Changes
/* Գլուխ 16 */
== Գլուխ 16 ==
Ջիմը ինձ լսեց։ Դռնից նայեց։ Իսկ երբ մոտեցավ իմ մահճակալին, Ատտիկուսի սենյակում լույսը վառվեց։ Մենք տեղներումս քարացանք և չշարժվեցինք, մինչև որ լույսը չհանգավ, մենք լսում էինք, թե Ատտիկուսը ինչպես է շուռումուռ գալիս, և սպասում էինք։ Վերջապես, նորից լռություն տիրեց։
Ջիմը ինձ տարավ իր մոտ և պառկեցրեց.
― Աշխատիր քնել,— ասաց նա։— Վաղը չէ մյուս օրը միգուցե ամեն բան արդեն վերջանա։
Մենք ստիպված էինք վերադառնալ չափազանց կամացուկ, որպեսզի Ալեքսանդրա հորաքրոջը չարթնացնեինք։ Ատտիկուսը մոտորը մարեց դեռևս բակամիջի անցուղում, և մենք ետնամուտքից ներս մտանք, շտապով գնացինք մեր սենյակները։ Ես շատ էի հոգնել և արդեն քունս տարել էր, երբ հանկարծ երազումս երևաց Ատտիկուսը, նա ծալում է լրագիրը, գլխարկը ետ է տարել դեպի ծոծրակը, իսկ հետո՝ Ատտիկուսը ամայի, սպասումով քարացած փողոցի մեջտեղում նստած, ակնոցը տանում է ճակատը։ Ես ասես կաթվածահար եղա, ես միայն այդ ժամանակ հասկացա, թե ինչ էր կատարվել այդ երեկո, և լաց եղա։ Ջիմը կեցցե, նա մի բառ էլ չասաց, չասաց, որ երբ քիչ է մնում ինը տարեկան դառնաս, ողբալն արդեն անհարմար է։
Առավոտյան ոչ ոք ախորժակ չուներ, միայն Ջիմը հուպ տվեց երեք ձու իրար ետևից։ Ատտիկուսը նայեց նրան ակնհայտ հիացմունքով. Ալեքսանդրա հորաքույրը մանրիկ կումերով սուրճ էր խմում, նրանից, ինչպես միշտ, ցրտություն էր փչում։ Երեխաները, որոնք գիշերները թաքուն ծլկում են տնից, խայտառակություն են ամբողջ ընտանիքի համար։ Ատտիկուսը ասաց՝ ինքր շատ ուրախ է, որ այդ խայտառակությունը վրա հասավ ճիշտ ժամանակին, բայց Ալեքսանդրա հորաքույրը ասաց.
― Հիմարություններ են դրանք, միստեր Անդերվուդը միշտ էլ պատրաստ կանգնած է եղել։
― Բայց, գիտե՞ս ինչ, դա շատ հետաքրքիր է,— ասաց Ատտիկուսը։— Ախր Բրակստոնը ատելով ատում է նեգրերին, նույնիսկ մոտիկ չի թողնում։
Մեյկոմբում միստեր Անդերվուդին համարում էին մի անուղղելի պիղծ մարդ. հայրը նրա գլխին չար օյին էր խաղացել՝ որդուն կնքել էր՝ Բրակստոն Բրեզդ, նա իր ամբողջ կյանքում շատ էր չարչարվել, որպեսզի շրջապատի մարդկանց ստիպի մոռացության տալու այդ բանը։ Ատտիկուսն ասում էր՝ ում անուն են դնում ի պատիվ Հարավային բանակի գեներալների, նա վաղ թե ուշ դառնում է մի թշվառ գինեմոլ։
Կելպուրնիան Ալեքսանդրա հորաքրոջը մի գավաթ սուրճ ևս մատուցեց, ես Կելպուրնիային նայեցի որքան կարելի է աղերսալի և համոզող հայացքով, բայց նա միայն գլուխն օրորեց.
― Դու սուրճ խմելու համար դեռ փոքր ես,— ասաց նա,— երբ որ մեծանաս, առանց աղաչելու էլ քեզ կտամ։
Ես ասացի՝ միգուցե սուրճը օգուտ է ստամոքսի համար։
― Դե լավ,— ասաց Կելպուրնիան և պահարանից մի գավաթ վերցրեց։ Նրա մեջ մի ճաշի գդալ սուրճ գցելով, պռնկե֊պռունկ կաթ լցրեց։
Որպես շնորհակալություն, ես գավաթին լեզու ցույց տվի, հայացքս բարձրացրի և հորաքրոջս հոնքերի միջև տեսա նախազգուշացնող կնճիռ։ Բայց նա Ատտիկուսի վրա էր նոթերը կիտել։ Նա սպասեց, մինչև Կելպուրնիան գնաց խոհանոց, և այդ ժամանակ միայն ասաց.
― Այդպես մի խոսիր նրա ներկայությամբ։
― Ինչպե՞ս, և ո՞ւմ մոտ,— հարցրեց Ատտիկուսը։
― Կելպուրնիայի։ Դու նրա մոտ ասացիր, որ Բրակստոն Անդերվուդը ատելով ատում է նեգրերին։
― Հելը, անշուշտ, ինքն էլ այդ գիտե։ Դա ամբողջ Մեյկոմբը գիտե։
Այդ օրերին ես սկսեցի հորս մոտ նկատել մի անորսալի փոփոխություն․ այդ զգացվում էր այն ժամանակ, երբ նա խոսում էր Ալեքսանդրա հորաքրոջ հետ։ Նա չէր զայրանում, բայց, այնուամենայնիվ, նրան լռեցնում էր։ Ահա հենց հիմա էլ նրա ձայնի մեջ լսվեց մի չոր շեշտ։
― Այն ամենը, ինչ կարելի է ասել այստեղ, սեղանի շուրջը, կարելի է ասել Կելպուրնիայի ներկայությամբ,— կտրեց նա։— Նա լավ գիտե, թե ինքը ինչ արժե մեր ընտանիքի համար։
― Ես կարծում եմ, որ դա վատ սովորություն է, Ատտիկուս։ Դա նրանց կխրախուսի։ Դու հո ինքդ էլ գիտես, թե նրանք ինչպիսի բացբերաններն են։ Այն ամենը, ինչ օրվա ընթացքում տեղի է ունենում քաղաքում, դեռ երեկո չեղած հայտնի է լինում ամբողջ նեգրական թաղամասին։
Հայրս դանակը դրեց ցած։
― Ես չգիտեմ այնպիսի մի օրենք, որը նրանց արգելեր խոսել։ Թերևս, եթե մենք այսքան խոսակցությունների առիթներ չտայինք, նրանք գուցե և չխոսեին։ Ինչո՞ւ սուրճդ չես խմում, Մեծաչքանի։
Ես գդալով խառնում էի գավաթս։
― Ես էլ հենց իմանում էի, թե միստեր Կանինգհեմը մեր բարեկամն է, դու մի ժամանակ ինձ այդպես ես ասել։
― Նա մեր բարեկամն է։
― Բայց երեկ երեկոյան ուզում էր քեզ ծեծել։
Ատտիկուսը պատառաքաղը դրեց դանակի կողքին և ափսեն հրեց։
― Մի ստեր Կանինգհեմը ընդհանրապես լավ մարդ է,— ասաց նա։— Պարզապես նա, ինչպես և մեզանից յուրաքանչյուրը, ունի իր թուլությունները։
― Մի՞թե դա թուլություն է,— հանկարծ ասաց Ջիմը։― Երեկ երեկոյան, հենց որ եկան, պատրաստ էր քեզ սպանել։
― Թերևս այդպես էլ լիներ,— համաձայնեց Ատտիկուսը։— Բայց տեսնո՞ւմ ես, որդիս, երբ որ դու մեծանաս, այն ժամանակ ավելի լավ կհասկանաս մարդկանց։ Ինչ էլ որ լինի, ամեն մի ամբոխ բաղկացած է մարդկանցից։ Երեկ երեկոյան միստեր Կանինգհեմը ամբոխի մի մասնիկն էր, բայց և այնպես մնաց որպես մարդ։ Յուրաքանչյուր հարավային փոքրիկ քաղաքում, ամեն մի ամբոխ բաղկացած է մարդկանցից, որոնց մենք գիտենք, ամենասովորական մարդկանցից, և այդ նրանց համար այնքան էլ ցանկալի չէ, այդպես չէ՞ միթե։
― Թերևս․․․— ասաց Ջիմը։
― Եվ այդ պատճառով էլ հարկ եղավ, որ ութ տարեկան երեխան միջամտեր, որոպեսզի նրանք ուշքի գային, այդպե՞ս է,— շարունակեց Ատտիկուսը։— Իսկ դա մի բան նշանակում է, եթե վայրի գազանների ոհմակը այդուհանդերձ կարելի է կանգնեցնել, նշանակում է վերջին հաշվով նրանք, համենայն դեպս, մարդ են։ Ը՜մ, այո, միգուցե մեզ պետք են ոստիկան-երեխաներ․․․ Երեկ երեկոյան դուք, զավակներս, Ուոլտեր Կանինգհեմին ստիպեցիք մի պահ մտնել իմ կաշվի մեջ։ Եվ այդ բավական էր։
Չգիտեմ, գուցե Ջիմը երբ մեծանա, իսկապես, ավելի լավ հասկանա մարդկանց, իսկ ես չեմ հասկանա։
― Հապա թող հիմա Ուոլտերը դպրոց գա, իմ ձեռքից չի պրծնի,— ասացի ես։
― Դու նրան մատով էլ չես դիպչի,— վճռաբար ասաց Ատտիկուսը։— Թեկուզ ինչ էլ որ լինի, ես չեմ ցանկանում, որպեսզի դու կամ Դիլլը երեկվա դեպքից հետո որևէ մեկի դեմ քեն պահեք։
― Ահա, տեսնո՞ւմ ես, թե ինչի է հանգեցնում այդ բոլորը,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Հիշի՛ր, ես քեզ նախազգուշացնում եմ։
Ատտիկուսն ասաց, որ կհիշի, աթոռը կտրուկ հրեց և տեղից ելավ։
― Այսօր ինձ համար ծանր օր է, այնպես որ, խնդրում եմ ներել։ Ջի՛մ, ես շատ կցանկանայի, որպեսզի դու և Մեծաչքանին այսօր քաղաք չգնայիք։
Հազիվ էր Ատտիկուսը դուրս գնացել, որ ցատկռտելով սեղանատուն վազեց Դիլլը։
― Այսօր ամբողջ քաղաքը այդ մասին է խոսում,— հայտարարեց նա։— Բոլորը զարմանում են, թե մենք ինչպես ենք դուրս պրծել հարյուր մարդու ձեռքից։
Ալեքսանդրա հորաքույրը այնպես նայեց նրան, որ Դիլլը իսկույն լեզուն կծեց։
― Այնտեղ հարյուր մարդ չի եղել,— ասաց հորաքույրը,— և ոչ ոք էլ ոչ ոքի ձեռքից դուրս չի պրծել։ Այնտեղ պարզապես այդ հարբած, սանձարձակ Կանինգհեմների խումբն է եղել։
― Ուշադրություն մի՛ դարձրեք, հորաքույր, Դիլլը միշտ էլ չափազանցնում է,— ասաց Ջիմը և գլխով նշան արեց, որ մենք ետևից գնանք։
― Բակից ոչ մի տեղ չգնաք,— զգուշացրեց հորաքույրը, երբ մենք դուրս եկանք պատշգամբ։
Կարելի էր կարծել, թե այսօր շաբաթ էր․ մեր տան մոտով անշտապ, բայց անընդհատ շարժվում էր մարդկային հոսանքը, որը գալիս էր Մեյկոմբ շրջանի հարավային մասից։
Իր ցեղական փոքրիկ ձիու վրա պարկի նման նստած, գալիս էր միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը։
― Չեմ հասկանում, թե նա ոնց է կարողանում թամբին մնալ,— քրթմնջաց Ջիմը։— Եվ թե ինչպես է հասցրել առավոտյան դեռ ութը չեղած կոնծել։
Մի սայլ անցավ օրորվելով, այնտեղ խիտ նստած էին գլխներին կտորից կարված պանամաներ դրած կանայք՝ դեմքները պահպանելով արևից և հագած երկար թևերով շրջազգեստներ։ Սայլը քշում էր թաղիքե գլխարկով մի մորաքույր։
― Նայիր, մենոնականներն են,— ասաց Ջիմը Դիլլին։— Նրանց ամբողջ հագուստը անկոճակ է։
Մենոնականներն ապրում էին անտառներում, իրենց հարկավոր ամեն ինչ առնում ու ծախում էին գետի մյուս ափին և Մեյկոմբ գրեթե չէին գալիս։ Դիլլը նրանց նայում էր հետաքրքրությամբ։
― Նրանք բոլորն էլ կապույտ աչքեր ունեն,— բացատրեց Ջիմը,— և տղամարդիկ հարսանիքից հետո չպետք է սափրվեն։ Նրանց կանանց դուր է գալիս, որ մորուքը խուտուտ տա իրենց։
Ջորուն նստած անցավ միստեր Իքս Բիլլապսը և մեզ ձեռքով արեց։
― Նա շատ հետաքրքիր մարդ է,— ասաց Ջիմը։— Իքսը ոչ թե նրա անվան առաջին տառն է, այլ հենց այդպես էլ նրան կոչում են։ Մեկ անգամ նրան որպես վկա կանչում են դատարան և հարցնում՝ ինչպե՞ս է ձեր անունը։ Նա ասում է՝ Իքս Բիլլապս։ Քարտուղարը խնդրում է՝ լրիվ ասացեք, իսկ նա նորից ասում է Իքս։ Նրան նորից հարցնում են, նա դարձյալ նույնը։ Վերջ ի վերջո թղթի վրա գրում է «Իքս» և բարձրացնում վեր, որպեսզի բոլորը տեսնեն։ Նրան հարցնում են, թե այդ ի՛նչ անուն է, նա ասում է՝ այդպես են հայրն ու մայրը գրանցել տվել, երբ ծնվել է։
Գավառի բնակիչները անվերջ անցնում ու անցնում էին մեր մոտով, և Ջիմը Դիլլին պատմում էր առավել աչքի ընկնող մարդկանց մասին՝ միստեր Թենսոու Ջոնսը քվեարկել է հօգուտ «չոր» օրենքի, միսս Էմիլի Դեյվիսը ծածուկ քթախոտ է քաշում, միստեր Բայրոն Ուոլտերը ջութակ է նվագում, միստեր Ջեյկ Սլեյդի ատամները այս էլ երեք անգամ է տաշում են։
Անկյունից մի սայլ ևս հայտնվեց, նրա ուղևորները նայում էին մի տեսակ չափից դուրս խստությամբ։ Նրանք հավասարվեցին միսս Մոդի Էտկինսոնի տանը, նրա պարտեգոսմ վառ գույներով հուրհրատին էին տալիս ամառային ծաղիկները, և այդտեղ արտասանդուղք դուրս եկավ ինքը՝ միսս Մոդին։ Զարմանալի բան է, երբ միսս Մոդին կանգնում է արտասանդուղքի վրա՝ մեզնից բավականին հեռու, դեմքը չենք տեսնում, բայց միևնույն է, իսկույն երևում է, թե ինչպիսի տրամադրության մեջ է։ Ահա նա կանգնած է մի փոքր թեքված առաջ, ձեռքերը՝ կողքին, գլուխն էլ է թեքել կողքի, ակնոցը փայլատակում է արևի տակ։ Եվ մենք արդեն գիտենք՝ նրա ժպիտը հիմա ամենաթունոտն է։
Սայլը քշող կինը ջորիներին ետ պահեց և այնտեղ նստած կանանցից մեկը ծղրտաց․
― Սնափառին սպասէ խաւա՜րն հաւերժական։
Եվ միսս Մոդին պատասխանեց․
― Որոյ սիրտը լի է ուրախությամբ, դեմք նորա պայծա՜ռ լինի։
Հավանաբար այդ ոտնալվայի սիրահարները մտածեցին՝ սատանան սուրբ գիրքն էլ է իր ձևով մեկնում, որովհետև սայլը քշող կինը ջորիներին արագ մտրակեց։ Եվ նրանց ինչո՞ւ պետք է դուր գա միսս Մոդիի պարտեզը։ Ուղղակի անկարելի է հսկանալ, մանավանդ, որ միսս Մոդին չնայած ամբողջ օրն այնտեղ հող էր փորփրում, բայց սուրբ գիրքը բերանացի գիտեր։
Մենք մոտեցանք նրա ցանկապատին։
― Դուք դատարան գնալո՞ւ եք,— հարցրեց Ջիմը։
― Ոչ,— ասաց միսս Մոդին։— Դատարանում այժմ անելիք չունեմ։
― Իսկ նայել չե՞ք ուզում,— հարցրեց Դիլլը։
― Ոչ։ Դա չափազանց դժվար բան է՝ նստես նայես ու մեկ էլ լսես, որ խեղճին մահվան են դատապարտում։ Այնինչ ժողովուրդը այնպես է գալիս, կարծես տոն է։
― Բայց չէ՞ որ նրան պետք է դատել մարդկանց ներկայությամբ, միսս Մոդի,— ասացի ես։— Այլապես սխալ կլինի։
― Դա ինձ հայտնի է,— ասաց միսս Մոդին։— Հենց այն պատճառով, որ մեզ մոտ դատավարությունը կատարվում է հրապարակով, մարդկանց ներկայությամբ, այնտեղ գնալը ինձ համար արդեն պարտադիր չէ. այդպե՞ս է։
Մեր մոտով անցնում էր միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը։ Նա լայնեզր գլխարկով էր և ձեռնոցով։
― Պա՛հ, պա՛հ,— ասաց նա։— Ժողովուրդ է, որ գալիս է, ասողը կասի, թե ինքը՝ Ուիլյամ Ջենինգս Բրայանն է ճառ ասելու։
― Իսկ դո՞ւ ուր ես պատրաստվել, Ստիվենի,— ձայն տվեց միսս Մոդին։
― Գնումներ կատարելու։
Միսս Մոդին ասաց՝ երբեք չեմ տեսել, որ Ստիվենին գնումների գնալիս լայնեզր գլխարկ դներ։
— Դե գուցե մի րոպեով էլ դատարան մտնեմ, տեսնեմ, թե ոնց է մեր Ատտիկուսը,— ասաց միսս Ստիվենին։
— Զգույշ մնա, որ հանկարծ քեզ էլ ծանուցագիր չտա,— ասաց միսս Մոդին։
Մենք ոչինչ չհասկացանք և խնդրեցինք բացատրել, և միսս Մոդին ասաց՝ միսս Ստիվենին, ինչպես երևում է, շատ բան գիտե այդ գործից, ինչու, ուրեմն, դատարանին ցուցմունքներ չտա։
Մենք մինչև կեսօր դիմացանք։ Ատտիկուսը տուն եկավ ճաշելու և ասաց՝ առավոտից ի վեր զբաղված են եղել ատենակալներ ընտրելով։ Ճաշից հետո մենք Դիլլին կանչեցինք և միասին գնացինք քաղաք։
Հիրավի դա մեծ օր էր։ Ձիակապարանի մոտ անկարելի էր այլևս մի հատ ձի անգամ խցկել, ծառերի տակ վխտում էին ջորիներ ու սայլեր։ Դատարանի առջևի հրապարակը ինչպես պիկնիկների ժամանակ լեփ-լեցուն էր մարդկանց խմբերով ու առանձին ընտանիքներով. նստոտում էին ուղղակի գետնին՝ տակները լրագիր փռելով, ուտում էին թխվածքներ, վրայից խմում մրգահյութ կամ տաք կաթ՝ ուղղակի սափորներից։ Ոմանք կրծում էին սառը հավ կամ խոզի կիսածեծած միս։ Իսկ ով ավելի հարուստ էր, ուտելիքի վրայից սոդաջրի բաժակով խմում էր կոկա-կոլա, որ գնել էր դեղատանը։ Սևամորթ տղաները ամբոխի մեջ ընկնում էին միմյանց ետևից, մայրերը կերակրում էին մանկիկներին։
Հրապարակի հեռավոր ծայրում հանդարտ նստած արևկող էին արել նեգրերը, նրանք ուտում էին սարդինա, չոր խմորեղեն, խմում էին բուրավետ նիխի֊կոլա։ Նրանց հետ նստած էր միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը։
― Ջիմ,— ասաց Դիլլը,— նա տոպրակի միջից է խմում։
Եվ ճիշտ որ, միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը բերանով բռնել էր երկու ծղոտ, ինչպիսիք տալիս են դեղատներում, ծղոտների մյուս ծայրերը գտնվում էին թղթե շագանակավուն տոպրակի մեջ։
― Առաջին անգամն եմ այդպիսի բան տեսնում,— քրթմնջաց Դիլլը,— այդ ի՞նչ կա տոպրակի մեջ։ Եվ ինչպե՞ս է, որ չի թափվում։
Ջիմը փռթկաց.
― Տոպրակի մեջ կոկա֊կոլայի շիշ կա, իսկ շշի մեշ՝ վիսկի։ Այդպես է արել, որպեսզի կանայք չիմանան։ Ա՛յ, կտեսնես, նա ամբողջ օրը այդպես կծծի, հետո կգնա, շիշը նորից կլցնի և նորից կխմի։
― Իսկ ինչո՞ւ է սևամորթների հետ նստած։
― Նա միշտ այդպես է։ Երևի նրանք իրեն ավելի են դուր գալիս, քան մենք։ Նա ապրում է մեկուսի, մեր գավառի ծայրամասում։ Եվ նրա հետ ապրում է սևամորթ կին և մի տուն լիքը մուլատ երեխաներ։ Եթե նրանք այստեղ լինեն, քեզ ցույց կտամ։
― Տեսքով նա իսկի տականքի նման չէ,— ասաց Դիլլը։
― Նա ամենևին էլ տականք չէ, նա ունի իր հողաբաժինը, ընդարձակ հողաբաժին՝ գետի երկայնքով և ինքն էլ ծագումով շատ լավ ընտանիքից է։
― Իսկ ինչո՞ւ է այդ ձևով ապրում։
― Պարզապես նրան այդպես ավելի է դուր գալիս,— ասաց Ջիմը։— Ասում են՝ նրա ուշքը գլուխը չի գալիս իր հարսանիքից հետո։
Նա պետք է ամուսնանար․․․ Սպենդերների դուստրերից ինչ֊որ մեկի հետ, թե ինչ։ Ցանկացել էին հարսանիքը շատ շքեղ անել, բայց ավա՜ղ․․․ Եկեղեցում հայտարարելուց հետո հարսնացուն բարձրանում է իր սենյակը և որսորդական հրացանով անձնասպան լինում։ Հրացանի շնիկը սեղմել է բոբիկ ոտքով։
― Իսկ ինչու, չիմացա՞ն։
― Ոչ,— ասաց Ջիմը,— ոչ ոք էլ ոչինչ չգիտեր, բացի միստեր Դոլֆուսից։ Ասում են հարսնացուն իմանում է նրա այդ նեգրուհու մասին, իսկ Դուլֆուսը մտադրված է լինում և՛ նեգրուհուն պահել, և՛ ամուսնանալ։ Ահա, դրանից հետո նա միշտ հարբած է։ Իսկ այդ երեխաների հետ նա շատ բարի է․․․
― Ջիմ,— հարցրի ես,— իսկ ի՞նչ ասել է մուլատ։
― Կիսով չափ սպիտակ, կիսով չափ գունավոր։ Ախր դու նրա երեխեքին տեսել ես, Մեծաչքանի։ Դու դեղատան ցրիչին գիտես, նա այնպես շիկամազն է, այնպես գանգրամազ։ Ա՛յ, նա էլ է կիսովին սպիտակ։ Նրանք ամենքն էլ դժբախտ են։
― Իսկ ինչո՞ւ։
― Ախր նրանք ոչ ձուկ են, ոչ միս։ Գունավորները նրանց յուրային չեն համարում, որովհետև կիսով չափ սպիտակ են, և սպիտակներն էլ չեն ընդունում, որովհետև նրանք գունավոր են, ահա այդ պատճառով էլ մուլատները չափազանց անհանգիստ են՝ ոչ այնտեղ, ոչ այստեղ։ Իսկ միստեր Դոլֆուսը, ասում են, իր երկու տղաներին ուղարկել է հյուսիս։ Հյուսիսում մարդիկ գունավորներին դեմ չեն։ Տեսեք, ահա այդպիսիներից մեկը։
Մեր կողմն էր գալիս մի նեգրուհի, նրա ձեռքից կախ էր ընկել մի փտքրիկ տղա։ Ինձ թվաց, որ դա մի իսկական նեգր երեխա է, միանգամայն շոկոլադավուն, լայն ընչացքներով, փայլուն ատամներով։ Նա անդադար ուրախ, զվարթ պտտվում էր, իսկ նեգրուհին քաշում էր նրա ձեռքից, որպեսզի դադարեր։
Ջիմը սպասեց, մինչև նրանք մեր մոտով անցան։
— Այս տղան էլ է նրա մուլատներից,— ասաց նա։
― Որտեղի՞ց գիտես,— հարցրեց Դիլլը։— Իմ կարծիքով, նա պարզապես սևամորթ է։
― Երբեմն միայն տեսքը բավական չէ, հարկավոր է իմանալ, թե նա ով է։ Սա կիսով չափ Ռեյմոնդ է, ճիշտ եմ ասում։
― Ախր որտեղի՞ց գիտես,— հարցրի ես։
― Դե ասում եմ էլի, որ ես պարզապես գիտեմ։
― Այդ դեպքում դու ի՞նչ գիտես, որ մենք էլ նեգր չենք։
― Հորեղբայր Ջեկ Ֆինչը ասում է, մենք էլ հաստատ չգիտենք։ Նա ասում է, որքան որ գիտե՝ մեր պապերն ու նախապապերը եղել են սպիտակներ, իսկ ընդհանրապես, միգուցե անհիշելի ժամանակներից մեր նախնիները գաղթել են Եթովպիայից։
― Դե, եթե անհիշելի ժամանակներից է, դա այնքան վաղեմի բան է, որ հաշիվ չէ։
— Իմ կարծիքով էլ,— ասաց Ջիմը,— բայց Մեյկոմբում կարծում են, եթե արյանդ մեջ թեկուզ մի կաթիլ նեգրական արյուն կա, միևնույն է, դու սևամորթ ես։ Է՜յ, հապա նայեցեք․․․
Կարծես մի գաղտնի ազդանշանով մարդիկ հրապարակում վեր կացան տեղներից, նետեցին լրագրերը, ուտելեղենի թղթե և ցելոֆոնե տոպրակները։ Երեխեքը վազեցին դեպի մայրերը, փոքրիկներին թևերի վրա առան տղամարդիկ, որոնց գլխարկները թրջվել էին քրտինքից, հավաքեցին իրենց ընտանիքները և հովիվների նման առաջնորդեցին դեպի դատարանի դուռը։ Հրապարակի հեռավոր ծայրում նեգրերը և միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը նույնպես վեր կացան՝ շալվարների փոշին թափ տալով։ Նրանց հետ գրեթե կանայք ու երեխեք չկային, ուստի չէր զգացվում, թե ուրիշների նման նրանք էլ են եկել տոնախմբության։ Նրանք դռների մոտ համբերությամբ սպասեցին մինչև որ սպիտակները իրենց ընտանիքներով ներս անցան։
― Գնանք ներս,— ասաց Դիլլը։
― Ո՛չ, սպասենք մինչև բոլորը մտնեն,— ասաց Ջիմը։— Ատտիկուսը հավանաբար գոհ չի մնա, եթե մեզ տեսնի։
Մեյկոմբի գավառային դատարանը մի փոքր հիշեցնում էր Արլինգտոնի ռադիոկայանը, նրա սյունաշարը, որին հենվում էր տանիքր, շատ ծանրակշիռ էր իր թեթև բեռան համար։ Դատարանի հին շենքից, որ այրել էին 1856 թվականին, միայն սյունաշարն էր փրկվել։ Հրդեհից հետո նրան կից կառուցել էին նոր շենք։ Ավելի ճիշտ, այն կառուցել էին անտեսելով այդ սյուները։ Չհաշվելով հարավային ճակատը՝ գլխավոր մուտքի հետ, Մեյկոմբի գավառային դատարանը, հյուսիսից պահպանելով վաղ վիկտորիանական ոգին, համեստ և անվտանգ տեսք ուներ։ Բայց, ա՛յ, եթե մոտենում էիք հարավից, հռոմեական սյունաշարը ուղղակի աչքդ ծակում էր, այնքան, որ չէր սազում տասնիններորդ դարի աշտարակի հետ, ուր բնակալել էր ժանգոտ, մշտապես ստող ժամացույցը։ Բայց այդ ամենը միասին վերցրած խոսում էր այն մասին, որ Մեյկոմբի բնակիչները լի էին վճռականությամբ՝ սրբությամբ պահպանելու անցյալի յուրաքանչյուր բեկորը։
Որպեսզի գնայիր դատարանի դահլիճը, որը գտնվում էր երկրորդ հարկում, պետք է անցնեիր ամեն տեսակի մութ որջերով ու ծակուծուկերով, գավառական հարկային հսկիչ, հարկահավաք, գավառային վարչություն, քարտուղար, երդվյալ հավատարմատար, շրջագայող քարտուղար, ժառանգական գործերի դատավոր․ այս բոլորը ծվարել էին ցուրտ խուցերում, ուր արև չէր ընկնում, ուր կանգնած էր մգլած թղթի, խոնավության, զուգարանի հոտ, այստեղ ցերեկն էլ էին էլեկտրական լամպեր վառում, և տախտակամած հատակները միշտ ծածկված էին փոշու շերտով։ Եվ այդ խուցերի մարդիկ էլ խիստ համապատասխան էին՝ գորշ դեմքերով մարդուկներ, որոնք, թվում է, իրենց կյանքում ոչ արև էին տեսել, ոչ քամի։
Մենք հասկանտւմ էինք, որ ժողովուրդ շատ կլինի, բայց մտքներովս չէր անցնում, թե ինչպիսի ամբոխ է լցվելու միջանցքները։ Ինձ բաժանեցին Ջիմից ու Դիլլից, բայց համենայն դեպս հասա սանդուղքին, ես գիտեի, որ Ջիմը ինձ կփնտրի հենց այդտեղ։ Բայց այդտեղ ես հայտնվեցի Անբանների Ակումբի անդամների մեջ։ Դրանք ծերունիներ էին՝ սպիտակ վերնաշապիկներով և խաքի գույնի անդրավարտիքներով, որոնք պահվում էին ուսակալներով։ Նրանք ասես իրենց ամբողջ կյանքում ոչինչ չէին արել և այժմ կյանքի տարեմուտին նստոտելով հրապարակում, փայտե նստարաններին, վիրգինյան կաղնիների ստվերում, անձնատուր էին լինում նույն զբաղմունքին։ Դրանք դատարանի մշտական հաճախորդներն էին, ուշադիր լսում էին, մանրախնդրորեն քննադատում։ Ատտիկուսն ասում էր՝ նրանք տարիներ շարունակ այնքան դատավարություն են լսել, որ օրենքները գլխավոր դատավորից վատ չեն հասկանում։ Սովորաբար, բացի նրանցից, դատարանում հասարակություն չէր լինում, և այժմ նրանց, երևի, դուր չէր գալիս, որ իրենց սովորական անդորրը խանգարված է։ Նրանք որպես լավատեղյակներ խոսում էին լրջորեն և ներողամտորեն։ Խոսակցությունը գնում էր իմ հոր շուրջը։
― ․․․ Ը՜, կարծում եմ՝ նա գիտե, թե ինչ է անում,— ասաց նրանցից մեկը։
— Չէ՛, մի ասեք,— առարկեց մի ուրիշը։— Ատտիկուս Ֆինչը գիտուն մարդ է, առավոտից իրիկուն օրենքներ է կարդում։
― Կարդալը կարդում է, բայց թե ձեռքից միայն այդ է գալիս։― Բոլորը քրքջացին։
― Ահա՛ թե քեզ ինչ կասեմ, Բիլլի,— մեջ խառնվեց մի ուրիշը ևս։— Ախր դատավորն է նրան նշանակել սևամորթի դատը պաշտպանելու։
― Այո, բայց նա իրոք պատրաստվում է պաշտպանելու։ Ա՛յ, այդ է, որ դուրս չի գալիս։
Դա նորություն էր, դա ամեն ինչ փոխում էր․ նշանակում է, Ատտիկուսին չեն հարցրել, թե նա ցանկանո՞ւմ է նեգրին պաշտպանել, թե չի ցանկանում, նա ուղղակի պարտավոր է։ Տարօրինակ է, ինչու նա մեզ այդ մասին չի ասել, մենք ասելու բան կունենայինք թե՛ իր և թե՛ Թոմի պաշտպանության օգտին։ Ատտիկուսը պարտավոր է եղել այդ գործը հանձն առնել, ահա և հանձն է առել, եթե մենք այդ փաստարկը ունենայինք, երեխեքի հետ շատ ավելի քիչ կկռվեինք ու կծեծվեինք։ Հապա ինչո՞ւ է նրա վրա ամբողջ քաղաքը գազազած։ Դատավորը Ատտիկուսին նշանակել է նեգրի դատապաշտպան։ Ատտիկուսը հանձն է առել նրան իսկապես պաշտպանել։ Եվ դա նրանց դուր չի գալիս։ Ոչինչ չես հաականա։
Սպասելով այնքան, մինչև որ բոլոր սպիտակները սանդուդքով բարձրանան, նեգրերն էլ ցանկացան մտնել դատարանի դահլիճը։
― Է՛յ, հապա մի սպասեցեք,— ասաց Անբաններից մեկը և ձեռնափայտը բարձրացրեց։— Դեռ կհասցնե՛ք։
Ծերունիները սկսեցին իրենց չծալվող ոտքերով դանդաղ բարձրանալ սանդուղքով և դիպան Դիլլին ու Ջիմին, որոնք վազում էին ինձ գտնելու։ Տղաները սեղմվել էին ծերունիների արանքը, երբ այդ միջոցին Դիլլը գոչեց.
― Գնա՛նք, Մեծաչքանի, այնտեղ արդեն նստելու տեղ չկա։ Ստիպված ենք լինելու կանգնել․․․ է՛խ, մի փոքր զգույշ,— ավելացրեց նա դժգոհ։
Սանդուղքով դեպի վեր էին բարձրանում նեգրերը; Ծերունիները, որ նրանցից առաջ էին ընկել, գրավեցին համարյա բոլոր ազատ տեղերը, ուր դեռ կարելի էր կանգնել։
— Մեր բախտը չբերեց, և դրանում Մեծաչքանին է մեղավոր,— ասաց Ջիմը։
Վրդովված, մենք կանգնեցինք պատի տակ։
― Դուք չե՞ք կարողանում անցնել։
Մեր առջև կանգնած էր արժանապատիվ Սայքսը՝ սև, լայնեզր գլխարկը ձեռքին։
— Ողջույն, ձերդ արժանապատվություն,— ասաց Ջիմը։— Մենք ահա սրա պատճառով ուշացանք։
― Ինչ արած, կփորձենք օգնել։
Եվ արժանապատիվ Սայքսը գնաց վեր։ Մի քանի րոպեից նա վերադարձավ։
― Դահլիճում ոչ մի ազատ տեղ չկա։ Բայց թերևս դուք ցանկանայիք ինձ հետ գնալ վերնասրահը։
― Ինչ խոսք, ցանկանչում ենք,— ասաց Ջիմը։
Մենք ուրախացանք և լայն սանդուղքով վազեցինք վեր, հետո մի նեղլիկ աստիճանով՝ դարձյալ վեր։ Այստեղ, վերնասրահի մուտքի մոտ մենք կանգ առանք։ Արժանապատիվ Սայքսը փնչացնելով հասավ մեզ և նեգրերի ամբոխի միջով զգուշորեն տարավ։ Չորս նեգր վեր կացան և առաջին շարքում տեղները զիջեցին մեզ։
Սևամորթների այդ վերնասրահը բռնել էր դահլիճի երեք պատերը, ոնց որ պատշգամբ լիներ, և այդտեղից մենք ամեն ինչ լավ տեսնտւմ էինք։
Ատենակալները նստել էին ձախ կողմում, բարձր պատուհանների տակ։ Հավանաբար նրանք բոլորն էլ ֆերմերներ էին՝ նիհար, արևկեզ, և դա ինքնըստինքյան հասկանալի էր․ քաղաքացիներից երբեք ատենակալ չէին նշանակում, կամ նրանց մերժում էին, կամ իրենք էին խնդրում, որ ազատեն։ Ատենակալներից երկուսը մի փոքր նման էին հագուստները փոխած, հագած-կապած Կանինգհեմների։ Այժմ նրանք բոլորը նստած էին ուղիղ և ուշադիր լսում էին։
Գավառային դատախազը և մի մարդ ևս, Ատտիկուսը և Թոմ Ռոբինսոնը նստած էին փոքրիկ սեղանների առջև, թիկունքները դեպի մեզ։ Դատախազի սեղանին կար շագանակավուն կազմով մի դիրք և ինչ-որ դեղին թղթեր, Ատտիկուսի սեղանը դատարկ էր։
Միջնորմի ուղղակի ետևում, որը դատարանը բաժանում էր հասարակությունից, կաշվե աթոռներին նստած էին վկաները՝ նույնպես թիկունքները դեպի մեզ։
Դատավոր Թեյլորը նստած էր մի բարձր տեղում, նա նման էր քնատ, պառաված շնաձկան, իսկ նրա առջևում, ավելի ցածում, նրա ձուկ-լոցմանը ինչ-որ բան էր գրում։ Դատավոր Թեյլորը ընդհանուր առմամբ այնպիսին էր, ինչպիսին լինում են բոլոր դատավորները, որոնց երբևէ տեսել էի՝ բարեհոգի, ճերմակած և կարմիր երեսով։ Նա իրեն պահում էր միանգամայն անկաշկանդ՝ ոտքերը դնում էր սեղանի վրա, եղունգներն էր մաքրում մատիտ սրելու դանակով։ Կողմերի անվերջանալի վիճաբանությունների ժամանակ, մանավանդ ճաշից հետո, կարող էր թվալ, թե նինջը վրա է տվել, բայց այդ խայծին այլևս ոչ ոք չէր խաբվում այն ժամանակվանից ի վեր, երբ մի փաստաբան դիտավորյալ մի կույտ գրքեր սեղանից գցեց հատակին, որպեսզի նրան արթնացնի։ Այդպես էլ աչքերը չբացելով, դատավոր Թեյլորը գռմռացել էր․
― Միստեր Ուիտլի, մյուս անգամ նմանօրինակ քայլը ձեզ վրա կնստի հարյուր դոլար։
Նա քաջատեղյակ էր օրենքներին, և չնայած հեռվից կարող էր թվալ, թե նա ցրված է և անուշադիր, բայց իրականում նա ամեն մի դատավարություն վարում էր ամուր և հաստատուն ձեռքով։ Մեկ անգամ միայն դատավոր Թեյլորը փակուղու մեջ ընկավ, և այդ արեցին Կանինգհեմները։ Հին Սարեմում, նրանց մշտական տերիտորիայում, մի ժամանակ բնակություն էին հաստատել երկու տարբեր ընտանիքներ։ Բայց թարսի նման ազգանունները նույնն էին։ Կանինգհեմներն ու Կոնինգհեմները աղջիկ էին ուզում միմյանցից, ամուսնանում և այն բանը, թե որ ազգանունը ինչպես էր գրվում, արդեն ոչ ոքի չէր հետաքրքրում։ Իսկ հետո ինչ-որ Կանինգհեմ հողային վեճ ունեցավ Կոնինդհեմներից մեկի հետ և գործը տվեց դատարան։ Դատարանում Ջիմս Կանինգհեմը ապացուցեց, որ իր մայրը բոլոր փաստաթղթերում ստորագրել է Կանինգհեմ, բայց իրականում նա եղել է Կոնինգհեմ, պարզապես նա ուղղագրության մեջ թույլ է եղել և քիչ էլ կարդում էր, կպատահեր, երեկոյան կնստեր շեմքին և անվերջ կնայեր մի կետի։ Ինը ժամ անընդհատ դատավոր Թեյլորը ցուցմունքներ էր լսում Հին Սարեմի բնակիչների տարօրինակությունների ու քմահաճույքների մասին, իսկ հետո հայտարարեց, որ գործը կարճվում է։ Նրան հարցրին, թե ինչի հիման վրա, նա ասաց՝ կողմերի համաձայնության, և ինքը հույս ունի, որ դատվող կողմերը լիովին բավարարված են արդեն նրանով, որ սրտները ուզածին չափ դուրս թափեցին։ Եվ այդպես էլ էր։ Նրանք գլխավորապես հենց այդ էին ուզում։
Դատավոր Թեյլորը մի ծիծաղելի սովորություն ուներ։ Նա դատարանի դահլիճում թույլ տալիս էր ծխել, բայց ինքը երբեք չէր ծխում, սակայն, երբեմն, եթե բախտդ բերեր, կհաջողվեր տեսնել, թե նա ոնց է ատամների արանքը խրում մի երկար, չկպցրած սիգարետ և սկսում դանդաղ ծամել։ Կամաց֊կամաց ամբողջ սիգարետը անհետանում էր բերանում, իսկ մի քանի ժամ հետո դատավոր Թեյլորը այն դուրս էր թքում՝ ծամծմած, խյուս դարձրած։ Մեկ անգամ ես Ատտիկուսին հարցրի, թե այդ ո՞նց է կարողանում միսիս Թեյլորը նրա հետ համբուրվել, բայց Ատտիկուսն ասաց՝ նրանք այնքան էլ հաճախ չեն համբուրվում։
Վկաների պատվանդանը, որտեղից նրանք ցուցմունք էին տալիս, գտնվում էր դատավոր Թեյլորի աջ կողմում, և երբ հասանք մեր տեղերը ու նստեցինք, նրա վրա բարձրացել էր արդեն միստեր Հեկ Թեյթը։
== Գլուխ 17 ==
