Changes
/* Առաջին տպավորություններ */
=== Առաջին տպավորություններ ===
Սկսվեց վերջին ստուգումը։ Դրանից հետո կողպվում էին բանտասենյակները, յուրաքանչյուրն առանձին կողպեքով, և կալանավորները փակված էին մնում, ընդհուպ մինչև, լուսաբաց։
Ստուգումն անցկացնում էր ենթասպան, զինվորների հետ։ Դրա համար կալանավորներին երբեմն շարում էին բակում, և գալիս էր պահակախմբի սպան։ Սակայն ավելի հաճախ այդ ամբողջ արարողությունը կատարվում էր տնական կարգով, ստուգում էին բանտասենյակ առ բանտասենյակ։ Ստուգողները հաճախակի սխալվում էին, պակաս հաշվում, գնում ու նորից ետ էին գալիս։ Վերջապես, խեղճ պահակները հաշվում էին ցանկալի թիվը և կողպում բանտասենյակը։ Դրանցում տեղավորվում էր երեսնական կալանավոր, բավականին խիտ խցկված թախտաշարերի վրա։ Դեռ շուտ էր քնելը։ Պարզ է, որ յուրաքանչյուրը պիտի մի բանով զբաղվեր։
Բանտասենյակում ղեկավարությունից մնում էր միայն մի վետերան, որոնց մասին վերը հիշատակել եմ արդեն։ Ամեն բանտասենյակում մի-մի ավագ կար՝ կալանավորներից, ում նշանակում էր պլացմայորն անձամբ, իհարկե, լավ վարքի համար։ Շատ հաճախ պատահում էր, որ ավագներն էլ, իրենց հերթին, բռնվում էին լուրջ զանցանքների վրա, այդժամ նրանց ճիպտահարում էին, տեղնուտեղը պաշտոնազրկվում և փոխարինվում մեկ ուրիշով։ Մեր բանտասենյակում ավագ դարձավ Ակիմ Սկիմիչը, որն ի զարմանս, հաճախ գոռգոռում էր կալանավորների վրա։ Կալանավորները պատասխանում էին սովորաբար ծաղրանքով։ Վետերանը նրանից խելացի էր և ոչնչի չէր խառնվում, իսկ եթե հարկ էր լինում բերանը բացել, ապա ավելի շատ ըստ կարգի էր անում, խիղճը թեթևացնելու համար։ Նա լուռ նստում էր իր մահճակին և սապոգ կարում։ Կալանավորները նրա վրա համարյա ոչ մի ուշադրություն չէին դարձնում։
Բանտային իմ կյանքի առաջին այդ օրը մի դիտարկում արեցի և հետագայում համոզվեցի, որ ճիշտ է։ Այն է, որ բոլոր nչ կալանավորները, ով էլ լիներ, սկսած կալանավորների հետ անմիջական կապ ունեցողներից՝ բանտապահներից, պահախմբի զինվորներից մինչև ընդհանրապես բոլորը, ովքեր նվազագույնս կապ ունեն բանտային կենցաղի հետ, մի տեսակ չափազանցված են նայում կալանավորներին։ Ճիշտ կարծես ամեն րոպե տագնապած սպասում են, որ կալանավորն ուր որ է, դանակն առած, հարձակվելու է իրենցից մեկնումեկի վրա։ Բայց որ ամենանշանակալին է, իրենք՝ կալանավորներն էին գիտակցում, որ իրենցից վախենում են, և դա, ըստ երևույթին, համարձակության պես մի բան էր հաղորդում նրանց։ Այնինչ, կալանավորների համար ամենալավ պետը նա էր հենց, որը չէր վախենում իրենցից։ Եվ ընդհանրապես, չնայած սրտոտության, ձևեր թափելուն, կալանավորների համար շատ ավելի հաճելի էր, երբ վստահություն կար իրենց նկատմամբ։ Դրանով կարելի էր նույնիսկ իր կողմը գրավել նրանց։ Իմ բանտային տարիներին, թեև խիստ հազվադեպ պատահել է, որ ղեկավարությունից որևէ մեկը բանտ է մտել, առանց պահախմբի։ Պետք էր տեսնել, թե ինչպես է դա զարմացնում կալանավորներին, զարմացնում է լավ կողմով։ Այդպիսի աներկյուղ այցելուն միշտ հարգանք էր հարուցում իր նկատմամբ, և եթե նույնիսկ իսկապես կարող էր կատարվել մի գեշ բան, ապա նրա ներկայությամբ չէր լինի։ Կալանավորի հարուցած երկյուղն ամենուրեք է, ուր միայն կան կալանավորներ, և ճիշտն ասած, չգիտեմ ինչից է այդպես լինում։ Իհարկե, որոշ հիմք կա, սկսած կալանավորի, ավազակ կոչվածի հենց արտաքին տեսքից, դրանից բացի, տաժանավայրին մոտեցող ամեն ոք զգում է, որ մարդկանց այդ հոծ խումբն այստեղ է հավաքվել ոչ սեփական կամքով, և որ ինչ մեթոդներ էլ կիրառվեն, չի կարելի կենդանի մարդուն դիակ դարձնել, նա կմնա իր զգացմունքների հետ, վրիժառության և կյանքի ծարավով, կրքերով և դրանց հագուրդ տալու պահանջներով։ Սակայն, չնայած այդ ամենին, հասաատապես համոզված եմ, որ կալանավորից վախենալու բան չկա։ Ոչ շատ հեշտ ու ոչ այնքան արագ է մարդը, դանակը ձեռքին, նետվում մեկ ուրիշ մարդու վրա։ Մի խոսքով, եթե վտանգը հնարավոր էլ է, եթե դա երբևիցե լինում էլ է, ապա նման դեպքերի հազվադեպությամբ կարելի է ուղղակի եզրակացնել, որ չնչին է դա։ Հարկավ, հիմա ես խոսում եմ միայն դատապարտված կալանավորների մասին, որոնցից շատերն ուրախ են նույնիսկ, որ վերջապես բանտ են հասել (այնքան որ լավ է լինում երբեմն նոր կյանքը), ուստիև հակված են հանգիստ ու խաղաղ ապրելուն և դրանից բացի, իսկապես էլ իրենց միջի անհանգիստներին հենց իրենք թույլ չեն տա շատ ձևեր թափել։ Ամեն տաժանապարտ, ինչքան էլ անվախ ու հանդուգն լինի, տաժանակրության մեջ վախենում է ամեն ինչից։ Իսկ ենթադատ բանտարկյալն ուրիշ մի բան է։ Սա, իրոք, պատրաստ է վրա պրծնել կողմնակի մարդուն հենց այնպես, ուղղակի, սոսկ մի պատճառով, օրինակ, որ վաղը պիտի կանգնի պատժվելու, իսկ եթե նոր գործ բացվի, ուրեմն կհետտձգվի նաև պատիժը։ Այստեղ առկա է հարձակման պատճառ, նպատակ «իրեն վիճակվածը փոխելն» է դա, ինչ գնով ուզում է լինի և հնարավորինս շուտ։ Ես նույնիսկ գիտեմ այդ կարգի հոգեբանական մի տարօրինակ դեպք։
Մեզ մոտ, բանտում, զինվորական հատվածում մի կալանավոր կար. զինվորականներից էր՝ղ զրկված կեցության իրանքներից, երկու տարվա դատավճռով ուղարկված մեզ մոտ, սհավոր պոռոտախոս էր և երևելի վախկոտ։ Ընդհանրապես, պոռոտախոսությունը և վախկոտությունը ռուս զինվորի մեջ խիստ հազվագեպ է լինում։ Մեր զինվորը մշտապես այնքան զբաղված տեսք ուներ, որ եթե ուզենար էլ, պոռոտախոսության ժամանակ չէր լինի։ Բայց եթե պոռոտախոս է մարդը, միշտ կլինի անբան ու վախկոտ։ Դուտովը (կալանավորի ազգանունը) վերջապես լրացրեց կարճ պատժաժամկետը և նորից մտավ գծային գումարտակ։ Բայց քանի որ իր նման բոլորը, ովքեր բանտ են նետվում ուղղվելու համար, այնտեղ վերջնականապես երես են առնում, ապա սովորաբար լինում է այնպես, որ ազատության մեջ մնալով երկու֊երեք շաբաթից ոչ ավելի, կրկին դատի են տրվում և ետ գալիս բանտ, միայն ոչ թե երկու կամ երեք տարով, այլ «մշտական» կարգ, տասնհինգ կամ քսան տարով։ Այդպես էլ եղավ։ Բանտից ելնելուց մի երեք շաբաթ անց, Դուտովն ինչ֊որ բան էր գողացել փակի տակից, ավելին՝ կոպտել ու կռիվ էր սարքել։ Դատի էր տրվել ու դատապարտվել խիստ պատժի։ Անասելի վախեցած առաջիկա պատժից, մինչև, վերջին աստիճան, ինչպես ամենաողորմելի վախկոտ, այն օրվա նախօրեին, երբ շարքերի միջով պիտի քշեին նրան, դանակը ձեռքին հարձակվել էր կալանավորական սենյակ մտած պահախմբի սպայի վրա։ Անշուշտ, շատ լավ հասկանում էր, որ նման արարքով չափազանց կսաստկացնի իր դատավճիռը և տաժանակրության ժամկետը։ Սակայն հաշվարկն այն էր հենց, որ գեթ մի քանի օրով, գեթ մի քանի ժամով հեռացնի պատժման սպասումի ահավոր պահը։ Այնքան էր վախկոտ, որ դանակը ձեռքին վրա պրծնելով, նույնիսկ չէր վիրավորել սպային, այլ ամեն ինչ արել էր ձևի համար, սոսկ որ նոր հանցանք առաջանա, որի համար նորից կդատեն իրեն։
Պատժին նախորդող պահն, անշուշտ, ահավոր է դատապարտվածի համար, և ինձ քանի տարի վիճակվել է բավականաչափ մեղադրյալներ տեսնել՝ իրենց համար ճակատագրական պահի նախօրեին։ Սովորաբար նրանց հանդիպել եմ հոսպիտալում, կալանավորական հիվանդասենյակներում, երբ պառկած եմ եղել հիվանդ, ինչ բավական հաճախ էր լինում։ Համայն Ռուսաստանում հայտնի է բոլոր կալանավորներին, որ իրեն համար ամենակարեկից մարդիկ բժիշկներն են։ Նրանք երբեք տարբերություն չեն դնում կալանավորների միջև, ինչպես ակամա անում են համարյա բոլոր կողմնակիները, բացառությամբ թերևս հասարակ ժողովրդի։ Բժիշկը երբեք չի կշտամբում կալանավորին նրա հանցանքի համար, ինչքան էլ դա սարսափելի լինի, և ներում է նրան իր կրած պատժի և ընդհանրապես դժբախտության համար։ Զուր չէ, որ համայն Ռուսաստանում ամբողջ ժողովուրդը հանցանքն անվանում է դժբախտություն, իսկ հանցագործներին՝ դժբախտներ։ Սա խորապես նշանակալի բնորոշում է։ Առավել քան կարևոր է, որովհետև արված է անգիտակցաբար, բնազդորեն։ Իսկ բժիշկները, հիրավի, կալանավորների ապավենն են շատ դեպքերում, հատկապես ենթադատների համար, որոնք պահվում են դատապարտվածներից ավելի ծանր պայմաններում... Եվ ահա, մեղադրյալը, հաշվարկելով իր համար սարսափելի օրվա հավանական ժամկետը, հաճախ գնում է հոսպիտալ, կամենալով թեկուզև փոքր-ինչ հեռացնել ծանր պահը։ Իսկ երբ դուրս է գրվում, համարյա հաստատ գիտնալով, որ ճակատագրական ժամը վաղն է, գրեթե միշտ սաստիկ հուզված է լինում։ Ոմանք ջանում են թաքցնել իրենց զգացմունքները՝ ինքնասիրությունից, սակայն անվարժ, շինծու հոխորտանքը չի խաբում նրանց ընկերներին։ Բոլորը հասկանում են, ինչն ինչոց է և լռության տալիս մարդասիրությունից։ Ես մի կալանավոր գիտեի՝ երիտասարդ զինվորներից էր, մարդ սպանած, և դատապարտվել էր լրիվ չափով մահակածեծի։ Այն աստիճան էր երկնչել, որ վճռել էր պատժման նախօրեին մի լրիվ աման օղի խմել, մեջը քթախոտ թրմած։ Իմիջիայլոց, պատժվելուց առաջ մեղադրյալ կալանավորի մոտ միշտ օղի լինում է։ Բերվում է ժամկետից շատ առաջ, գնվում է շատ թանկ, և մեղադրյալն ավելի շուտ իրեն կզրկի ամենաանհրաժեշտից՝ կես տարի, բայց քառորդ շտոֆ խմիչքի հարկավոր գինը կհավաքի, որ խմի պատժվելուց քառորդ ժամ առաջ։ Ընդհանրապես կալանավորների մեջ համոզում է առաջացած, որ գինովցածն այնքան էլ ցավ չի զգում մտրակից կամ մահակից։ Բայց ես շեղվեցի։ Այդ խեղճուկրակը, խմելով իր թուրմը, իրոք, անմիջապես դարձավ հիվանդ, արյունախառն փսխում սկսվեց, և նրան հոսպիտալ տարան համարյա անզգա վիճակում։ Փսխումն այն աստիճան քրքրեց նրա կուրծքը, որ մի քանի օր անց ի հայտ եկան իսկական թոքախտի կանխանշաններ, որից էլ նա մահացավ կես տարի անց։ Նրան թոքախտից բուժող բժիշկները չիմացան, թե ինչից է դա առաջացել։
Սակայն, պատժվելուց առաջ հանցագործների փոքրոգության մասին պատմելով, պիտի ավելացնեմ, որ հակառակը, նրանցից ոմանք դիտողին ապշեցնում են արտասովոր անվախությամբ։ Ես հիշում եմ քաջության մի քանի օրինակ, որոնք հասնում են մի տեսակ անզգայության, և այդ օրինակներն ամենևին հազվադեպ չէին։ Առանձնապես հիշում եմ իմ հանդիպումը մի ահարկու հանցագործի հետ։ Ամռան մի օր կալանավորական հիվանդասենյակներում լուր տարածվեց, թե երեկոյան պատժելու են նշանավոր ավազակ Օռլովին՝ փախած զինվորներից էր, և պատժելուց հետո բերելու են հիվանդասենյակ։ Բոլորը որոշակի չափով հուզված էին, և խոստովանեմ, ես նույնպես ծայր հետաքրքրությամբ էի սպասում հռչակավոր ավազակի հայտնվելուն։ Վաղուց արդեն նրա մասին հրաշապատումներ էի լսել։ Չարագործ էր, որպիսիք քիչ են, սառնարյուն մորթոտում են ծեր ու մանուկ, ահավոր կամքի ուժի տեր և իր ուժի հպարտ գիտակցությամբ մեկը։ Մեղադրվել էր շատ սպանությունների համար և դատապարտվել մահակածեծի, շարքերի միջով։ Նրան բերեցին իրիկնամուտին։ Հիվանդասենյակում մութ էր արդեն, և մոմերը վառեցին։ Օոլովը գրեթե անզգայացած էր, ահավոր գունատ, խիտ, գզուզ, կուպրի պես սև մազերով։ Մեջքն ուռած էր, արնակապույտ գույնի։ Գիշերը նրան խնամեցին կալանավորները, ջուրն էին փոխում, կողքից կողք պառկեցնում, դեղ տալիս, ճիշտ կարծես արյունակից հարազատի էին խնամում, իրենց բարեգործին։ Հաջորդ իսկ օրը նա լիովին ուշքի եկավ ու մի երկու անգամ դնաց֊եկավ հիվանդասենյակում։ Դա ինձ զարմացրեց, նա հոսպիտալ էր մտել չափազանց թույլ ու տանջահար։ Սեկ անգամից անցել էր իրեն նախատեսված մահակածեծի լրիվ կեսը։ Բժիշկը կանգնեցրել էր ձաղկումը սոսկ այն ժամանակ, երբ նկատել էր, որ պատժման հետագա շարունակումը սպառնում է հանցագործի անխուսափելի մահով։ Դրանից բացի, Օռլովը կարճահասակ էր և թուլակազմ, նաև հյուծվել էր երկար ժամանակ դատին սպասելով։ Ում վիճակվել է երբևէ տեսնել ենթադատ կալանավորների, հավանորեն երկար կհիշի նրանց նիհարած, տանջահար, գունատ դեմքերը, տենդոտ հայացքները։ Չնայած դրան, Օռլովն արագ էր ապաքինվում։ Ակներևաբար, նրա ներքին, հոգեկան ուժը շատ էր օգնում մարմնականին։ Հետաքրքրությունից ավելի մոտիկից ծանոթացա նրա հետ և ամբողջ շաբաթ ուսումնասիրում էի։ Հաստատապես կարող եմ ասել, որ կյանքումս երբեք չեմ հանդիպել ավելի ուժեղ, ավելի երկաթակամ մարդու, քան նա էր։ Մի անգամ, արդեն Տոբոլսկում տեսել էի այդ կարգի նշանավոր մեկի, ավազակների պարագլուխ էր։ Սա կատարյալ վայրի գազան էր, և դուք, կանգնած նրա կողքին ու դեռևս անունն էլ չիմանալով, բնազդաբար կզգայիք, որ ձեր կողքինը զարհուրելի արարած է։ Բայց նրա մեջ ինձ սարսափեցրել էր հոգեկան բթացումը։ Մարմնականն այն աստիճան էր գերակշռել հոգեկան բոլոր հատկանիշներին, որ դեմքին նետած առաջին հայացքից կտեսնեիք, որ մնացել է սոսկ մարմնական հաճույքների, հեշտասիրության, վավշոտության վայրի ծարավ։ Համոզված եմ, որ Կորենևը՝ այսպես էր ավազակի ազգանունը, կընկճվեր ու կսարսռար պատժի սարսափից, թեև ի վիճակի էր մարդ մորթել, առանց նույնիսկ դեմքը կնճռոտելու։ Օռլովը նրա կատարյալ հակադրությունն էր։ Հստակ էր վերջնական հաղթանակը մարմնականի նկատմամբ։ Ակներև էր, որ այդ մարդը կարող է անսահմանորեն տիրապետել իրեն, արհամարհում էր ամենայն տանջանք ու պատիժ և աշխարհում ոչնչից չէր վախենում։ Նրա մեջ դուք կտեսնեիք միայն անսպառ եռանդ, գործունեության ծարավ, վրիժառության ծարավ, առաջադրած նպատակին հասնելու ծարավ։ Իմիջիայլոց, ապշած էի նրա անսովոր բարձրամտությամբ։ Նա ամեն ինչի նայում էր ինչ-որ անհավանական վերևներից, բայց ամենևին չէր ջանում շինծուության դիմել, այլ մի տեսակ բնականորեն։ Կարծում եմ, աշխարհում չկար որևէ էակ, որր կարողանար ազդել նրա վրա սոսկ հեղինակությամբ։ Ամեն ինչի նայում էր մի տեսակ անսպասելիորեն հանգիստ, ասես աշխարհում չկար և ոչինչ, որ կարողանար զարմացնել իրեն։ Ու թեև լավ հասկանում էր, որ մյուս կալանավորներն իրեն են նայում հարգանքով, ամենևին ձևեր չէր թափում նրանց առաջ։ Այնինչ, սնափառությունը և գոռոզամտությունը հատուկ են համարյա բոլոր կալանավորներին՝ անխտիր։ Բավականաչափ խելացի էր ու մի տեսակ տարօրինակ անկեղծ, թեև ամենևին ոչ շատախոս։ Իմ հարցերին ուղղակի պատասխանեց, թե սպասում է ապաքինմանը, որպեսզի շուտափույթ լրացնի մնացած պատժաչափը և որ սկզբում, նախքան պատժումը, վախենում էր, թե չի դիմանա։ «Բայց հիմա,— ավելացրեց նա, աչքով անելով,— պրծած գործ է։ Մնացած մահակածեծը կուտեմ և տեղնուտեղը կալաներթով ինձ կուղարկեն Ներչինսկ, ես էլ ճամփին կփախչեմ։ Հաստատ կփախչեմ։ Մենակ թե մեջքս լավանար շուտ»։ Եվ ահա, այդ հինգ օրը լրիվ անհագորեն սպասում էր, թե երբ պիտի խնդրի, որ դուրս գրեն։ Սպասելու ընթացքում էլ երբեմն շատ ծաղրասեր ու զվարթ էր լինում։ Փորձեցի խոսք բացել իր արկածներից։ Նա թեթեակի խոժոռվում էր այդ հարցուփորձերի ընթացքում, բայց միշտ անկեղծորեն էր պատասխանում։ Իսկ երբ հասկացավ, որ ջանում եմ խղճին հանգել և ձգտում գեթ որեէ զղջման հանգեցնել, այնպես արհամարհական և գոռոզամտորեն նայեց ինձ, կարծես հանկարծ նրա աչքին դարձա մի փոքր, հիմարիկ տղեկ, ում հետ չի կարելի դատողություններ անել, ինչպես հասուն մարդու հետ։ Նույնիսկ խղճահարության պես մի բան գծագրվեց նրա դեմքին։ Մեկ րոպե անց քրքջում էր վրաս ամենապարզամիտ ծիծաղով, առանց որևիցե հեգնանքի, և վստահ եմ, մնալով մենակ ու հիշելով իմ խոսքերը, գուցեև քանիցս սկսել էր ինքն իրեն ծիծաղել։ Վերջապես, նա դուրս գրվեց՝ դեռևս ոչ լրիվ սպիացած մեջքով, ես նույնպես դուրս գրվեցի և եղավ այնպես, որ միասին վերադարձանք հոսպիտալից․ ես՝ բանտ, նա՝ կորդեգարդիա, ուր և մնում էր նախկինում։ Հրաժեշտին նա սեղմեց ձեռքս, և նրա կողմից դա բարձր վստահության նշան էր։ Կարծում եմ, դա արեց, քանզի շատ էր գոհ իրենից և առկա պահից։ Ըստ էության, նա չէր կարող չարհամարհել ինձ և հարկ է որ ինձ նայեր որպես հպատակվող, թույլ, խղճահարույց և բոլոր առումներով իրենից ցածր մի էակի։ Իսկ վաղն ևեթ նրան դուրս բերեցին երկրորդ պատժման...
Երբ կողպեցին մեր բանտասենյակը, հանկարծ մի առանձնահատուկ տեսք ձեռք բերեց, իսկական կացարանի, տնական օթախի տեսք։ Միայն հիմա կարողացա տեսնել կալանավորներին, իմ ընկերներին՝ ճիշտ ինչպես տանը։ Ենթասպաները, պահախմբի զինվորները և ընդհանրապես ղեկավարությունը ցերեկով ամեն րոպե կարող էին բանտ գալ, ուստիև բանտի բոլոր բնակիչները մի ուրիշ տեսակ էին պահում իրենց, կարծես ոչ լիովին հանգստացած, կարծես րոպե առ րոպե սպասելով ինչ֊որ բանի, ինչ֊որ բանից տագնապած։ Սակայն բանտասենյակը կողպելուն պես, բոլորն իսկույն նստոտեցին, ամենքն իրենց տեղերում, և համարյա յուրաքանչյուրը որեէ ձեռքի գործ սկսեց։ Բանտասենյակը մեկեն լուսավորվեց։ Ամեն մի կալանավոր իր մոմն ուներ և իր մոմակալը՝ մեծ մասամբ փայտաշեն։ Մեկը նստեց սապոգ կարելու, մյուսը որևիցե հագուստ մգդակելու։ Բանտասենյակի գարշահոտը սաստկանում էր ժամ առ ժամ։ Քեֆչիների մի խումբ նստոտեց անկյունում փռած փոքր գորգի առաջ՝ թուղթ խաղալու։ Համարյա յուրաքանչյուր բանտասենյակում կար մի կալանավոր, որն ուներ արշինանոց հնամաշ ու փոքր գորգ, մոմ և անպատմելի ճաբպոտած, կեղտոտ խաղաթղթեր։ Այդ ամենը մեկտեղ կոչվում էր մայդան։ Գորգատերը խաղացողներից վարձ էր վերցնում, տասնհինգ կոպեկ գիշերվա համար, դա էլ նրա արհեստն էր։ Խաղացողները սովորաբար երեք թուղթ էին խաղում, սարը-սարին և այլն։ Բոլորը մոլի խաղեր էին։ Ամեն խաղացող իր առջև լցնում էր մետաղադրամի մի կույտ, գրպանում եղած֊չեղածը, և պպզած տեղից ելնում էր՝ տարվելով մինչև վերջին թելը կամ էլ տանելով ընկերներից։ Խաղն ավարտվում էր ուշ գիշերով, երբեմն էլ տևում մինչև լուսաբաց, մինչև այն րոպեն, երբ բացվում է բանտասենյակը։ Մեր սենյակում, ինչպեսև ամենուրեք, միշտ կային աղքատներ, բայղուշներ, ամեն ինչ տարված կամ խմելու տված, կամ էլ հենց այնպես, բնականից աղքատներ։ Ես ասում եմ «բնականից» և հատկապես պնդում ասվածը։ Իսկապես, մեր ժողովրդի մեջ ամենուր, ինչ իրավիճակ էլ լինի, ինչ պայմաններ էլ լինեն, միշտ կան և կլինեն տարօրինակ, խոնարհ և հաճախ ոչ ամենևին ծույլ անձինք, ում սակայն ճակատագրով նախանշված է հուր հավիտենական չքավոր մնալ։ Նրանք միշտ անհող-անտուն գյուղացիներ են, նրանք մշտապես թափթփված են, միշտ մի տեսակ ծեծված, ինչ֊որ բանով մտատանջ տեսք ունեն և հավերժորեն մեկնումեկի ձեռքի տակ են, սովորաբար՝ քեֆչիների կամ մեկեն հարստացածների ու վերև թռածների հանձնակատարը։ Ամեն ձեռնարկում, ամեն նախաձեռնություն ցավ ու դարդ է նրանց համար։ Նրանք կարծես ծնվել են մի պայմանով, որ իրենք ոչինչ չսկսեն անել և սոսկ ծառայեն, ապրեն ոչ սեփական կամքով, պար գան ուրիշի նվագի տակ։ Նրանց կոչումն է կատարել սոսկ ուրիշինը։ Ի լրումն ամենի, ոչ մի շրջադաձ, ոչ մի հանգամանք չի կարող հարստացնել նրանց։ Նրանք մշտապես չքավոր են։ Ես նկատել եմ, որ նման անձինք լինում են ոչ միայն ժողովրդի մեջ, այլ բոլոր հասարակություններում, խավերում, կուսակցություններում, ամսագրերում և ընկերություններում։ Այդպես էր հենց ամեն բանտասենյակում, ամեն բանտում, և հենց հավաքվում էր մայդանն, մեկն այդպիսիներից իսկույն հայտնվում էր ծառայելու։ Եվ ընդհանրապես, ոչ մի մայդան չէր կարող յոլա գնալ առանց ծառայողի։ Սովորաբար, նրան վարձում էին խաղացողները բոլորով, ամբողջ գիշերվա համար, արծաթ հինգ կոպեկով, և նրա գլխավոր պարտականությունն էր ամբողջ գիշեր հսկող կանգնել։ Մեծ մասամբ նա մի վեց կամ յոթ ժամ սառչում էր մթան մեթ, հաշտում, երեսուն աստիճան սառնամանիքին, ականջ դրած բակից եկող ամեն թխկոցին, ամեն դնգոցին, ամեն ոտնաձայնին։ Պլաց֊մայորը կամ պահախմբի զինվորները հայտնվում էին բանտում ուշ գիշերով, մտնում էին կամացուկ և բռնացնում թե՛ խաղացողներին, թե՛ գործ անողներին, թե՛ ավելորդ մոմերը, որոնք կարելի էր տեսնել դեռևս բակից։ Համենայն դեպս, երբ հանկարծ շխկշխկալ էր սկսում հաշտից բակ տանող դռան փականը, արգեն ուշ էր լինում թաքնվել, մոմերը հանգցնել ու պառկել թախտաշարերին, բայց քանի որ ժամապահ կանգնած ծառայողին դրանից հետո ցավագին հատուցում էր լինում մայդանի կողմից, ապա նման վրիպումների դեպքերը չափազանց հազվադեպ էին։ Հինգ կապեկն, անշուշտ, ծիծաղելի աննշան վարձաարություն է, նույնիսկ բանտի համար, բայց ինձ միշտ զարմացնում էր բանտում վարձողների խստությունը թե՛ այդ, թե՛ մնացած ուրիշ դեպքերում։ «Փողը վերցրել ես, ուրեմն ծառայիր»։ Սա փաստարկ էր, ոչ մի առարկություն չընդունող։ Տված մի գռոշի դիմաց վարձողը վերցնում էր այն ամենն, ինչ կարող էր, հնարավորինս ավելին էր վերցնում ու դեռ հաշվում, որ լավություն է արել վարձվածին։ Հարբած քեֆչին աջուձախ քամուն տալով փողն անհաշիվ, անպայման կտրում էր իր վարձածից, և սա տեսել եմ ոչ մեկ բանտում, ոչ մեկ մայդանում։
Ասացի արդեն, որ բանտասենյակում համարյա բոլորը մի֊մի զբաղմունք ունեին, խաղացողներից բացի, ոչ ավելի, քան հինգ հոգի, լիովին պարապ էին և նրանք իսկույն պառկեցին քնելու։ Թախտաշարի վրա ինձ տեղ էր ընկել համարյա դռան մոտ։ Թախաաշտրի մյուս կողմից, ինձ հետ գլուխ֊գլխի, պառկած էր Ակիմ Ակիմիչը։ Մինչև ժամը տասը կամ տասնմեկը նա աշխատում էր, ինչ֊որ չինական գույնզգույն լապտերիկ էր սոսնձում, որ նրան պատվիրել էին քաղաքում, բավական լավ վճարով։ Նա լապտերիկներ էր պատրաստում վարպետորեն, աշխատում մեթոդաբար, չկտրվելով գործից։ Իսկ երբ ավարտում էր, խնամքով հավաքում էր թափածը, բացում իր փոքր փռոցը, աղոթում Աստծուն և բարեպաշտ՝ պառկում իր տեղում։ Բարեպաշտություն և կարգուկանոն նա սփռում էր, ըստ երևույթին, ամենամանրախնդիր ճշտակատարության աստիճան։ Ակներևաբար, նա իրեն պիտի համարեր արտակարգ խելացի մեկը, ինչպես բոլոր բթամիտ և սահմանափակ մարդիկ։ Նա ինձ դուր չեկավ առաջին իսկ օրից, թեև հիշում եմ, որ առաջին այդ օրը շատ էի մտածում նրա մասին և ավելի ու ավելի զարմանում, որ այդպիսի մեկը, փոխանակ կյանքում հաջողության հասնելու, հայտնվել է բանտում։ Հետագայում քանիցս հարկադրված կլինեմ խոսել Ակիմ Ակիմիչի մասին։
Բայց հակիրճ նկարագրեմ մեր բանտասենյակի ամբողջ կազմը։ Ինձ վիճակվել էր այստեղ ապրել երկար տարիներ, և բոլորն իմ ապագա համակյացներն էին և ընկերները։ Հասկանալի է, որ նրանց զննում էի անհագ հետաքրքրությամբ։ Իմ տեղից ձախ, տեղավորված էր կովկասյան լեռնցիների մի խումբ, այստեղ ուղարկված մեծ մասամբ կողոպուտների համար ու տարբեր պատժաժամկետներով։ Երկու լեզգի էին, մի չեչեն և դաղստանցի երեք թաթար։ Զեչենը մռայլ ու խոժոռ արարած էր, համարյա ոչ ոքի հետ չէր խոսում ու շուրջն էր նայում ատելությամբ, հոնքերի տակից, թունալի, չարամիտ-ծաղրական ժպիտով։ Լեզգիներից մեկն արդեն ծերունի է, երկար, նեղ ու կոր քթով, արտաքնապես անուղղելի ավազակ։ Փոխարենը, մյուսը՝ Նուռռան, առաջին իսկ օրից ինձ վրա թողեց ամենաբերկրալի, ամենահաճելի տպավորություն։ Դեռևս ոչ տարեց մարդ էր, բաձրահասակ, հերկուլեսյան կազմվածքով, կատարելապես շիկամազ, բաց երկնագույն աչքերով, կճատ, ֆիննուհու դեմքով և նախկինում մշտական հեծելավարումից ծուռտիկ ոտքերով։ Մարմինը թրատված էր, սվիններով ու գնդակներով խոցոտված։ Կովկասում նա խաղաղ լեռնցի էր, սակայն մշտապես ծածուկ գնում էր ոչ-խաղաղ լեռնցիների մոտ և այնտեղից նրանց հետ հարձակումներ գործում ռուսների վրա։ Նրան բոլորն էին սիրում տաժանավայրում։ Միշտ ուրախ էր, բոլորի հանդեպ սրտաբաց, աշխատում էր անտրտունջ, հանգիստ էր ու խաղաղ, թեև հաճախ զայրույթով էր նայում կալանավորական կյանքի աղբ ու գարշանքին, կատաղության աստիճան վրդովվում ամեն մի գողության, խարդախության, հարբեցողության և այն ամենի դեմ, ինչ անազնիվ էր։ Սակայն վեճերի չէր բռնվում և միայն թիկունքն էր դարձնում զայրագին։ Ինքն իր տաժանակրության ամբողջ ընթացքում չգողացավ և ոչինչ, չարեց և ոչ մի գեշ արարք։ Արտակարգ կրոնապաշտ էր։ Աղոթքներն անում էր սրբորեն, մահմեդական տոներից առաջ ծոմ էր պահում ֆանատիկոսի պես և կլոր գիշերներ աղոթքի արթնության մեջ էր։ Բոլորը սիրում էին նրան և հավատում ազնվությանը։ «Նուռռան առյուծ է»,— ասում էին կալանավորները, այդպես էլ կպավ նրան այդ անունը։ Կատարելապես վստահ էր, որ տաժանակրության որոշակի ժամկետից հետո իրեն կվերադարձնեն Կովկաս, ապրում էր միայն այդ հույսով։ Ինձ թվում է, նա կմեռներ, եթե զրկվեր դրանից։ Բանտում առաջին իսկ օրից ես շատ հստակ նկատեցի նրան։ Չէր լինի չնկատել նրա բարի, համակրող դեմքը մնացյալ բանտարկյալների չար, խոժոռ և ծաղրական դեմքերի մեջ։ Տաժանավայր մտնելուս առաջին կես ժամվա ընթացքում նա, կողքովս անցնելիս, թփթփացրեց ուսս, բարեհոգի ծիծաղելով, աչքերիս մեջ նայելով։ Սկզբում չհասկացա, թե դա ինչ էր նշանակում։ Իսկ ռուսերեն շատ վատ էր խոսում։ Շատ չանցած նա նորից մոտեցավ ինձ և ժպտալով նորից բարեկամաբար խփեց ուսիս։ Հետո նորից ու նորից, և այդպես շարունակվեց երեք օր։ Ինչպես հետագայում իմացա և կռահեցի, նրա կողմից դա նշանակում էր, որ ինքն ինձ խղճում է, որ զգում է, թե ինչ ծանր է ինձ համար ծանոթանալ բանտի հետ, ուզում է ինձ ցույց տալ իր բարեկամությունը, քաջալերել ինձ ու վստահեցնել, որ հովանավոր կլինի։ Բարի և միամիտ Նուռռա։
Դաղստանցի թաթարները երեքն էին, բոլորն էլ հարազատ եղբայրներ։ Երկուսն արդեն տարեց էին, իսկ երբորդը՝ Ալեյը, քսաներկու տարեկան էր, ոչ ավելի, իսկ արտաքնապես ավելի ջահել։ Թախտաշարի վրա նրա տեղն իմ կողքին էր։ Նրա գեղեցիկ, անկեղծ, խելամիտ և միաժամանակ բարեհոգի, պարզամիտ դեմքն առաջին իսկ հայացքից գրավեց իմ սիրտը և այնքան էի ուրախ, որ ճակատագիրը հենց նրան և ոչ մեկ ուրիշին ուղարկեց ինձ հարևան։ Համակ հոգին էր արտացոլված գեղեցիկ, կարելի է նույնիսկ ասել՝ սքանչելի դեմքին։ Ժպիտը վստահական էր, մանկավարի պարզամիտ, խոշոր, սև աչքերն այնքան էին մեղմ, այնքան փաղաքուշ, որ ամեն անգամ առանձնահատուկ բավարարություն, նույնիսկ թեթևացում էր զգում տրտմության և թախծի պահերին՝ նրան նայելով։ Ասում եմ առանց չափազանցության։ Հայրենիքում ավագ եղբայրը (նրա ավագ եղբայրները հինգն էին, մյուս երկուսն ինչ֊որ գործարան էին ընկել) մի անգամ հրամայել էին նրան թուր վերցնել և ձի հեծնել, ինչ-որ արշավի ելնել միասին։ Հարգանքն ավագների նկատմամբ լեռնցիների ընտանիքներում այնքան է մեծ, որ տղան ոչ միայն չէր համարձակվել, այլ մտքով էլ չէր անցել հարցնել, ո՞ւր են արշավում։ Իսկ ավագ եղբայրները հարկ անգամ չէին համարել հայտնել նրան։ Բոլորով գնում էին ավազակության, ճանապարհին դարանելու մի հարուստ հայ վաճառականի և կողոպտելու նրան։ Այդպես էլ եղել էր. նրանք կոտորել էին պահախումբը, մորթել հային և կողոպտել ապրանքրը Սակայն գործը բացահայտվեց. բոլոր վեցին էլ բռնեցին, դատեցին, մերկացրին, դատապարտեցին և աքսորեցին Սիբիր՝ տաժանակրության։ Ալեյի հանդեպ դատարանի ամբողջ ողորմածությունը կրճատած պատժաժամկետն էր. նա աքսորվել էր չորս տարով։ Եղբայրները շատ էին սիրում կրտսերին, ավելի շուտ հայրական, քան եղբայրական սիրով։ Ալեյը սփոփանք էր նրանց համար աքսորում, և եղբայրները սովորաբար մռայլ ու խոժոռ, միշտ ժպտում էին նրան նայելիս և երբ խոսում էին հետը (իսկ խոսում էին շատ քիչ, ասես համարելով դեռևս տղեկ, ում հետ լրջորեն խոսելու բան չկա), նրանց խստաշունչ դեմքերը հարթվում էին, և ես կռահում էի, որ խոսում են ինչ-որ կատակախառն, համարյա թե մանկական բաներից, համենայն դեպս միշտ իրար էին նայում և բարեհոգի ծիծաղում քթի տակ, երբ դեպքից դեպք լսում էին նրա պատասխանը։ Իսկ ինքը համարյա չէր համարձակվում խոսք բացել ավագների հետ՝ այն աստիճան էր տղայի հարգալիրությունը։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչպես այդ տղեկը տաժանակրության ամբողջ ընթացքում կարողացավ պահպանել նման փափկասրտություն, իր մեջ մշակել այդպիսի խիստ ազնվություն, հոգեկան այդպիսի մեղմություն, համակրելիություն, չկոպտանալ, չայլասերվել։ Ի դեպ, ուժեղ և կայուն խառնվածք ուներ, չնայած երևութական համակ մեղմությանը։ Հետագայում լավ ճանաչեցի նրան։ Ողջամիտ էր, ինչպես անարատ աղջնակ, և բանտում մեկնումեկի գեշ, ցինիկ, կեղտոտ կամ անիրավ, բռնի արարքը զայրույթի կրակ էր վառում նրա սքանչելի աչքերում, որոնք ավելի էին գեղեցկանում դրանից։ Բայց նա խուսափում էր վեճ ու կռվից, թեև ընգհանրապես նրանցից չէր, ովքեր թույլ կտային անպատիժ նեղացնել իրենց ու կարողանում էր ինքն իրեն պաշտպանել։ Սակայն չվիճելով ոչ մեկի հետ. բոլորը սիրում էին նրան, փայփայում։ Սկզբում ինձ հետ սոսկ բաբեկիրթ էր։ Կամաց֊կամաց սկսեցի խոսել նրա հետ, մի քանի ամսում սովորեց շատ լավ խոսել ռուսերեն, ինչ չկարողացան նրա եղբայրներն ամբողջ տաժանակրության ընթացքում։ Նա ինձ երևաց արտակարգ խելացի տղա, արտակարգ համեստ ու նրբանկատ և արդեն շատ դատողություններ անող։ Ընդհանրապես ասեմ կանխավ, ես Ալեյին համարում եմ ամենևին ոչ սովորական արարած և նրա հետ հանդիպման մասին մտածում եմ որպես կյանքում լավագույն հանդիպումներից մեկը։ Բնականից այնքան սքանչելի խառնվածքներ կան, աստվածատուր այնպիսի շնորհքով, որ ձեզ անհնար է թվում սոսկ միտքը, թե կարող են երբևիցե փոխվել ու հակվել վատին։ Նրանց համար միշտ հանգիստ եք։ Ես հիմա էլ հանգիստ եմ Ալեյի համար։ Եվ ո՞ւր է նա հիմա... Մի անգամ, բանտում գտնվելուցս արդեն շատ հետո, թախտաշարին պառկած, մի շատ ծանր բանի մասին էի մտածում։ Ալեյը միշտ աշխատող և ջանասեր, այս անգամ ոչնչով զբաղված չէր, թեև դեռ վաղ էր քնելու համար։ Բայց նրանք ինչ֊որ մահմեդական տոն ունեին ու չէին աշխատում։ Նա պառկած էր ձեռքերը գլխատակին և նույնպես ինչ֊որ բան էր մտածում։ Հանկարծ նա հարցրեց.
― Ի՞նչ, հիմա շա՞տ է ծանր քեզ համար։
Նրան նայեցի հետաքրքրությամբ, և ինձ տարօրինակ թվաց Ալեյի այդ փութկոտ և ուղղակի հարցը, նա միշտ նրբանկատ էր, միշտ քննախույզ, սիրտը՝ միշտ խելամիտ. սակայն ավելի ուշադիր նայելով, նրա դեմքին այնքան թախիծ տեսա, այնքան տառապանք՝ հուշերից, որ տեղնուտեղը հասկացա, որ հենց իր համար է շատ ծանր՝ հատկապես այդ րոպեին։ Հայտնեցի իմ կռահումը։ Նայեց ու տրտում ժպտաց։ Ես սիրում էի նրա ժպիտը, մշտապես փաղաքուշ և սրտագին։ Դրանից բացի, ժպտալիս նա մերկացնում էր մարգարտանման ատամների երկու շարքը, որոնց գեղեցկությանը կնախանձեր աշխարհի առաջին գեղեցկուհին։
― Ի՞նչ, Ալեյ, հիմա հաստատ մտածում էիր, թե ձեզ մոտ՝ Դաղստանում, ինչպես են նշում այս տոնը։ Լավ է, չէ՞, այնտեղ։
― Այո,— պատասխանեց նա զմայլանքով և աչքերը փայլեցին։— Իսկ ինչի՞ց իմացար, որ դա էի մտածում։
― Հապա՜ չիմանայի։ Այնտեղ ավելի լավ է, չէ՞, քան այստեղ։
― Օ՜, ինչի ես ասում...
― Պետք է որ հիմա ինչ ծաղիկներ ասես, լինեն, դրախտ երկիր է, չէ՞․․․
― Օօ-օ՜խ, ավելի լավ է, չասես։— Նա սաստիկ հուզված էր։
― Լսիր, Ալեյ, դու քույր ունեցե՞լ ես։
― Ունեցել եմ, բայց քե՞զ ինչ։
― Պետք է որ գեղեցկուհի լինի, եթե քեզ է նման։
― Ես՝ ի՜նչ։ Այնպիսի գեղեցկուհի, որ ամբողջ Դաղստանում ավելի լավը չկա։ Ա՜հ, ինչ գեղեցկուհի է քույրս։ Նրա նմանը տեսած չես լինի։ Մայրս էլ էր գեղեցկուհի։
― Իսկ մայրդ քեզ սիրո՞ւմ էր։
― Ա՜խ։ Ինչ ես ասում։ Հիմա հաստատ մեռած կլինի իմ դարդից։ Ես նրա սիրելի որդին էի։ Քրոջիցս ավելի, ամենքից ավելի ինձ էր սիրում... Էս գիշեր երազիս եկել էր ու լալիս էր ինձ համար։
Նա լռեց և այդ երեկո այլես ոչ մի բառ չասաց։ Բայց դրանից հետո ամեն անգամ ինձ հետ խոսելու առիթ էր փնտրում, թեև երբոք խոսք չէր բացում հարգանքից, որ հայտնի չէ ինչու տածում էր իմ նկատմամբ։ Փոխարենը՝ շատ էր ուրախանում, երբ ես էի դիմում իրեն։ Հարցուփորձ էի անում Կովկասի մասին, իր նախկին կյանքի մասին։ Եղբայրները չէին խանգարում խոսել ինձ հետ, և դա նույնիսկ հաճելի էր նրանց համար։ Նրանք նույնպես, տեսնելով, որ ավելի ու ավելի եմ սիրում Ալեյին, ավելի սիրալիր դարձան իմ նկատմամբ։
Ալեյն ինձ օգնում էր գործի մեջ, ինչով կարող էր, ծառայություններ մատուցում բանտասենյակում և երևում էր, որ իր համար շատ դուրեկան է թեկուզ փոքր-ինչ թեթևացնել իմ բեռն ու օգտակար լինել, և օգտակար լինելու այդ ջանադրության մեջ նվազագույն նսեմացում կամ որևէ շահ փնտրելու խնդիր չկար, այլ ջերմ, բարեկամական զգացում, ինչ արդեն չէր թաքցնում ինձնից։ Իմիջիայլոց, մեխանիկական բազում ընդունակություններ ուներ, սովորեց կարգին սպիտակեղեն կարել, սապոգ էլ էր կարում և հետագայում, ինչքան կարող էր՝ ատաղձագործություն սովորեց։ Եղբայրները գովում էին նրան ու հպարտանում։
― Լսիր, Ալեյ,— մի անգամ ասացի նրան,— ինչո՞ւ չես սովորում ռուսերեն գրել֊կարդալ։ Գիտե՞ս, ինչքան պետքական կարող է էինել քեզ այստեղ՝ Սիբիրում, հետագայում։
― Շատ եմ ուզում։ Բայց ումի՞ց սովորեմ։
― Քի՞չ գրագետ մարգ կա այստեղ։ Կուզե՞ս, ես կսովորեցնեմ։
― Ախ, սովորեցրու, խնդրում եմ,― և նա նույնիսկ կռթնեց թախտաշարին, աղոթելու պես միացրեց ձեռքերն ու ինձ նայեց։
Հաջորգ իսկ երեկոյից սկսեցինք։ Մոտս ունեի Նոր Կտակարանի ռուսերեն թարգմանությունը՝ գիրք, որն արգելված չէր բանտում։ Առանց այբուբենի, այդ մի հատիկ գրքով Ալեյը մի քանի շաբաթում սկսեց հիանալի կարդալ։ Երեք ամիս անց նա արդեն կատարելապես հասկանում էր գրքային լեզուն։ Նա սովորում էր կրակով, հափշտկությամբ։
Մի անգամ իրար հետ կարդացինք ամբողջ Լեռան քարոզը։ Նկատեցի, առանձին տեղեր նա արտասանում էր մի հատուկ զգացումով։
Հարցրեցի, թե դուր գալի՞ս է՝ ինչ կարդաց։
Նա կտրուկ նայեց, և գեմքին շառագույն իջավ։
― Ա՛խ, այո՜,— պատասխանեց նա,— այո, Իսան սուրբ մարգարե է, Իսան Աստծո խոսքերն է ասել։ Ի՜նչ լավ է։
― Ամենից շատ քեզ ի՞նչն է գուր գալիս։
― Այն տեղը, որ ասում է՝ ներիր, սիրիր, մի վշտացրու և թշնամուդ սիրիր։ Ախ, ինչ լավ է ասում։
Նա շրջվեց եղբայրների կողմը, որոնք լսում էին մեր խոսակցությունը, և տաքացած ինչ-որ բան ասաց նրանց։ Եղբայրները երկար ու լրջորեն խոսում էին իրար հետ և հաստատական թափահարում գլուխները։ Հետո ծանրումեծ-բարեխիղճ, այսինքն՝ զուտ մահմեդական ժպիտով (ինչ այնքան եմ սիրում և այդ ժպիտի հենց կարևորությունն եմ սիրում), դիմեցին ինձ ու հաստատեցին, որ Իսան Աստծո մարգարեն է և որ մեծ հրաշքներ է գործել, որ կավից թռչուն է սարքել փչել է նրա վրա և նա թռել-գնացել է... և որ դա իրենց գրքերում էլ է գրված։ Ասելով դա, նրանք լիովին վստահ էին, որ մեծ գոհություն են պատճառում ինձ, գովաբանելով Իսային, իսկ Ալեյը կատարելապես երջանիկ էր, որ եղբայրները վճռել ու կամեցել են այդ բավարարությունը պատճառել ինձ։
Գրելն արտակարգ հաջող եղավ։ Ալեյը թուղթ ձեռք բերեց (և թույլ չտվեց գնել իմ փողով), գրչածայրեր, թանաք, ու մի երկու ամսում սովորեց շատ լավ գրել։ Դա նույնիսկ ապշեցրեց նրա եղբայրներին։ Նրանց հպարտությանը և գոհունակությանը սահման չկար։ Չգիտեին, ինչով վարձահատույց լինեն ինձ։ Գործատեղում, եթե պատահում էր մեկտեղ գործ անել, հերթով օգնում էին ինձ և դա երջանկություն համարում իրենց համար։ Էլ չեմ ասում Ալեյի մասին։ Նա ինձ սիրում էր, գուցեև ինչպես եղբայրներին։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես նա դուրս եկավ բանտից։ Ինձ տարավ բանտասենյակի գրսի պատի ետևն ու այնտեզ փաթաթվեց վզիս և լաց եղավ։ Նախկինում երբեք չէր համբուրել ու լաց չէր եղել։ «Ինձ համար դու էնքան բան ես արել, էնքան բան,— ասում էր նա,— ինչքան հայրս ու մայրս չեն արել, դու ինձ մարդ դարձրիր, Աստված քեզ փոխարենը կտա, իսկ ես քեզ երբեք չեմ մոռանա...»։
Հիմա ո՞ւր է, որտե՞ղ է իմ բարի, սիրելի, սիրելի Ալեյը...
Չերքեզներից բացի, բանտասենյակներում նաև մի ամբողջ խումբ լեհեր կային, որոնք բոլորովին առանձին ընտանիք էին կազմում, համարյա երբեք չշփվելով մնացած կալանավորների հետ։ Արդեն ասել եմ, որ իրենց բացառիկության համար, տաժանապարտ ռուսների հանդեպ իրենց ատելության համար, իրենց հերթին, նրանք ատելի էին բոլորի կողմից։ Տանջահար, հիվանդ անձինք էին, վեց հոգի։ Մի քանիսն ուսյալ էին, նրանց մասին առանձին և մանրամասն կխոսեմ հետագայում։ Հենց նրանցից էլ, երբեմն, բանտում իմ կյանքի վերջին տարիներին, առանձին գրքեր էի ձեռք բերում։ Կարդացածս առաջին գիրքն ուժեղ, տարօրինակ, առանձնահատուկ տպավորություն գործեց։ Այդ տպավորությունների մասին երբևէ առանձին կխոսեմ։ Ինձ համար դրանք չափից ավելի հետաքրքրական են, և վստահ եմ, շատերին՝ կտրականապես անհասկանալի։ Առանց վերապրելու, չի կարելի դատել առանձին բաների մասին։ Մի բան կասեմ, բարոյական զրկանքներն ավելի ծանր են բոլոր ֆիզիկական տանջանքներից։ Տաժանակրության գնացող ռամիկը մտնում է իր հասարակության մեջ, նույնիսկ գուցեև ավելի զարգացած։ Հարկավ, շատ բան է նա կորցրել՝ ծննդավայր, ընտանիք, ամեն ինչ, բայց նրա միջավայրը մնում է նույնը։ Ուսյալ մարդն, ըստ օրենքի ենթարկվելով ռամիկի հետ նույնական պատժի, հաճախ կորցնում է նրանից անհամեմատ ավելին։ Իր մեջ նա պետք է խեղդի բոլոր պահանջմունքները, բոլոր սովորությունները, տեղափոխվի իր համար անբավարարելի միջավայր, պետք է սովորի շնչել ոչ այն օդը... Ջրից հանած, ավազին նետված ձուկ է նա... Եվ հաճախ, ըստ օրենքի բոլորի հետ նույնական պատիժը նրա համար դառնում է տասնապատիկ տանջալի։ Սա ճշմարտությունն է. եթե նույնիսկ բանը վերաբերեր սոսկ նյութական սովորություններին, որոնք հարկ էր զոհաբերել։
Սակայն լեհերը կազմում էին առանձին ամբողջական խմբակ։ Վեցն էին ու միասին էին։ Մեր բանտասենյակի բոլոր տաժանապարտներից նրանք սիրում էին միայն մի ջհուդի, գուցեև իրենց զվարճացնելու պատճառով։ Ի դեպ, մեր ջհուդիկին սիրում էին նույնիսկ մյուս կալանավորները, թեև բոլորն անխտիր ծիծաղում էին վրան։ Նա միակն էր մեր մեջ, և հիմա նույնիսկ չեմ կարողանում նրան հիշել՝ առանց ծիծաղի։ Ամեն անգամ նրան նայելիս, միտս էր գալիս Գոգոլի ջհուդիկ Յանկելը «Տարաս Բուլբայից», որը հանվելով, գիշերն իր ջհուդ կնոջ հետ որևիցե պահարանի մեջ քաշվելու համար, տեղնուտեղն անչափ նմանվում էր հավի ճտի։ Իսայ Ֆոմիչը՝ մեր ջհուդիկը, ջրի երկու կաթիլի պես նման էր փետրած ճտի։ Արդեն ոչ ջահել մարդ էր, հիսուն տարեկան, կարճլիկ և սակավուժ, խորամանկ և միաժամանակ կատարյալ հիմար։ Նա հանգուգն էր, ամբարտավան և միաժամանակ ահավոր վախկոտ։ Ամբողջովին ծածկված էր կնճիռներով, ճակատին և այտերին խարան կար, որ դրոշմել էին կառափնարանի վրա։ Ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես է կարողացել դիմանալ մտրակների վաթսուն հարվածի։ Նա եկել էր սպանության մեղադրանքով։ Մոտը մի դեղատոմս էր պահում, որ բժիշկն էր տվել նրա ցեղակիցներին՝ գործածելու կառափնարանից անմիջապես հետո։ Այդ դեղատոմսով կարելի էր ստանալ այնպիսի քսուք, որից երկու շաբաթում կջնջվեին նրա խարանները։ Քսուքը բանտում օգտագործել չէր համարձակվում և սպասում էր տաժանակրության տասներկու տարվա ավարտին, որից հետո, վերաբնակեցման դուրս գալով, մտադիր է անպայման օգտվել դեղատոմսից։ «Թե չէ փշակվել չի լինի,— ինձ ասաց մի անգամ,— իշկ եշ անպայման ուժում եմ փշակվել»։ Ես ու նա լավ ընկերներ էինք։ Միշտ շատ հոյակապ տրամադրություն ուներ։ Տաժանակրության մեջ ապրելը հեշտ էր նրա համար, արհեստը ոսկերչությունն էր, քաղաքից եկած պատվերների մեջ թաղված։ Հարկավ, վաշխառու էր միաժամանակ, և տոկոսով ու գրավով ամբողջ տաժանավայրին փող էր տալիս։ Ինձնից ավելի շուտ էր եկել, լեհերից մեկը հանգամանորեն նկարագրեց ինձ նրա գալուստը։ Սա ծիծաղելի պատմություն է, որ հետո կանեմ, Իսայ Ֆոմիչի մասին դեռ քանիցս խոսելու եմ։
Մեր բանտասենյակի մնացած մասը կազմված էր չորս հնածիսականներից՝ ծերունիներ և տիրացուներ, որոնց մեջ էր նաև Ստարոդուբյան ավաններից մի ծերուկ, երկու-երեք մալոռուս, խոժոռ մարդիկ էին ու մի ջահել տաժանապարտ, նուրբ դեմքով և նուրբ քթով, քսաներեք տարեկան, որն արդեն ութը հոգի սպանել էր, դրամանենգների մի խմբակից, որոնցից մեկը մեր ամբողջ բանտասենյակի զվարճացնողն էր, և վերջապես, մի քանի մռայլադեմ, խոժոռ, գլուխները խուզված ու այլանդակված, լուռ ու քինոտ, ատելությամբ հոնքերի տակից չորսդին նայող անձնավորություններից, որոնք մտադիր էին այդպես նայել, խոժոռվել, լռել եւ ատելությանը տրվել երկար-երկար տարիներ՝ իրենց տաժանակրության ամբողջ պատժաժամկետների ընթացքում։ Այդ ամենը սոսկ ցոլաց-անցավ իմ առջևով, իմ նոր կյանքի այդ առաջին, տխրամած երեկոյան, ցոլաց ծուխ ու մրի արանքից, ուշունցի և անպատմելի ցինիզմի միջով, գարշահոտության մեջ, կալանդների զնգոցի նզովքների և անամոթ քրքիջի արանքներում։ Պառկեցի մերկ թախտաշարին, գլխիս տակ դնելով հագուստս (բարձ դեռևս չունեի), ծածկվեցի քուրքով, բայց երկար ժամանակ քնել չէի կարողանում, թեև ամբողջապես տանջահար էի և կոտրված այդ առաջին օրվա հրեշավոր ու անսպասելի բոլոր տպավորություններից։ Սակայն իմ նոր կյանքը սոսկ սկսվում էր։ Դեռես շատ բան էր սպասվում առջևում, ինչի մասին երբեք չէի մտածում, ինչ չէի էլ կանխագուշակում...
=== Առաջին տպավորություններ ===
=== Առաջին ամիսը ===
