավող թուլակազմ փոքրիկ մի էգ կողքանց Կէպ մոտենում է հանգիստ կեր ուտող Օսկե կանաչավունին, եւ, ասես ոգեշնչվելով ինչ֊որ անտեսանելի ուժից, հանկարծ ինքնապարծ կեցվածք է ընդունում, այն ժամանակ, երբ խոշոր մի արու հանգիստ ու առանց դիմադրելու իր տեղը զիջում է նրան։ Դրանից անմիջապես հետո նկատեցի վերջերս վերադարձած մեր հերոսին, որը աչքիս առաջ գրավեց Ոսկեկանաչավունի տեղը,
զբում մտածեցի, որ տապալված բռնակալը իր վերջերս տեղի ունեցած պարտության ազդեցության տակ այնքան է ընկճվել, որ թույլ է տալիս գաղութի մի ուրիշ անդամի վախեցնելու իրեն, այղ թվում նաեւ հիշատակված էդին։ Սակայն պարզվեց, որ այդ ենթադրությունն անհիմն էր, հենց որ Կրկնակիալյումինեն հաղթեց (I սկեկանաչավունին, սա մեկընդմիշտ ավագությամբ մնաց երկրորդը։ Իսկ ինչ վերաբերում է ս,րկնակիալյումինեին, վերադառնալով տուն, սիրահարվեց երիտասարդ էգին, եւ նրանք հրապարակայնորեն ամուսնացան երկու օրվա ընթացքում։ Քանի որ արջնագռավների մոտ ամուսինները միշտ նվիրվածությամբ եւ համարձակորեն բոլոր կոնֆլիկտների ժամանակ զորավիգ են լինում միմյանց, իսկ ընտանիքում գոյություն չունի «կերակրման կարգ)), ապա նրանք մեխանիկորեն հավասար իրավունքներ են ստանում նաեւ գաղութի մյուս անդամների հետ ունեցած բոլոր ընդհարումների ժամանակ։ Այսպիսով, ըստ անհրաժեշտության
191
Սկ
կինը հասնում է մինչեւ ամուսնու կացությանը։ Ասվածը ուժի մեջ չի մնում հակառակ իրադրության ժամանակ– անխախտ օրենքն ասում է, որ արուն կին կարող է ընտրել սոսկ այնպիսի էգի, որը հասարակական սանդուղքի վրա իրենից ցածր դիրք է գրավում։
Այդ ամենում անսովորը հանդիսանում է ոչ թե «կոչումը» բարձրացնելու փաստը, այլ այն զարմանալի արագությունը, որով լուր տարածվեց այն մասին, որ մինչ այդ գաղութի անդամների ութսուն տոկոսի կողմից քամահրված փոքրիկ էգը դարձել է «պրեզիդենտի կինը», եւ այսուհետեւ նրան սպասվող ամենատհաճ բանը դա մյուս արջնագռավների չխրախուսող հայացքներն են։ Սակայն առավել հետաքրքրա– կան է այն հանգամանքը, որ կոչումը բարձրացած թռչունը դիտե իր առաջքաշման մասին։ Եթե կրած անհաջողություններից հետո կենդանին վեհերոտ ու երկչոտ է դառնում, քիչ պատիվ է բերում նրան* սակայն հասկանալ, որ վտանգներն անցել են, եւ առիթին պատշաճ լավատեսության պաշարով ընդունել այդ վաւիոխութ յունները, այստեղ խորհելու բան կա։ Բռնակալ կարապը այնպիսի բռնակալական օրենքներով է կառավարում իր լճակում, որ իր եղբայրակիցներից ոչ մեկը, բացառությամբ սեվւական կնոջից, ընդհանրապես չի համարձակվում ջուրը մտնել։ Ւուք կարող եք բռնել դաման բռնակալին եւ մնացած կարապների աչքի առաջ տանել նրան, սպասելով, որ նրանք թեթեւացած շունչ կքաշեն եւ իսկույն կգնան լող տալու* չէ որ նրանք այնքան երկար ժամանակ զրկված Լն եղել ղրանից։ Ամենեւին։ Կանցնի մի քանի օր, նախքան այդ ահաբեկված թռչուններից մեկը այնքան համարձակություն կունենա, որ թույլ տա իրեն համեստորեն լալ տալու հենց ափի մոտ։ Եվ տակավին երկար ժամանակ Նբանռից ոչ մեկո չի համարձակվի լողալ լճակի մեջտեղում։ Մեր փոքրիկ արջնագռավը քառասունութ ժամ անցնելուց հետո արդեն գիտեր, թե ինչ կարող է թայլ տալ իրեն, եւ ինձ համար տհաճ է ասել, թե նա որքա ն սկսեց օգտվել իր նոր իրավունքներից։ Այդ թռչունը միանգամայն զուրկ էր այն մեհանձն, կարելի է ասել, հրաշալի հանդուրժողականությունից, որ բարձր կաստայի արջնագռավները ցուցաբերում
են ստորադասների հանդեպ։ նա օգտվում էր յուրաքանչյուր պատեհ առիթից, որպեսզի ստորացներ իր ոչ վաղուցվա սյուղերեններին․ նա չէր գոհանում վեհ կեցվածքներ ընդունելով, ինչպես դա անում են վաղուց ի վեր արտոնյալ դիրք գրավող բարձրաստիճան արջնագռավները։ Ոչ, նա միշտ պատրաստի ունեցել է հարձակման գործուն ու չարամիտ պլան։ Մի խոսքով, մեր արջնագռավոլհին իրեն չափազանց վուլգար էր պահում։
Դուք գտնում եք, որ մարդկայնացնո ւմ եմ կենդանուն։ Հավանաբար ձեզ հայտնի չէ մի հանգամանք, մեր վարքագծի այն տարրերը, որոնց մենք վարժվել ենք կոչել մարդկային թուլություններ, իրականում գրեթե միշտ էլ հանդիսանում են նախամարդկային առանձնահատկություններ, այլ կերպ ասած՝ ընդհանուր են մեր եւ բարձրակարգ կենդանիների համար։ Հավատացնում եմ, ես մարդկային առանձնահատկությունները կենդանիներին չեմ վերագրում սխալմամբ* ճիշտ հակառակը, ես ցուցադրում եմ այն վիթխարի ժառան– գոյությունը, որ մենք ստացել ենք կենդանիներից, որը ցարդ ապրում է մեր մեջ։ Եվ եթե ուղղակի եմ ասում, որ երիտասարդ արուն սիրահարվեց արջնագռավուհուն, ապա ղրանով կենդանիներին չեմ զուգում մարդկային հագուստներով, ընդհակառակը, ես բացահայտում եմ կենդանիներից մեզ անցած, մարդու մեջ եղած բնազդական վարքագծի մնացուկները։ Եվ եթե դուք համաձայն չեք ինձ հետ այղ կետում եւ ժխտում եք, որ սերը բնազդական հինավուրց ուժ է, ապա կարող եմ սոսկ ենթադրել, որ ինքներդ եք անընդունակ կրքի գոհ դառնալու։
«Նիրահարվե լ»,— որքա՜ն տարօրինակ է, կմտածեք դուք։ Այդ բառում ֆիզիկական պրոցեսի էությունը արտահայտված է ռեալիստական վճռականությամբ* ասես լսվեց ուժգին մի հարված, եւ դուք արդեն սիրում եք։ Դժվար կլիներ ավելի հարմար խորհրդանիշ ընտրել։ Եվ այդ տեսակետից բարձրակարգ շատ կենդանիներ իրենց պահում են մարդու պես։ Արջնագռավների «մեծ սերը» շատ հաճախ բռնկվում է բոլորովին անսպասելիորեն, մեկ երկու օրվա ընթացքում, ճիշտ
՜՜" ՝"^ ՚~՝"* է93
13 Աս–«Տ Կ․ Զ․
այնպես, ինչպես մարդկանց մեղ, առաջին հանդիպման ժամանակ։ Ինչպես Մառլոն^ է ասել․
Հայտնի չէ պատճառը։ է՝այց վաղուց պարզ է մեղ,
որ սերը աչքերի միջով է մտնում ներսէ
է՛ր անսիրտ մտքերիս արյունը չի վառվում,
Եվ միշտ չէ, առաջին հայացքից սեր ծնվում։
եեր առաջին հայացքից տխրահռչակ զգացումը մեծ դեր է խաղում վայրի սագերի ու արջնագռավների կյանքում, դա երբեմն խոր տպավորություն է թողնում դիտողի վրա։ 1'նձ հայտնի է մի քանի դեպք, երբ սիրո համաձայնության են հասել առաջին իսկ ծանոթության ժամանակ։ Այդպիսի էմոցիոնալ վիճակներում սիրեց յալի հետագա ներկայությանը այնքան էլ անհրաժեշտ չէ կապվածության պահպանման համար, ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից։ Ավելին, դա կարող է աննպաստ դառնալ։ Բոլոր հանգամանքներում ժամանակավոր բաժանումը կարող է պահպանել մի բան, որը խորտակվում է նույնիսկ տարիներ տեւած մոտիկությունից հետո։ Դիտելով վայրի սագերին, ես հաճախ եմ նկատել, որ նշանգրեքը տեղի է ունենում այն պահին, երբ երկու շատ մերձավոր բարեկամներ կրկին հանդիպում են բավական երկարատեւ բաժանումից հետո։ նույնիսկ ինքս էի զգացվում այղ, ըստ էության, միանգամայն բնորոշ երեւույթից։ Սակայն դա բոլորովին այլ պատմություն է։
Ընթերցողներից շատերը, հատկապես նրանք, ովքեր փոքր֊ինչ ծանոթ են հոգեբանությանը, քննադատաբար կբարձրացնեն հոնքերը, կարդալով «նշանդրեք)) բառը, նրանք վարժվել են այս կամ այն չափով կենդանիներին դիտել որպես կոպիտ անասունների եւ գտնում են ,որ այդ արարածների մեջ սերն ու ամուսնությունը խարսխված է շատ ավելի մարմնական շարժառիթների վրա, քան մարդու մեջ։ Դա միանգամայն անիրավացի է այն կենդանիների նկատմամբ, որոնց կյանքում կարեւոր ղեր են խաղում սերն ու ամուսնությունը։ Այն փոքրաթիվ թռչունների շրջանում, որոնց ամուս–
1 Մառլո Քրիստոֆեր (1564 —1593) — անգլիացի նշանավոր դրամատուրգ։ նրա գրչին են պատկանում «Դոկտոր ֆաուստի ողբերգական պատմությունը», «էգոլարդ 2֊րդ» եւ այլ դրամաներ։
ա։
նական կապերը բավական երկարատեւ են եւ որոնց վարքա– գիծն այղ առումով ուսումնասիրված է անչափ մանրակրկիտ կերպով, նշանադրությունը բաժանված է ֆիզիկական մերձեցման պահից բավական երկար ժամանակաշրջանով։ Ընդհակառակը, մի ձագախումբ մեծացնելու համար ամուսնացող այն տեսակների (օրինակ, շատ երգեցիկ թռչունների, ձկնկուլների եւ ուրիշների) համար, նշանադրության ժամանակը, ըստ անհրաժեշտության, ավելի կարճ է։ Իսկ ինչ վերաբերում է նրանց, ովքեր միանում են մեկընդմիշտ, «նշանված» են լինում ամուսնանալուց շատ առաջ։
Մանր թռչուններից նշանադրության երկարատեւության ռեկորդը պատկանում է բեղավոր երաշտահավերին, նրանց իմ բարեկամներ Օտտո եւ Լիլի Քենիգները նվիրել են ուսումնասիրությունների երկար տարիներ ու իրենց հրաշալի գըր– քերից մեկը։ Այդ արարածները, ես նկատի ունեմ երաշտահավերին, ոչ թե Քենիգներին, նշանադրվում են, որքան էլ տարօրինակ թվա, տակավին այն ժամանակ, երբ զուգված են մանկական զգեստով, մինչեւ առաջին փետրափոխում, մեկ֊երկու ամսական հասակում, այսինքն ինը ամիս առաջ մինչեւ կհասնեն սեռական հասունացման տարիքին եւ կկարողանան առաջին անդամ ամ ուսնանալ։ Գի տակի համար դրանում ինչ֊որ շատ նշանակալից բան կա։ Յուրահատուկ արարողությունները, հատկապես արուի ամուսնական վարքագիծը, նպատակ ունեն պարտնյորի առաջ ցուցադրել վերջնական զգեստավորման հրաշալի առանձնահատկությունները, առաջին հերթին սեւ այտամորուքը եւ ծառի գույնի պոչի ստորին ծածկող փետուրները։ Փոքրիկ երկրպագուն փետուրների այղ մասերը ցուցադրում է, հաշվի չառնելով, որ վերջինները իրենց ուշագրավ նրբերանգները ձեռք են բերելու երկու ամսից ոչ շուտ։ Իհարկե, նա չգիտե, թե ինչպիսին է իր տեսքը, նա իր բնածին, բնազդական շարժումները կատարում է սոսկ հույսը գնելով սեռականապես հասունաոած թռչունի վերջնական զգեստավորման^ վրա։ Այլ բան են ազ–
Վերջնական զգեստավորում — փետրւսվորում, որը հերթափոիաւմ է պատանեկան կամ միջանկյալ զգեստին։ Շատ թռչուններ վերջնական զգեստ են հագնում բազմացման առաջին սեզոնի սկզբում, սակայն որոշ թռչուններ ընդունակ են բազմանալ դեռեւս միջանկյալ զգեստով։
195
նըվացեղ բադերի աշնանային նշանադրությունները։ Բադաքլորը այդ ժամանակաշրջանում ընղու– նակ չէ բազմանալու այնպես, ինչպես երիտասարդ բեղավոր երաշտահավը, սակայն արդեն պճնվում է տոնական զգեստով, որը չի հանում մինչեւ գարուն, երբ սկսվի սիրո շրջանը։ Ինչպես վայրի սագերը, այնպես էլ արջնագռավները նշա֊ նաղրություն են կնքում գարնանը, ծնվելուց մի տարի հետո, այղ երկու տեսակներն էլ միայն տասներկու ամիս հետո են հասնում սեռական հասունության։ Այդպիսով, նշանադրության սովորական ժամանակը հավասարվում է մի ամբողջ տարվա։ Արջնագռավների արուի կողմից էգին սիրահետելը այն առումով է նման արու սագին կամ պատանու նույնատիպ վարքագծին, որ այդ տեսակներից ոչ մեկը իր խնդիրը թեթեւացնելու համար չունի արտաքին հատուկ հատկանիշներ, նրանք չեն կարող ցուցադրել իրենց փառա հեղ պոչը, ինչպես սիրամարգը, չեն կարող, Շելլիի^ գովերզած արտույտի նման, զեղել «սիրտը համակած իրենց առատահորդ անմիջական արվեստով»։ Արջնագռավ «փեսացուն» ընդունակ է ներկայացնել իրեն լավագույն ձեւով նաեւ առանց այղ ամեն տեսակի աքսեսուարների։ Եվ նա դա զարմանալիորեն մարդու պես է անում։ Երիտասարդ արու արջնագռավը սնապարծում է, փքվում» նա ցուցադրում է իր հորդուն էներգիայի ավելցուկը (ճիշտ նույն կերպ է պահում իրեն արու գորշ սաղը՝)։ Ընդգծված դանդաղ շարժումներ, ձգված վիզ եւ հպարտորեն բարձր պահած գլուխ․ այդ տեսքով է ցուցադրում իրեն արուն եղբայրակիցների առաջ։ Նա ուրիշ արջնագռավների կռվելու առիթ է տալիս, բավական է, որ «նա»՝ հարսնացուն, իր հայացքին արժանացնի իրեն, եւ ընդհարման մեջ է մտնում իր սյուզերենների հետ, որոնց նկատ֊
1 Շելլի Պերսի Բիշի (1792—1Տ27) ֊ անգլիացի մեծ բանաստեղծ, հեղափոխական ռոմանտիզմի ներկայացուցիչ։ նրա «Ազատագրված Պրոմե– թեու/ււ դրաման, Մ․ Գորկու խոսքերով, համաշխարհային գրականության մեծագույն հուշարձաններից է։
196
մամը ւ>լրիշ․ անդամ ամեն տեսակի հարգանք է ցուցաբերում։
Եվ վերջապես, նա աշխատում է գերել սիրեց յալին նրանով, որ արդեն պատրաստի տեղ ունի ապագա բնի համար։ Դա ինչ֊որ անցք է, որից արուն վռնդում է մնացած բոլոր արջնագռավներին անկախ հասարակության մեջ ունեցած նրանց դիրքից։ որտեղ անվերջ արձակում է բնամերձ իր (<ՏԻհ~91՚հ~8Րհ^ բարձր սուր ճիչը։ Դեպի բույնը հրավիրող այղ արարողությունը տվյալ դեպքում բացարձակապես խոր– հըրդանշական է։ Այժմ ոչ մի նշանակություն չունի բացվածքը իսկապե ս պիտանի է բույն շինելու համար։ Տնակյաց ճնճղուկը նման արարողությունը շատ ավելի լուրջ է ընդունում, արուն սոսկ այն ժամանակ է մտածում ամուսնության մասին, երբ գտել ու նվաճել է բացվածք, որը նա միանգամայն պիտանի տեղ է համարում բնի համար, հենց այդ պատճառով էլ այստեղ մշտապես խիստ ընդհարումներ են տեղի ունենում արուների միջեւ։ Իսկ ինչ վերաբերում է արջնագռավներին, այգ արարողության համար նրանց միանգամայն պիտանի է որեւէ մութ անկյուն կամ Փոքրիկ բացվածք, չափազանց նեղ, որպեսզի հնարավոր լինի խցկվել մեջը։ սույն արուն, որն աշխատում էր անձրեւաորդեր մտցնել ականջս, սիրում էր իր «ցիկ–ցիկ–ցիկ»֊նեւրը արտաբերել ալյուրաորդեր պահելու փոքրիկ անոթի ծայրին նստած։ Աղա֊ տւ ․չկան մեջ ապրող մեր արջնագռավները նույն նպատակի ■համար օգտագործում էին բուխարու ծխնելույզի վերին անցքը։ Թեպետ նրանք ՜հազվադեպ էին բուն գնում այդտեղ, գարնանամուտի նրանց խուլ «ցիկ֊ցիկո֊ները կարելի էր լսել առանց սենյակից դուրս գալու։
Ինքնառեկլամի այդ բազմապիսի ձեւերը կաղացող արուն ուղղում է միանգամայն որոշակի էգի։ Սակայն որտեղի"ց է էգն իմանում, որ այգ գործողությունները կատարվում են հանուն իրեն։ Միայն «հայացքների լեզվի» օգնությամբ։ Ինչպես Բայրոնն է ասել իր «Դոն Հունանում»․
Այն հայացքն է հավետ մեր հոգու մեջ մնում, երբ բուռն սիրո տենչ, կրակ կա նրանում։
197
Առաջարկություն անելուց հետո, արուն անընդհատ հայացքներ է նետում սիրեց յալի կողմը, սակայն անմիջապես վերջ է տալիս իր ջանքերին, եթե էգը թռչում հեռանում է։
Պերճախոս հա յա ոքափ ոխանա կութ յունները արտակարգ կոմիկական են, եւ այդ խաղում արուն ու էգը իրենց տարբեր կերպ են պահում։ Եթե առաջինը աշխատում է կրակոտ հայացքով նայել ուղիղ ընկերուհու աչքերին, ապա նա, ինչպես կարող է թվալ, նայում է ուր կամենաս, բայց երբեք իր կրքոտ երկրպագուին։ Անտարակույս, էդն իրականում ամբողջ ժամանակ հետեւում է նրան, եւ ա ւն թռուցիկ հայացքները, որ նա նետում է երկրպագուի կողմը, նրան միանգամայն բավական է, որպեսզի հասկանա, որ արուի այդ բոլոր ծամածռությունների նպատակը իր մեջ հիացմունք առաջացնելն է։ Միանգամայն բավարար է, որ «նա» իմանա, որ ((ինքը» բոլորը գիտե։ Իսկ եթե էգը անկեղծորեն չի հետա– քըրքրվում եւ չի նայում իր կողմը, մեր երիտասարդ արուն անմիջապես գիտակցում է իր ջանքերի ապարդյունությունը եւ արադ սառում է, ինչպես նրա տեղ կվարվեր յուրաքանչյուր երիտասարդ։ Համառ երկրպագուին, որն այժմ արդեն հա– մաչափ քայլում է իր ողջ փառահեղությամբ, երիտասարդ լեդին վերջապես տալիս է իր համաձայնությունը» նստում է նրա առջեւ եւ հատուկ ձեւով թփրտացնում թեւերն ու պոչը։ Պարտնյորների այղ շարժումները խորհրդանշում են հաըսա– նեաց ծիսական համաձայնություն, սակայն չեն հանգեցնում վերջնական միության, դրանք սոսկ ողջույնների արարողություն են։ Ամուսնացած էգը ողջունում է ամուսնուն ճիշտ նույն կերպ, անկախ նրանից, այդ գործը կատարվում է ա– մուսնական սեզոնին, թե այլ ժամանակ։ Այդ արարողության զուտ սեքսուալ իմաստը, որ ՚՚՚յն ունեցել է տեսակի էվոլյուցիայի սկզբնական շրջանում, այժմ արդեն վերջնականապես կորել է։ Արդ այդ ծեսը ամուսնու նկատմամբ ունեցած կնոջ սոսկ անձնվեր հնազանդության նշան է։ Դա իմաստով գրեթե լիովին համապատասխանում է ձկների մեջ հանդես եկող «խորհրղանշանա (ին հնազանդությանը»։ Այն պահից, երբ հարսնացուն ընդունում է իր երկրպագուի գերազանցությունը, նա ինքնավստահ ու ագրեսիվ է դառնում գաղութի մյուս բոլոր անդամների նկատմամբ։ էդի համար ամուսնությանը
198
հետեւում է դիրքի բարձրացում։ Որպես կանոն, արուից ավե~ լի փոքր ու թույլ լինելով, նա հարկադրված է նաեւ շատ ավելի ցածր տեղ զբաղեցնել հասարակական սանդուղքի վրա այնքան ժամանակ, քանի դեռ կույս է։
Ամուսնացած զույգը կազմում է հուսալի պաշտպանական դաշինք՛ յուրաքանչյուր պարտնյոր ամենայն նվիրվածությամբ պաշտպանում է մյուսին։ Եվ դա միանգամայն էական է, քանզի ամուսինները պետք է պայքարի մեջ մտնեն ավելի հասուն եւ բարձր դիրք գրավող զույգերի հետ, որպեսզի հարմար խորշ նվաճեն բույն շինելու համար եւ պահպանեն։ Հրապուրիչ տեսք ունի այղ զինվորական սերը։ Մշտապես լինելով ամենաբարձր ինքնապարծության կեցվածքներում, հազվադեպ բաժանվելով իրարից նույնիսկ մի յարդ, մեր զույգը անց է կացնում իր կյանքը։ Ակներեւաբար նրանք անչափ հպարտանում են միմյանցով, երբ, ցցելով գլխի փետուրները, ազդուորեն հանդես են գալիս կողք կողքի, դրանով ընդգծելով սեւ թավշյա գլխարկի եւ փայլուն գորշ արծաթավուն պարանոցի միջեւ եղած հակադրությունը։ Հիրավի ուսանելի է բնության այդ զավակների փոխադարձ կապվածությունը։ Երբ արուն որեւէ համեղ պատառ է ճարում, միշտ էլ բերում է իր հարսնացուին, իսկ սա նվերն ընդունում է հուզիչ խնդրողական կեցվածքով, միաժամանակ արձակելով թախծալի հնչյուններ, որոնք շատ բնորոշ են դեռ բոլորովին երիտասարդ արջնագռավուհուն։ Իրոք, մեր զույգի սիրային ք՚ւՓւոցը հիմնականում բաղկացած է ձագուկի ծլվլոցներից, մի բան, որ հասուն արջնագռավները պահպանում են հատկապես նման դեպքերի համար։ Եվ կրկին» որքա՜ն դա ապշեցուցիչ կերպով հիշեցնում է մարդուն։ Չէ որ ինքներս, աշխատելով սրտառուչ կապվածություն արտահայտել, սովորաբար մանկական տարիների տպավորություններին ենք դիմում, թե դուք չե՞ք նկատել, որ գրեթե բոլոր մականունները, որ հորինում ենք, որպեսզի արտահայտենք մեր քնքշանքը, դուրս են գալիս մանկացնող անուններ։
199
Ընկերուհուն կերակրելու արուի այգ սովորությունը առանձնահատուկ հմայք ունի մեզ համար, քանզի սերտ առնչություն ունի բարոյականության ու էթիկայի մասին ունեցած մարդկային պատ֊ կերացումներին։ Նույնքան ձգող ու հարազատ է մեզ համար նաեւ իր երկրպագուի հանդեպ ցուցաբերած էգի մշտական քնքշությունը։ Բանն այն է, որ նա ժամանակ առ ժամանակ մաքրում է ամուսնու մարմնի այն մասերի փետուրները, որոնց նա ի վիճակի չէ հասնել կտուցով։ թ՛ռչունների սոցիալական բազմաթիվ տեսակներհն այդքան բնորոշ միմյանց «հագուստի» նկատմամբ ցուցաբերած այդ փոխադարձ խնամքը իրենից ներկայացնում է ընկերական պարտականություն, եւ զուրկ է որեւէ թաքնված էրոտիկ շարժառիթից։ Սակայն ես չգիտեմ այլ կենդանիների, որոնք այդքան հոգեկան կապվածություն ներդնեն այղ պարզ օպերացիայում, ինչպես սիրուց հոգնատանջ եղած երիտասարդ արջնագռավուհին։ Րոպե առ րոպե, իսկ դա չափազանց շատ է սնդիկի գնդիկների պես շարժուն այդ արարածների համար, էդը կտուցով հարդարում է ամուսնու պարանոցի գեղեցիկ, երկար, մետաքսանման փետուրները, իսկ նա, հեշտանքով կիսավւակելով աչքերը, ընկերուհուն է դեմ անում իր արծաթավուն ծոծրակը։ նույնիսկ տխրահռչակ աղավնիները կամ անբաժանները այնքան քնքշություն չեն ցուցաբերում իրենց ամուսնական կյանքում, ինչպես այղ անհրա– պույր ագռավազգիները։ Այն, ինչ ինձ ամենից շատ է տրամադրում նրանց հարաբերություններում, գա փոխադարձ կապվածության ուժեղացումն է, որը վերանալու փոխարեն, տարիների ընթացքում ավելի է ամրապնդվում։ Արջնագռավները երկար ա՛պրող թռչունների թվին են պատկանում, նրանք հասնում են գրեթե այնպիսի վերջնական տարիքի, ինչպես մարղըՀնույնիսկ մանր փետրավորները, ինչպես շի– կահավերր կամ դեղձանիկները, ապրում են գրեթե մինչեւ քսան տարի, եւ նույնիսկ տասնհինգ֊տասնվեց տարեկան հասակում դեռեւս ընդունակ են բազմանալու)։ Ինչպես արդեն ասվեց, արջնագռավները նշանագրություն են կատարում
•ՀՈ՛)
կյանքի առաշին տարում, իսկ ամուսնանում են երկրորդում, այնպես որ նրանց ամուսնական միությունը գոյատեւում է երկար, հնարավոր է, նույնիսկ շատ ավելի երկար, քան մար֊ դունը։ Սակայն տարիներ հետո էլ արուն շարունակում է կերակրել իր Էդիկին նույն սրտառուչ հոգածությամբ եւ , դիմում նրան զգացմունքներից համակված սիրառատ ձայնի նույն թրթռուն նրբերանգներով, որ իրենց կյանքի առաջին գարնանը, իրենց ամուսնության առաջին իսկ գարնանը շշըն– ջացել Էր նրան։ Բայց չէ որ կան այլ կենդանիներ, որոնք կարող են երկար ժամանակ ամուսնական միությամբ ապրել, սակայն սիրո առաջին տարվա հուրհրացող կրակը աստիճանաբար մարում է նրանց մեջ եւ իր տեղը զիջում անտարբեր սովորույթին։ Սիրային ֆրազների սրտահույզ կախարդանքը մոռացության են մատնվում թռչող տարիների հետ միասին, եւ հետագա ողջ համատեղ կյանքը պայմանավորվում է սոսկ ամուսնական ու ընտանեկան կյանքի այն հոգսերով, որոնք հաղթահարվում են մեխանիկական նույն անտարբերությամր, ինչպես կատարվում են առօրյա բոլոր տեսակի մյուս գոր–
ծեՐԸ> «ճ|
Ես ականատես եմ եղել արջնագռավների բազմաթիվ նշանադրությունների, եւ շատ ամուսնություններ են կատարվել աչքիս առաջ, սակայն միայն մի զույգ բաժանվեց, այն էլ վաղ շրջանում, դեռեւս նշանվածության ժամանակ։ Այդ գըժ֊ տության պատճառը Աախականաչավուն անունով մի երիտասարդ լեդի էր, անսովոր աշխույժ խառնվածքով մի թըռ֊ չուն, որի երջանիկ ավարտով սիրավեպը ուղղակի հակապատկերն էր գորշ սագ Մեյդիի ողբերգական պատմության, որի մասին կպատմեմ մի այլ գրքում։ 1928 թվականի վաղ գարնանը, ՜հ՛ իմ տասնչորս հնաբնակների ա– մուսնական առաջին շրջանում թագավորող բռնակալ Ոսկեար– ծաթավունը նշանվեց Կարմրա֊ոսկեգույնի հետ, որը, հավանական է, ընտրյալ թռչնուհի–
․ ւ
201
/ յ
ների մեջ ամենաչքնաղն էր։ Եթե արջնագռավ լինեի, ես, հավանաբար, ինքս էլ նրան կնախընտրեի մյուս բոլորից։ Գա֊ ղութի երկրորդ արուն, Կապտաոսկեգույնը նույնպես պաշտոնական առաջարկություն արեց նրան, սակայն շուտով հույսը կտրեց եւ նշանվեց Աջակարմրավունի, միանգամայն ամուր կառուցվածքով բավական խոշոր մի էգի հետ։ Այդ նշանադրությունը հանգեցրեց խաղաղ եւ, հավանաբար, բավական թույլ կապվածության, բոլորովին էլ ոչ այնքան հուզիչ, ինչպես Ր սկեկանաչավունի եւ Կարմ րաոսկեդույնի «մեծ սերը»։
Այդ ժամանակաշրջանում, ապրիլի սկզբին, Ձախականա– չավունը տակավին չէր մտածում պատանիների մասին, քանդի սեռական ակտիվության արթնացումը մի տարեկան արջնագռավների մեջ կարող է միաժամանակ չսկսվել։ Ձախա– կանաչավունը հրապարակ եկավ միայն մայիսի սկզբին, եւ նրա դեբյուտը նույնքան իմպուլսիվ էր, որքան անսպասելի։ Երբ նախկինում երեւում էր աչքիս, նա փոքրիկ էր եւ ցածր դիրք էր գրավում հիերարխիական սանդուղքի վրա։ Մարդկային տեսակետից նա այնքան լավիկը չէր թվում, ինչպես Աջակարմրավունը, էլ չխոսելով Կարմ րաոսկեդույնի մ ասին։ Սակայն ինչ֊որ բան կար նրա մեջ… Նա սիրահարվեց Կապտա– ոսկեգույնին, եւ պարզվեց, որ նրա սերը շատ ավելի բուռն էր, քան այն, որ կարող էր իր ամուսնուն տալ Աջակարմրավունը։ Եվ ահա,— ես կխախտեմ շարադրման տրամաբանական ընթացքը եւ փոքր֊ինչ առաջ կանցնեմ,— Սախականաչը վերջիվերջո դուրս մղեց իր ավելի ուժեղ ու գեղեցիկ մրցակցուհուն եւ գրավեց նրա տեղը։
Աչքերիս առաջ կատարված հաջորդ տեսաբանը վրահաս սիրային դրամայի կանխանշան ծառայեց։ Կապտականաչավունը հանգիստ բազմել էր մեծավանղակի բաց դռնակին եւ ողորմածաբար թույլ էր տալիս իրենից ձախ նստած Սեւակարմրավունին հարղարելու իր պարանոցի փետուրները։ Հանկարծ նույն դռնակին իջավ Աախականաչավունը եւ, բոր՛բից աննկատ, կանգ առավ մեր զույգից մոտ մի յարդ հեռու, լարված հայացքներ նետելով սիրահարների վրա։ Դրանից անմիջապես հետո նա դանդաղ եւ զգուշությամբ կողքանց գաղտագողի կիպ մոտեցավ Կապտականաչավունին։ Ամեն 202
վայրկյան թռչել պատրաստվելու անհրաժեշտ նախազգուշական միջոցներ ձեռնարկելով, նա ձգեց վիզն ու սկսեց շոյել արուի մետաքսանման փետուրները։ Հաճույքից փակած աչքերով, անբռնազբոսիկ նստած Կապտաոսկեգույնը չէր նկատում, որ տարբեր կողմերից երկու տիկին են հարդարում իրեն։ Աջակարմրավունը նույնպես չէր կասկածում մըր– ցակցուհու ներկայության մասին, քանի որ երկու էգերի միջեւ գտնվում էր Կապտաոսկեգույն՛ը պատկառելի ֆիգուրը, որը փքել էր բոլոր փետուրները եւ ղրանից ավելի խոշոր էր թվում։ Այդ լարված վիճակր շարունակվեց մի քանի րոպե։ սակայն արուն պատահաբար կիսով չավ։ բացեց աջ աչքը, տեսավ իր կողքին կիպ նստած օտար էգին, եւ, մոլեգնած, կտուցովդ հարվածեց նրան։ Եվ նույն վայրկյանին Աջակարմրավունը տեսավ Աախականաչավունին, քանի որ հենց որ կատաղած արուն փոխեց մարմնի ԴՐՐթԸ՛ դադարեց իրենով ծածկել փոքրիկ ինքնակոչուհուն։ Աշակարմիրը մի ցատկով թռավ ամուսնու վրայով եւ վայրագ ատելությամբ նետվեց մրցակցուհու վրա։ Եվ այդ պահին ես կասկածեցի, որ հարսնացուն, ի տարբերություն ինձ, արդնն քաջատեղյակ էր փոքրիկ Ձա– խա կանաչավուն ի լուրջ մտադրություններին։
Ակներեւաբար, Աջակարմրավունը լիովին գնահատում էր իրադրության ողջ սրությունը։ Այլեւս ես երբեք չտեսա, որ որեւէ արջնագռավ հետապնդեր մեկ ուրիշի այդպիսի բացահայտ կատաղությամբ։ Հարձակումը անհաջող դուրս եկավ։ Փոքրիկ եւ ավելի դյուրաշարժ Ջախականաչավունը գերազանցեց Աջակարմրավունին պիլոտաժի արվեստում։ Երբ Աջակարմոա– վունը խիզախեց հասնել եւ պատժել ատելի մրցակցուհուն, հազիվ շունչ առնելով իջավ փեսացուի մոտ։ Իսկ Ջախականաչավունը, ընդհակառակը, հայտնվելով նույն վայրկյանին,
203
թվում էր թարմ ու պաշտպանվելու պատրաստ։ Այդ անհա֊ վասարությունն էլ որոշեց գործի ելքը, Ջախականաչավունի ձանձրալի սիրահետումներում ավելի շատ համառություն, քան խորամանկություն ու նրբություն կար։ նա հետամուտ էր լինում այդ զույգին օրավուր, դետնի վրա եւ օղում, ոչ մի վայրկյան հանգիստ չտալով նրանց, սակայն բավական հեռու էր պահում իրեն, որպեսզի ավելորդ վեճեր չհրահրի։ Սա֊ կայն հենց որ մեր զույգը սերտ մոտիկությամբ հարմար տեղավորվում էր որեւէ տեղ, Զախականաչավունը իսկույն հայտնվում էր եւ համբերությամբ սպասում այն պահին, երբ Աջակարմ՛րավունը կսկսի սանրել իր սիրեըյալի գլուիւը։
Ջուրը հղկում է քարը։ Աստիճանաբար Աջակարմրավունը սկսեց պակաս մոլեգնությամբ քամահարել մրցակցուհուն։ Կապտաոսկեգույնը դադարեց բողոքել, որ իրեն սիրահետում են երկու էդ, եւ մի անգամ նկատեցի, որ գործն այլ ընթացք է ստանում։ Արուն նստած էր անշարժ, հնարավորություն ըն– ձեռելով Աջակարմ րավունին շոյելու իր ծոծրակը։ Մյուս կողմից Զախականաչավունը նույն բանն էր անում։ Հանկարծ, անհայտ պատճառով, Աջակարմրավունը ընդհատեց իր զբաղմունքը եւ թռավ հեռացավ։ Աորեղ արուն կիսով չափ բացեց աչքն ու իր կողքին տեսավ միայն Ջախականաչավունին։ Կարծում եք նա կտցե՞ց նրան կամ թե վռնդե՞ց։ Ամենեւին էլ ոչ։ Մտա֊ խոհ չքշվելով, նա անշտտպ մոտը մնացած էգին դեմ ա֊ րեց իր ծ՚ւծրակը։ Այնուհետեւ կրկին փակեց աչքերը։
Այդ պահից ի վեր Զախականաչավունը սկսեց արագ շահել արուի համակրանքը։ Մի քանի օր անց նա արդեն քնքշորեն կերակրում էր նրան, երբ, անշուշտ, կողքին չէր լինում Սեւակարմրավունը։ Օր նա գիտակցաբար էր անում դա, օրինական կնոջից թաքուն, այդպես կարծելով, մենք կգերագնահատեինք արջնագռավների մտավոր ընդունակությունները։ Աջակարմ՛բա֊ Վ․"լ"Ը տարբեր նրբախորտիկներ էր ստանում արուից, երբ նա կողքին էր գտնվում, սակայն, երբ բացակայում Ւ– համեղ բաժինը հասնում էր մեկ ուրիշի։ Իմ բարեկամ Ա՛ Ֆմ, Պորտյեն նման վարքագիծ է նկատել շչակարապի մոտ։ Ծեր արան մոլեգնորեն վռնդել է օտար էգին, որը իր սերն է առաջարկել նրան, չափազանց մոտ լողալով նրա բնին, որտեղ ձվերի վրա թուխս է նստած եղել օրինական կինը։ նույն 204
օրը կարապը այդ էգին հանդիպել է լճի մյուս ծայրին, բնից Ու կնոջից հեռու, եւ գայթակղությանը ենթարկվել առանց հետագա բարդությունների։ Այստեղ կարելի է մարդկային Փոխհարաբերությունների հետ զուգահեռություն երեւան բերել, սակայն դարձյալ մեր հետեւությունը սխալ կլինի։ Գըտ– նրվելով բնի մերձակայքում, կարապը գրեթե ամբողջովին տարված է տերիտորիայի պաշտպանության հոգսերով, այստեղ նա իր տեսակի յուրաքանչյուր կողմնակի առանձնյակի համարում է ագրեսոր, լինի դա աբու, թե էգ։ է՝նի տերիտորիայի սահմաններից դուրս, որտեղից արուն պետք Է դուրս անի յուրաքանչյուր սահման խախտողի, նա այնքան նախատրամադիր չէ, այդ իսկ պատճառով ընդունակ է կրկին հայտնվող անծանոթների մեջ ճանաչել ցանկալի
էգի՛»՛
Որքան ավելի էր Զախականաչավունը համոզվում արուի բարյացկամ լինելու մեջ, այնքան լկտի էր պահում իրեն Աջակարմրավունի նկատմամբ։ նա այլեւս փախուստի դիմելով չէր ազատվում մրցակցուհուց, եւ երկու էգերի միջեւ երբեմն մենամարտ էր տեղի ունենում։ Տարօրինակ էր արուի վարքագիծը այդ երկիմաստ իրադրությունում։ Եթե սովորաբար Կապտաոսկեգույնը խիզախորեն պաշտպանում էր կնոջը, երբ նա գժտվում էր գաղութի մյուս անդամների հետ, այստեղ նա, հավանաբար, ինքնահակասման մեջ էր ընկնում։ նա աշխատում էր սպառնալ Ջախականաչավունին, սակայն երբեք ակտիվ գործողություններ չէր նախաձեռնում նրա նկատմամբ։ Մի անգամ տեսա, թե ինչպես Կապտաոսկեգույնը այդպիսի սպառնալից կեցվածքներ ընդունեց նաեւ Աջակարմ րավունի նկատմամբ։ Մի խոսքով այդքան բարդ իրադրության հանդեպ ցուցաբերած նրա զսպվածությունն ու շփոթմունքը հաճախ միանգամայն ակներեւ էին թվում»
Այղ սիրավեպի վախճանը անսպասելի էր ու դրամատիկ։ Մի գեղեցիկ օր Կապտաոսկեգույնը անհետացավ, նրա հետ էլ Զախականաչավունը։ Դժվար է հավատալ, որ երկու հասուն եւ փորձառու թռչուն միաժամանակ զոհ դարձան դըժ– բախտ պատահարի։ Տարակույս չկա, որ նրանք թռել հեռացել էին միասին։ Հուզական բախումը նույնքան տանջալի է կենդանիների համար, որքան եւ մարդու, այգ մասին կպատ֊՝
205
մեմ հետո։ Եվ ես չեմ կարող հրաժարվել աչն ենթադրություն %ից, որ հատկապես զգացմունքների ներհակությունն էր, Ոո ստիպեց Կապտաոսկեդույնին թողնել գաղութը։
Չեմ կարծում, որ այդպիսի միջադեպերը պատահեին հա֊ սուն, արդեն բուն դրած ամուսինների միջեւ, եւ ինձ հայտնի չէ, որ երբեւէ նման բաներ կատարվեին նույնպես։ Բազմացած բոլոր արջնագռավները, որոնց հետեւում էի բավականաչափ երկար ժամանակ, ցմահ հավատարիմ էին մնում իրենց ամուսնական պարտքին։ Այնուամենայնիվ եւ այրի էգերը, եւ արուները առանց տատանվելու նորից են ամուսնանում, հենց որ հնարավորություն է ստեղծվում։ Պետք է ասել, որ դա հեշտ գործ չէ հասարակական բարձր դիրք Գրավող պառաված էգի համար։ Ինչ վերաբերում է գորշ սագերին, նրանք երբեք չեն ամուսնանում եւ երկրորդ անգամ մարդու չեն դնում, սակայն այդ մասին կպատմենք այդ թռչուններին նվիրված գրքում։
Արջնագռավները բազմանալու ընդունակ են դառնում կյանքի երկրորդ տարում։ Հնարավոր է, որ նրանք հասունանում են արդեն երկրորդ տարվա աշնանը, առաջին լրիվ փետրափոխումից անմիջապես հետո, որի ընթացքում փոխվում են մարմնի ոչ միայն մանր փետուրները, այլեւ նորանում են թեւերի ու պոչի բոլոր խոշոր փետուրները։ Հենց որ վերջանում է փետրափոխությունը եւ գալիս են աշնանային պայծառ օրերը, սկսվում է արջնագռավների սեռական ակտիվության զարթոնքը։ Այղ ժամանակ նրանք հատկապես հակված են բնի համար պիտանի դատարկ տեղ վւնտրելու։ Բոլոր կողմերից շարունակ «ցիկ֊ցիկ֊ցիկ» է լսվում։ Եղանակը ցրտելու հետ մեկտեղ աշնանային սեռական զարթոնքը աստիճանաբար մարում է, վերածվում թաքուն վիճակի։ նույնիսկ ձմռան տաք օրերին արջնագռավների սարքած «ցիկ֊ցիկ»–ների այդ կարճատեւ համերգների հնչյունները երբեմն ծխնելույզների անցքի միջով հասնում են ցածր հարկի սենյակները։ Փետրվարին եւ մարտին դա արդեն լուրջ գործ է, եւ մեզ ծանոթ «ցիկ֊ցիկճ֊ները գրեթե շարունակ լսվում են լուսաբացից մինչեւ մթնշաղ։
Այղ նույն ժամանակամիջոցում հաճախ կարելի է այլ արարողություն տեսնել, որը շատ ավելի հետաքրքիր երե–
206
ա
վույթ է արջնագռավների հասարակական կյանքում։ Մարտը վերջին օրերին, երբ «ցիկ։ ցիկ» անելը գագաթնակետին էր հասնում, քարե պատի որմնախորշերից մեկը անսպասելիորեն դառնում էր մի թատերաբեմ, որտեղից բացառիկ հզոր հնչեղության համերգ էր լսվում։ Կանչերի հնչերանգը վախ֊ վում էին, դրանք դառնում ավելի խոր, լիահնչյուն եւ արդ արագացող բեկբեկումներով հնչում որպես «ուիպ, ուիպ, ուիպ»։ որը երգի տան վերջում խելացնոր լարվածության էր հասնում։ Միաժամանակ բոլոր կողմերից դեպի այդ որմնախորշ էին թռչում հուզված արջնագռավները։ Երանք փքում էին փետուրները եւ, ահաբեկման փառահեղ կեցվածքներ ըն֊ դունելով, միանում ընդհանուր համերգին։
Իսկ ի՛՛նչ է այդ ամենը նշանակում։ Շատ ժամանակ պա֊ հանջվեց, մինչեւ որ ինձ հաջողվեց հասկանալ տեղի ունեցածի իմաստը։ Պարզվում է, որ մեր առջեւ է ոչ ավելի, ոչ պակաս, քան հասարակական կարծիքի մի արտահայտություն ընդդեմ չափն անցկացրած զանցառուի։ Այդ խիստ բնազդական կոլեկտիվ գործողությունների էությունը վերջնականապես հասկանալու համար պետք է ավելի խորամուխ լինենք մեր գաղութի առօրյայի մեջ։
Հարկ է ասել, որ իր ընտրած անցքի մոտ «ցիկ, ցիկ» անող արջնագռավի վրա հարձակվելն ամենեւին էլ դյուրին չէ, որովհետեւ ագրեսորը մշտապես անբարենպաստ վիճակում կհայտնվի։ Իր մրցակցին արջնագռավը կարող է երկու կերպ սպառնալ, որոնք նույնքան տարբեր են ինչպես ձեւով, այն–՛ պես էլ իմաստով։ Այն դեպքում, երբ վեճը տեղի է ունեցել ենթակարգությունը պարզելու հողի վրա, այսինքն բացառա–․ պես կապված է հասարակական դիրքին վերաբերող խըն–՝ դիրներին, մրցակիցները հասակով մեկ ձգված եւ փետուր–՝ "երը կիպ սեղմած ահաբեկում են միմյանց։ Այդ կեցվածքը՛
207,
ընդգծում է նախ վերեւ, իսկ հետո հակառակորդի մեջքին թռչելու մտադրությունը։ Մարտի այդ եղանակը ընդունված է աքաղաղների մեջ եւ հանդիպում է շատ այլ թռչունների շրջանում, մարտիկները թռչում են վեր, օդում կպչում իրար, միմյանց հարվածելով ճիրաններով ու կտուցներով, աշխատելով գլորել թշնամուն եւ մեջքի վրա տապալել գետին։
Մյուս ահաբեկիչ կեցվածքը առաջինի ուղղակի հակա֊ պատկերն է։ Թռչունը սուզվելու շարժումով գլուխն ու վիգը հակում է ներքեւ, փքում է մեջքի փետուրները, որը «կատ– վամ եջքի՚յ) շատ տարօրինակ գիծ է առաջացնում։ Արջնագռավը պոչը հովհարաձեւ բաց է անում եւ կտրուկ շարժումներով դարձնում մրցակցի կողմը։ Ընդունելով առաջին կեցվածքը, թռչունը աշխատում է որքան հնարավոր է ուղղաձիգ ու բար֊ ձըր կանգնել, երկրորդ կեցվածքի խնդիրն է հնարավորին չափ ավելի գեր ու ծավալուն դառնալ։ Առաջին կեցվածքը նշանակում է․ «Եթե մի կողմ չքաշվես, կհարձակվեմ վրադ օդից»։ Երկրորդի իմաստն այսպիսին է․ «Այնտեղ, ուր հիմա գտնվում եմ, կկռվեմ մինչեւ վերջ, բայց մատնաչափ անգամ ետ չեմ ընկրկի))։
Երթ բարձրաստիճան արջնագռավը մոտենում է հասա֊ րակական ոչ այնքան բարձր դիրք գրավող մեկ ուրիշի, մտադրություն ունենալով վերջինիս վռնդել իր գրաված տե֊ ղից, հենց որ այդ տերիտորիայի տերը երկրորդ տեսակի սպառնալից կեցվածք է ընդունում, ագրեսորը սովորաբար իսկույն նահանջում է։ Սիայն այն դեպքում, երբ հարձակվողը ինքը ակնկալիք ունի այդ հատվածից, օրինակ, մտադիր է բուն դնել այստեղ, շարունակում է հետագա գործողություն֊ ները։ Այլ կերպ ասած, ընդունում է ճիշտ նույն սպառնալից կեցվածքը։ Այսպիսով, երեքտակ եղած– երկու թռչունը երկար նստում են ուս ուսի տված, մռայլ վճռականությամբ հետեւելով միմյանց։ նրանք չեն հանդգնում կռվի մեջ մըտ– նել, իրենց սկզբնական հեռավորության վրա պահելով եւ չփոխելով մարմինների դիրքը՛ հակառակորդները աշխատում են հարվածել միմյանց կտուցներով։ Նրանց ջանքերը լի են էներգիայով ու ցասումով, սակայն, ընղհանուր առմամբ, նպատակին չեն հասնում։ Յուրաքանչյուր հերթական հար֊
20Տ
ձակման ժամանակ պարզորոշ կերպով լսվում են սոսկ կտրուկ արտաշնչանք ու կտուցի բարձրահունչ չրխկոց։ նման մենամարտի ելքը մշտապես կախված է այն բանից, թե մրցակիցներից որն ավելի համառ դուրս կգա։
Քանի որ «ցիկ֊ցիկ» անելու արարողությունը անխզելիորեն կապված է սպառնալից կեցվածքի երկրորդ տեսակին, թռչունը պարզապես անընդունակ է արտաբերել իր «ցիկ– ռիկ»֊ները կամ «ուիպ֊ուիպո֊ները որեւէ այլ վիճակում։ Արջնագռավների, ինչպես եւ մյուս բոլոր կենդանիների մեջ, որոնք այս կամ այն կերպ նախանշում են իրենց տերիտորիան, երկու արուների տիրույթների միջեւ եղած սահմանը որոշվում է նրանց մարտական ավյունի չափով։ Հատվածի յուրաքանչյուր տեր իր տան մոտ շատ ավելի մոլեգնաբար է կռվում, քան ուրիշի հողում։ Այսպիսով, պատի միջի իր օրինական անցքի մոտ «ցիկ֊ցիկ» անող արջնագռավը ամե֊ նասկզբից եւեթ բացահայտ առավելություն ունի յուրաքանչյուր նվաճողի նկատմամբ, եւ այդ նախնական առավելությունը, որպես կանոն, նշանակալիորեն պատնեշում է գաղութի անդամների միջեւ եղած ամեն տեսակի անհավասարություն, լինի դա ուժերի միջեւ, թե հասարակական ։>իրքում։ Այնուամենայնիվ, բնակալելու համար հարմար տեղի պատճառով առաջացած խիստ մրցակցությունը երբեմն հանգեցնում է այն բանին, որ շատ ուժեղ թռչունը հարձակվում է ամենաթույլերից մեկի վրա, խաիւտելով նրա տիրույթների սահմանները եւ անգթորեն վարվում այդ տերիտորիայի տիրոջ հետ։ Հենց այդպիսի դեպքերում է կիրառվում այդ նույն «ուիպ֊ռեակցիան», որի մասին հիշատակեցի։ Վիրավորված տանտիրոջ «ցիկ֊ցիկտ֊ները աստիճանաբար սաստկանում են, վախում են տոնայնությունը եւ արդ հնչում որպես «ուիպ– ոլիպ»։ Եթե տյդ հատվածի տիրոջ կինո ներկա չի գտնվել ագրեսորի հարձակման ժամանակ, անմիջապես վրա է հաս– եում եւ, փետուրները փքելով, միանում ամուսնուն, որպեսզի ամեն ինչում կրկնի նրա արարքները։ Եթե այդ ամենը ան» հրաժեշտ ներգործություն չի ունենում հանգիստը խանգարողի վրա, եւ նա անմիջապես չի չքվում, պատահում է անհավա֊ տալին։ Ամեն կողմից, լսելիության սահմաններում գտնվող բոլոր ծակ ու ծուկերից հայտնվում են արջնագռավները եւ
՝ »՚՛ ֊ 209
14 Ա․՝)ւՏց Կ․ Տ․
սլանում դեպի հարձակման ենթարկված բույնը։ Բոլորն էլ կռնչացնում են իրենց «ուիպ~ուիպ»–ները, եւ մեր սագրող– ները անմիջապես կորչում են եղբայրակիցների հոծ զանգ֊ վածում, որոնք ցասման մոլուցքի մեջ կատարում են այգ խելահեղ համերգը համընդհանուր աղաղակի կրեշլենդոն եւ ֆորտիսիմոն։ Այգպիսով, արտահայտելով իրենց ողջ դժգո– հությունը, որոշ ժամանակ անց թռչունները խաղաղվում են եւ թողնում դեպքի վայրը։ Միայն բնատերն է դեռ որոշ ժամանակ կամացուկ «ցիկ֊ոիկ» անում իր ազատագրված կացարանի շեմին։
Երբ արջնագռավային նման միտինգ է առաջանում, ղա էլ բավական է, որպեսզի կասեցնի կռիվը թեկուզեւ հենց այն պատճառով, որ ագրեսորն ինքն էլ է ուժերը ներածին չափ մասնակցում ընդհանուր իրարանցմանը։ Թռչուններին մարդկային արժանիքներով օժտող դիտողին կարող է թվալ, որ խորամանկ ղավթիչը իրենից կասկածները հեռացնում է սրանով, որ բոլորի հետ միասին աղաղակում է, «Բռնի՛ր գողին»։ Րսկ իրականում կամա թե ակամա ներգրավվում է համընդհանուր տրամադրության մեջ, արձակում է նույն <Տուիպ֊ոլիպ»֊ը, ընդ որում նույնիսկ չգիտե, որ հենց ինքն է ամբողջ անկարգության պատճառը։ Ե յուս արջնագռավների հետ միասին ագրեսորը շրջվում է բոլոր ուղղություններով, ասես փնտրելով հանցագործին, եւ որքան էլ տարօրինակ թվա, բացարձակապես անկեղծորեն է անում դա։
Սակայն որոշ դեպքերում, այն էլ բավական հաճախ, ա֊ ոիթ եմ ունեցել տեսնելու, թե ինչպես ամեն կողմից թռած եկած արջնագռավները ճշտորեն գտել են կարգը խանգարողին
եւ լրջորեն պատժել, եթե նա համառել է իր հավակնություններում։ 1928 թվականին գաղութի իսկական պատուհասն էր մի լպիրշ կաչաղակ, ո– րին մեծացրել էի արջնագռավների հետ միասին։ Մարտարվեստում կաչաղակը գերազանցում էր արջնագռավին, սակայն, չլինելով հասարակական թռչուն, նա չունի այն նրրին զսպող կարգավորիչները, որոնք այն–
210
քան իրենց նկատմամբ տրամադրող են արջնագռավի վարքագծում։ Այղ իսկ պատճառով պատշաճության ամեն տեսակի զգացողությունից միանգամայն զուրկ այղ փետրավոր ավազակը շուտով նույնքան անցանկալի տարր դարձավ արջնագռավների գաղութում, որքան անուղղելի հանցագործը մարդկային քաղաքակիրթ հասարակության մեջ։ Կրկին ու դարձյալ այղ խայտաբղետ խուլիգանը հայտնվում էր այս կամ այն զույգի բնախորշի մոտ եւ դառնում գաղութի անդամների նորանոր ցասկոտ ելույթների սադրիչը։ Թեեւ կաչաղակը «ուիպ– ուիպ» կանչելու ունակություն չունի (նա խիզախորեն հետապնդում է իր հակառակորդին), այնուամենայնիվ արջնագռավների կոլեկտիվ ելույթները շուտով ստիպեցին նրան խելքի գալ։ Դառը փորձից ելնելով, կաչաղակը սովորեց հեռու մնալ արջնագռավների բնից։ Այսպիսով, չնայած լոլՐէ մտավախությանս, ձվերն ու ձագերը մնացին անվնաս։
Գաղութի բոլոր անդամների մասսայական ելույթների կազմակերպման գործում (լիներ դա համընդհանուր «կրճը– տոց)), թե «ուիպ֊ռեակցիա») ամենակարեւոր ղերը պատկանում Էր ծեր, ուժեղ, բարձր դիրք գրավող արուներին։ Հենց նրանք Էլ ապահովում են գաղութի բարօրությունը նաեւ աչլ տագնապալից հանգամանքներում։ 1929 թվականի աշնանը մեր տան մերձակա դաշտերն իջավ երկու հարյուր թռչունից ոչ պակաս չվող արջնագռավների ու սերմնագռավների հսկայական մի երամ։ Եվ ահա այդ եւ նախորդ տարում ծնված իմ բոլոր երիտասարդ արջնագռավները անհուսալիորեն խառնը– վեցին այղ թափառական անծանոթներին։ Տանը մնացին միայն մի քանի տարեց թռչուն։ Տեղի ունեցածը լիակատար աղետ Էր ինձ համար, եւ ես մտովի տեսա, թե ինչպես իմ երկու տարվա աշխատանքը բառիս բուն իմաստով անհետացավ։ Ես շատ լավ գիտեի, թե որքան ձգող Է երիտասարդ արջնագռավների համար այդպիսի չվող երամը։ Էբենոսե բյուրավոր սեւ թեւերի տեսարանը դյութում Է պատանիներին ե ստիպում նրանց սլանալ իրենց ետեւից։ Եթե գաղութում չլինեին 0սկեկանաչավունն ու Կապտաոսկեգույնը, ամբողջ աշխատանքս քամուն կտրվեր (կամ, ավելի շուտ, ընդդեմ քամուն, քանզի արջնագռավները նախընտրում են շարժվել հակառակ օդի շարժմանը)։ Ամբողջ գաղութի ամենատարեց–
211
ները երկու ծեր արու) անընդմեշ ետ ու առաջ էին թռչում մեր տան ու դաշտի միջեւ եւ կատարում այնպիսի անասելի մի բան, որ կտարակուսեի՝ արժե գրել այդ մասին, եթե ին– քըս ու աշխատակիցներս հետագայում նույնատիպ վարքագիծ չնկատեինք եւ չհավաստեինք այն փորձով։
Երկու նահապետներից յուրաքանչյուրը ընդհանուր ամբոխի մեջ փնտրում գտնում էր մի երիտասարդ թռչուններից մեկին եւ թռցնում տանում տուն։ Ծեր արջնագռավը երիտասարդին ստիպում էր բարձրանալ թեւին, դիմելով ճիշտ նույն մաներին, որ սովորաբար օգտագործում են արջնագռավ ծնողները, երբ ուզում են վտանգավոր տեղից հեռացնել իրենց ձագերին։ Փորձառու թռչունը սուրում է անմիտի մոտ ետե– վից, եւ, նրա վրտյով ցածր թռչելով անցնում, միեւնույն պահին արագ շարժում կիպ հավաքած պոչը, որը փոքր֊ինչ մի կողմ է շարժվում։ Ռեֆլեքսային անխուսափելիություն ունեցող այգ արարողությունը ստիպում է նստած թռչունին սլանալ վերեւ եւ հետեւել առաջնորդին։ Երբ կատարված է ծրագրի այդ մասը, ծեր արուն ուղղվում է տան կողմը, շարունակ ետ նայելով, որպեսզի հավաստիանա, թե խնամարկյալը արդյոք հեաեւո ւմ է իրեն։ Մենք արդեն տեսանք, թե ինչպես էր ժամանակին Ջ"կը դիմում նույն մաներին։
Այդ ամբողջ գործողության ընթացքում Ոսկեկանաչավուն֊ն ու Կապտաոսկեգույնն աստիճանաբար բազմանշանակ կան֊ չաճիչ էին արձակում, որը կարելի էր հեշտությամբ տարբե֊ րել թռչող արջնագռավի սովորական կարճատեւ ու հստակ կանչից։ Արդ տյն ավելի տեւական էր եւ հնչում էր թախծալի ու խուլ։ Եթե հաղորդվի թռիչքի ժամանակ թռչունի արձակած սովորական կանչը ինչպես «կյա–կյա»֊ն է, ապա այդ կանչը կարելի է մեկնել որպես «կիավ֊կիավ»։ Ես իսկույն նշեցի, որ այդ ձայնը լսել եմ նախկինում, բայց միայն հիմա հասկանալի դարձավ դրա նշանակությունը։
Այգ երկու ծեր արուն աշխատում էին տենդագին փութկոտությամբ։ Նույնիսկ իր ոչխարներին խոշոր հոտից բաժանող եւ մի կողմ քշող հրաշալի վարժեցրած դամփռը չէր կարող ավելի մեծ հմտություն ցուցաբերել։ Թռչունները աշխատեցին ընդհուպ մինչեւ մթնշաղ, երբ մյուս արջնագռավները արդեն շատ վաղուց տեղավորվել էին գիշերելու։ Դժվա֊ 219
րին խնդիր էր դրված նրանց առջեւ, քանզի երբ նրանց հաջողվում էր մի քանի երիտասարդ թռչունի գայթակղել եւ տանել դեպի տուն, վերջինները իսկույն թռչում ու կրկին միանում էին մարգագետնում հանգստացող երամին։ Յուրաքանչյուր տասը արջնագռավից, որոնց վերադարձնելը այդքան ջանք էր պահանջում, ինը դարձյալ փախչում էին։ Սակայն ուշ երեկոյան, երբ թափառաշրջիկ խումբը մեկնեց հետագա ճամփորդության, թեթեւացած խոր շունչ քաշելով բա– ցահայտեցի, որ իմ բազմաթիվ երիտասարդ թռչուններից անհետացել են միայն երկուսը։
Այղ միջադեպից մղված, սկսեցի առավել հանգամանորեն ներթավւանցել «կյա» եւ «կիավ» կանչերի միջեւ եղած իմաստային տարբերության մեջ։ Շուտով ակնհայտ դարձավ, որ եւ՛ առաջինը, եւ՛ վերջինը վերծանվում են որպես «Թռի՛ր ինձ հետ»։ Սակայն եթե աոաջինը նշանակում է պատահած անհայտ ուղղությամբ թռչելու հրավեր, ապա երկրորդը տան կողմ ուղղվելու մտա դրություն։ նախկինում ես նկատել էի, որ չվանցող երամների արջնագռավները կանչում են այլ կերպ, քան իմ սեփականները, ավելի հնչեղ ու սուր, սակայն դրա բացատրությունը չէի գտնում։ Տնից հեռու, երբ հայրենիքի հետ ունեցած բոլոր կապերը ժամանակավորապես խզված են, թռչունները, բացի մշտական «կյա»–ից, երբեք «կիավ» լեն արտաբերում։ Այդ տեսակետից հետաքրքիր կլիներ պարզել «կիավ» կանչը լսվո ւմ է արդյոք գարնանը, երբ արջնագռավների չվող երամները վերադառնում են տուն, բնադրման վայր։ Իսկ ինչ վերաբերում է իմ գաղութի արջնագռավներին, ապա նրանց ժխորը միշտ էլ իրենից ներկայացրել է այդ երկու կանչերի խառնուրդը, քանզի, մշտապես տան մոտ ապրելով, թռչունները նույնիսկ ձմեռը որոշ խոր֊ հըրդանշող կապ են պահպանում այն վայրերի հետ, որտեղ բազմացել են եւ որտեղ իրենց սպասվում է բնավորվել գարնանը։
Թեպետ այղ ճիչերին կարելի է բառային բացատրություն տալ, «Բ՛ռի ր ինձ հետ», դրանք գիտակցված հրաման չեն, այլ հանդիսանում են թռչունների սոսկ որոշակի տրամադրության արտահայտություն։ Սակայն թռչունների միանդա– սայն ակամա հույղերի այդ արտահայտությունները իրենց
213
բնույթով խիստ վարակիչ են այնպես, ինչպես մարդու Հո^ րանջն է վարակիչ նրան շրշապատողների համար։ Վերջիք, հաշվով հենց առանձին անհատների տրամադրությունների փոխներգործությունն էլ ապահովում է գործողությունների համաձա յնեցվածութ յունը արջնագռավների երամի ներսումէ Այսպիսով, ի հակադրություն մեր մոլրրակի այն բնակիչ․ ների, որոնց գործողությունները կանխորոշված են ինքնակալ առաջնորդի իշխանությամբ, թռչունների երամի, կաթնասուն֊ ների հոտի կամ նույնիսկ ձկների վտառի վարքագիծը հիմ֊ նըված Է առանձին կենդանիների այնպիսի փոխհարաբերոլ֊ թյունների վրա, որոնք անչափ նման են քվեարկությունների դեմոկրատական սիստեմին։ Ահա թե ինչու կարող Է թվալ, թե միեւնոււն երամին պատկանող արջնագռավները որոշ դեպքերում իրենց գործողությունների ցավալի անհամաձայ֊ նեցվածություն են ցուցադրում։ Երբեմն զարմ ան,աէիորեն շատ ժամանակ կարող Է անցնել, նախքան երամի բոլոր թռչունները կկարողանան նույն տրամադրության մեշ ընկնել։ Դա վկայում Է որոշումներ կայացնելու նրանց լիակատար ան֊ ընդունակության մասին, այլ կերպ ասած ուշադրությունը կենտրոնացնել որեւէ մղման վրա եւ գիտակցաբար ճնշել մյուս բոլորը։ Այդպիսի ընդունակությունը մարդու եւ շատ քիչ չափով՝ առավել զարգացած կաթնասուններից մի քանիսի առանձնաշնորհն է։ Զարմանալի չէ, որ մարդն ինքն էւ է սկսում նյարդայնանալ, երբ կես ժամվա ընթացքում արջ֊ նագռավների խմբի մեշ, որին նա հետեւում է, հակասական տրամադրությունների պատճառով կռվտուք է ընկնում։ Պատ֊ կերացրեք, տնից մի քանի մղոն հեռու, դաշտի մեշ նստած երամ։ Արջնագռավներն կուշտ են, նրանք արդեն թողել են կեր որոնելը, թռչունները շուտով պետք է թռչեն դեպի տուն։ «Շուտով», բնականաբար, արջնագռավների ըմբռնմամբ, որոնց համար ժամանակի պատկերացումը բավական ա֊ ռաձդական է։ Վերջապես, մի քանի թռչան, սովորաբար) ամենածերերն ու առավել վճռականները, «կիավ» կանչելով բարձրանում են օդ, դրանով իսկ ամբողջ երամին հրաւ1իրե– լով թռչել իրենց հետ։ Սակայն միայն այն պահին, երբ այդ պիոներները թռչում են վեր, ակներեւ է դառնում, որ ուրիշ
շատ արջնագռավներ մնում են դեռեւս «կյա տրամադրո
ւթյան»
214
մեջ։ Ընդհանուր ղռվռոց է սկսվում, ոմանք ճչում են «կյա», ոմանք էլ «կիավ», երամը թռչում է շրջաններ գծելով, եր~ բեմն կրկին իջնում գետին, այս անգամ, հավանաբար, տնից ավելի հեռու, քան առաջ։ Այդ ամենը կրկնվում է մի դյուժին անգամ, մինչեւ որ, վերջիվերջո, «կիավ» գործոնը դառ՛ նում է գերակշռող, գնալով ավելի ու ավելի ազդեցություն է ձեռք բերում եւ ձնահյուսի արագությամբ ընդգրկում ամբողջ երամը։
Ամբողջ գաղութի ամբողջականության պահպանման գոր֊ ծում վիթխարի ղեր են կատարում «կիավ» կանչն ու դրա հետ կապված վարքագիծը։ Արդեն պատմել եմ, թե ինչպես մի անդամ լիակատար խորտակումից փրկեցի պլաններս։ Հետագայում նման բան կրկնվեց, սակայն այս անգամ փըր– կութ յունը միանգամայն այլ ճանապարհով վրա հասավ։ Արջնագռավների գաղութը հիմնելուց մի քանի տարի անց այն աղետի ենթարկվեց, որի պատճառները մինչեւ օրս էլ պարզ չեն ինձ համար։ Զմռանը չվելու հակված թռչուններին անխուսափելի կորստից ազատելու համար, նոյեմբերից մինչեւ փետրվար արջնագռավներիս պահում էի ասիստենտիս հըս– կողության տակ գտնվող մեծավանղակում։ Իսկ ես այղ ընթացքում ապրում էի Վիեննայում։ Եվ ահա մի անգամ բոլոր թռչունները անհետացան։ Պարզվեց, որ մեծավանդակի ցանցում անցք կա* հավանաբար ուժեղ քամին էր պատռել ցանցը* երկու արջնագռավ սատկել էին, իսկ մյուսները անհետ կորել։ Հնարավոր է, որ գա կզաքիսի գործն էր, սակայն ես այդպես էլ չպարզեցի դժբախտության պատճառը։ Եթե ազատ ապրող կենդանիներ եք պահում, ապա պետք է պատրաստ լինեք այդպիսի անակնկալների, սակայն այղ կորուստը այն բոլոր հարվածներից ամենաղաժան հարվածը Տասցրեց ինձ, որոնք երբեւէ խանգարել են սաներիս դաստիա– րակելու իմ անխոնջ ջանքերին։ Սակայն չկա չարիք առանց բարիքի, հենց այդ տհաճությունն էլ թույլ տվեց այնպիսի դիտումներ կատարել, որոնք այլ հանգամանքներում անհնարին կլինեին։ Հաջողությունների շրջանը սկսվեք դժբախտությունից երեք օր հետո, երբ անսպասելիորեն վերադարձավ արջնագռավներիցս մեկը։ Դա Կարմրաոսկեգույնն էր,
նախկին թագուհին, առաջին արջնագռավուհին, որը ձագերին խնամել ու մեծացրել էր Ալտենբերգում։
Միայնակ թռչունը հազվադեպ էր վճռականության ցու֊ ցարերում երկարատեւ զբոսանք կատարելու, նա օրնիբուն նստում էր կողաշենքին եւ,․, երգում էր։ Երգում էր, գրեթե անդադար։ Բոլոր երգեցիկ թռչունները, որոնց թվին են պատկանում նաեւ ագռավակերպները, հակված են անդադար եր֊ դելու այն շրջանում, երբ միայնության մեչ են գտնվում կամ հնարավորություն չունեն զբաղվելու իրենց սովորական գործերով, այլ կերպ ասած, երգում են «ձանձրույթից»։ Հատկապես այղ պատճառով իր վանդակում միայնակ բանտվա֊ ծութ յան մեշ նստած սենյակային թռչունը անհամեմատ ավելի հաճախ է երգում, քան նրա ազատ եղբայրակիցները։ Այն բոլոր էներգիան, որ այլ հանգամանքներում կօգտագործվեր հարյուրավոր տարբեր արարքների վրա, արդ ներդրվում է երգի մեշ։ Երգող թռչունների մեծ մասի երգը բնական պայմաններում ծառայում է նաեւ այլ նպատակների, այն հռչակում է երգող արուի իրավունքը իր զբաղեցրած տերիտորիայի նկատմամբ, նաեւ տեղյակ է պահում էգերին, որ իրենք հրավիրվում են ամուրի արուի տիրույթները։ Այդ իսկ պատճառով միայնակ արուները երգում են ավելի բարձր ու հաճախ, քան նրանց երջանիկ մրցակիցները, որոնք արդեն միացել են իրենց ընկերուհիներին։ Քանի որ արուներն ավելի շատ են, քան էգերը, նրանցից շատերը մնում են ամուրի, սակայն, հավանաբար, դա նրանց այնքան էլ չի վշտացնում։ Հակառակ կենդանիներին դաժանորեն վերաբերվելուց պաշտ– պանելու ընկերության անդամների կարծիքի, հանուն նրանց երգի սոխակին կամ կարմրակատարին վանդակում պահելը անգթության չափազանց մեծ ակտ չի հանդիսանում, եւ կարիք չկա լրջորեն ընդունել Բլեյկխ խոսքերը․ ^^^
Բոցակուրծք թռչնակը, խեղճ գերին վանդակի՝ Տխրություն, զայրույթ է պատճառում երկնքին։
1 °չեյկ ՚՚ւիլյամ (1757—1827) — անգլիացի բանաստեղծ ե գեղանկարիչ։ Նրա գրչին են պատկանում «Ֆրանսիական հեղափոխություն», «Ե՚1՜ րոպսա եւ այլ ռոմանտիկ պոեմները։ նկարազարդել է Դանթեի «Աստվածային կատակերգությունը»։ 215
Վզափոկի մի ծայրին բոլոնյան արու շնիկ կապված, իսկ մյուս ծայրից բռնած դժգոհ մի ծեր լեդի, ահա մեր խըղ– ֊Տահարությանը անհամեմ՚ատելիորեն ավելի արժանի մի օբյեկտ։
Ւնչ վերաբերում է ինձ, պետք է խոստովանեմ, որ վանդակում միայնությունից ձանձրացող թռչունի անընդմեջ երդը պարզապես ազդում է նյարդերիս վրա։ Սենյակումս մի մեծ վանդակ կա դրված, որտեղ մի կարմ՝ րատուտիկ է ապրում իր ընկերուհու հետ։ Նա հազվադեպ է երգում, բայց հենց հիմա, երբ գրում եմ այս տողերը, մեր երկրպագուն ամուսնական հրաշալի մի պար է կատարում իր սրտի տիրուհու առաջ եւ դրանով անհամեմատ ավելի մեծ հաճույք պատճառում ինձ, քան որեւէ միայնակ ու շաղակրատ երգիչ։ Քանի որ մ եծավանդակում նստած երգեցիկ թռչունը տառապյալ չի հանդիսանում, ապա նաեւ վշտի ու չկատարված ցանկությունների արտահայտություն չէ նրա երդը, ինչպես սիրում են մտածել դյուրազգաց խառնվածքի տեր որոշ մարդիկ։
Սակայն միայնակ արջնագռավ Կարմրաոսկեգույնը հիրավի թախծոտ էր։ Եվ նրան մարդկայնացնելու փորձ չի լինի, եթե ասենք, որ նա ճնշված էր հոգեպես։ Հոգեկան ցըն– ցումից տառապող կենդանիները սովորաբար լռակյաց են, սակայն այս դեպքում (ես նման երկրորդը չգիտեմ) թռչունի թախիծը ելք էր գտնում երդի մեջ։ Իսկ երգը հասկանալի էր նույնիսկ, մարդկանց, համենայնդեպս, նրանցից այն քչերին, որոնք հասկանում են «ւսրջնագռավերենը»։
Արջնագռավների արուներն ու էգերը հավասարապես լավ են երգում, եւ նրանց երգը բազմապիսի նոտաներից կազմված անկաշկանդ իմպրովիզացիա է ներկայացնում իրենից, ինչպես բնածին, միայն արջնագռավներին հատուկ, այնպես էլ հնչանմանակման։ Այն ամբողջ խառներգին միահյուսվելով դառնում է արտասովոր հնչյունանախշ, որը դժվար է գեղեցիկ կոչել, սակայն դա միանգամայն հաճելի ու հանգստացնող երգ է։ Արջնագռավի մեղմ երգում հնչնանմ՝տնակումը կամ, այսպես կոչված, ծաղրակատակությունը նկատելի ղեր լի խաղում։ Այն ամենեւին էլ այնքան կատարյալ չէ, ինչպես էգ կամ արու ագռավի մոտ։ Այնուամենայնիվ, եթե միայնակ
217
արջնագռավին փակված պահենք, նրան հաջողությամբ կա֊ րելի է սովորեցնել մարդու որոշ բառեր նմանակել։
Սակայն արջնագռավի երգի ամենահետաքրքրական ա֊ ռանձնահատկությանը կայանում է նրանում, որ թռչունը ասես ինքն իր տնազն է անում։ Այն բոլոր բազմապիսի կան֊ չերը, որոնցից կազմված է արջնագռավային ցեղի «լեզուն», կրկին ու դարձյալ կրկնվում ու մեկը մյուսին փոխարինում են այդ երգում։ Այն բոլոր ազդականչերը, որոնց մենք արդեն ծանոթացանք, վերարտադրվում են երգող արջնագռավի կողմից՝ «կյա» եւ «կիավ», «ցիկ֊ցիկ֊ցիկ» եւ «ոլիպ֊ուիպ– ուիպ», եւ նույնիսկ սուր «կրճտոց», որը սովորաբար օգտա– գործվում է ընկերոջը փորձանքից ազատելու համար։ Ինձ հայտնի մյուս բոլոր թռչունների մոտ «իմաստավոր» հնչյուն՛ ները կամ ընդհանրապես չեն մտցվում երգի մեջ, կամ էլ մտցվում են միայն առանձին դեպքերում։ Իսկ արջնագռավի երգը ամբողջովին այդպիսի կանչերից է բաղկացած։
Սակայն ամենաապշեցուցիչն այն է, որ յուրաքանչյուր որ․։դակի հնչյուն ուղեկցվում է համապատասխան ժեստերով։ «Կրճտոց» արձակելով, երգիչը կռանում եւ թրթռացնում է թեւերը, ինչպես իսկական «կրճտոցի ռեակցիայի» պահին։ Արտաբերելով իր «ցիկ–ցիկ»–ները կամ «ուիպ– ուիպ»–ներ ը, նա սպառնալից կեցվածք է ընդունում։ Այլ կերպ ասած, երգող արջնագռավը իրեն պահում է ճիշտ այնպես, ինչպես զգացմունքով բալլառ արտասանող մարգը։ նա այնքան է տարված իր արտասանությամբ, որ յուրաքանչյուր հատված որոշակի հույզեր է ծնում նրա հոգում, որոնք էլ ակամայրց Համապատասխան ձեռնածություններ են առաջացնում։
Երգը կազմող այդ բազմանշանակալից հնչյունները մարդկային լսելիքի համար թվում են չտարբերվող այն հնչյուն– ներից, որոնք թռչունը արտաբերում է «լրջորեն», կյանքի համապատասխան հանգամանքներում։ Որքան հաճար։, բարձր կրճտոց լսելով, սարսամ՜ւահար նետվել եմ դեպի լուսամուտը, երկյուղ կրելով, որ թռչուններիցս մեկին կտեսնեմ աատահւսկան մի գիշատչի ճանկերում։ Եվ ամեն անգամ պարզվել է, որ այդ երգող արջնագռավը դարձյալ հիսար դրության մեջ է գրել ինձ։ նման դեպքերը մշտական զարմանքի աղբյուր էին, քանի որ դրանք մշտապես ցուցադրում
218
էին կույր ու զուտ ռեֆլեքսային էությունը այն ռեակցիայի, որն օգտագործվում է փորձանքի մեջ ընկած եղբայրակցին փրկելու համար։
մվ մյուս կողմից որքա ն հմայք կա թաքնված արջնագռավի մեղմ երդում, այն բազմանշանակ ճիչս։կանչերում եւ սրտաշարժ արտահայտչականության մեջ, դրանց ուղեկցող ժեստիկուլյաըէւաներում, նրանց համար, ովքեր ծանոթ են այդ խու՚ելասեր թռչունների վարքագծի հուզականությանը։ Ինչքա՜ն հրաշալի են այդ փոքրիկ սեւ արարածները, երբ ոգւ;շնչվածո՚թյամբ կատարում են երեւակայության մեջ հուզիչ սլատկերներ եւ արջնագռավա յին կյանքի հագեցած պե– րիպետիաներ առաջացնող իրենց բալլադները։
մակայն հիրավի սրտաճմլիկ էր միայնակ Կարմրաոս– կեդույնի երդը։ Կարեւորն այն չէ, թե ինչպես էր նա երգում, այլ այն, որ երգում էր։ նրա ամբողջ երգը հագեցած էր նրան ալեկոծող հույզերով, ավելի ճիշտ միակ ցանկությամբ, որպեսզի տուն վերադառնային նրանք, ում կորցրել էր։ «Կիա՜վ»,— երգում էր նա։ «Կիավ»,— եւ նորից՝ «Կիավ», զանա՛զան մոդուլյացիաներով, տարբեր տոնայնությամբ, ամե– նաքնքուշ պիանո ւից սկսած մինչեւ խելացնոր ֆորտիսիմո։ Այգ տխրալուր երգում մյուս հնչյունները սոսկ հազվադեպ էին լսվում։ «Վերաղարձե՜ք, օ, վերաղարձե՜ք»։ Երբեմն արջնագռավը ընդհատում էր երգը եւ թռչում դեպի մարգագետիններ, հետազոտելու շրջակայքը, փնտրելով Օսկե կանաչավունին եւ մյուս բոլորին։ «Կիավ»,— արդեն լրջորեն ճչում էր նա նորից ու նորից։
ժամանակի ընթացքում անձուկ սպասման այդ բռնկումները դարձան ավելի հազվադեպ, եւ Կարմ րաոսկեգույնը իր ամբողջ ժամանակը անց էր կացնում մեր ժամացույցի աշտարակին նստած, մխիթարվելով մեղմ երգով։ Թռչունը ողՀ բում էր I)սկե կանաչավունին, իր կորուսյալ սերը։ «Մելա֊Հ մաղձոտությամբ ու դառը ժպտալով, որպես համբերատար րության արձան, նա նստում էր այնտեղ»։
Ահա թե ինչպես Կ արմ րա ոսկե գույնին հաջողվեց պահ֊լ պանել գաղութը։ Ես հակված չեմ չափազանց դյուրազգացում թյան, սակայն այս անգամ ենթարկվեցի թռչռւնի վշտին։ ձեղնահարկի տանիքից լսվող Կարմրաոսկեգույնի չդադարող
2*9
հեծեծանքները դրղեցին ինձ արջնագռավների մի նոր խումբ բուծել, որը եւ սկիզբ դրեց ալտենբերգյան վերածնված գա֊ ղութին։ Հանուն ույդ տառապյալոլհու բուծեցի չորս երիտա֊ սարդ արջնագռավ եւ, հենց որ թռչելու ունակություն ձեռք բերեցին, գրեցի մեծտվանդակի մեջ, Կարմրաոսկեգույնի մոտ։
Կամ Փութկոտությանս, կամ էլ այլ հոգսերով տարված լինելու պատճառով, ավա ղ, չէի նկատել բուծարանի ցանցի նոր մեծ անցքը; Եվ նախքան նորեյուկները կհասցնեին վարմ֊ մեւ Կարմրաոսեւեդոււնե ոնԱեոաեզա0ւանր, յորսն էւ ծւկե֊ ցինէ Րրար անցնելով եւ զուր ջանալով առաջնորդ գտնել իրենց
ս արդեն պատմեւ
–,մ նմս
ս բւ
;նե;։հ մասին,
գնալով ավելի ու ավելի վեր բարձրանալով, պտտվեցին այգու վրա, մինչեւ րր, վերջիվերջո, տնից հեռու, ոջււյն հաճարի խիտ մացառուտներով ծածկված բլրի լանջին։ Այնտեղ ես չէի կարող գտնել ա՛րջնագռավներին, եւ քանի որ նրանք ։ոա֊ կավին չէին սովորել արձագանքել իմ կանչին, գրեթե հույլ՛՛։
՚ կտրեցի դարձյալ տեսնելու սաներիս։ Իհարկե, Կարմ րաոսկե֊ գույնը, դիմելով Փրկարար «կիավին», կարող էր տուն վերա֊ դարձնել նրանց։ Ծեր ((հյուպատոսները)) սովորաբար Հոգ են տանում գաղութի երիտասարդ բնակիչներե մասին, որոնց
՜ մոլորվելու վտանգ է Ապառնում։ Սակայն Կարմրաոսկեգույնը այգ չորս պատանյակներին գաղութի անդամներ չէր համա֊ րում, քանի որ նրանց միջավայրում էր եղել ընդամենը կես օր։ Այսպիսով, իրադրությունը ամենավատթար ձեւով էր
պատկերանում ինձ, երբ անսպասելիորեն լիակատար հուսա֊ հատությանը փոխարինելու եկավ փայլուն ՛մի գաղափար։
Ես մագլցեցի ձեղնահարկ եւ հաջորդ ակնթարթին դուրս եկա տանիք, ձեռքի" հսկայական սեւ դեղնավուն մի դրոշ, որ մի ժամանակ ծածանվում էր հորս տան վրա վերջին կայսր •․Իրանց հրսիֆ 1֊ի հոբելյանի տոնակատարության օրերին։ Եվ հիմա, կանգնելով տանիքի կատարին եւ հենվելով չաս– թարգելին, ես մոլեգնորեն թափահարեցի քաղաքական անախրոնիզմի այդ խորհրդանիշը։
Ինչո՞ւմն էր կայանում իմ մտահղացումը։ Հույս ո ւնեի
220
այգ յուրօրինակ ((խրտվիլակի)) օգնությամբ Կարմրաոսկե– գույնին քշել այնքան բարձր, որ Փոքրիկ պուրակում նստած չորս պատանյակը նկատեին նրան եւ ձեն տային։ Այդ դեպ֊ քում, մտածեցի ես, ծեր թռչունը, հավանական է, դիմի վւըր– կարար «կիավ֊ռեակցիային)), ղրանով իսկ կկարողանա անա֊ ռակ երեխաներին վերադարձնել տուն։ Կարմրււ՚ոսկեգայնը արդեն բարձր էր, սակայն, ակներեւաբար, ոչ այնքան բարձր, ինչպես պահանջում էին հանգամանքները։ Խելացնորի պես թափահարում էի կայսերական գրոշը եւ հնդկացի կարմրա֊ մորթ ցեղերի մարտական կանչեր արձակում։ Գյուղի Փողոցում սկսեց ամբոխ հավաքվել։
Վճռեցի հետաձգել գործողություններիս բացատրություն տալը եւ շարունակեցի այդ անսովոր ցույցը։ Կարմ րաոսկեգույնը երկու յարդ ավելի բարձրացավ, եւ այդ պահին արջնագ֊ ռավները ձեն տվեցին բլրի լանջից։ Ես վերջ տվեցի ցույցիս եւ, դժվարությամբ չոչելով) սկսեցի նայել երկինք, ուր պտույտներ էր անում ծեր արջնագռավը։ Այգ պահին նրա թեւաբախումները դարձան ավելի եռանդուն, թռչունը շարունակում էր բարձրանալ վեր, եւ, վերջապես, ուղղվեց անտառի կողմը։ «Կիա՜վ,— ճչաց նա, —կիա՚վ, կիա՛վ»․ «վերադարձե՜ք, վերա֊ դարձե՚ք))։ Ես Փութկոտությամբ հավաքեցի դրոշակը եւ մի ակնթարթում ձեղնահարկի դռնակից սողացի ներս։
Տաս րոպե չանցած չորս անբանը Կարմրաոսկեգույնի հետ միասին արդեն տանն էին։ Այղ օրվանից նա ավելի ուշադիր էր հետեւում նրանց եւ երբեք թույլ չէր տալիս մենակ բացա– կայել տնից։ Այդ հինգ արջնագռավը դարձան այն հիմքը, "րից հետագայում վերածնվեց խիտ բնակեցված գաղութը։ Եվ այն գլխավորեց պառավ էգ Կարմ րաոսկեգույնը։
ա
Այղ թռչունի եւ գաղութի մյուս անդամների տարիքի միջեւ եղած էական տարբերությունը պատճառ հանդիսացավ այն բանի, որ Կարմրաոսկեգույնը ավելի մեծ հեղինակություն ուներ, քան նախորդ բռնակալները։ նա նրանց գերազանցում էր նաեւ երամի միասնությունը պահպանելու իր ունակությամբ։ Կարմրաոսկեգույնը հոգածությամբ պաշտպանում էր երիտասարդներին եւ խնամում նրանց այնքան քնքշորեն, ասես նրանք փոխարինում էին իր սեփական երեխաներին։
Թվում էր, հիրավի ռոմանտիկ էր Կարմրաոսկեգույնի կենսագրության ավարտը․ ալտրուիստիկ այրին մնացած կյանքը նվիրեց երամի բարեկեցությունը պահպանելուն,․․ Սակայն իրականում, դեռ դա վերջնական ակորդր չէր։ Այն, ինչ տեղի ունեցավ իրականում, այնքան անհավատալի է եւ այնքան նման մտացածին «երջանիկ վախճանի», որ հազիվ եմ համարձակվում պատմել հետագա իրադարձությունները։ Գա պատահեց գաղութին հասած աղետից երեք տարի հետո, վաղ գարնանային հողմաշունչ մի առավոտ, երբ արեւի ճառագայթները քնքշորեն շոյում էին արթնացող երկիրը։ Այդպիսի օրերը հատկապես բարենպաստ են թռչունների չուի համար ագռավների ու արջնագռավների երամները մեկը մյուսի ետեւից կտրում անցնում է՛րն պայծառ երկինքը։ Հանկարծ ինչ֊որ թեւազարկ, տորպեւղաձեւ մի արկ բաժանվեց այդպիսի երամներից մեկից եւ, արագություն վերցնելով, սուրաց ներքեւ, ասես սուզվելով օղային անդունդը։ ՜ճիշտ մեր տանիքի վրա նա դանդաղեցրեց անկումը, գեղեցիկ մաներով վախեց թռիԼքի ուղղությունը եւ թեթեւակիորեն իէավ հողմացույցին,
Գա մի խոշոր, սեւ, փայլուն, կապույտին տվող թեւերով եւ, գրեթե ճերմակ թվացող, փայլատակող արծաթավւււն ծոծ– րակով գեղեցիկ արջնագռավ էր։ եվ թագուհի Կարմրաոսկեգույնը, գաղութի այղ անփոփոխ կառավարչուհին ենթարկվեց եկւիորին՝ դժկամությամբ առանց մի ժեստ անելու։ Ինքնակալ ղաման իսկույն դարձավ երկչոտ ու խոնարհ մի աղջիկ։ նա ձգեց պոչը եւ թափահարեց թեւերը ճիշտ այնպես, ինչպես դա անում է ամոթխած արշնագռավ֊հարսնացուն։ Անծանոթի հայտնվելուց մի ժամ հետւ։ արդեն այդ երկուսը միաււնական էին իրենց բոլոր արարքներում ու ցանկություններում։ Նրանք
222
իրենց պահում էին ճիշտ այնպես, ինչպես ամուսնական վաղեմի զույգը։
Հետաքրքրական է, որ այղ խոշոր արուն օպոզիցիայի չհանդիպեց գաղութի մյուս արջնագռավների կողմից։ Գաղութի նախկին կառավարչուհու կողմից նրա առաջնության ճանաչումը, թվում էր, անմիջապես մյուս արջնագռավների աչքերում բնորոշեց նրան որպես «Համար Առաջին» թռչուն։ Եմ տրամադրության տակ գիտական անառարկելի ապացույցներ չկան ի օգուտ այն բանի, որ այղ փառահեղ արուն ոչ այլ ոք էր, քան Կարմ՝րա ոսկե գույնի կորած ամուսին Ոս– կեկանաչավունը։ Տելյուլոիղե ներկած օղիկները կարող էին կոտրվել։ Կարմրաոսկեգույնը նույնպես վաղուց արդեն կորցրել էր իր օղիկը։ Այսպես թե այնպես, եկվորը, անտարակույս, սկզբնական գաղութի անդամն էր։ Այդ էին վկայում մարդկանց նկատմամբ ունեցած նրա վստահությունը եւ այն պատրաստակամ ութ յունը, որով նա թռչում էր ձեղնահարկից ներս։ Գաղութին միացած վայրի արջնագռավները միշտ էլ միանգամայն այլ կերպ էին պահում իրենց։ Այղ թռչունը, անպայման, նախկին գաղութի չորս֊հինգ ամենահին «հյուպատոսներից» մեկն էր։ Րնչ վերաբերում է ինձ, ապա ես հավատում եմ, համենայնղեպս շատ եմ ցանկանում հավատալ, որ մեր անծանոթ ը հենց Ոսկե կանաչավունն էր։
Վերամիացած զույգը հետագայում կյանք պարգեւեց խոստումնալից ձագուկների ոչ միայն մի խմբի։ Եվ այսօր Ալ– տենբերգում ավելի շատ արջնագռավ կա, քան նրանց բուն գնելու համար հարմար որմնախորշ։ Թռչուններն ապրւււմ են պատի յուրաքանչյուր խոռոչում, յուրաքանչյուր բուխարու․ ծխնելույզում։
Վերջին պատերազմից շատ առաջ հայրս իր ինքնակենսագրության մեջ գրել է, «Այդ թռչունների երամները թըռ– լում են, հատկապես երեկոյան ժամերին, բարձր վերնաճակատների շուրջը, ձտյնածելով միմյանց իրենց սուր ճիչերովւ Երբեմն ես պարզապես համողված եմ, որ հասկանում եմ նրանց, հավատարիմ ձեր տանը, որպես մշտական կենվորներ, մենք կապրենք այս արծվի բնում, քանի դեռ քարը քարին է մնում, մեզ ապաստան ու պաշտպանություն ընձե– ոելով»։
223
Մշտական կենվորնե՛ր։ Հնարավոո է, հենց շնորհիվ այդ մշտականության էլ արջնագռավները իրենց տեղը գրավեցին մեր սրտերում։ Երբ աշնանը եւ նույնիսկ մեղմ ձմեռներին լսվում են նոանռ ռաոնանաւհն եոււեոո, երբ նո– րանք սկսում են իրենց խիզախ խա– զերո կատաղի մրրիկի հետ․ ղիէւլ– չում են իմ ներքին այն լարին, որը հնչում է ձմռան պարզկա օրը երգող ցախսարեկի դայլայլին կամ ձյան մեջ մշտադալար մի բույսի սւեսքին ի պատասխան։ Նրանք պահպանում են իմ մեշ հույս ու ոգու ամրություն, այն նույն զգացողությունները, որոնց խորհրդանիշը հնուց ի վեր դարձել է տոնածառը։
Արդեն վաղուց է ինչ ինձնից հեռացել է Ջոկը, դժբախտ պատահարի զոհ դառնալով։ Լ1արմ րաոսկեգույնը զոհվեց ծեր հասակում, թոկից փախած մի դրկիցի օդով արձակվող հրացանի գնդակից խփված։ սս նրան մեռած գտա այգում* սակայն Ալտենբերգում գաղութը բարգավաճում է ցարդ։ Արջնագռավները սլանում են մեր տան շուրջը, թ֊ւլելով այն նույն անտեսանելի երթուղիներով, որ մի ժամանակ հարթ՛դ էր $ոկը, եւ օգտվում են օդի նույն վերընթաց հոսանքներից, որոնք ■ երկինք էին հասցնում Ջոկին։ երանք անշեղորեն ի– րենց հարգանքի տուրքն են մատուցում այն բոլոր սովորույթներին, որոնք տիրում էին մեր առաջին գաղութում եւ հաղորդվել էին հաջորդ սերունդներին Կարմրաոսկեգույնի
միջոցով։
Որքան ես երախտապարտ կլինեմ ճակատագրին, եթե թեկուղ մի արահետ գտնեմ, որով կարողանան –Հետեւել ինձ ուրիշ հետազոտոդներ։ Եվ որքան անսահման երջանիկ կէի– նեմ, եթե ինձ հաջողվել է հայտնագործել մի եզակի «վերընթաց հոսան ծ», որը կկարողանա գիտնականներից որեւէ մեկին ավելի վեր բարձրացնել, որտեղից նա փոքր֊ինչ ավելի հեռուն կտեսնի, քան կարողացա տեսնել ինքս։
224
ւշ
ՌԱՐՈՅԱԿԱՆՈԻԹՅՕԻՆ ԵՎ ՃԵՆ€
Ով չարիքներ գործելու իրավունք ՚ս ուժ ունի, Սակայն կյանքում եւ–|>Լք չի գործում գեթ մի չարիք, է֊ա սեփական իր անձի միակ տերն է նամարվում։
Շեք սա հր։ Սոնետներ
գ՛արնանային մի վազ առավոտ, մարտի սկզբներին, երթ արդեն օդում զգացվում է զատկի օրերի բույրը, աղջը֊ կաս հետ մեկնեցի Վիեննայի անտառ։ Երկրագնդի քիլ անկյուններ կարող են համեմատվել իրենց հմայքով անգերազանցելի բարձր հաճարենիների թավուտ անտառներով ծածկված Վիեննայի մերձակա լանջերի հետ։ Մենք մոտենում էինք անտառի բացատին։ Հսկա հաճարենիների ողորկ րնե– րը տեղի տվեցին, եւ մեր ալքերի առջեւ հայտնվեց գագաթից մինչեւ ստորոտը բաց կանալ փարթամ տերեւներով պատած Հորնրիմը։ Այժմ մենք գնում էինք դանդաղ ու զգույշ։ նախքան մացառուտների վերջին թփերն անցնելն ու ընդարձակ մարգագետին դուրս գալը, վարվեցինք այնպես, ինչպես կվարվեր յուրաքանչյուր վայրի գազան (հովազ, ընձառյուծ) կամ էլ փորձառու բնախույզն ու կենդանաբանը, գտնվելով թվաւտների հովանու տակ, որոնք թե՛ որսորդին, թե՛ նրանից փախուստ տվողին ընձեռում են միեւնույն առավելությունը՝ մնալով անտեսանելի, տեսնել ամեն ինչ,՝ մենք ուշադիր նայեցինք շուրջներս,
Դարավոր ստրատեգիան այս անգամ էլ արդարացրեց իրեն։ Բացատի մեջտեղում նստել էր խոշոր գեր մի նապաստակ։ Նա թիկունքով դարձած էր մեր կողմը, իսկ ցցած ականջները հիշեցնում էին խոշոր հռոմեական հինդ թվանշանը։ Քամին մեր կողմն էր փչում, այդ իսկ պատճառով նապաստակը չէր էլ կասկածում, որ հետեւում են իրեն։ նրա ուշադրությունը ամբողջովին կլանել էր այն, ինչ տեղի էր ունենում բացատի մյուս ծայրին։ Այնտեղ հայտնվեց երկրորդ նապաստակը եւ, դանդաղ ցատկերով, արժանապատվությամբ ուղղվեց դեպի մեր առաջին բարեկամը, Նրանց հանդիպումը երկու շան ծանոթս,թյուն էր հիշեցնում, կն–
՜…․․ 225
15 1որենց Կ․ Զ․
նող հայացքով իրար նայելուց հետո, նապաստակները սկը– սեց՚րն մրցությունը։ Սկզբում նրանք մանր շրջաններ գծելով վազվզում էին, այնպես, որ մեկի գլուխը ամբողշ ժամանակ գտնվում էր հակառակորդի հենց պոչի մոտ։ Գլխապտույտ արագությամբ պտտվելը շարունակվեց բավական երկար ժա~ ման ակ։ Հանկարծ զսպված թշնամանքը դուրս հորդեց։ Կռիվն սկսվեց հենց այն պահին, երբ գազանիկների ձգձգված լիո֊ խադարձ սպառնաքիքները ստիպեցին մեզ կարծել, որ նրան֊ ցից ոչ մեկը այդպես էլ լի հանդգնի բացահայտ գործողությունների դիմել։
Դեմ առ դեմ հայտնվելով, նապաստակները բարձրացան ետեւի թաթերին եւ սկսեցին առջեւի թաթերով մոլեգնաբար հարվտծել իրար։ նրանք ցատկում էին վեր, բախվում օղում Ա սուր ճղավոցով ու խռնչոցներով հակառս։ կոր ղի վրա աքա֊ ցիների տարավ։ էին տեղում, որոնք այնպիսի անսովոր արագությամբ էին իջնում, որ սոսկ դանդաղեցված կինո՛ նկարը կարող էր վերականգնել առանձին շարժումների հա֊ ֆորդականությունը։ Այնուհետեւ դարձյալ վերսկսվեց շլդւս– նով կատարվող հալածանքը, այս անգամ էլ ավելի արագ տեմպով։ նորից գոտեմարտ, շատ ավելի կատաղի։ Մրցակիցներն այնքան էին տարված իրենց հարաբերությունները պարզաբանելով, որ ինձ ու աղջկաս համար դժվար չէր զգուշությամբ լրիվ մոտենալ նրանց, թեեւ ռիսկ էինք անում խախտել անտառի լռությունը։ Յուրաքանչյուր նորմալ եւ խոհեմ նապաստակ վաղուց լսած կլիներ մեր քայլերի ձայնը, սակայն չէ որ մարտ ամիսն էր, իսկ բոլորին հայտնի է, որ Մարտյան նապաստակը1 խելակորույս արարած է։ Այդ ամբողջ բռնցքամարտը այնքան կոմիկական էր երեւում, որ նույնիսկ աղջիկս, ման կուց խիստ վարժված ւինելով կենդանիներին դիտելու պահին կատարյալ լռություն պահպանել, այնուամենայնիվ չկարողացավ զսպել թեթեւակի ծիծաղը։ Դա չափից ավելի էր նույնիսկ մեր Մարտյան նապաստակների համար, նրանք նետվեցին տարբեր կողմեր, եւ բացատը ամայացավ։ Միայն սպիտակ աղվամազի թեթեւ քուլաները, ինչպես խատուտիկի թռչող սերմերը, դեռ լողում էին օղում,
1 Մարտյան նապաստակ — անգլիացի գրող Լոլիս Քերոլի «Աչիսը հրաշքների աշխարհում» գրքի հեքիաթային կերպար։ 226
բացատի վրա։ Այդ անզեն, հեզաբարո արարածների մոլեգին մենամարտը ոչ միայն զավեշտական է։ Արդյո՞ք մեր նապաստակները այդքան հեզաբարո են իրականում։ Իրո ք նրանք ավելի փավւկասիրա են վայրագ գիշատիչներից։ Եթե կենդանաբանական այգի ա (ցելել*
Կ ս ա ա տ
ահաբար
՚յեանւ
տես լինեք երկու առյուծի, գայլի կամ արծվի միջեւ տեղի ունեցած ընդհարմանը, հազիվ թե այղ տեսարանը շարժի ձեր ժպիտը։ Եվ այնուամենայնիվ կենդանական աշխարհի տիրակալների ընդհարումները ավելի ողբերգական չեն ավարտ֊ վում, քան անվնաս նապաստակներինը։ Մարդիկ վարժվել են դատել խոտակեր ու գիշատիչ կենդանիների մասին օգտագործելով նրանց նկատմամբ, տվյալ դեպքում, միանգամայն անկիրառելի բարոյական հատկանիշներ։ նույնիսկ կախարդական հեքիաթներում գազանների թագավորությունը դիտվում է որպես մարդկային հասարակությունը հիշեցնող ինչ֊որ միասնական մի բան, ասես կենդանիների բոլոր բազմազան տեսակները, ինչպես մարդկային ցեղը, պատկանում են մի ընտանիքի։ ․ Այգ իսկ պատճառով էլ, իր զոհին վրա հասած գիշատչի վարքը քաղքենին յուրովի գնահատում է ըստ այն բարոյական կանոնների, որոնց համաձայն դատապարտում են մարդասպանին քաղաքակիրթ հասարակությունում։ Մարդկանց մեծամասնությունը հաշիվ չի տալիս իրեն, որ նապաստակ բռնած աղվեսը ճիշտ նույն դրության մեջ է, ինչպես որսորդը, որն այդ դազանիկին խփել է ճաշի համար։ Ոչ, աղվեսին դատապարտում են նույնքան խիստ, ինչպես, ասենք, կդատապարւոեին մի որսորդի, որը սովորություն ունի ընթրիքին իր սպանած տապակած ֆերմենտներ գնել սեղանին։ Մարդասպանի պիտակ են կպցնում «բարոյազուրկ գիշատչին», չնայած նրա որսորդական կյանքը շատ ավելի է արդարացվում, եւ անհամեմատ ավելի է անհրաժեշտ իր գոյությունը պահպանելու համար, քան հրացանաձը– գի քաջագործ ութ յլոնները։ Մենք հաղմ ադեպ ենք որսապար կի պ արու ն ա ֊
// ■–■■։․յ՛՛–
՚«1*+*Փհ՝
կութչոլնը կոչում որսորդի «զոհ», եւ
օջգ֊՜՚^՚՚՚է֊Հ–^՛ միայն մի գրող, որը հետագայում
բարոյական խիստ քննադատության ենթարկվեց, համարձակվեց այս կերպ մ կրտել աղվեսներ որսացող որսորդին, «պատասխանատվութ յու֊ նից զուրկ, ուտելու համար ոչ պիտանի կենդանիներ հետապնդող»։ Իսկ ինչ վերաբերում է իր տեսակի մյուս առանձնյակների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքին, պարզվում է, որ գիշատիչներն ու թռչունները անհամեմատ ավելի զուսպ են, քան շատ «անվնաս» բուսակեր կենդանիներ։
Սովորական կամ օղակավոր տատրակների միջեւ տեղի ունեցող կռիվներն ավելի անլուրջ են թվում, քան նապաստակների մենամարտը։ Նուրբ կտուցիկի թեթեւակի հարված, թույլ թեւերի աննշան ցնցում, այդ ամենը անիրազեկի աչքին ավելի շատ փաղաքշական, քան ագրեսիա է երեւում։ Մի անգամ որոշեցի աֆրիկյան օղակավոր տատրակին խաչաձեւել եվրոպական անտառներում ապրող փոքր֊ինչ ավելի մանր ու սովորական նրբակազմ տատրակի հետ։ Այդ նպատակով սենյակային բուծարանի մեջ դրեցի առաջին տեսակի պատկանող էգին եւ երկրորդ տեսակի արուին։ Երկու թռչունին էլ մեծացրել էի տանը, եւ նրանք կատարելապես ընտելացած էին։ Ես լուրջ չէի ընդունում նրանց ընդհարումները, որոնք սկզբում տեղի էին ունենում աչքիս առաջ։ Ինչպե ս կարող են աղավնիները, սիրո ու առաքինության այդ տիպարները, վնասել միմյանց։ Եվ թռչուններին մենակ թողնելով, մեկնեցի Վիեննա։ Վերադարձա հաջորդ օրը․ սարսափելի տեսարան ներկայացավ աչքերիս առաջ։ Արուն պառկած էր վանդակի հատակին։ Նրա գագաթը, պարանոցն ու մեջքը ոչ միայն լրիվ փետրահան էին արված, այլեւ վեր էին ածվել համատարած արյունաքամ վերքի։ Բզկտված աղավնու վրա, ինչպես արծիվն իր որսին, նստել էր երկրորդ «խաղաղության բանբերը))։ Պահպանելով սովորական երազկոտ արտահայտությունը, որը եւ խաղաղասերների համբավ է ստեղծել աղավնիների մասին, այդ հմայիչ լեդին շարունակում էր
228
իր արծաթավուն կտուցիկով փորփրել ամուսնու վիրավոր մեջքը։ Երբ նա հավաքեց վերջին ուժերն ու փորձեց փախուստով վւրկվել, էգը թեւի թեթեւակի հարվածով դարձյալ գլորեց նրան եւ շարունակեց իր մեթոդիկ, անողորմ, կործանարար աշխատանքը։ Եթե չմիջամտեի, թռչունը, անտարակույս, կսպաներ իր եղբայրակցին, թե՛լ այնքան հոգնած էր, որ աչքերը գրեթե փակվում էրն։
Ամբ․՚։ղջ կյանքիս ընթացքում ես միայն երկու անդամ եմ ականատես եղել իր նմանին հասցրած սարսավւելի հաշմության այդպիսի տեսարանի, մեկ՝ հետեւելով ցիխլիդների ընտանիքին պատկանող ձկների կատաղի կռիվներին, որոնք բառացիորեն քերթում են մեկը մյուսի կաշին, մեկ էլ ․զինվորական վիրաբույժ եղածս ժամանակ, երբ աչքիս առաջ․ ողնաշարավո ր ն ե ւ յ հ ց ա մ ե ն ա է։ սI ՚ \ ձր ա կ ա րգ կ ե ն դ ա ն ի ն ե ր ը
զբաղված էին իրենց մերձավորներին մասսայաբար խեղան– դամելով։ եակայն վերադառնանք մեր «անվնաս» բուսակերներին։ նապաստակների ՛կռիվը, որ մենք գիտեցինք անտառի բացատում, կարող էր նույնպես արյունահեղությամբ ա֊, վարտվել, եթե այն տեղի ունենար վանդակում, ուր պարտվածը չի կարող վւրկվել հաղթողից փախչելով։
Իսկ եթե հեզաբարո նապաստակներն ու տատրակները այդպիսի վնասվածքներ են հասցնում իրենց նմաններին, ապա ինչպիսի" սարսավւելի կռիվներ պիտի տեղի ունենան գիշատիչ գազանների միջեւ, որոնց բնությունը վտանգավոր զենք է տվել, որպեոզի կարողանան սպանել իրենց որսին։․ քոլք, անտարակույս, կմտածեք այդպես, սակայն ամեն մի․ բարեխիղճ բնախույզ փորձով պետք է ստուգի նույնիսկ այնպիսի կացություններ, որոնք ինքնին հասկանալի են թվում, նախքան դրանց իսկությունն ընդունելը։ Այսպես, եկեք ծանոթանանք գայլի դաժանության ու ուխտադրժության այդ խորհրդանիշի հետ։ Ինչպե ա է նա վերաբերվում իր եղբայրակիցների հետ։
229
իրադրության մեջ, ՈՐԸ այնքան էլ
շատ չի տարբերվում լիակատար ազատության պայմաններից։ Ամենից առաչ, ձեզ տարօրինակ չի" թւիււմ արդյոք, թե ինչու թավամազ հաստթաթ լակոտը կյանքով չհատուցեց իր անմեղ չարաճճիության համար․ Ձեր աչքի առաջ վւոքրիկ չարաճճոլ առաչ նետվելու անճարպիկ փորձն ավարտվում է նրանով, որ գայթում է եւ ամբողջ թափով սլանում ուղիղ ամենակատա– ղի տիպի մի ծեր «մեղսավորի» վրա։ Որքան էլ տարօրինակ թվա, սա լակոտին չի էլ նկատում, նույնիսկ չի մռլտում վրան։ ք՚այց ահա մեզ է հասնում մարտական ձայների որոտը։ ։՚րանք ցածր հնչյուններ են, ավելի չարագույժ, քան այն հնչյունները, որ արձակում են կռվող շները։ Սակայն մենք տարվեցինք դայւի ձագով եւ երբ նայում ենք հասուն գայլերի կռվին, այն արդեն թունդ վիճակում էր։
Գժտվել էին երկուսը՝ ծեր խոշոր մի գայլ եւ արտաքինով ոչ այնքան պատկառազդու մի, հավանաբար, ավելի երիտասարդ։ Ծանր շրջաններ գծելով, նրանք քայլում են իրար ետե– վից, ներկայացնելով «ոտքերի աշխատանքի» հոյակապ տեսարան։ Մերկացրած ժանիքներն անընդհատ չխկչխկում են» դա սիմվոլիկ խածոցների մի ամբողջ հեղեղ է, խածոցներ, որոնք այնպիսի արագությամբ են հաջորդում մեկը մյուսին, որ պարզապես աչքով հնարավոր չէ հետեւել դրանց։ Առայժմ այդքանը։ ք՛այլերից մեկի ծնոտները մոտ, խիստ մոտ են հակառակորդի փայլուն ատամներին․ որը պատրաստ է ետ մղելու հարձակումը։ Միայն մռութներին մեկ երկու փոքրիկ վերք կա։ Երիտասարդ գայլը աստիճանաբար անձնատուր է լինում։ Հավանաբար ծեր գայլը գիտակցաբար է դեմ անում նրան ցանկապատին։ Շունչներս պահած սպասում ենք, թե ինչ է լինելու, երբ նեղն ընկած կենդանին հայտնվի «ճոպանի մոտ»։ Ահա նահանջողը բախվում է ցանկապատին, սայ–
230
թաքում․,, եւ ծեր գայլն արդեն նրա վրա է։ Եվ այստեղ պա–՛ տահում է անակնկալելին, ճիշտ հակառակն այն բանի, ինչ մենք սպասում էինք։ Գորշ մարմինների մոլեգին պտույտը անսպասելիորեն դադարում է։
Ուս ուսի տված, լարված, փայտացման կեցվածքով երկու գազանը իրար կիպ կպած կանգ առան գլուխները դարձրած միեւնույն կողմը։ Երկուսն էլ մռլտում են․ ծերը կրծքային բասով, երիտասարդը մի տոնով ավելի բարձր, եւ նրա մռլտոցում խոր թաքնված սարսափ է զգացվում։ Սակայն ուշադիր նայեք, թե ինչպես են կանգնած հակառակորդները։ Ծեր գայլի մռութը մոտ, միանգամայն մոտ է թշնամու ծոծրակին, իսկ սա մռութը շրջել է հակառակ կողմը, դեմ անելով հակառակորդին իր առավել խոցելի տեղը անպաշտպան պարանոցը։ Ծերուկի ժանիքները վւայլում են չարությամբ բացված շրթունքի տակից, նրանք ընդամենը մի դյույմաչափ հեռու են մրցակցի պարանոցի լարված մկաններից, հենց այն տեղում, որտեղից մաշկի տակով անցնում է լձային արյու– նաղարձ երակը^։ Հիշեցեք մարտի թեժ պահին երկու գայլն էլ իրար դեմ էին անում մարմնի ամենաքիչ խոցելի մասերը ատամները։ Րսկ այժմ պարտություն կրած մարտիկը դիտավորյալ թշնամուն դեմ էր անում պարանոցը, որը կծելն, անտարակույս, մահացու էր լինելու։ Ասում են՝ առաջին տպավորությունը խաբուսիկ է, սակայն այս անգամ առածը չի արդարացնում իրեն։
Երբեմն կարելի է հանդիպել նման տեսարանի, երբ փողոցում հանդիպում են բակապահ երկու հասուն որձ շուն։ Ոտքերը պրկե֊ լով, պոչերը վեր ցցելով եւ մազերը փշա քաղե՜լով, նրանք գնում են իրար դեմ հանդիման։ I՝րքան փոքր է նրանց իրարից բաժանող տարածությունը, այնքան լարված
1 Լծաչին ար էունաոարձ երակներ — պարանոցի երկու կողմերում տեղավորված եւ գչիրից սիրտը արյան տանող երկու խոշոր արյունատար անոթ։
231
են մարմինները եւ այնքան բարձր են թվում նրանք։ Սազերը բիզ բիզ են կանգնում, շարժումները գնալով դառնում ավե~ լի ու ավելի դանդաղ։ երանք իրար չեն հասնում այնպես, ինչպես դա անում են կռվազան աքաղաղները գլուխ գւխի տալով։ Շունը գրեթե անցնում է մրցակցի կողքով եւ կանգ առնում հենց աչն պահին, երբ գլո՛ր՛ը գտնվում է անծանոթի պոչի մոտ։ Խիստ արարողակարգը պահանջում է, որ հա֊ շորդ վաչրկչանին շները հոտոտեն միմչան ց պոչի Հիմքը։ Եթե նրանցից մեկը ի վիճակի չէ հաղթահարել իր սարսափը, պոչը քաշում է ոտքերի արանքր եւ սկսում է արաղ թափ տալ աչն, դրանով իսկ համեստորեն հրաժարվելով բանակցու֊ թչունների մեջ մտնելու իր սկզբնական համաձայնութչունից։ Իսկ եթե երկու շունն էլ մնում են ինքնապարծութչան կեցվածքում, դրոշակների պես պոչերը վեր ցցած, աչդ դեպ֊ քում իրար հոտոտելու արարողութչունը ձգձգվում է։ Առաչ– ժըմ դեռեւս հնարավոր է ընդհարումը խաղաղութչամբ կարգավորել, եթե շներից մեկը, նրանից հետո նաեւ մ չուս ը սկսեն թափահարել պոչերը, հետզհետե դրանք ավելի արագ աչս ու աչն կողմ շարժելով։ Աչդ ժամանակ նչարդաչին տանջալից իրավիճակը սովորական ուրախ քաշքշուկի է վերածվում։ Հակառակ դեպքում ղրութ չունը գնալով դառնում է ա– վել՚ր լարված։ Շների քթերն սկսում են կնճռոտվել, շրթունքները՝ ծռմռվում, ժանիքները մերկացնելով աչն կողմից, որն ուղղված է հակառակորդի կողմը, եւ մռութները ընդունում են վանող, դաժան արտահա չտութ չուն։ Կենդանիներն սկսում ես ետեւի թաթերով ճանկռտել հողը, լսվում է խուլ մռլտոց, եւ հաջորդ ակնթարթին բարձր սուր ոռնոցով հարձակվում են մ իմ չան ց վրա։
Սակաչն անդրադառնանք մեր գաչլերին, որոնց թողեցինք բավական դժվարին կացութչան մեջ։ Ես պատահաբար չշեղվեցի հիմնական թեմաչից հատկապես տչղ տեղում, քանզի կենդանիները կարող են շատ երկար ժամանակ կանգնել
միմչանց կողքի, եւ եթե դիտողի համար աչդ շրջանը չափվում է րոպեներով, ապա հաղթված գայլին կա–՛ րող է ժամեր թվալ։ Տ․եղ թվում է> ուր որ է կհասնի հանգուցալուծում ըէ 232
Օ՚ոնչներդ պահած սպասում եք, որ հաջորդ պահին հաղթո՛ղի ատամները կպատառոտեն ձախորդի լծաչին արչունադարձ երակը։ Սակաչն անհիմն է ձեր երկչուղը, քանի որ աչդ բանը տեղի չի ունենա։ Աչն իրադրությունում, որի մասին խոսում ենք, ավելի ուժեղը երբեք ձեռք չի տա պարտված հակառակորդին։ Կարող եք ասել, որ հաղթողը կուզենար դաս տալ թշնամուն, բաչց նա պարզապես չի կարող անել դա։ –Հակառակորդին պարանոցը դեմ անող շունը կամ գաչլը երբեք լուրջ խածվածք չի ստանա։ Մարտում հաղթողը մռլտում է, գռմռում, օդում չխկչխկացնում ծնոտները, երբեմն նույնիսկ այնպիսի շարժում կատարում, ասես ցնցում է երեւակայական զոհին։ Սակայն աչդ զարմանալի «արգելքը» գործում է սոսկ աչնքան ժամանակ, քանի դեռ տուժած կենդանին պահպանում է իր հնազանդ կեցվածքը։ Եվ քանի որ մարտը դադարում է անսպասելիորեն, հենց աչն ակնթարթին, երբ պարտվածն ընդունում է աչդ կեցվածքը, հաղթողը հաճախ է ստիպված լինում անշարժանալ ոչ աչնքան հարմար դիրքում։ Նրա համար ավելի շուտ հոգնեցուցիչ է դառնում մռութը հակառակորդի պարանոցին կիպ մոտիկ պահելը։ Եվ այդ ժամանակ հաղթած կենդանին մի կողմ է քաշվում։ Օգտվելով դրանից, ձախողակը աշխատում է փախչել։ Սակաչն դա միշտ չէ, որ հաջողվում է նրան, քանզի հենց որ նա հնազանդություն արտահայտող կեցվածքը փոխում է յուրաքանչյուր ուրիշ դիրքի, թշնամին իսկույն նետվում է իր դըժ– բախտ զոհի վրա, որը դարձյալ ստիպված է լինում սկզբնական դիրքն ընդունել։ Այնպես է թվում, ասես հաղթողը հենց այն պահին է սպասում, երբ մյուսը թողնի հնազանդությաս կեցվածքը, դրանով իսկ հնարավորություն տալով իրեն իրականացնելու իր համառ ցանկությունը՝ կծել թշնամուն։ Ի բարեբախտություն ենթակայի, մարտի վերջում նրա տիրակալը համակված է անհետաձգելի մի ցանկութչամբ մարտի դաշտում թողնել իր տարբերանիշը, դրանով իսկ ապահովել իր համար այդ տարածքը։ Այլ կերպ ասած, նա պետք է մերձակա առարկայի մոտ ուղղահայաց «բարձրացնի ոտքը»։ Սեփականության իրավունքի հաստատման այդ արարողությունը սովորաբար փախչելու հնարավորություն է ընձեռում պարտվածին։ ^
238
Այդ պարզ դիտումների հետեւանքով մենք հասու ենռ դառնում հասկանալու այնպիսի երեւույթներ, որոնք հրա֊ տապ են նաեւ մեր առօրյա կյանքում։ Արտաքին բաղմաաի֊ սի դրսեւորումներով դրանք շրջապատում են մեզ բոլոր կոդ֊ մերից, ասես սպասելով, թե ե՞րբ կգիտակցենք իրենց ներքին էությունը» Այդ տիպի «սոցիալական զսպիչները)) ամենե֊ վին էլ հազվադեպ լեն, ընդհակառակը, դրանք այնքան տարածված են, որ վարժվել ենք դրանց վրա նայել որպես ինչ֊ որ ինքնին հասկանալի բաների եւ, կողանցնելով, անուշա֊ դրության ենք մատնում դրանք։ Լին առածն ասում է, որ ագռավը ագռավի աչքը չի հանի, եւ դա փոքրաթիվ իրավացի առածներից է։ Վարժեցրած ագռավը երբեք չի հանի նաեւ մարդու աչքը։ Երբ իմ սան Ռոուն նստում էր ձեռքիս, ես դիտավորյալ նրան այնքան էի մոտեցնում դեմքիս, որ խիստ կեռ կտուցը գրեթե ղիպլում էր բաց աչքիս։ Թռչունի վար~ քադ՚րծը պարզապես շատ հուզիչ էր այդ պահին։ ,Հ դային, անհանգիստ շարժումներով ագռավը աչքիցս հեռու էր տա՛նում կտուցը ճիշտ այնպես, ինչպես հայրն է իր փոքրիկ աղջկա հետաքրքրասեր մատիկներից հեռացնում ածելու սայրը։
Միայն որոշ, միանգամայն որոշակի հանգամանքներում Ռոուն ետ չէր քաշվում դեմքիցս։ Շատ տեսակի հասարսՀզա– կան բարձրակարգ կենդանիների, թռչունների ու կաթնասունների, այղ թվում նաեւ բոլոր կապիկների մեջ ընդունված է մաքրել եղբայրակիցների «հագուստը» մարմնի այն մա– սերում, որոնք կենդանին ի վիճակի չէ մաքուր պահել առանց օգնության։ Թռչունների գլխի եւ հատկապես ալքի շուրջը փետուրների մաքրությունն ու կոկիկությունը նշանակալիորեն կաիսված են տեսակի մյուս առանձնյակների հոգատարությունից։ Նկարագրելով արջնագռավների վարքագիծը, ես արդեն պատմել եմ այն ժեստերի մասին, որոնց օգնությամբ նրանցից մեկը հրավիրում է մեկ ուրիշի՝ հարդարելու իր ծոծրակի փետուրները։ Երբ փակում եմ աչքերս ու կողքից ագռավին մոտեցնում դեմքս, թռչունը կատարելապես աներկմտորեն է հասկանում իմ ժեստը (թեպետ չեմ կարող «վւքել» գլխիս «փետուրները») եւ իսկույն սկսում է իր կոս–
2Տ4
մետիկական գործո– ղու֊Ք Հունները։ Ագռա֊ վը ոչ մի անգամ լկրծեց ինձ, չէ որ թռչունների վերնամաշկը շատ քնքուշ է, կոպիտ հը֊ պումները կվնասեն
նրան։ Զարմանալի խը– նամ քով թռչունը յուրաքանչյուր մ աղո քիմիական մաքրման է ենթարկում, այն քաշելով իր կտցավւեղկերի միջով։ նա նույնպիսի կենտրոնացած լարվածությամբ է աշխատում, ինչպես միջատներ փնտրող կապիկը կամ վիրահատող բժիշկը։ Կատակ չեմ անում, մաշկի փոխադարձ խնամքը կապիկների, հատկապես մարդանման կապիկների շրջանում չի սահմանափակվում միայն միջատներ որսալով ու մաշկը մաքրելով, այն ընդգրկում է նաեւ առավել նուրբ գործողություններ վդեր հեռացնելը, նույնիսկ ճզմելով թարախապալարիկներ մաքրելը։
Օրբ ագռավն իր սարսավւելի կտուցով մանիպուլյացիաներ է կատարում մարդու բաց աչքի մոտ, գա հիրավի լաբագույժ տեսարան է, եւ ես հաճախ էի այդ գործողության ականատեսներից նման․ «Ոչինչ չեք կարող իմանալ, ագռավը մնում է ագռավ» եւ այլ իմաստուն նախազգուշացումներ լսում։ Իսկ ես հետեւյալ պարադոքսով էի պատասխանում» սլոտենցիա֊ լությամբ բարյացակամը կարող է շատ ավելի վտանգավոր լինել ագռավից։ Եզակի չեն այն դեպքերը, երբ խելագարը մարդ է սպանում մինչ այդ խորամանկության եւ կեղծիքի միջոցով թաքցնելով իր վիճակը, արատներ, որոնք միանգամայն բնորոշ են այդպիսի հիվանդություններին։ Ուստի երբեք չի բացառված այն հավանականությունը, թեեւ ծայրահեղորեն քիչ հնարավոր է, որ ձեր բարյացակամ հյուրը այդպիսի հիվանդության իշխանության ներքո է գտնվում։ Սակայն շատ ավելի անհավանական է, որ հասուն ու առոզջ ագռավը կորցնի իր բնազդական զսպիչները, քան ձեր վաղեմի բարեկամը հարձակում գործի ձեզ վրա։
Ինչո՞ւ շունը օժտված է այնպիսի զսպիչներով, որոնք թույլ լեն տալիս նրան կծելու իր վնասված թշնամու պարա–
235
նոցըէ Ինչո՞ւ ագռավը ունի զսպիչներ, որոնք թույլ չեն տա․ լիս նրան կտցահարելու մեկ ուրիշ ագռավի աչքը։ Իսկ են֊ չո՞ւ այդպիսի զսպիչներ չունի տատրակը։ Գրեթե անհնարին Է սպառիչ պատասխան տալ այդ հարցերին։ Դրա համար մենք ստիպված կլինենք պատմական բացատրություն տա< այն պրոցեսներին, որոնց շնորհիվ այդ զսպիչները զարդս։․ ցել են որպես Էվոլյուցիայի արգասիք, Համենայնդեպս, անտարակուսելի Է, որ դրանք առաջացել են գիշատիչներ։։ հար․ ձակմ՜ան սարսափելի զենքի ի հայտ գալու հետ մեկտեղ։ Ինչեւիցե, միանգամայն ակնհայտ Է, որ հոգեբանական այդ․ պիսի մեխանիզմները անհրաժեշտ են բոլոր զինված կենդանիներին։ Եթե ագռավը կտցահարեք Էդի եւ երիտասարդ ագռավների աչքը այնպես, ինչպես նա կտցահարում Է ամեն տեսակի շարժվող ու ՛փայլուն առարկա, ապա այժմ աչդ թըռ֊ չունները այլեւս գոյություն չէին ունենա երկրագնդի վրա։ ճիշտ այնպես, ինչպես եթե շունը կամ գայլը կծեին իրենց հոտընկերոջը ■ եւ, բռնելով թավ։ տային օդում, կենդանիների այդ տեսակները ստույգ կերպով ինքնաբնաջնջման կենթարկվեին կարճ ժամանակի ընթացքում։
Օղակավոր տատրակը օժտված չէ զսպիչ մեխանիզմով," քանի որ եղբայրակցին լուրջ վնասվածք հասցնելու նրա հնարավորությունը շատ ավելի պակաս է, իսկ փախուստով փրկվելու ունակությունն այնքան մեծ, որ միայն դա ար֊ ՚ դեն բավական պաշտպանություն "է հանդիսանում ընդդեմ ամեն տեսակի լավ զինված թշնամու։ Սոսկ արհեստական պայմաններում, անձուկ– մեկուսացման մեջ,՝ երբ ավելի թույլ աղավնին հնարավորություն չունի թռչելու, ակնհայտ է դառ֊՛ նամ, որ օղակավոր տատրակները համապատասխան ղըս֊ պիչներ չունեն։ Շատ այլ ((անվնաս)) խոտակերներ պայքարի միջոցների մեջ նույնքան խտրություն չդնող են դառնում–,՝ երբ իրենց նմանների հետ մենակ հայտնվում են վանդակի՛։ մեջ։ ֊ ՝ ․ տ "–
Եթե հավատանք ընդհանուր ասեկոսեներին, իր բարքերի մեղմությամբ ու հեզությամբ տատրակից հետո այծյամը՛՛ գրավում է երկրորդ տեղը, սակայն իրականում նա ամենս/֊ զազրելի, նենգ ու անողոք կենդանիներից մեկն է։ Արու՝ այծյամը, ի լրումն իր կատաղի խառնվածքի, ունի նաեւ սուր՛ 236
պոզեր, որոնք ավելի վտանգավոր են նրանով, որ կենդանին գործի է գնում դրանք առանց որեւէ սահմանափակության։ Բնության մեջ կոնտրոլի այղ բացակայությունը միանգամայն բացատըելի է, քանզի նույնիսկ ամենաթույլ այծյամը հեշտությամբ խույս կտա արուի հարվածներից։ Իսկ կենդանաբանական այգում այծյամի արուին կարելի է էգերի հետ պահել սոսկ շատ մեծ արգելափակոցում։ Եթե մեծ չէ վանդակը, արուն, վաղ թե ուշ, լինի դա էդ, թե հորթուկ, կհալածի ամենաթույլին մեծավանդակի անկյունն ու հարու տա– լով կսպանի։ Միակ առանձնահատկությունը, որն ինչ֊որ չա– փով ապահովում է այգ կենդանու մահաբեր պոզերից, դա հարձակումը շատ դանդաղ սկսելու նրա սովորությունն է։ Այծյամը մրցակցի վրա չի նետվում գլուխն իջեցրած, ինչպես կաներ, օրինակ, ոչխարը, այլ մ ոտն ում է արտակարգ հանգիստ, զգուշությամբ կոտոշներով շոշափելով հակառակորդի պոզերը։ Միայն այն ժամանակ, երբ երկու արու կոտոշներն ագուցում են իրար եւ յուրաքանչյուրը խիստ դիմադրություն է զգում հակառակորդի կողմից, միայն այդ ժամանակ է սկսվում ոչ թե կենաց, այլ մահու պայքարը։ Նյու Տորքի կենդանաբանական այգու նախկին դիրեկտոր Վ․ Տ․ Լորնեդեյի հավաքած վիճակագրական տվյալներով ընտանի այծյամները ամեն տարի շատ ավելի տհաճություններ են պատճառում, քան առյուծներն ու վագրերը, հիմնականում այն բանի հետեւանքով, որ անիրազեկը չի կարող գնահատել կենդանու դանդաղ մոտենալը որպես լուրջ հարձակման սկիզբ նույնիսկ այն պահին, երբ նրա պոզերը սպառնալիորեն մոտիկ են գտնվում։ Հանկարծ անակնկալելի ուժով մի հարվածին հետեւում է մյուսը, եւ ձեր բախտը սաստիկ կբերի, եթե հասցնեք ձեռքերով բռնել ագրեսորի սուր պոզերը։ Իսկ հետո տեւական պայքար է սկսվում, որի ընթացքում քրտնաթոր եք լինում, իսկ ձեր ձեռքերը ներկվում են արյունով։ Միայն շատ ուժեղ տղամարդը կարող է –մեծ դժվարությամբ հաղթել այծյամի արուին, եթե կարողանա շրջանցել նրան թեւից եւ կենդանու պոզերը սեղմել մեջքին։ Տուժածը, բնականաբար, կամաչի օգնության կանչել այնքան ժամանակ, քանի դեռ պոզերից մեկի սուր ծայրը չի
237
՛հայտնվել իր մարմնի մեջ։ Այնպես, որ հետեւեք խորհրդիս, եթե ընտելացրած այծյամի արուն, խաղալով եւ նազանքով օրորելով պոզերը, մոտենում է ձեզ, ձեռնափայտով, քա֊ րով կամ պարզապես բռունցքով հնարավորին չավ։ ուժեղ հարվածեք նրա դնչին, նախքան նա կհասցնի պոզերով դիա․ լել ձեզ,
Արդ դատեք արդարացիորեն, ո՞վ է «ավելի լավ» կենդա– նի, բարեկամս՝ Ռոո՞ւն, որի բնազդական զսպվածությանը կարող եմ վստահել նույնիսկ «աչքիս լույսը», թե՝ հեզ տատ․ բակը, որը ժամեր շարունակ ջանք չէր խնայել տանջամահ անելու իր կնոջը։ Ո՞վ է ավելի «բարոյազուրկ» կենդանի, արու այծյա մը, որն ընդունակ է թափելու իր իսկ տեսակի էգի կամ հորթուկի փորը, եթե նրանք չկարողանան փրկվել՝ փախուստի դիմելով, թե՝ գայլը, որը չի կարող կծել ատելի թշնամուն, երբ նա գթություն է հայցում։
Իսկ հիմա եկեք անդրադառնանք մի այլ հարցի։ Ինչո՞ւմն է կայանում ենթարկվելու այդ բոլոր կեցվածքների էությոլ֊ նը, որոնց օգնությամբ հասարակական տեսակի կենդանիները գթության են կոչում իրենց նկատմամբ առավել ուժեղ եղբայրակիցներին։ Հենց նոր տեսանք, որ պարտված գայլը հաղթողի ատամներին է դեմ անում իր մարմնի հատկապես այն մասերը, որոնք առանձին խնամքով էր պաշտսլանել դաժան գոտեմարտի ընթացքում, մի բան, որ կարող է թվալ, թե ամեն կերպ նպաստում է առավել հաջողակ մրցակցին վերջին հարվածը հասցնելու։ Խոնարհության մեզ այժմ հայտնի բոլոր ժեստերը, որոնք բնորոշ են կենդանիների հա– սարակական տեսակներին, իրենց հիմքում ունեն միեւնույն սկզբունքը, գթություն հայցողը միշտ թշնամու առջեւ բաց է անում առավել խոցելի օրգանները, որոնք կռվի պահին միակ թիրախն են հանղիսա֊
Երբ արջնագռավը ու֊
238
զում է ցուցադրել իր խոնարհությունը, պպզում է, վիզն աղեղնաձեւ ճկում եւ, գլուխը մրցակցից մի կողմ շրջելով, թեթեւակի կռանում դեպի նա, ասես նրան հրավիրում կտուցով հարվա– ծելու ճակատագրական տեղը, ուր գանգը հողավորվում է ողնաշարի հետ։ Ուրուրները ու ձկնկուլները այդպիսի իրադրությունում վզերը երկարում են առաջ եւ հորիզոնական դիրքով պահում հենց գետնին, հաղթողին դեմ անելով գագաթը, այդ դիրքում թռչունը դառնում է միանգամայն անպաշտպան։
Լավազգիների մեծամասնության առսւղաւլների կռիվը սովորաբար ավարտվում է նրանով, որ կռվողներից մեկը գետին է գլորում մյուււին եւ, օգտվելով իր առավելությունից, անողոքաբար կտցում ու փետրահան է անում տարաբախտ մըր֊ ցակռին։ Հավազդիներից միայն մեկի, ամերիկյան վայրի հնղկահավերի մոտ է, որ նման իրադրությունում հաղթողը խնայում է պարտվածին։ Եվ հենց այդ թռչուններին էլ բնորոշ է ենթարկվելու հատուկ կեցվածքները, որոնց խնդիրն է կանխել մահացու հարվածը։ Եթե հնղկահավերի համար այդքան սովորական անզուսպ ու գրոտեսկային մենամարտի մասնակիցներից մեկը հանգում է այն եզրակացության, որ անօգուտ են իր հետագա ջանքերը, պարզապես պառկում է գետնին եւ առաջ ձգում պարանոցը։ Իսկ հաղթողը իրեն պահում է ճիշտ այնպես, ինչպես գայլը կամ շունը նման հանգամանքներում, այլ կերպ ասած, մեծ ցանկություն է ունենամ հարձակվել երեսնիվայր փռված հակառակորդի վրա, որպեսզի կտցահարի եւ ոտքերով տրորի նրան, սակայն պարզապես չի կարող անել դա։ Պահպանելով նույն սպառնալից կեցվածքը, չեմպիոնը թափառում է անշարժ պառկած հակառակորդի շուրջը, հարձակում գործում նրա կողմը, բայց եւ այնպես ձեռք չի տալիս թշնամուն։
Այդպիսի վարմունքը, որը, անտարակույս, օգտավետ է հնղկահավերի ամբողջ ցեղին, կարող է ողբերգական հետեւանքներ ունենալ մի հնդկահավի համար, որը կռվի է բռնվում սիրամարգի հետ։ նման բան հաճախ է պատահում արգելափակման պա յմ աններում, քանի որ այն միջոցները, որոնց դիմում են այդ երկու տեսակների արուները, որպեսզի ցուցադրեն իրենց այրական արժանիքները, քիչ թե շատ նման են իրար։ Չնայած քաջի եւ ուժի զգալի գերակշռությա֊
239
նը, հնդկահավը գրեթե միշտ տանուլ է տալիս մարտը, սի– րամարգը ավելի լավ է թռչում եւ կռվելու ավելի բազմա֊ պիսի եղանակներ ունի։ Այն ժամանակ, երբ կարմրաղարչնա֊ դույն ամերիկացին1 ընդհարումից առաջ դեռ միայն ընղար֊ մազերծ է լինում, կապտավուն հնդկացին արդեն թռչում է օդ եւ հակառակորդին հարվածում իր սուր բտերով։ Մարտը իր ցեղի օրենքներին համապատասխան ձեւով վարելու պատ֊ րաստված հնդկահավին այդպիսի շտապողականությունը բո֊ լոր կանոնների անհիմն խախտում է թվում։ նա տակավին լի է ուժերով, սակայն անմիջապես հաղթված է ճանաչում իրեն եւ պառկում է գետնին, դրանով իսկ մտադրվելով վերջ տալ կատարվածին։ Եվ այստեղ պատահում է սարսափելին, սիրամարգը «չի հասկանում» ժեստերի այդ լեզուն։ Այլ կերպ ասած, հնդկահավի ընդունած ենթարկվելու կեցվածքը չի կասեցնում նրա թշնամու մարտական ավյունը։ Սիրամարգը շարունակում է կտցահարել ու վիրավորել վնասված հակա֊ ռակորգին, եւ եթե ոչ ոք չհայտնվի դժբախտությունից ասա֊ տելու նրան, ապա հնդկահավը փրկություն չունի։ Որքան շատ աքացի ու հարված է ստանում նա, այնքան շատ է փախչելով փրկվելու նրա ցանկությունը ճնշվում ենթարկվելու վարքագծից բխող հոգերանաֆիզիոլոդիական մեխա֊ նիզմների կողմից։ Թռչունը պարզապես ի վիճակի չէ վեր ցատկել ու վւախչել։
ե>յն ւիտստը, որ թռչունների շատ տեսակներ ունեն հա֊ տուկ օրգաններ, որոնց էութ (ունը կայանում է նրանում, որ կանխեն տեսակի մյուս առանձնյակների կողմից կատարված հարձակումը, վկայում է ենթարկվելու այգ ռեակցիայի զուտ բնազդական բնոււթի եւ էվոլյուցիոն վաղեմության մասին։ Պատանի ջրային հովվիկներքւ2 դլխի վբա կա լերկ, մրետուր–
1 Հեղինակը նկատի ունի, որ տնային հնդկահավի հայրենիքը հանդիսանում է նոր Աշխարհը։ Վայրի հնդկահավը (Ի\(է\շ֊\ջէ\Տ Ա&1\0ք&\0)> տնային հնդկահավի նախնին, բնակվում է ԱՄն֊ում, Մեքսիկայում եւ Կենտրոնական Ամերիկա յում։ Սովորական սիրամարգի (թ&\0 ՇՈՏէՁԽտ) հայրենիքը Հնդկաստանն Է եւ Տեյլոնը։ (Ծանոթագրությունը ոուս․ թ՛)։
2 Հրային հովվիկ (Զձ1111Տ ՅգււՅԱօԱՏ,) ֊ Եվրասիայում լայն տարածված հովվաղգիների կարգին պատկանող թռչուն։ Ապրում Է քաղռրահամ ջրավազանների ափամերձ շամբուտներում։
240
ներից զարկ կաշու մի մաս։ Այն պահին, երբ ձագը կանխամտածված ձեւով ցուցադրում Է իր գագաթը իր տեսակի առավել հասակավոր ու ուժեղ թռչուններին, մաշկի այղ մասը
դաոնում Է խիստ կարմրավուն։
անհատին լուրջ վնասվածքներ հասցնելու իր համեմատաբար ավելի թայլ եղբայրակցին, հասարակ, զուտ ռեֆլեքսային
բնազդական մեխանիզմները, թե բարձրագույն փիլիսոփա–
յււ։1;Ս․։ն նկատառումներն ու բարոյական նորմերը։ Թե առա֊ չին, թե երկրորդ դեպքերում վարքագծի Էությունը նույն՛ն Է, հնազանդված արարածը անսպասելիորեն հրաժարվում Է եեքնապաշտպանաթյունից եւ ասես ազատություն տալիս մարդասպանի ձեռքերին։ Սակայն հենց այն պահին, երբ էէերջինի ճանապարհից, վերացված են բոլոր խոչընդոտները, X րա կենտրոնական նյարդային Համակարգում առաջ են դա– քիս ներքին անհաղթահարելի արգելքներ, որոնք թոլԱ չեն լ֊ալիս վերջին վ՜ճռական քայլը կատարելու։
Մի՛՛թե այդպես չէ նաեւ մարդն ինքը գթություն հայցում։ Հոմերոսյան ռազմիկները, ցանկալով հանձնվել հաղթողի գթասրտությանը, մի կողմ էին նետում սաղավարտն ու վահանը, ծնկի էին գալիս եւ խոնարհում գլուխը։ երանք կատարում էին այն նույն գործողությունները, որոնք պետք է թեթեւացնեին խնդիրը՝ հասցնել մահացու հարվածը, իսկ իրականում չէին իջեցնում բարձրացրած սուրը։ (յհքսպիրի երկում նեստորը Հեկտորին ասում է․
Օդի մեջ քարաոավ քո ձեռքը սուր բռնած, Որ չիջնի թշվառի գլխին՝ դեմդ լոքած։
16 Ա․՝եՏ․յ Կ․ »․
241
<յ%>
Նույնիսկ մինչեւ այսօր այդպիսի շատ խորհրդանիշ– ներ են պահպանվել մեր քաղաքավարության ու հար֊ գալիրության դրսեւորումների մեջ․ գլուխ ենք տալիս միմ֊ յանց, բարձրացնում ենք գլխարկներս, ողջունում ենք ծանոթներին՝ ձեռքներս մեկնելով։ Եթե հավատանք անտիկ էպոսին, ապա տպավորություն է ստեղծվում, որ հաղթողի ողորմածությանը դիմելը մարդու մոտ հետեւանք չէ «ներքին արգելակման», որը բացարձակապես անհաղթահարելի է։ Հոմերոսի հերոսները ամենեւին էլ այնքան փափկասիրտ չէին, ինչպես մեր վիպ֊ սնայդյան գայլերը։ Բանաստեղծը բազմաթիվ դեպքեր է հիշատակում, երբ պարտված զինվորին սպանում էին առանց ամենափոքր իսկ կարեկցանքի։ նորվեգական հերոսական սագաներում էլ նման օրինակներ շատ կան։ Միայն այն ժամանակ, երբ եկավ ասպետական արկածների դարաշրջանը, գթություն հայցող հակառակորդին սպանելը համարվեց «ոչ սպորտային»։ Քրիստոնեական դարաշրջանի ասպետը, իրոք, առաջինն էր, որ, համաձայն կրոնական բարոյականության անխախտ սովորույթների ու նորմերի, հիրավի գայլային վեհանձնություն ու անբռնազբււսիկ զսպվածություն էր ցուցաբերում պարտված թշնամու նկատմամբ։ Ինչպիսի զարմանալի առեղծված։
Իհարկե, բնածին, ժառանգականությամբ ամրապնդված զսպիչ մեխանիզմները, որոնք խանգարում են կենդանուն ․առանց խտրության գործի դնելու իր զենքը ընդդեմ իր տեսակի մյուս առանձնյակների, սոսկ արտաքին նմանությունն են լավագույն դեպքում մարդու հասարակական բարոյականության առանձին նախանշանը։ Մենք պետք է խիստ զգուշությամբ վերաբերվենք բարոյականության չափանիշները կենդանիների միջեւ եղած հարաբերությունների բնագավառ փոխադրելու ամեն մի փորձի նկատմամբ։ Սակայն այստեղ ես ուզում եմ արտահայտել իմ մի թաքուն միտքը։ Ինձ թվում
1Տ
V՛
&
X
\0
ս
>>
ք
,4
է, ամենանշանակալին կայանում է ոչ թե նրանում, որ գայլերից մեկը չի կարողանում իր ատամները խրել մյուսի անպաշտպան պարանոցը, այլ նրանում, որ երկրորդը լիսվին ապավինում է իր ավելի ուժեղ թշնամու ապշեցուցիչ զսպվածությանը։ Մարդկությունը, հիրավի, սովորելու բան ունի այդ կենդանուց, մի կենդանի, որին Դանթեն կոչել է Լձ եՇՏ– է1Ձ Տ6Ո2Ձ բՁՕՇ1»
Համենա յն դեպս, գայլերի վարքագծին ծանոթանալուց մի նոր բան քաղեցի եւ, ակներեւաբար, ավելի խոր ընկալեցի Ավետարանի խոսքերը, որն ամենուրեք սխալ Է մեկնաբանվում եւ մինչեւ վերջերս իմ մեջ Էլ խիստ բացասական վերաբերմունք Էր առաջացնում, «Եթե խփում են մի երեսիդ, դարձրու մյուսը»։ նրա համար չեք թշնամուն դարձնում ձեր մյուս երեսը, որպեսզի նա դարձյալ խվւի ձեզ, այլ նրա համար, որ չկարողանա դա անել։
Երբ Էվոլյուցիոն զարգացման ընթացքում կենդանիները ձեռք են բերում վտանգավոր զենք, որի օգնությամբ անհատը կարող Է մի հարվածով սպանել իր նմանին, տեսակի պահպանման նպատակով միաժամանակ նրանց մեջ զարգանում են հատուկ զսպիչ մեխանիզմներ, որոնք արգելակում են այդպիսի զենքը չափից դուրս օգտագործելու։ Գիշատիչ գազանների մեջ կան ընդամենը մի քանի տեսակ, որոնք միայնակ կյանք են վարում, եւ հենց այդ արարածներն Էլ չունեն սոցիալական զսպիչներ։ Այդպիսի կենդանիները միայն բազմացման սեզոնին են հանդիպում իրենց նմաններին, երբ նրանց սեռական հույզերը գերիշխում են մնացած բոլորի
՚ Լ8 ԵտտԱյ Տ6Ո23 բՏ06 (իտալ․) ֊ գազան, որը խաղաղության չգիտե,
ա
վրա եւ սանձում ագրեսիվությունը։ Այդ «հակահասարակա֊ կան» մենակյացների թվին կարելի է դասել սպիտակ արշին ու յագուարին։ Կենդանաբանական այգիներում պահվող մյուս կենդանիների մեջ հենց նրանց էլ պատկանում է անփառունակ առաջնությունը, այդ գիշատիչները հատկապես հաճախ են սպանում իրենց եղբայրակիցներին գերության պայմաններում։ էվոլյուցիոն պրոցեսի ընթացքում մառան֊ գական զսպիչ ազդակների սիստեմը, հասարակական տեսակի կենդանիների ձեռք բերած զենքի հետ մեկտեղ կազմում են կարգավորված միասնական մի կոմպլեքս։ Դրա երկու բաղ֊ կացուցիչ մասերն էլ զարգացել են մեր մոլորակի վրա բնակ֊ վող կենդանիների յուրաքանչյուր տեսակի էվոլյուցիայի ըն֊ թացքին զուգահեռ։ Այլ կերպ ասած, տեսակի թե՛ մարմնի կառուցվածքը, թե վարքագիծը ամբողջականի եւ միասնականի սոսկ մասերն են։
Եվ եթե այդ է ճամվւան բնության,
էլ սիրտս, ասեք, ոնց չմորմոքա,
0 ւր է տանում մարդը ցեղը մարդկային,
Մարգն ո ւր է տանում մարդու ապագան։
Վոբդսվորդն իրավացի էր․ երկրագնդի վրա ապրող կեն֊ դանի արարածներից միայն մեկն է, որի մարմնի բաղկացուցիչ մասը չի հանդիսանում զենքը, եւ, հետեւաբար, բնազդը չի սահմանափակում դրա օգտագործումը։ Եվ այդ արարածը մարդն է։ Ւնչ֊որ մի քանի տասնամյակի ընթացքում մարդ֊ կային զենքը վեր է ածվել հրեշավոր մահաբեր մի ուժի, որը շարունակում է անընդհատ աճել։ Սակայն, ինչպես մարմնի օրգանների, այնպես էլ զսպիչ օրենքների զարգացման հա֊ մար ժամանակ է պետք, ոչ թե հարյուրամյակներ, որ օգտագործում են պատմաբանները, այլ այնպիսի տեւական ժամանակաշրջաններ, որոնց հետ գործ ունեն երկրաբանությունն ու աստղագիտությունը։ Մենք բնությունից չենք ստացել մեր զենքը, այլ ինքներս ենք ստեղծել։ Ինչպե ս կպահի իրեն մարդկությունը հետագայում, կսահմանփակի արդյոք զենքի արտադրությունը, թե իր մեջ պատասխանատվության զգացում կմշակի մոլորակի ճակատագրի համար, մի բան, ա֊ ոանց որի այս աշխարհը կկործանվի մեր սեփական ձեռ֊ 244
թերով։ Քանի որ չենք կարող ապավինել բնազդին, պետք է գիտակցաբար եւ նպատակադրված կերպով հանդուրժողականություն մդւսկենը։ Երեսուն տարուց ավելի առաջ, 1935 թ* նոյեմբերին, իմ «րարոյականությունն ու զենքը կենդանիների մեջ» հողվածը եզրափակեցի հետեւյալ բառերով․ «Կգա մե օր, երբ թշնամական երկու ճամբարները կհայտնվեն դեմ Հանդիման, փոխադարձ ոչնչացման վտանգի առաջ։ Թերեւս գա մի օր, երբ ամբողջ մարդկությունը բաժանվի այդպիսի երկու ճամբարի։ Ինչպե՞ս կպահենք մեղ այղ դեպքում, ձկըն– կուլների, թե գազերի ս։ես։ Մարդկության ճակատագիրը կախված կլինի նրանից, թե ինչպես կպատասխանեն մարդիկ այդ հարցին, Պետք է զգո՛ն լինենք))։
