Changes
/* Գլուխ 20 */
== Գլուխ 20 ==
― Արի, այստեղ, տղա՛ս, ես մի դեղ ունեմ։ որը քեզ կօգնի։
Միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը լավ մարդ չէր, և նրա հրավերն ինձ այնքան էլ դուր չեկավ, բայց ես, այնուամենայնիվ, գնա ցի Դիլլի ետևից։ Չգիտեմ ինչու, ինձ թվում էր, որ Ատտիկուսը գոհ չի լինի, եթե մենք բարեկամություն հաստատենք միստ եր Ռեյմոնդի հետ, իսկ ինչ վերաբերում է Ալեքսանդրա հորաքրոջը, ապա խոսք անգամ լինել չէր կարող։
― Վերցրու,— ասաց նա և Դիլլին մեկնեց իր ձեռքի թղթե տոպրակը, որից դուրս էին ցցված երկու փոքր ծղոտ։― Հապա մի կուլ տուր տեսնեմ, դու անմիջապես թեթևություն կզգաս։
Դիլլը ծծեց ծղոտը, ժպտաց և սկսեց ամբողջ ուժով ներս քաշել։
― Խե՛, խե՛,— ասաց միստեր Ռեյմոնդը, երևում է, նրան դուր էր գալիս երեխային գայթակղեցնելը։
― Զգույշ եղիր, Դիլլ,— ասացի ես նրան։
Դիլլը բաց թոդեց ծղոտիկը և քմծիծաղ տվեց։
― Դա պարզապես կոկա֊կոլա է, Մեծաչքանի։
Միստեր Ռեյմոնդը նստեց՝ մեջքը հենելով կաղնուն։ Դրանից առաջ նա պառկած էր խոտի վրա։
― Միայն թե տեսեք, հա՛, երեխեք, որ ինձ չմատնեք, լա՞վ։ Այլապես կորած է իմ ազնիվ անունը։
― Ուրեմն ինչ, այդ ծրարից դուք պարզապես կոկա-կոլա՞ եք խմում։ Ամենասովորական կոկա֊կո՞լա։
― Միանգամայն ճիշտ է,— ասաց միստեր Ռեյմոնդը։ Նրանից լավ հոտ էր գալիս՝ կաշվի, ձիու, բամբակի սերմի։ Նա հագել էր բարձր ճտքավոր կոշիկներ, այդպիսի կոշիկ Մեյկոմբում ուրիշ ոչ ոք չէր հագնում։— Եվ ես միայն այդ եմ խմում․․․ որպես կանոն։
― Նշանակում է դուք պարզապես ձևանում եք հարբ․․․— ես լեզուս կծեցի։— Խնդրում եմ, ներեք, սը՛ր։ Ես չէի ցանկանա լինել անքաղա․․․
Միստեր Ռեյմոնդը փռթկաց, նա ամենևին էլ չնեղացավ, և ես աշխատեցի գտնել ավելի պատշաճ բառեր.
— Հապա ինչո՞ւ դուք ամեն ինչ անում եք ոչ այնպես, ինչպես հարկն է։
― Ինչո՞ւ․․․ Իսկ դու կուզե՞ս իմանալ, թե ես ինչու եմ ձևանում։ Դեհ ինչ կա որ, դա շատ հասարակ բան է,— ասաց նա։— Ոմանց դուր չի գալիս իմ ապրելակերպը։ Իհարկե, ես կարող եմ նրանց ուղարկել գրողի ծոցը, դուր չի՞ գալիս՝ թող չգա, թքել եմ դրանց վրա։ Եվ իրոք, որ թքել եմ։ Բայց ես նրանց գրողի ծոցը չեմ ուղարկում, հասկանալի՞ է։
― Ո՛չ, պարոն, հասկանալի չէ,— ասացինք ես և Դիլլը միասին։
― Ես աշխատում եմ նրանց համար առիթներ ստեղծել, որ իզուր տեղը չհայհոյեն, հասկանո՞ւմ ես։ Մարդկանց համար շատ ավելի հաճելի է, երբ հայհոյելու համար առիթ ունենում են։ Գալիս ես քաղաք, իսկ ես հաճախ չէ, որ գալիս եմ, պատահում է՝ քայլում ես ու օրորվում, ու մեկ էլ ահա մի քիչ խմում ես, ա՛յ, այս տոպրակից, էհ, մարդիկ էլ տեսնում են ու ասում՝ ըհը, էլի Դոլֆուս Ռեյմոնդը կոնծել է, դե, ով է տեսել, որ հարբեցողը կարողանա իր սովորությանը թարկ տալ։ Էլ նո՞ր պիտի նա իրեն հավաքի, հենց դրա համար էլ մարդավայել չի ապրում։
― Դա ազնիվ բան չէ, միստեր Ռեյմոնդ, որ դուք ձևանում եք ավելի վատ, քան կաք իրականում
― Ճիշտ է, դա անազնվություն է, բայց չէ՞ որ մարդկանց համար շատ ավելի ձեռնտու է այդպես։ Ես քեզ գաղտնի կասեմ, միսս Ֆինչ, ես այնքան էլ հարբեցող չեմ, բայց նրանք երբեք էլ չեն կարող հասկանալ, որ ես ապրում եմ այսպես, պարզապես այն պատճառով, որովհետև ինձ այդպես է դուր գալիս։
Երևի ես չպետք է լսեի այդ մեղսավոր մարդուն, չէ որ նրա երեխաները մուլատ են, և նա դրանից նույնիսկ չի էլ ամաչում, բայց դա ինձ շատ հետաքրքրեց։ Ես երբեք չէի հանդիպել մի մարդու, որը դիտավորյալ ցանկանար, որպեսզի ուրիշներն իր հասցեին կեղծ մեղադրանքներ բարդեն։ Բայց ինչու նա մեզ վստահեց իր ամենամեծ գաղտնիքր։ Ես հենց այդպես էլ հարցրի։
― Որավհետև դուք երեխաներ եք և դա կարող եք հասկանալ,— ասաց նա,— և որովհետև ես լսեցի ա՛յ նրան․․․
Նա գլխով արեց Դիլլի կողմը։
― Նա հիմա անտարբերությամբ չի կարողանում նայել մեկ ուրիշի դժբախտությանը։ Իսկ երբ մեծանա, նա այդ բանից այլևս լաց չի լինի և ոչ էլ կվշտանա։ Թերևս նրան մի որևէ բան, ասենք, անարդարացի թվա, բայց լաց չի լինի, ևս մի քանի տարի, և այլևս լաց չի լինի։
― Ինչի համար լաց լինել, միստեր Ռեյմոնդ։― Դիլլը հիշեց, որ ինքը տղամարդ է։
― Այն բանի համար, թե ինչպես են մարդիկ միմյանց ծաղրուծանակի առարկա դարձնում և այդ նույնիսկ իրենք էլ չեն նկատում։ Այն բանի համար, թե ինչպես են սպիտակները ծաղրուծանակի ենթարկում սևամորթներին և նույնիսկ մտքներովն էլ չի անցնում, թե նրանք էլ են մարդ։
― Ատտիկուսն ասում է, որ սևամորթներին խաբելը տասն անգամ ավելի վատ է, քան սպիտակներին խաբելը,— քրթմնջացի ես։— Ասում է՝ աշխարհի երեսին դրանից վատ բան չկա։
― Էհ, չեմ կարծում․․․— ասաց միստեր Ռեյմոնդը։— Միսս Ջին Լուիզա, քո հայրը մյուսների նման չէ, դու դեռևս այդ չես հասկանում, դու դեռ կյանքումդ շա՜տ քիչ բան ես տեսել։ Դու նույնիսկ մեր քաղաքն էլ ինչպես հարկն է չես տեսել, բայց դրա համար բավական է, որ հիմա վերադառնաս դատարանի գահլիճը։
Եվ այդտեղ ես սթափվեցի, չէ որ միստեր Ջիլմերը երևի արդեն բոլորին հարցաքննեց։ Ես նայեցի արևին, այն արագ ցած էր սահում հրապարակի արևմտյան կողմում՝ խանութների տանիքների ետևում։ Ես ինքս էլ չգիտեի, որը ընտրել, ինչն է ավելի հետաքրքիր՝ միստեր Ռեյմոնդը, թե գավառային դատարանի հինգերորդ նստաշրջանը։
― Գնա՛նք, Դիլլ,— ասացի ես վերջապես։— Դու արդեն ոչինչ, հը՞, լավ ես։
― Ը՛հը։ Ուրախ եմ ձեզ հետ ծանոթանալու համար, միստեր Ռեյմոնդ, շնորհակալություն խմիչքի համար, շատ լավ օգնեց։
Մենք վազելով անցանք հրապարակը, թռանք առմուտքը, հետո սանդուղքներով բարձրացանք վերնասրահ։ Արժանապատիվ Սայքսը մեր տեղերը պահել էր։
Դահլիճում լռություն էր տիրում, և ես նորից մտածեցի՝ հապա ո՞ւր են կորել բոլոր երեխաները։ Դատավոր Թեյլորի գլանակի միայն ծայրն էր երևում. միստեր Ջիլմերն իր սեղանի առջև նստած ինչ֊որ բան էր գրում դեղին թերթիկների վրա, կարծես նա ուզում էր առաջ անցնել իր քարտուղարից, որի ձեռքն արագ֊արագ սահում էր թղթի վրա։
― Ա՛խ, քո ինչն եմ ասել,— փնթփնթացի ես։— Ուշացանք։
Ատտիկուսն արդեն հասել էր իր ճառի կեսին։ Նրա սեղանի վրա թղթեր կային, որոնք հավանաբար հանել էր իր թղթապանակից, այն դրված էր հատակին՝ աթոռի մոտ։ Եվ Թոմ Ռոբինսոնը ջոկջկում էր դրանք։
― ․․․ և, չնայած ուղղակի փաստանշանների բացակայությանը, այս մարդը մեղադրվում է մի հանցանքում, որի համար ենթակա է մահապատժի, և կանգնում դատարանի առաջ․․․
Ես բոթեցի Ջիմի կողը։
― Վաղո՞ւց է խոսում։
― Միայն փաստանշաններն է քննարկել,— շշնջաց Ջիմը։— Այ, կտեսնես, Մեծաչքանի, մենք գործը կշահենք։ Անպայման կշահենք։ Նա հինգ րոպեում քարը քարին չթողեց։ Նա ամեն ինչ այնպես պարզորոշ բացատրեց, այ․․․ ինչպես ես քեզ բացատրեի։ Նույնիսկ դու էլ կհասկանայիր։
― Իսկ միստր Ջիլմե՞րը․․․
― Սը՜ս․․․ Ո՛չ մի նոր բան, շարունակ նույնը։ Հիմա լռիր։
Մենք նորից սկսեցինք նայել ներքև։ Ատտիկուսը խոսում էր հանգիստ, անվրդով, սովորաբար նա այդպես թելադրում էր նամակները։ Նա դանդաղ գնում ու գալիս էր երդվյալ ատենակալների նստարանների առաջ, և նրանք թվում էր, թե լսում էին ուշադրությամբ, որովհետև շարունակ Ատտիկուսին էին նայում և, ըստ իս, ներքուստ համամիտ էին։ Երևի այն պատճառով, որ Ատտիկուսը չէր բղավում։
Ատտիկուսը մի րոպե լռեց և հանկարծ մի շատ տարօրինակ բան արեց։ Նա իր շղթայով ժամացույցը դրեց սեղանին և ասաց․
— Եթե թույլ կտաք, ձերդ գերապատվություն․․․
Դատավոր Թեյլորը գլխով նշան արեց, և այդ ժամանակ Ատտիկուսն արեց այն, ինչ երբեք չէր արել ոչ առաջ, ոչ հետո, ոչ ուրիշների ներկայությամբ և ոչ էլ տանը․ արձակեց ժիլետի կոճակները, արձակեց շապկի օձիքը, քանդեց փողկապը և հանեց սերթուկր։ Տանը, մինչև քնելու ժամը չգար, նա ոչ մի կոճակ չէր արձակում, իսկ այժմ ինձ և Ջիմին թվաց, թե նա մերկ է։ Մենք սարսափած իրար նայեցինք։
Ատտիկուսը ձեռքերը գրպաններր դրեց և գնաց դեպի ատենակալները։ Լույսի տակ փայլփլում էին թևքի ոսկյա ճարմանդը և ինքնահոս գրչի և մատիտի ծայրապանակները։
― Ջենտլմեննե՛ր,— ասաց նա։ Եվ ես ու Ջիմը նորից իրար նայեցինք․ նա ճիշտ այդպես էր տանն ասում՝ Մեծաչքանի։
Այժմ նրա ձայնը չոր չէր և ոչ էլ անտարբեր, նա խոսում էր ատենակալների հետ այնպես, կարծես իր ծանոթներին էր հանդիպել փոստի անկյունում։
― Ջենտլմեններ,— ասաց նա,— ես կարճ կխոսեմ, բայց ես կուզեի իմ տրամադրության տակ եղած ժամանակը օգտագործել, որպեսզի ձեզ հիշեցնեի, որ այս գործը բարդ գործ չէ, դուք կարիք չունեք թափանցելու խճճված պարագաների մեջ, ձեզ հարկավոր է մի այլ բան․ ձեզ համար պարզել, թե արդյոք մեղադրյալը հանցավո՞ր է, պարզեք այն չափով, որ կասկածի ստվեր անգամ չմնա։ Պետք է սկսել այն բանից, որ այս գործն ընդհանրապես դատարանին հանձնելու հարկ չկար։ Այս գործը պարզ է և հասարակ, ինչպես երկու անգամ երկուս։
Մեղադրող կողմը չի ներկայացրել ոչ մի բժշկական ապացույց, թե այն հանցագործությունը, որի մեջ մեղադրում են Թոմ Ռոբինսոնին, ընդհանրապես տեղի է ունեցել։ Մեղադրողը հենվում է միայն երկու վկաների վրա, իսկ նրանց ցուցմունքներր լուրջ կասկածներ են հարուցում, կասկածներ, որոնք ի հայտ եկան խաչաձև հարցաքննության ժամանակ։ Առավել ևս, որ մեղադրյալը դրանք վճռականապես հերքում է։ Մեղադրյալը հանցավոր չէ, բայց այս դահլիճում ներկա է այն անձնավորությունը, որն իրոք հանցավոր է։
Ես խորապես կարեկցում եմ մեղադրական գործի գլխավոր վկային՝ միսս Մեյելլա Յուելին, բայց որքան էլ որ խորը լինի այդ կարեկցությունը, այն ունի սահման, քանի որ ես չեմ կարող արդարացնել վկային, երբ նա ջանում է իր մեղքը բարդել մեկ ուրիշի վրա, քաջ գիտենալով, որ դրանով խլում է նրա կյանքը։
Ես ասում եմ «մեղք», ջենտլմեններ, որովհետև վկան մեղավոր է։ Նա հանցանք չի գործել, նա պարզապես խախտել է դաժան, դարերի ընթացքում սրբագործված մեր հասարակության օրենքը, մի այնպիսի անխախտ օրենք, որ ամեն ոք, ով էլ որ խախտի, ենթակա է արտաքսման մեր միջավայրից, որպես մի անարժան անձնավորություն։ Նա զոհ է անողոք կարիքի ու տգիտության, բայց ես չեմ կարող նրան խղճալ։ Նա սպիտակամորթ է։ Նա շատ լավ գիտեր, թե որքան անթույլատրելի է այն, ինչ նա կատարում է, սակայն նրա մոտ ցանկությունը վեր բռնեց օրենքից և համառելով իր ցանկության մեջ, խախտեց օրենքը։ Նա տեղի է տվել իր ցանկությանը, իսկ հետո վարվել է այնպես, ինչպես ամեն մեկը գեթ մեկ անգամ թույլ է տալիս իր կյանքում։ Նա արել է այնպես, ինչպես անում են երեխաները՝ փորձել է ազատվել իրեն մերկացնող հանցանշանից։ Բայց չէ՞ որ մեր առաջ կանգնած է ոչ թե երեխա, որը թաքցնում է իր գողացած քաղցրեղենը․ նա իր զոհին հասցրել է կործանիչ հարված, նրան անհրաժեշտ էր ազատվել այն մարդուց, որն ամեն ինչ գիտեր։ Այդ մարդը այլևս չպետք է երևար նրա աչքին, նա պետք է դադարեր գոյություն ունենալուց, որպեսզի վերանար նաև հանցանշանը։
Այդ ի՞նչ հանցանշան է։ Դա Թոմ Ռոբինսոնն է, կենդանի մարդ։ Նա պետք է ազատվի Թոմ Ռոբինսոնից։ Թոմ Ռոբինսոնն իր գոյությամբ հիշեցնում էր նրան այն, ինչ ինքը կատարել էր։ Իսկ նա ի՞նչ է կատարել։ Նա ցանկացել էր գայթակղեցնել նեգրին։ Նա կատարել էր այնպիսի արարք, որպիսին մեր հասարակությունը չի ներում— համբուրել է նեգրին։ Եվ ոչ թե մի ինչ-որ ծեր նեգրի, այլ երիտասարդ, լիարժեք տղամարդու։ Մինչ այդ րոպեն, նրա համար օրենքը գոյություն չուներ, բայց հենց որ խախտեց օրենքը, այն անողոքաբար ծանրացավ նրա վրա։
Նրա հայրը տեսել է այդ։ Ի՞նչ ասաց նա այդ առթիվ, մենք գիտենք մեղադրյալի ցուցմունքից։ Ի՞նչ է արել նրա հայրը։ Մենք այդ չգիտենք, բայց կան կողմնակի փաստանշաններ, որ Մեյելլա Յուելը գազանաբար ծեծվել է մի անձնավորության կողմից, որը գործադրել է բացառապես ձախ ձեռքը։ Մենք մասամբ գիտենք, թե ինչ է արել միստեր Յուելը. նա վարվել է այնպես, ինչպես կվարվեր ամեն մի աստվածավախ քրիստոնյա, ամեն մի պատվարժան սպիտակամորթ։ Նա կարողանում է բանտ դնել Թոմ Ռոբինսոնին, տալով համապատասխան ցուցմունքներ, որոնք, անկասկած, նա ստորագրել է ձախ ձեռքով, և ահա ստացվեց այն, որ Թոմ Ռոբինսոնը նստեց մեղադրական աթոռին, և դուք բոլորդ տեսաք, որ նա երդվեց ավետարանի վրա, դնելով իր միակ առողջ ձեռքը՝ աջը։
Այսպիսով, խաղաղ, օրինավոր, համեստ նեգրը, որն այնքան անզգույշ գտնվեց, որ թույլ տվեց իրեն խղճալ սպիտակամորթ մի կնոջ, այսօր ստիպված է հերքել երկու սպիտակամորթ մարդկանց խոսքերը։ Ես ձեզ չեմ հիշեցնի, ինչ տեսք ունեին նրանք և ինչպես էին պահում իրենց ցուցմունք տալու ժամանակ, այդ ինքներդ տեսաք։ Մեղադրող կողմի վկաները, բացի Մեյկոմբ նահանգի շերիֆից, կանգնեցին ձեր առաջ, ջենտլմեններ, դատարանի առաջ անամոթ վստահությամբ, որ նրանց ցուցմունքների ճշտության մեջ ոչ ոք չի կասկածի, մի համոզմունքով, որ դուք, ջենտլմեններ, ինչպես և նրանք, ելնում են այն ենթադրությունից, արատավոր ենթադրությունից՝ միանգամայն բնական նման տիպի մարդկանց համար, թե _բոլոր_ նեգրերը ստում են, _բոլոր_ նեգրերը ի ծնե անբարոյական են, _բոլոր_ նեգրերից պետք է մեր կանայք զգուշանան։ Իսկ դա իր բուն էությամբ, ջենտլմեններ, սուտ է, սև, ինչպես Թոմ Ռոբինսոնի մաշկը, և դուք ինձանից ոչ պակաս համոզված եք, որ դա սուտ է։ Դրա հետ մեկտեղ ձեզ հայտնի է նաև ճշմարտությունը, ահա այն. նեգրերից ոմանք ստում են, նեգրերից ոմանք անբարոյական են, ոմանցից պետք է երկյուղ կրեն՝ թե՛ սպիտակները և թե՛ սևերը։ Բայց այդ նույնը կարելի է ասել ամբողջ մարդկության համար, այլ ոչ թե միայն մի ցեղի համար։ Այս դահլիճում չեք գտնի որևէ մի մարդ, որն իր կյանքի ընթացքում և ոչ մի անգամ սուտ խոսած չլինի, ոչ բարոյական քայլ արած չլինի, ամբողջ աշխարհում չեք գտնի մի տղամարդ, որը գեթ մի անգամ կնոջ վրա ցանկասիրությամբ նայած չլինի։
Ատտիկուսը լռեց և գրպանից հանեց թաշկինակը։ Հետո հանեց ակնոցը ու մաքրեց, և մենք արինք ևս մի հայտնություն. մինչ այդ րոպեն մենք չէինք տեսել, որ նա քրտնի, նա այն մարդկանցից էր, որոնց երեսին երբեք քրտինք չես տեսնի, իսկ այժմ նրա դեմքը փայլում էր, ինչպես արևայրուկից։
― Եվս մի բան, ջենտլմեններ, և ես իմ խոսքը կավարտեմ։ Թոմաս Ջեֆերսոնը մի անգամ ասել է՝ բոլոր մարդիկ ստեղծված են ազատ և հավասար․ յանկիները և բարոյախոսները վաշինգտոնյան դեպարտամենտներից այդ առթիվ մշտապես մեզ կշտամբում են։ Այժմ, հազար ինը հարյուր երեսունհինգ թվականին, կան մարդիկ, որոնք հակված են կրկնելու այդ բառերը տեղի֊անտեղի ամեն մի առիթով։ Ահա ձեզ ամենաանհեթեթ օրինակներից մեկը․ մանկավարժները ընդունակների հետ միասին դասարանից դասարան են փոխադրում նաև բթամիտներին ու ծույլերին և ամենայն լրջությամբ բացատրում են, որ այլ կերպ չի կարելի, քանի որ բոլոր երեխաները ստեղծված են հավասար, և այն երեխաները, որոնց թողնում են նույն դասարանում երկրորդ տարին, անչափ վշտանում են իրենց անլիարժեքության գիտակցությունից։ Բայց մենք գիտենք, որ մարդիկ հավասար չեն ծնվում այն իմաստով, ինչպես որոշ մարդիկ ուզում են մեզ հավատացնել. ոմանք աչքի են ընկնում իրենց խելքով, ոմանք բախտի բերումով ավելի շատ հնարավորություններ ունեն, ոմանք կարողանում են լավ վաստակել, որոշ կանանց լավ հաջողվում է կարկանդակ թխել, կարճ ասած՝ որոշ մարդիկ ծնվում են զգալիորեն ավելի ընդունակ, քան մնացածները։
Բայց մի տեսակետից մեր երկրում բոլոր մարդիկ համահավասար են, մենք ունենք մի օրենք, մի հաստատություն, որի առաջ բոլորը հավասար են, լինի դա մուրացիկը թե Ռոկֆելլերը, բթամիտը թե Էյնշտեյնը, տգետը թե համալսարանի ռեկտորը։ Այդ հաստատությունը, ջենտլմեններ, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ դատարանը։ Միևնույն է, լինի դա միացյալ նահանգների գերագույն դատարանը, թե մի խուլ անկյունում ընկած որևէ հաշտարար դատարան, կամ թե այս հարգարժան դատարանը, ուր դուք հիմա նիստի եք հրավիրված։ Մեր դատարաններն ունեն որոշ թերություններ, ինչպես որ ունեն մարդկային բոլոր հաստատությունները, սակայն մեր երկրում դատարանը մի մեծ հավասարեցնող է, որի առաջ, հիրավի, բոլոր մարդիկ հավասար են։
Ես իդեալիստ չեմ և ամենևին էլ երդվյալների դատարանը չեմ համարում դատարաններից ամենալավը, ինձ համար սա իդեալ չէ, սակայն գոյություն ունեցող, գործող իրողություն է։ Դատարանն իր ամբողջությամբ, ջենտլմեններ, ավելի լավ չէ, քան ատենակալներիցդ ամեն մեկը։ Դատարանը բանական է սոսկ այն չափով, ինչ չափով բանական են իրենք՝ ատենակալները, իսկ ատենակալներն իրենց ամբողջությամբ վերցրած բանական են սոսկ այն չափով, ինչ չափով բանական է նրանցից յուրաքանչյուրը։ Ես համոզված եմ, ջենտլմեններ, որ դուք անաչառորեն կքննարկեք ձեր այստեղ լսած ցուցմունքները, որոշում կհանեք և մեղադրյալին կվերադարձնեք իր ընտանիքին։ Ի սեր աստծո, կատարեցե՛ք ձեր պարտքը։
Ատտիկուսն իր վերջին խոսքերն արտասանեց հազիվ լսելի և արդեն շուռ գալով ատենակալներից, մի բան էլ ասաց, բայց ես պարզ չլսեցի։ Կարծես թե նա ասաց ոչ թե դատարանին, այլ ինքն իրեն։ Ես հրեցի Ջիմի կողքը։
― Նա ի՞նչ ասաց։
― Իմ կարծիքով, նա ասաց՝ ի սեր աստծո, հավատացեք նրան։
Այդ պահին իմ ծնկների վրայով Դիլլը կռացավ և քաշեց Ջիմի թևից։
― Հապա մի նայիր,— և ցույց տվեց մատով։
Մենք նայեցինք և սրտաճաք եղանք։ Դահլիճի միջին անցուղիով ուղիղ դեպի Ատտիկուսն էր գնում Կելպուրնիան։
== Գլուխ 21 ==
