Changes
/* Մեռյալ տուն */
Ես վերցրի նրա թղթերն ու ամբողջ օրը ջոկջկում էի։ Թղթերի երեք քառորդը փուչ, աննշան պատառիկներ էին կամ աշակերտական վարժություններ՝ ուղղումներով։ Բայց կար նաև բավական ծավալուն մի տետր, գրված մանրատառ և անավարտ, գուցեև մի կողմ դրված ու մոռացված հեղինակի իսկ կողմից։ Ալեքսանդր Պետրովիչի կրած տասնամյա տաժանակրության նկարագրությունն էր, թեև անկապակցված։ Տեղ-տեղ այդ նկարագրությունն ընդմիջվում էր մեկ ուրիշ պատմությամբ, ինչ֊որ արտառոց, զարհուրելի հիշողություններով՝ գրված անհամաչափ, ջղաձիգ, ասես ինչ֊ինչ հարկադրանքով։ Մի քանի անգամ կարդացի այդ հատվածները և համարյա թե համոզվեցի, որ դրանք գրված են խելագարության մեջ։ Սակայն տաժանավայրի հիշողությունները՝ նոթերը «Տեսարաններ Մեռյալ տնից», ինչպես ինքն էր կոչել դրանք ձեռագրում, ինչ֊որ տեղ, ամենևին էլ անհետաքրքիր չթվացին ինձ։ Բացարձակապես նոր աշխարհ, մինչ այդ անծանոթ, առանձին փաստերի արտառոցություն, առանձնահատուկ նոթեր՝ կործանված մարդկանց մասին, հափշտակեցին ինձ և որոշ բաներ կարդացի հետաքրքրությամբ։ Հարկավ, կարող եմ նաև սխալվել։ Փորձելու համար սկզբից ընտրում եմ երկու֊երեք գլուխ՝ թող հասարակությունը դատի․․․
=== I։ Մեռյալ տուն ===
Մեր բանտը բերդի եզրին էր, հենց հողապատնեշի մոտ։ Պատահած կնայեիր ցանկապատի արանքներից լույս աշխարհին՝ որևէ բան կտեսնե՞ս, և կտեսնեիր միայն երկնքի մի պատառիկ և մոլախոտով պատած բարձր հողապատնեշը, իսկ դրա վրայով օրուգիշեր գնում֊գալիս են Ժամապահները, տեղնուտեղը մտածում ես, որ կանցնեն տարիներ ու տարիներ, իսկ դու ճիշտ նույնպես կգաս նայելու ցանկապատի արանքներից և երկնքի նույն պատառիկը, նույն հողապատնեշը, նույնպիսի Ժամապահները ոչ թե բանտից վեր երկնքի, այլ մեկ ուրիշ, հեռավոր, ազատ երկնքի։ Պատկերացրեք մի մեծ բակ, երկու հարյուր քայլ երկարությամբ և հարյուր հիսուն քայլ լայնքով, շուրջանակի եզերված անհավասարակող վեցանկյուն կազմող բարձր ցցապատով, այն է՝ գերանակապ (խանձացցերից), գետնի մեջ խոր խրված կողերով միմյանց կպած, խոտորնակի ամրացված շրիշակներով, ծայրերը սրած պարսպով՝ ահա և բանտի դրսի պարիսպը։ Մի կողմում ամրակուռ դարպասն է՝ մշտապես փակ, մշտապես օրուգիշեր հսկվող։ Դա բացում էին ըստ պահանջի, աշխատանքի դուրս թողնելիս։ Այդ պարսպսից այն կողմ լուսաշատ, ազատ աշխարհն էր, ապրում էին մարդիկ, ինչպես բոլորը։ Բայց դարպասից այս կողմ այն աշխարհը պատկերացնում էին որպես անիրականալի մի հեքիաթ։ Այստեղ իրենց առանձնահատուկ աշխարհն էր, որ նման չէր ուրիշ և ոչ մի աշխարհի, իրենց առանձնահատուկ օրենքները կային, իրենց հագուստները, իրենց բարքերն ու սովորույթները, և կենդանի-կենդանի Մեռյալ տուն էր, կյանքն՝ ինչպես ուրիշ և ոչ մի տեղ, մարդիկ էլ առանձնահատուկ։ Ահա, հենց այդ առանձնահատուկ անկյունն էլ ձեռնարկում եմ նկարագրել։
Վերջապես, մի եկամուտ էլ կար, որը թեև չէր հարստացնում կալանավորներին, սակայն մշտական էր և բարեշնորհ։ Ողորմությունն էր։ Մեր հասարակության բարձր դասը պատկերացում չունի, թե «թշվառականների» համար ինչպես են հոգում վաճառականները, քաղքենիները և համարյա ամբողջ ժողովուրդը։ Ողորմությունը լինում է համարյա անընդմեջ և համարյա միշտ՝ հացով, բլիթներով, կալաչներով, շատ ավելի սակավ՝ փողով։ Առանց այդ ողորմությունների, շատ տեղերում կալանավորների, հատկապես ենթադատների համար, ովքեր ավելի խիստ պայմաններում են, քան դատապարտվածները, չափից ավելի դժվար կլիներ։ Ողորմությունը կրոնավայել հավասար էր բաժանվում կալանավորների միջև։ Եթե չէր հերիքում բոլորին, կալաչները կտրատվում էին հավասար, երբեմն վեց մասի, և յուրաքանչյուրն անպայման ստանում էր իր բաԺինը։ Հիշում եմ, ինչպես առաջին անգամ դրամական ողորմություն ստացա։ Դա եղավ բանտ գալուց ոչ շատ ուշ։ Վերադառնում էի առավոտյան աշխատանքից մենակ, պահնորդի հետ։ Դիմացիցս անցան մայր ու աղջիկ, դստրիկը տասը տարեկան կլիներ, հրեշտակի պես սիրունիկ։ Մի անդամ արդեն տեսել էի նրանց։ Մայրը զինվորի այրի էր։ Ամուսինը՝ երիտասարդ զինվոր, դատի տակ էր եղել և վախճանվել հոսպիտալում, կալանավորական հիվանդասենյակում, այն ժամանակ երբ ես էլ էի հիվանդ պառկած այնտեղ։ Կինն ու դուստրը եկել էին հրաժեշտ տալու, երկուսն էլ ահավոր լալիս էին։ Ինձ տեսնելով, աղջնակը շառագունեց, ինչ֊որ բան շշնջաց մորը, որն իսկույն կանգ առավ, պայուսակի մեջ քառորդ կոպեկ գտավ ու տվեց դստերը։ Աղջնակը վազեց իմ ետևից. «Առ, թշվառական, վերցրու կոպեկը Քրիստոսի սիրուն»,— բղավում էր նա, առաջ վազելով ինձնից և կոպեկը ձեռքս խոթելով։ Ես վերցրի նրա կոպեկանոցը, և աղջնակը մոր մոտ գնաց միանգամայն գոհ։ Այդ քառորդ կոպեկանոցը երկար ժամանակ պահում էի մոտս։
=== II։ Առաջին տպավորություններ ===
