Changes
/* Գլուխ 12 */
== Գլուխ 12 ==
Ջիմն արդեն տասներկու տարեկան էր։ Նրա հետ յոլա գնալը դժվարացել էր, մեկ տեսար զայրանում էր, մեկ տեսար քիթը կախում, նրա տրամադրությունը օրվա մեջ տասնհինգ անգամ փոխվում էր։ Նա ուտում էր այնքան շատ և այնքան ագահաբար, որ նայողը կվախենար և անվերջ գռմռում էր՝ ինձնից հեռու կաց, այնպես որ ես այլևս չդիմացա և Ատտիկուսին հարցրի․
― Միգուցե նրա փորում երիզո՞րդ կա։
Ատտիկուսն ասաց՝ որ Ջիմը պարզապես հասակ է քաշում, և պետք է համբերատար լինել ու նրան քիչ ձանձրացնել։
Բայց չէ՞ որ նա փոխվում էր ընդամենը մի ինչ֊որ ամսվա ընթացքում։
Միսիս Դյուբոզին հենց վերջերս էին թաղել, իսկ մինչ այդ, երբ Ջիմը գնում էր նրա համար գիրք կարդալու, նա կարծես շատ էլ գոհ էր, որ ես էլ եմ իրեն հետ գնում։ Եվ հանկարծ, թերևս, մի գիշերվա ընթացքում նրա մոտ երևան էին եկել նոր, անհասկանալի համոզմունքներ, և նա դրանք սկսել էր փաթաթել իմ վզին, երբեմն նույնիսկ սկսում էր խրատել՝ այս արա, այն մի արա։ Մեկ անգամ մենք վիճեցինք, և նա գոռաց.
― Սովորիր քեզ պահել այնպես, ինչպես վայել է աղջկան։ Արդեն ժամանակն է։
Ես հեծկլտալով վազեցի Կելպուրնիայի մոտ։
― Դու այնքան էլ մի հուզվիր միստեր Ջիմի պատճառով,— սկսեց նա։
― Միս֊տե֊ե՜ր։
― Այո, նա արդեն համարյա միստեր է։
— Նա դեռ շատ ունի, որ միստեր դառնա,— ասացի ես։― Պարզապես նրան հարկավոր է զխկել, իսկ ես չեմ կարողանում, ես դեռ այդքան մեծ չեմ։
― Միստեր Ջիմը արդեն չափահաս է դառնում, ոչինչ չես կարող անել, պստլիկս,— ասաց Կելպուրնիան։— Հիմա նա ցանկանում է լինել ինքնուրույն, և արդեն ունի իր գործերը, բոլոր տղաներն էլ այդպես են։ Իսկ դու, երբ կտխրես, արի այստեղ։ Ինձ և քեզ համար այստեղ քեֆդ ուզածին չափ աշխատանք կճարվի։
Ամառը կարծես այնքան էլ վատ չպիտի լիներ, թող Ջիմը ինչ ուզում է անի, մինչև Դիլլի գալը Կելպուրնիայի հետ մի կերպ կապրեմ։ Նա կարծես թե նույնիսկ ուրախացավ, որ գնացի խոհանոց, և երբ նայեցի, թե նա ինչպես է չարչարվում, մտածեցի՝ աղջիկ լինելը, թերևս, այնքան էլ հեշտ բան չէ։
Բայց ահա և ամառը, իսկ Դիլլը չկա ոի չկա։ Միայն մի նամակ ուղարկեց և լուսանկարը։ Նա հիմա նոր հայրիկ ունի, լուսանկարը հոր լուսանկարն է, և Դիլլը պետք է ամռանը մնա Մերիդիանում, որովհետև նրանց խելքին փչել է ձուկ որսալու համար նավակ սարքել։ Դիլլի նոր հայրիկը իրավաբան է, ինչպես և Ատտիկուսը, միայն թե այդպես ծեր չէ։ Լուսանկարում Դիլլի հայրը սքանչելի էր, լավ է որ այդպիսին էր բաժին ընկել, բայց ես հուսահատության մեջ էի։ Վերջում Դիլլը գրել էր, որ ինձ հավիտյան սիրելու է, և թող ես չտխրեմ, նա փող կհավաքի, կգա և ինձ հետ կամուսնանա այնպես որ, խնդրում էր նամակ գրել։
Դե ինչ խոսք, ես, ինչ էլ լինի, Դիլլի հարսնացուն եմ, բայց դրանից ուրախություն քիչ կա, եթե Դիլլը այստեղ չէ։ Առաջ ես չէի նկատում, թե ամառ, այդ ասել է՝ լճակի ափին նստած է Դիլլը և պարանից սարքած սիգարետ է ծխում, աչքերը փայլում են, իսկույն երևում է, նորից ինչոր բան է մտածում, թե տնից ոնց դուրս բերի Զարզանդ Ռեդլիին. ամառ, այդ նշանակում է, բավական է Ջիմը երեսը թեքի, որ Դիլլը իսկույն ևեթ թուշս համբուրի, իսկ երբեմն մենք մի րոպե անգամ չենք կարողանում մնալ միմյանցից հեռու։ Դիլլի հետ կյանքը պարզ էր և հասկանալի, առանց նրա կյանքը դարձավ անտանելի։ Ամբողջ երկու օր ես թշվառ էի։
Ի լրումն ամենի, նահանգի օրենսդրական ժողովը հավաքվեց մի ինչ֊որ արտահերթ նստաշրջանի, իսկ Ատտիկուսը երկու շաբաթով մեկնեց։ Նահանգապետը մտքին դրել էր մաքրություն կատարել և ազատվել որոշ խեցիներից, որոնք կպել էին պետական նավի հատակին, Բիրմինգհեմում սկսվեցին նստած գործադուլները. քաղաքներում անվերջ աճում էին հացի հերթերը․ ֆերմերները շարունակում էին աղքատանալ։ Բայց այդ իրադարձությունները տեղի էին ունենում մի աշխարհում, որը շատ հեռու էր ինձնից ու Ջիմից։
Մեկ անգամ երեկոյան մենք ապշեցինք, «Մոնտգոմերի էդվերթայզերում» տեսնելով մի ծաղրանկար, որի տակ գրված էր. «Մեյկոմբի Ֆինչը»։ Ատտիկուսը բոբիկ, կարճ վարտիքով նստարանին շղթայված, ջանասիրությամբ ինչ-որ բան է գրում քարե տախտակի վրա, իսկ շուրջը կանգնած թեթևամիտ աղջիկները կապկություններ են անում ու ծաղրում։
― Դա կոմպլիմենտ է,— բացատրեց Ջիմը։— Ատտիկուսը միշտ էլ հանձն է առնում այնպիսի գործեր, որոնք նրանից բացի ոչ ոք չի վերցնում։
― Այդ ինչպե՞ս հասկանալ։
Իր բոլոր նոր հատկությունների հետ միասին Ջիմը նաև այնպես էր երևակայում, կարծես իրենից բացի աշխարհում ոչ մի խելացի մարդ չկա, ուղղակի հերսերս գալիս էին։
― Դե, ինչպես ասեմ, Մեծաչքանի, դա նման է նահանգի հարկային սիստեմի վերակառուցմանը և նման բաներ։ Մարդկանց մեծ մասը դրանով չի հետաքրքրվում։
— Իսկ որտեղի՞ց գիտես։
― Ա՜խ, ձեռք քաշիր ինձանից, չե՞ս տեսնում, թերթ եմ կարդում։
― Դե լավ, թող քո ասածր լինի։— Ես նրանից հեռացա և գնացի խոհանոց, Կելպուրնիայի մոտ, որը սիսեռ էր կեղևահան անում, և հանկարծ ասացի.
― Ես ի՞նչ պետք է անեմ կիրակի օրը, երբ դուք եկեղեցի գնաք։
― Շատ պարզ։ Եկեղեցու գանձանակի համար Ատտիկուսը մեզ փող թողել է։
Կելպուրնիան աչքերը կկոցեց, և ես իսկույն նրա միտքը գուշակեցի։
― Կե՛լ,- ասացի ես,— դու հո գիտես, մենք մեզ լավ կպահենք։ Արդեն քանի տարի է մենք եկեղեցում երես չենք առնում։
Անշուշտ Կելպուրնիան հիշել էր այն անձրևոտ կիրակին, մենք այն ժամանակ եկեղեցում մնացել էինք մենակ, ոչ հայրս էր մեզ հետ, ոչ ուսուցչուհին։ Երեխաները ամբողջ դասարանով Յունիս Էնն Սիմպսոնին տարան կաթսայատուն և կապեցին նստարանին։ Իսկ հետո այդ աղջկան մոռացան, բարձրացան վեր և խելոք ու հանգիստ քարոզ էին լսում, երբ հանկարծ լսվեց որոտ ու շառաչ, ինչ֊որ մի տեղ, ինչ֊որ բանով զարկում էին ջեռուցման խողովակներին. վերջապես մեկը գնաց իմանալու, թե ինչ է պատահել և լույս աշխարհ դուրս բերեց Յունիս Էննին, որը հայտարարեց, թե չի ցանկանում այլևս նահատակ խաղալ, Ջիմ Ֆինչն ասաց, որ եթե Էննը բավականաչափ աստվածապաշտ լինի, չի այրվի, բայց ցածում շատ շոգ է։
― Եվ հետո, Կել, չէ որ Ատտիկուսը առաջքին անգամը չէ, որ մեզ մենակ թողնում է գնալ,— բողոքեցի ես։
― Այո, երբ հաստատ իմանում է, որ ձեր ուսուցչուհին եկեղեցում է լինելու։ Իսկ այս անգամ նա ոչինչ չասաց, հավանաբար մոռացել է։
Կելպուրնիան մտահոգված ծոծրակը քորեց։ Եվ հանկարծ ժպտաց։
― Իսկ միգուցե դու և միստեր Ջիմը վաղը ինձ հետ կգաք եկեղեցի։
― Օհ, ճիշտ է։
― Երևում է դու դեմ չես,— ծիծաղեց Կելպուրնիան։
Շաբաթ օրը, երեկոյան, Կելը ինչպես միշտ հոգիս հանում էր, բայց այդ օրը ինքն իրեն գերազանցեց։ Երկու անգամ օճառ քսեց և ամեն անգամ ջուրը փոխում էր, որպեսզի օճառը տաներ, գլուխս խրում էր թասը և շամպունով լվանում։ Նա արդեն մի քանի տարի էր ինչ վստահում էր Ջիմի ինքնուրույնությանը, բայց այդ երեկո գնաց նրան ստուգելու, այնպես որ Ջիմը զայրացավ.
― Այս տանը չեն էլ թողնում, որ մի հանգիստ լողանաս, ամեն մեկն ուզւմ է քիթը խոթել լոգարան։
Հաջորդ առավոտյան Կելպուրնիան սովորականից վաղ «զբաղվեց մեր արդուզարդով»։ Երբ նա գիշերում էր մեր տանը, միշտ քնում էր խոհանոցում, ծալովի մահճակալի վրա. այդ առավոտ մահճակալով մեկ թափված էին մեր կիրակնօրյա զգեստները։ Իմ շրջազգեստը Կելպուրնիան այնպես էր օսլայել, որ զանգի նման կանգնում էր։ Նա ինձ ստիպեց հագնել տակի փեշ և գոտու փոխարեն մեջքիս վարդագույն ժապավեն կապեց։ Իմ լաքե տուֆլիները քարթու հացով այնքան էր տրորել, որ կարող էի նրա մեջ ինձ տեսնել ինչպես հայելու մեջ։
― Մենք կարծես թե պարահանդեսի ենք պատրաստվում,— ասաց Ջիմը։— Սա ինչի՞ համար է, Կել։
― Ապա թող որևէ մեկը փորձի ասել, թե ես վատ եմ նայում իմ երեխեքին,— քրթմնջաց Կելպուրնիան։— Միստեր Ջիմ, դուք այս փողկապը չպետք է կապեք այս կոստյումի հետ։ Կանաչ է։
― Հետո ինչ։
― Իսկ կոստյումը կապույտ է։ Դուք մի՞թե չեք տեսնում։
― Է՜,— գոչեցի ես։— Ջիմը գույները չի ջոկում։
Ջիմը զայրացած կարմրեց, բայց Կելպուրնիան ասաց.
― Դե հերիք է։ Եթե գնում եք «Առաջփն վաստակ», պետք է ոչ թե քիթը կախել, այլ ժպտալ։
«Առաջին վաստակ» աֆրիկական մեթոդիստական աղոթատունը գտնվում էր քաղաքից դուրս, նեգրական թաղամասում, սղոցարանի ճանապարհից քիչ այն կողմ։ Այդ խարխուլ փայտե շինությունը, որից ամբողջ ներկը թափվել էր, Մեյկոմբի միակ եկեղեցին էր, որ զանգ ուներ։ Նա այդպես էր կոչվում, որովհետև կառուցվել էր ազատագրված ճորտերի առաջին վաստակով։ Կիրակի օրերը այնտեղ աղոթում էին նեգրերը, իսկ մյուս օրերը սպիտակները հավաքվում էին ու զառ խաղում։
Եկեղեցու բակում, ինչպես և մոտիկ գտնվող գերեզմանատանը, կավե հողը քարի նման ամուր էր։ Եթե շոգ ժամանակ որևէ մեկը մեռնում էր, աճյունը պահում էին սառույցում այնքան, մինչև անձրևներ էին գալիս և հողը փափկում էր։ Ոչ բոլոր գերեզմաններին կարելի էր տեսնել գերեզմանաքար, քանի որ այդ էլ էր փշրվում. թարմ գերեզմանները եզրերում ծածկված էին լինում վառ գունավոր մանր ապակիներով և կոկա֊կոլայի շշերի կտորտանքներով։ Մի ուրիշ գերեզմանի վրա հսկում էր շանթարգելը, ըստ երևույթին, ննջեցյալը անհանգիստ բնավորության տեր էր եղել․ երեխաների գերեզմաններին ցցված էին կիսայրված մոմեր։ Դա շքեղ գերեզմանատուն էր։
Մենք մտանք բակը և մեր դեմքին դիպավ զուգված-զարդարված նեգրերի գաղջ, դառնաքաղցրահամ հոտը. մազերի քսուքի, ծամոնի, քթախոտի, այ դը֊կոլոնի, օճառի, յասամանի պուդրայի և անանուխի կոնֆետի։
Կելպուրնիայի կողքին տեսնելով ինձ և Ջիմին, տղամարդիկ մի կողմ քաշվեցին և գլխարկները հանեցին. կանայք ձեռքները դարսեցին փորներին, ինչպես միշտ անում էին լի օրերը՝ ի նշան հարգալից ուշադրության։ Բոլորը ետ քաշվեցին և մեզ ճանապարհ տվեցին։ Կելպուրնիան քայլում էր իմ և Ջիմի մեջտեղով և աջ ու ձախ խոնարհվելով, պատասխանում էր տոնական հագուստներով պճնված հարևաններին ու ծանոթներին։
― Այդ ի՞նչ է փչել խելքիդ, միսիս Կել,— լսվեց մի ձայն մեր ետևից։
Կելպուրնիան ձեռքերը դրեց մեր ուսերին, մենք կանգ առանք և ետ նայեցինք, երկշարք կանգնած մարդկանց միջև եղած նեղ անցուղիում կանգնել էր մի բարձրահասակ նեգրուհի։ Նա մի ոտքը առաջ էր դրել, ձախ ձեռքը կանթել էր կողքին և ափը մեկնած, ցույց էր տալիս մեզ։ Նա ուներ վարունգանման գլուխ, արտառոց նշաձև աչքեր, ուղիղ քիթ և խիստ ընդգծված բերան։ Նա ինձ մի հսկա թվաց։
Կելպուրնիայի ձեռքը ամուր սեղմեց ուսս։
― Ուզածդ ի՞նչ է, Լուլա,— հարցրեց նա։
Ես առաջ երբեք չէի լսել, որ նա այդպիսի ձայն ունենար։ Նա խոսում էր ցածրաձայն, արհամարհանքով։
― Իսկ ինչի՞ համար ես դու սպիտակ երեխեքին բերում եկեղեցի, սևամորթների մոտ։
― Նրանք իմ հյուրն են,— ասաց Կելպուրնիան, և նորից ես մտածեցի, թե նրա ձայնը որքան տարօրինակ դարձավ․ նա խոսում էր ճիշտ մյուս նեգրերի պես։
― Ըհը՜, իհա՜րկե, ամբողջ շաբաթն էլ դու ես Ֆինչերի հյուրը։
Ամբոխի մեջ շշուկ անցավ։
― Մի՛ վախեցիր,— ասաց ինձ Կելպուրնիան, բայց նրա փոքրիկ գլխարկի վարդերը զայրագին ցնցվեցին։
Հանդիսատեսների երկու շարքերի միջով Լուլան պատրաստվում էր գալու դեպի մեզ, Կելպուրնիան ասաց․
― Չմոտենաս, սևամորթ։
Լուլան կանգ առավ։
― Կարիք չկա սպիտակ երեխաներին բերելու այստեղ,— ասաց նա։— Նրանք իրենց եկեղեցին ունեն, մենք՝ մերը։ Սա մեր եկեղեցին է, ճի՞շտ է, միսիս Կել։
Կելպուրնիան ասաց,
― Իսկ աստված մեկ է, ճի՞շտ է։
― Գնանք տուն, Կել,— ասաց Ջիմը,— իզուր ենք մնում։
Ես էլ տեսա, որ, իսկապես, մենք ավելորդ ենք այդտեղ. ես զգացի, որ ամբոխը սկսում էր սեղմել։ Մեզ ավելի ու ավելի էին շրջապատում, բայց ես նայեցի Կելպուրնիային և տեսա, որ նրա աչքերը ծիծաղում էին։ Ես նորից նայեցի այնտեղ, որտեղ երկշարք կանգնած մարդկանց արանքում ճանապարհ կար, բայց Լուլան անհետացել էր։ Այդ նույն տեղում պատի նման կանգնած էին նեգրերը։
Նրանցից մեկը առաջ եկավ։ Դա քաղաքի աղբահավաք Ջիբոն էր։
― Միստեր Ջիմ,— ասաց նա,— մենք շատ շնորհակալ ենք, որ եկել եք։ Դուք այդ Լուլային ականջ մի կախեք, նա չարանում է, որովհետև արժանապատիվ Սայքսը սպառնաց ամբողջ ազնիվ ժողովրդի ներկայությամբ նրան պարսավելt Մենք նրան լավ գիտենք, հայտնի խառնակիչ է և գոռոզ, աստված գիտե, թե ինչեր է դուրս տալիս, իսկ ձեզ բոլորիդ համար մենք շատ ուրախ ենք։
Եվ Կելպուրնիան մեզ տարավ աղոթատուն, իսկ դռների մոտ հանդիպեց արժանապատիվ Սայքսը և տարավ ու նստեցրեց առաջին նստարանին։
«Առաջին վաստակը» ներսից ոչ սվաղած էր, ոչ էլ ներկած։ Պատերին՝ երկաթյա կեռերից կախված էին նավթի մարած լամպարներ, եկեղեցական նստարանների փոխարեն կանգնած էին սոճենու կոպփտ իշոտնուկներ։ Ետևում, հասարակ կաղնե ամբիոնից կախված էր վարդագույն խունացած մետաքսի մի կտոր, որի վրա գրված էր՝ «Աստված՝ այդ սեր է», բացի դրանից, աղոթատունը զարդարում էր ևս Հանտի «Աշխարհի լուսատուն» նկարի վիմատիպը։ Ես շուրջս նայեցի․ որտե՞ղ են դաշնամուրը կամ երգեհոնը, սաղմոսագրքերը և պատարագի ծրագրերը, այսինքն՝ այն ամենը, ինչ մենք սովոր էինք ամեն կիրակի եկեղեցում տեսնել, բայց այդպիսիք չկային։ Կիսախավար էր, ցուրտ ու խոնավ, բայց աստիճանաբար ժողովուրդը շատացավ և օդը տաքացավ։ Նստարանների վրա, ծխի ամեն մի անդամի համար դրված էր էժանագին ստվարաթղթե հովհար՝ Գեթսեմանի այգու անճաշակ պատկերով.— Տինդելի Մետաղյա առարկաների ընկերության նվերը («Ամեն տեսակի և ճաշակի ապրանքներ»)։
Կելպուրնիան ինձ և Ջիմին հրեց շարքի վերջը և նստեց մեր միջև։ Քսակից դուրս բերեց թաշկինակը, քանդեց նրա ծայրի ամուր հանգույցը և ինձ ու Ջիմին մեկնեց տասը ցենտանոց մեկական դրամ։
― Մենք ունենք,— շշնջաց Ջիմը։
― Վերցրեք,— ասաց Կելպուրնիան։— Դուք իմ հյուրն եք։
Ջիմը, երևում է, կասկածում էր, թե արդյոք ազնվություն կլինե՞ր իր փողը պահելը, բայց բնածին բարեկրթությունը վեր բռնեց, և նա դրամը դրեց գրպանը։ Առանց խղճի խայթ զգալու նույնը արեցի և ես։
― Կե՛լ,— շշնջացի ես,— իսկ ո՞րտեղ է սաղմոսագիրքը։
― Մենք չունենք,— պատասխանեց նա։
― Հապա ինչպե՞ս պիտի․․․
― Շը՜շ,― ասաց Կելպուրնիան։
Ամբիոնի վրա կանգնած էր արժանապատիվ Սայքսը և հայացքով կոչ էր անում իր հոտին՝ լռություն պահպանել։ Նա բարձրահասակ չէր, ամրակազմ էր, սև կոստյումով, սպիտակ վերնաշապկի վրայից կապել էր սև փողկապ․ փայլատ ապակու միջից ծորացող լույսի տակ փայլում էր ժամացույցի ոսկե շղթան։
― Եղբայրնե՜ր և քույրե՜ր,— ասաց նա,— մենք չափազանց ուրախ ենք, որ այսօր առավոտյան հյուրեր ունենք՝ միստեր և միսս Ֆինչերը։ Դուք բոլորդ ճանաչում եք նրա հորը։ Նախքան քարոզն սկսելը, ես ձեզ մի քանի լուրեր կկարդամ։
Արժանապատիվ Սայքսը ինչ-որ թղթեր թերթեց, ընտրեց նրանցից մեկը, բռնեց աչքերից հեռու և կարդաց․
«Միսիոներական ընկերության ժողովը կկայանա երեքշաբթի օրը քույր Էննետ Ռիվզի բնակարանում։ Ջեզ հետ բերեք կարուձև»։
Հետո սկսեց կարդալ ուրիշ թղթից․
«Դուք բոլորդ գիտեք, թե ինչպիսի փորձանք է պատահել եղբայր Թոմ Ռոբինսոնին։ Նա դեռ փոքրուց էլ «Առաջին վաստակ»֊ի բարի ծխականն էր։ Այսօր հավաքված ամբողջ դրամը կգնա Էլենին, նրա կնոջը, որպեսզի կարողանա կերակրել երեխաներին»։
Ես հրեցի Ջիմի կողը։
― Դա այն Ռոբինսո՞նն է, որին Ատտիկուսը պետք է պաշտպա․․․
― Շը՜շ․․․
Ես դարձա Կելպուրնիային, բայց բերանս չհասցրի էլ բանալ, որ նա արդեն ինձ սսկեցրեց։ Ստիպված էի ենթարկվել, և ես սկսեցի նայել արժանապատիվ Սայքսին, նա կարծեմ սպասում էր, որ ես հանդարտվեմ։
― Խնդրենք մեր խմբավարին սկսելու առաջին սաղմոսը։
Իր նստարանից Զիբոն վեր կացավ, անցավ շարքերի միջով, կանգ առավ մեր առջև և դեմքը դարձրեց համայնքին։ Նրա ձեռքին մի քրքրված սաղմոսագիրք կար։ Զիբոն բացեց և ասաց.
— Մենք կերգենք երկու հարյուր յոթանասուներեք համարը։
Դրան այլևս ես չդիմացա։
― Մենք ինչպե՞ս պիտի երգենք, եթե բառերը չունենք։
Կելպուրնիան ժպտաց․
— Սուս արա, պստլիկս,― շշնջաց նա։— հիմա կտեսնես։
Զիբոն հազաց և այնպիսի մի թնդուն ձայնով, ասես հեռու֊հեռու թնդանոթ էին կրակում, երգաձայն կարդաց․
― Յանկոյս գետոյն երկի՜րն գտանի․․․
Եվ հրաշքով, արտասովոր ներդաշնակ հարյուրավոր ձայներով երգչախումբը Զիբոյից հետո կրկնեց այդ խոսքերը։ Երկարաձիգ որոտով մարեց վերջին վանկը, և ահա Զիբոն արդեն ասում է․
― Հաւիտեանս բաղձալի հոգւոյն մերոյ․․․
Եվ դարձյալ մեր շուրջր բարձր հնչեց երգչախումբը․ երկար ղողանջեց վերջին հնչյունը և, մինչ այն կմարեր, Զիբոն կարդաց հաջորդ տողը։
― Միայն հավատը առաջնորդե առափն Աւետեա՜ց․․․
Այս անգամ համայնքը ուշացավ, Զիբոն հստակորեն տողը կրկնեց, և խումբը երգեց։ Հենց որ խումբը սկսեց, Զիբոն գիրքը փակեց, դա նշան էր բոլորին, որ շարունակելու են առանց իր օգնության։
Եվ արդեն մարող հանդիսավոր հնչյունների տակ Զիբոն ծոր տվեց․
― Յանկոյս գետոյն Աւետեա՜ց, սպասէ մեզ խաղաղութիւ՜ն...
Տող առ տող նրա ետևից կրկնում էր երգչախումբը, ներդաշնակ կատարելով պարզունակ եղանակը և, վերջապես, սաղմոսը ավարտվեց հազիվ լսելի վշտահար և տևական հնչումով։
Ես նայեցի Ջիմին, նա աչքի տակով նայեց Զիբոյին։ Ես նույնպես անկարող էի ուշքի գալ զարմանքից, բայց այդ ամենը մենք լսեցինք մեր ականջներով։
Հետո արժանապատիվ Սայքսը սկսեց աղոթել տառապյալների և տկարների համար, այդպես աղոթում էին նաև մեր եկեղեցում, միայն թե միստեր Սայքսը մի քանի հիվանդների համար տեր աստծուց խնդրեց աոանձին հոգատարություն։
Իր քարոզի մեջ նա բացահայտեց մեղքը և շատ խստությամբ կրկնեց այն ամենը, ինչ գրված էր իր ետևում, պատի վրա՝ համայնքը հեռու պահել ոգելից խմիչքներից, մոլի խաղերից և վատ կանանցից։ Սպիրտի ծածուկ առևտուրը նեգրական թաղամասի պատուհասն է, բայց կանայք, դրանից էլ վատ են։ Դարձյալ, ինչպես և մեր եկեղեցում, ես լսեցի, որ կանայք մեղսավոր են և անմաքուր, երևում է, բոլոր հոգևորականները հենց միայն այդ մասին էին մտածում։
Այդ նույն բանը ես և Ջիմը լսում էինք յուրաքանչյուր կիրակի, տարբերությունը միայն մի բանում էր՝ արժանապատիվ Սայքսը եկեղեցական ամբիոնից ազատ կերպով արտահայտում էր իր կարծիքը ամեն մի մեղսավորի մասին առանձին-առանձին՝ Ջիմ Հարդին իրար ետևից արդեն հինգ կիրակի է, որ եկեղեցում չի երևում, իսկ նա հիվանդ չէ։ Կոնստենս Ջոնսոնը պետք է որքան կարող է ուշադիր լինի, որպեսզի իր մերձավորների հետ չգժտվի, որովհետև թաղամասի ամբողջ գոյության ընթացքում, մինչ այդ, ոչ ոքի խելքին չի փչել, որ ի հեճուկս հարևանի, հողամասը ցանկապատի։
Քարոզը վերջացավ։ Արժանապատիվ Սայքսը կանգնեց ամբիոնի մոտի փոքրիկ սեղանի առջև և կոչ արեց գանձանակը նվիրատվություններ գցել, այդ բանը ես և Ջիմը առաջին անգամն էինք տեսնում։ Ծխականները մեկ առ մեկ առաջ էին անցնում և սուրճի սև, էմալե արկղի մեջ հինգ կամ տասը ցենտ էին գցում։ Ես և Ջիմը նույն պես գնացինք, մեր դրամները զրնգացին արկղի մեջ, և մեզ կամացուկ ասացին․
― Շնորհակալությո՛ւն, շնորհակալությո՛ւն։
Ի զարմանս մեր, արժանապատիվ Սայքսը արկղի փողերը թափեց սեղանին և հաշվեց։ Հետո ուղղվեց և ասաց․
― Սա բավական չէ։ Մենք պետք է տասը դոլար հավաքենք։
Ծխականները հուզվեցին․
― Դուք ամենքդ էլ գիտեք, թե դա ինչի համար է. քանի Թոմը բանտումն է, Էլենը չի կարող երեխաներին թողնել և աշխատելու գնալ։ Եթե ամեն մեկդ տասը ցենտ ևս տաք, արդեն կբավարարի․․․— Արժանապատիվ Սայքսը ձեռքը թափահարեց և աղոթատան միջով ինչ֊որ մեկին բղավեց։— Փակի՛ր դռները, Ալեք։ Մինչև տասը դոլարը չհավաքենք, ոչ ոք այստեղից դուրս չի գա։
Կելպուրնիան փնտրեց պայուսակը, դուրս քաշեց կաշվե քրքրված քսակը, Ջիմին մեկնեց մի փայլուն քառորդ դոլարանոց։
― Ո՛չ, Կել,— շշնջաց Ջիմը,— մենք ինքներս կտանք։ Ո՞ւր է քո տասը ցենտը, Մեծաչքանի։
Եկեղեցում տոթը նեղեց, և ես մտածեցի՝ թեկուզ ծխականների հոգին էլ դուրս գա, միևնույն է, միստեր Սայքսը պիտի հավաքի․ հովհարների ճռճռոց, ոտների քստքստոց․ ծխախոտ ծամողների համբերությունը հատնում էր։
Ես անսպասելիությունից ցնցվեցի, արժանապատիվ Սայքսը հանկարծ խստաձայն ասաց.
― Կառլոու Ռիչարդսոն, ես դեռևս քեզ այդ սեղանի մոտ չեմ տեսել։
Նիհար մի մարդ, խակի գույնի շալվարով առաջ եկավ և արկղի մեջ դրամ գցեց։ Համայնքը գոհունակ թառանչեց։ Հետո արժանապատիվ Սայքսը ասաց.
― Թող ձեզանից յուրաքանչյուրը, ով երեխաներ չունի, ևս տասը ցենտ նվիրաբերի։ Եվ այն ժամանակ բավական կլինի։
Դանդաղ, դժվարությամբ հավաքվեց տասը դոլարը։ Դռները բացվեցին, փչեց տաք զեփյուռը, և մենք թեթևացած շունչ քաշեցինք։ Զիբոն տուն առ տուն կարդում էր «Յափունս ալեկոծեալ Յորդանանա», և կիրակնօրյա պատարագը վերջացավ։
Ես ցանկանում էի մնալ և դիտել, բայց Կելպուրնիան ինձ տարավ կողմնասեղանի մոտ։ Դռների մոտ նա կանգ առավ, որպեսզի խոսի Զիբոյի և նրա գերդաստանի հետ, իսկ ես և Ջիմը շատախոսում էինք միստեր Սայքսի հետ։ Լեզվիս վրա հարյուր հարց էր պտտվում, բայց ես որոշեցի, որ հետո Կելպուրնիային կհարցնեմ։
― Մենք շատ ուրախ ենք, որ դուք այսօր շնորհ բերեցիք մեզ,— ասաց արժանապատիվ Սայքսը։— Ձեր հայրը մեր համայնքի լավ բարեկամն է։
Հետաքրքրությունը համենայն դեպս ինձ հաղթեց․
― Իսկ ինչո՞ւ դուք Թոմ Ռոբինսոնի կնոջ համար փող հավաքեցիք։
― Դուք մի՞թե չլսեցիք,— հարցրեց արժանապատիվ Սայքսը։— Էլենը երեք երեխա ունի և բոլորն էլ փոքր, նա չի կարող աշխատել․․․
― Իսկ ինչո՞ւ իր հետ չի տանում, ձերդ արժանապատվություն,— հարցրի ես։
Բամբակի պլանտացիաներում աշխատող նեգրուհիները միշտ պստիկներին տանում էին իրենց հետ և նստեցնում մհ հով տեղում, սովորաբար երկշարք թփուտների մեջտեղում։ Նրանք, որոնք դեռ նստել չէին կարողանում, մայրերը հնդկական ձևով նրանց կապում էին իրենց թիկունքին կամ էլ փաթաթում բամբակի դատարկ պարկերի մեջ և դնում գետնին։
Արժանապատիվ Սայքսի լեզուն կապ ընկավ․
― Ճշմարիտն ասած, միսս Ջին Լուիզա, հիմա Էլենի համար աշխատանք գտնելը հեշտ չէ․․․ Երբ բամբակաքաղը ժամանակը գա, ես կարծում եմ, նրան միստեր Լինկ Դիզը կվերցնի։
― Իսկ ինչո՞ւ Էլենը հիմա ևեթ աշխատանք չգտնի։
Արժանապատիվ Սայքսը դեռ չէր հասցրել պատասխանել, որ Կելպուրնիան ձեռքը դրեց ուսիս։ Ես հնազանդ ասացի․
― Շնորհակալություն, որ դուք մեզ թույլատրեցիք մնալ։
Ջիմն էլ կրկնեց նույնը, և մենք գնացինք տուն։
― Կել, ես գիտեմ, Թոմ Ռոբինսոնին բանտարկել են, նա մի ինչ֊որ սարսափելի վատ բան է արել, իսկ Էլենին ինչո՞ւ չեն վերցնում աշխատանքի,— հարցրի ես։
Կելպուրնիան մուգ֊կապույտ մարմաշե հագուստով և բարձր լայնեզր գլխարկով գնում էր իմ և Ջիմի մեջտեղով։
— Որովհետև մարդիկ ասում են, որ Թոմը վատ քայլ է կատարել,— ասաց նա։— Ոչ ոքի ցանկալի չէ․․․ ցանկալի չէ գործ ունենալ այդ ընտանիքի հետ։
― Իսկ նա ի՞նչ է արել։
Կելպուրնիան հառաչեց․
― Ծեր միստեր Բոբ Յուելը հայտարարել է, որ Թոմը բռնաբարել է իր աղջկան, և Թոմին ահա կալանավորել են ու բանտ նստեցրել։
― Միստեր Յուե՞լը։— Ես ինչ֊որ բան հիշեցի։— Այդ Յուելների մեջ այսպիսիներն էլ կան, նրանք ամեն տարի առաջին օրը գալիս են դպրոց, իսկ հետո այլևս չեն գալիս։ Դա նրանցի՞ց է, հա՞։ Եվ Ատտիկուսն ասել է, որ նրանք իսկական տականքներ են․․․ Ատտիկուսը երբեք և ոչ ոքի մասին այդպես չի խոսում։ Նա ասաց․
― Ա՛յ, հենց դրանք են որ կան։
— Բայց եթե ամբողջ Մեյկոմբը գիտե, թե ինչ պտուղ են այդ Յուելները, ուրեմն բոլորն էլ ուրախ պիտի լինեն Էլենին աշխատանքի վերցնելու համար․․․ Կել, իսկ ի՞նչ կնշանակի բռնաբարել․․․
― Մի ստեր Ֆինչին հարցրու, նա քեզ ավելի լավ կբացատրի։ Դու, իսկապես, երևի քաղցած ես։ Արժանապատիվ հայրը այսօր ինչ֊որ երկար քարոզեց, երբեք այսպես ձանձրալի չէր խոսել։
― Նա ոնց որ իսկական մեր քարոզիչը լինի,— ասաց Ջիմը։— Իսկ ինչո՞ւ եք դուք սաղմոսը այդպես տարօրինակ ձևով երգում։
― Դու կրկներգի մասի՞ն ես ասում,— հարցրեց Կելպուրնիան։
― Դա կոչվում է կրկնե՞րգ։
― Այո, մենք այդպես ենք ասում։ Որքան որ ինձ հիշում եմ, սաղմոսը այդպես են երգում։
Ջիմն ասաց՝ եկեղեցական հանգանակություններից մի տարի փող ետ գցեիք և սաղմոսագրքեր առնեիք։
Կելպուրնիան ծիծաղեց․
— Իսկ ի՞նչ օգուտ կա դրանցից։ Միևնույն է, ոչ ոք էլ կարդալ չգիտե։
― Ինչպե՞ս թե,— հարցրի ես։— Այդքան ժողովուրդ կա և ոչ ոք կարդալ չգիտե՞։
Կելպուրնիան գլխով արեց։
― Այո, այդպես է։ «Առաջին վաստակում» կարդալ գիտեն թերևս չորս հոգի․․․ այդ թվում և ես․․․
― Դու ո՞ր դպրոցում ես սովորել, Կել,— հարցրեց Ջիմը։
― Ոչ մի։ Սպասիր հիշեմ, այդ ո՞վ էր, որ ինձ գրագիտություն սովորեցրեց։ Հա՜, իհարկե, պառավ միսս Բյուֆորդսը, մեր միսս Մոդի Էտկինսոնի մորաքույրը։
― Բայց մի՞թե դու այդքան ծեր ես։
― Ես նույնիսկ միստեր Ֆինչից էլ եմ մեծ,— քմծիծաղեց Կելպուրնիան։— Միայն չգիտեմ՝ արդյոք շա՞տ։ Ես և նա մեկ անգամ սկսեցինք վերհիշել ու հաշվել, թե ես քանի՞ տարեկա եմ... Ես նրանից մի քիչ ավելի վաղուցվա բաներ եմ հիշում, ուրեմն նրանից մի փոքր մեծ եմ, կանանց հիշողությունը տղամարդկանց հիշողությունից ուժեղ է։
― Իսկ քո ծննդյան օրը ե՞րբ է, Կել։
― Ես ծննդին եմ կատարում, այդպես հեշտ է հիշելը․․․ Իսկական ծննդյան օր ես չունեմ։
― Բայց տեսքով դու այնպես ծեր չես, ինչպես Ատտիկուսը,— բողոքեց Ջիմը։
― Գունավոր մարդիկ այնպես շուտ չեն ծերանում, ինչպես սպիտակները, նրանց տարիքը չի հասկացվում։
― Միգուցե այդ նրանից է, որ կարդալ չգիտեն։ Կել, այդ դու՞ ես Զիբոյին գրագիտություն սովորեցրել։
― Այո, միստեր Ջիմ։ Երբ նա դեռ փոքր տղա էր, այստեղ դպրոց չկար։ Բայց ես, համենայն դեպս, նրան ստիպեցի սովորել։
Զիբոն Կելպուրնիայի ավագ որդին էր։ Եթե ես այդ վաղուց գուշակած լինեի, գլխի կընկնեի, որ Կելը արդեն բավականին մեծ է, քանի որ Զիբոյի երեխաներն էլ համարյա չափահաս էին, բայց այդ ինչպես էր եղել, որ մտքովս անգամ չէր անցել։
— Դու նրան այբբենարանո՞վ ես սովորեցրել,― հարցրի ես։
― Ոչ, ես նրան պատվիրում էի ամեն օր սուրբ գրքից մի էջ սովորել, հետո մի գիրք էլ կար, այն, որով ինձ սովորեցրել էր միսս Բյուֆորդը, դուք չե՞ք կարող գուշակել, թե ես որտեղից եմ դա վերցրել։
Մենք ոչ էլ գուշակեցինք։ Կելպուրնիան ասաց․
― Դա ինձ տվել է ձեր պապիկ Ֆինչը։
― Բայց մի՞թե դու «Նավահանգստից» ես,— զարմացավ Ջիմը։— Դու մեզ երբեք չես ասել։
― Պարզ է, որ «Նավահանգստից», միստեր Ջիմ։ Հենց այնտեղ էլ մեծացել եմ՝ «Նավահանգստի» և Բյուֆորդների կալվածքի արանքում։ Կլոր տարին աշխատում էի կամ Բյուֆորդների համար, կամ Ֆինչերի համար, իսկ հետո ձեր հայրն ու մայրը ամուսնացան, և ես նրանց հետ տեղափոխվեցի Մեյկոմբ։
― Իսկ դա ի՞նչ գիրք էր, Կել,— հարցրի ես։
― Բլեքստոունի «Ծանոթագրությունները»։
Ջիմը շշմեց։
― Եվ դու այդ գրքո՞վ ես Ջիբոյին գրաճանաչություն սովորեցրել։
― Այո, սըր, միստեր Ջիմ։— Կելպուրնիան ամաչկոտ ձեռքով ծածկեց բերանը։— Դրանից բացի, ուրիշ գիրք չունեի։ Ձեր պապն ասաց, որ միստեր Բլեքստոունը գրել է հրաշալի լեզվով։
― Ահա, ուրեմն, թե ինչու ես դու խոսում ոչ այնպես, ինչպես բոլորը,— ասաց Ջիմը։
― Ովքե՞ր, բոլորը։
― Բոլոր գունավորները, Կել, բայց դու եկեղեցում խոսում էիր ճիշտ այնպես, ինչպես նրանք․․․
Մտքովս անգամ չէր անցել, որ մեր Կելպուրնիան մի ուրիշ կյանք ևս ունի։ Բանից պարզվում է, որ նա կարող է և գոյություն ունենալ ինչ֊որ առանձին, մեր տնից դուրս և նույնիսկ գիտենալ երկու լեզու․․․
― Կել,— ասացի ես,— հապա ինչո՞ւ ես ձերոնց հետ խոսում այնպես, ինչպես․․․ Ինչպես խոսում են գունավորները, դու չէ՞ որ գիտես, որ այդ լեզուն ճիշտ չէ։
— Դե, որովհետև ես ինքս էլ եմ սևամորթ․․․
― Միևնույն է, ինչ կարիք ունես լեզուդ ջարդելու, երբ դու կարողանում ես ճիշտ խոսել,— ասաց Ջիմը։
Կելպուրնիան գլխարկը ծռեց կողքի և ծոծրակը քորեց, հետո ջանասիրությամբ գլխարկը ուղղեց․
― Դա ձեզ ինչպես բացատրեմ,— ասաց նա։— Ասենք թե դու և Մեծաչքանին սկսեք տանը սևամորթների նման խոսել, դա միանգամայն անտեղի բան կլիներ, ճի՞շտ է։ Իսկ եթե ես եկեղեցում կամ իմ հարևանների հետ սկսեմ խոսել ինչպես մի սպիտակամորթ, մարդիկ կմտածեն, որ ես ինձ երևակայում եմ։
― Բայց դու գիտես, թե ճիշտը որն է,— ասացի ես։
― Պարտադիր չէ, որ քո ողջ գիտեցածը մարդկանց ի ցույց դնես։ Դա կնոջը նույնիսկ չի էլ սազում։ Եվ երկրորդ, երբեք մարդկանց դուրը չի գալիս, երբ ինչ֊որ մեկը խելացի է իրենցից։ Նրանք ջղայնանում են։ Թեկուզ և ինքդ ճիշտ էլ խոսես, նրանց չես փոխի, դրա համար հարկավոր է, որ իրենք սովորեն, իսկ եթե չեն ցանկանում, ոչինչ չես կարող անել, կամ լեզուդ պահիր ատամներիդ ետևում, կամ խոսիր ինչպես նրանք են խոսում։
— Կե՛լ, իսկ կարելի՞ է երբեմն քեզ հետ տեսնվել։
Կելպուրնիան վարանումով նայեց ինձ։
― Տեսնվե՞լ, բարեկամս։ Ախր ես և դու ամեն օր տեսնվում ենք։
— Ո՛չ, կարելի՞ է քեզ մոտ հյուր գալ։ Երբևէ, աշխատանքից հետո։ Ատտիկուսը ինձ կուղեկցի։
― Խնդրե՜մ, երբ որ կուզես,— ասաց Կելպուրնիան։— Մենք շատ ուրախ կլինենք։
Մենք անցնում էինք Ռեդլիների տան մոտով։
― Ապա նայեցեք պատշգամբին,— ասաց Ջիմը։
Ես նայեցի Ռեդլիների տանը, հանկարծ ու նրա խորհրդավոր բնակիչը դուրս եկած լինի թարմ օդ շնչելու։ Բայց պատշգամբում ոչ ոք չկար։
― Ախր չէ, մեր պատշգամբին նայիր,— ասաց Ջիմը։
Ես նայեցի։ Ճլորթու վրա, ուղղաձիգ, անհողդողդ և անմատչելի, մի այնպիսի տեսքով, ասես նա իր ողջ կյանքը այդտեղ էր անցրել, նստած էր Ալեքսանդրա հորաքույրը։
== Գլուխ 13 ==
