Changes
Եվ կրկին փողոց, մեքենաներ, մարդիկ՝ մարդկանց ու մեքենաների հաճելի զգացմունքներ արթնացնող անմասնություն։ Հետո՝ նախասրահ, լայն մարմարե աստիճաններ, ծալքերի տեղում մաշված ուղեգորգեր… Ցուցանակ՝ «Պրոպագանդայի բաժին»։
Լիդան դուռը թակում ու ներս է մտնում։ Բոլորն անսահման ուրախանում են։ Կուլեշովն ասում է հերթական գռեհկությունը։ Վերոչկա Կոտովան ժպտում է՝ առանց հայացքը բարձրացնելու։ Ժժենյա Ժենյա Տյուրինը օգնում է հանել կիսավերարկուն։ Մորալեւիչը հարցնում է․
— Իմացա՞ր հինգշաբթվա մասին։ Ինքը Յուրնան գոհ է քո աշխատանքից։
Շաբլինսկին աշխատում էի «Սովետսկայա Էստոնիա» թերթում։ Լենինգրադում էր արդեն մեկ շաբաթ։ Տալլին գնացող մեքենա կար։
Տասը րոպեից մի «Վոլգա» մոտեցավ։ Ղեկին մռայլ մի մարդ էր, որին Շաբլինսկին կոչում էր Գրիշանյա։
Արագորեն անցանք Լենինգրադի հյուսիսարեւմտյան անշուքծայրամասը։ Դրանից հետո միանման գյուղեր էին, գունաթափ խոտ ու դանդաղահոս գետակներ։ Երկաթուղային անցման մոտ Գրիշանյան կանգնեցրեց ավտոմեքենան, դուրս եկավ եւ ուղղվեց դեպի թփերը։ Որպես պայմանականություններից ազատ մարդ, քայլելիս արդեն արձակում էր տաբատի կոճակները։
— Ինչո՞ւ է այսքան մռայլ, ֊ հարցնում եմ։ Շաբլինսկին պատասխանեց․Մռայլ չէ։ Քննության տակ է։ Եթե չեմ սխալվում՝ կաշառքի համար։
— Մռայլ չէ։ Քննության տակ է։ Եթե չեմ սխալվում՝ կաշառքի համար։Ի՞նքն է կաշառք տվել։
— Ի՞նքն է կաշառք տվել։Գրիշային մի սրբացրու։ Գրիշան չի տվել, վերցրել է։ Ըստ որում՝ անսահման քանակությամբ։ Ու հիմա էլ քննության տակ է։ Արդեն քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն են վերցրել։
— Գրիշային մի սրբացրու։ Գրիշան չի տվելԻնչպե՞ս է, վերցրել է։ Ըստ որում՝ անսահման քանակությամբ։ Ու հիմա էլ քննության տակ է։ Արդեն քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն են վերցրել։որ դուրս է եկել։ — Որտեղի՞ց։
— Լենինգրադից։
Շարունակեցինք ճանապարհը։
Նարվան անցնելուց հետո բնապատկերը փոխվեց։ Բնությունն արդեն պակաս անկանոն էր։ Տները՝ ավելի կոկիկ ու խիսւո։խիսա։
Շաբլինսկին ննջում էր։ Իսկ ես անդադար մտածում էի՝ ինչո՞ւ։ Ո՞ւր եւ ինչո՞ւ եմ գնում։ Ի՞նչ է ինձ սպասում։ Ի՜նչ հիմար ձեւով է անցնում կյանքս…
Նստատեղի տակ դատարկ շիշը ինչ֊որ մետաղի դիպավ։ Մեքենան կանգ առավ։ Շաբլինսկին արթնացավ։
— Ահա եւ տանն ենք,— ասաց։ Դուրս եկա մեքենայից։ Թաց փողոցն արտացոլում էր նեոնե տառերը։ Մթության մեջ գծագրվում էին շենքերի հարթ դիմա– պատերը։ դիմապատերը։ Բնապատկերը հիշեցնում էր Անդերսենի գրքերի նկարազարդումները։
Շաբլինսկին ձեռքը մեկնեց ինձ․
— Զանգիր։
Ես չհասկացա։ Հետո նա ասաց․
— Նելկան անհանգստանում է։
Այստեղ արդեն ես իսկապես անհանգստացա։ Նույնիսկ շփոթված հարցրի․
— Ի՞նչ Նելկա։ — Կինս, ֊ — ասաց Շաբլինսկին, ֊ — մոռացե՞լ ես։ Հարսանիքին ա– ռաջին առաջին հարբողը դու էիր…
Շաբլինսկին արդեն վաղուց աշխատում էր կուսակցական թերթում։ Ֆունկցիոների կարգավիճակից չէր նեղվում։ Նույնիսկ ինչ֊որ հմայք էր կարողացել պահպանել։
Առհասարակ նկատել եմ, որ մարդկային հմայքը խիստ դժվար է կորցնել։ Շատ ավելի դժվար, քան բանականությունը, սկզբուքները կամ համոզմունքները։ Երբեմն կուսակցական աշխատանքի տասնամյակներն էլ չեն օգնում։ Պատիվը, ասենք, իսպառ վերանում է, իսկ հմայքը մնում է։ Մորդովիայում կար նույնիսկ հմայքը պահպանած մի բանտապետ…
Կարճ ասած՝ Շաբլինսկին նորմալ մարդ էր։ Եթե անգամ ստորություն էր անում՝ առանց ավելորդ ջանադրության։ Մենքգրեթե ընկերներ էինք։ Իսկ հիմա․
Տալլինում առաջ էլ եղել էի։ Դրանք, սակայն, ծառայողական գործուղումներ էին։ Այն է՝ համապատասխան փաստաթղթերով, փողով ու հյուրանոցով։ Իսկ գլխավորը՝ գռեհիկ, բայց խելամիտ նպատակի զգացողությամբ։
Շաբլինսկին մտածեց ու ասաց․
— Լսիր, Գնա Բաշի Բուշի մոտ։ Ասա, որ ես եմ ուղարկել։ Բուշը լավ կընդունի քեզ։ — Ո՞վ է Բուշը։
— Բուշը ֆանտաստիկ երեւույթ է։ Ինքդ կտեսնես։ Կարծում եմ, կհավանես նրան։ Հեռախոսը՝ չորս, զրո֊զրո, տասնմեկ։
Այդ պահին դանդաղորեն իջավ լուսամատի ապակին, ու Գրիշանյան ասաց․
— Գուցե փողի կարի՞ք ունես։ — Շնորհակալ են։ Փող ունեմ։
Առաջին անգամ նայեցի Գրիշանյայի դեմքին։ Նա նման էր ջրասուզակ շան՝ նույնպիսի մենության ու անհաղորդության արտահայտությամբ։
Ուզեցի նրան հաճելի ինչ֊որ բան ասել։ Ինձ ապշեցրել էր նրա վեհանձնությունը։ Պարտքով փող առաջարկել ձերբակալությունից առաջ, ի՞նչը կարող է ավելի ասպետաբար արտահայտել ճակատագրին չհնազանդվելը…
Լրագրության մեջ յուրաքանչյուրին թույլատրվում է միայն մեկ բան։ Միայն մեկ տեղում է թույլատրվում խախտել սոցիալիստական բարոյականության սկզբունքները։ Այսինքն՝ մեկին թույլատրվում է խմել։ Մյուսին՝ խուլիգանություն անել։ Երրորդին՝ քաղաքական անեկդոտներ պատմել։ Չորրորդին՝ հրեա լինել։ Հինգերորդին՝ անկուսակցական։ Վեցերորդին՝ անբարո կյանքով ապրել։ Եվ այլն։ Յուրաքանչյուրին, սակայն, կրկնում եմ, թույլատրվում է միայն մեկ բան։ Չի կարելի միաժամանակ հրեա լինել ու հարբեցող։ Խուլիգան եւ անկուսակցական…
Եվ ինձ վռնդեցին։ Կանչեցին կուսկոմիտեի նիստին ու ասացին․
— Բավական է։ Մի մոռացեք, որ լրագրությունը գաղափարա– խոսական գաղափարախոսական ճակատի առաջավոր գիծն է։ Դարծեք Դարձեք իսկական բանվորական թղթակից։ Ձեր թղթակցություններում արտացոլեք ճշմարիտ կյանքը…
Այստեղ չդիմացա։
— Ճշմարիտ կյանքի համար,— ասում եմ,— դուք ինձ առանց դատաստանի կգնդակահարեք։ Նիստի մասնակիցները վրդովված իրար նայեցին։ Ինձ ա– զատեցին ազատեցին «սեփական դիմումի համաձայն»։
Դրանից հետո չէի աշխատում։ Խմբագրում էի ինչ֊որ գեներալի հուշերը։ Խալտուրա էի անում ռադիոյում։ Գրեցի «Կոմունիստները նվաճեցին տունդրան» բրոշյուրը։ Անգամ այստեղ, սակայն, կոպիտ քաղաքական սխալ թույլ տվի։ Բրոշյուրում խոսքը Մոնչեգորսկի շինարարության մասին էր։ Իրադարձությունները ծավալվում էրն 30֊ական թվականներին։ Պատասխանատու աշխատողների մեջ կային բազմաթիվ հրեաներ։ Հիշում եմ ինչ֊որ Շիմկուսի, Ֆելդմանի, Ռապոպորտի… Քաղկոմում կարդացին ու ասացին․
— Այս ի՞նչ սիոնիստական թերթիկ է։ Այս ի՞նչ առասպելական հրեաներ են տունդրայում։ Անմիջապես ոչնչացնել ամբողջ տպաքանակը…
Հոնորարը, սակայն, հասցրել էի ստանալ։ Գրել եմ նաեւ ներքին զրախոսություններ ամսագրերի համար։ Անանուն կերպով համագործակցում էի հեռուստատեսությունում։ Կարճ ասած՝ վերածվել էի ազատ արվեստագետի։ Ի վերջո, հայտնվեցի Տալլինում…
Հուշանվերների խանութի մոտ հեռախոսի խցիկ տեսա։ Վերհիշեցի թվեՐԸ՝ չոՐս– ԳՐո֊ԳՐՈ․ տասնմեկ։թվերը՝ չորս֊զրո֊զրո֊տասնմեկ։
Զանգում եմ։ Պատասխանում է կանացի ձայն․
— Լսում եմ, սիրելիս։ ֊ սիրելիս։— Նրա խոսքում ստացվեց «սիղելիս»։ ֊
Լսում եմ։
Հեռախոսի մոտ խնդրեցի կանչել էրիկ Էրիկ Բուշին։ Ի պատասխան հնչեց․ — Տանը չէ։ Ես աղդեն անհանգստանում եմ։ Խոստացել էղ չուշանալ։ Այնպես ող, եկեք։ Կզղուցենք, մինչեւ գա։
Կինը տանելի կերպով կարողացավ թելադրել հասցեն։ Բացատրեց, ինչպես տեղ հասնել։
Պստլիկ էստոնական տրամվայը ճոճվում էր շրջադարձերին։ Քսան րոպե անց Կադրիորգում էի։ Հեշտությամբ գտա կիսաքանդ գերանաշար տնակը։
Դուռը բացեց հիսունին մոտ մի կին՝ նիհար, բաց֊կապտա– վուն բաց֊կապտավուն մազերով։ Նրա ալ գիշերազգեստի ժանյակները հասնում էին ոսկեգույն արաբական կոշիկներին։ Դիմափոշու խիտ շերտը ծածկում էր դեմքը։ Այտերը վառվում էին քիմիական կարմրությամբ։ Նա նման էր հետամնաց գավառական օպերետի հերոսուհու։— Էդիկը տանն է, ֊ ասաց, ֊ նեղս անցեք։
Փոս ընկած բազմոցից բարձրացավ երեսնամյա մի տղամարդ։ Նա ամերիկյան կինոհերոսի արեւահար ու առնական դեմք ուներ։ Բարձրորակ արտասահմանյան բաճկոնի դարձօձիքը զարդարված էր մեխակով։ Կիսակոշիկները փայլում էին։ Կիսաքանդ բնակարանում Էրիկ Բուշը կարծես տիեզերական եկվոր լիներ։
Բարեւեցինք միմյանց։ Կցկտուր բացատրեցի, թե ինչու եմ եկել։
Բուշը ժպտաց եւ անսպասելիորեն խոսեց կոկ ու երգեցիկ ո– տանավորներով․ոտանավորներով․
— Ներս եկ, հյուր կեսգիշերային։ Խորդանոցը քեզ է սպասում։ Սրճեփը կրակին է։ Պահարանում է պանիրը հոլանդական։ Ինձ եղբայր կլինես։ Իսկ Գալինային՝ ընկեր։ Սիրի՛ր նրան մոր պես։ Սիրի՛ր նրան որդու պես։ Շուրջը խոզանոց է…
— Քադցղ Քաղցղ կաղկանդակ ունենք, ֊ — խառնվեց Գալինան։ Բաշը նրան ընդհատեց մեղմ, բայց վեհ շարժումով․ — Շուրջը խոզանոց է, դրանից վատն էլ, սակայն, կա։ Պատուհանից փչում է, ա ու կեղտոտ է մեր արտաքնոցը… Փոխարենն այստեղ չկա, եւ փաստ է դա, իշխանություն խորհրդային։ Ազատությանն է իմ կարգախոսը, իմ ֆետիշն ու կուռքը իմ։
Այնպես էի ինձ պահում, թե այդպես էլ պետք է լինի։ Իսկ ի՞նչ անեի։ Թողնեի֊գնայի՞ գիշերվա մեկին։ «Շտապ օգնությո՞ւն» դիմեի։
Կենտրոնացա ու արտասանեցի․
— Պատիվ է մեծ հյուրընկալվելը ձեզ։ Եվ ի սրտե երախտապարտ եմ ես։ Մանավանդ որ մյուսները վաղուց, թքում են վրաս անթաքույց…
Բաժանվեցինք գիշերվա երկուսին։
Այսպիսի մարդը պիտի որ տեղ չունենար խորհրդային լրագրության մեջ։ Բուշը, այդուհանդերձ, ընտրել էր հենց այդ զբաղմունքը։ Նրա վճռական նոնկոնֆորմիզմը ուղեկցվում էր բացարձակ անսկզբունքայնությամբ։ Նրա թղթակցություններից մեկն սկսվում էր այսպես․
Սկզբում Բուշն աշխատում էր շրջանային թեթում։ Սակայն շուտով գավառական կյանքը ձանձրացրեց նրան։ Հյուսիսային փոքր քաղաքի համար նա չափազանց մեծ անհատականության էր։
Երկու տարի առաջ Բաշը Բուշը տեղափոխվել էր Տալլին։ Բնակություն էր հաստատել մի տարեց կնոջ մոտ։
Բուշն ուներ այն, ինչը ճակատագրականորեն էր ազդում ծերացող կանանց վրա։ Այն է աղքատություն, գեղեցկություն, սարկաստիկ հումոր, իսկ ամենակարեւորը՝ բնավորության իս– 113 պառ իսպառ բացակայություն։
Չորս տարվա ընթացքում Բուշը գայթակղել էր չորս ծերացող կնոջ։ Գալինա Արկադիեւնան հինգերորդն էր ու ամենասիրելին։ Մնացած չորսը շարունակում էին Բուշին վերաբերվել երախտագիտությամբ ու հիացմունքով։
Չար լեզուները Բուշին ալֆոնս էին անվանում։ Այդպես չէր; չէր։ Սիրելով ծերացող կանանց, նա ղեկավարվում էր այլասիրական բնույթի դրդապատճառներով։ Բաշը Բուշը բարեհոգաբար նրանց թույլ էր տալիս իր վրա հեղել ուշացած դառը զգացմունքների ջրվեժները։
Աստիճանաբար Բուշի մասին լեգենդներ հյուսվեցին։ Նա անընդհատ պատմությունների մեջ էր ընկնում։
Մի անգամ ուշ գիշերով Բուշն անցնելիս է լինում Կադրիոր– գով։ Կադրիորգով։ Մոտենում են երեք հոգի։ Մեկը մռայլորեն ասում է․ — Ծխելիք տուր։
Ինչպե՞ս է նման իրավիճակում վարվում նորմալ մարդը։ Համեմատաբար խելամիտ վարքագծի երեք տարբերակ կա։
Բուշն ընտրում է ամենակործանիչ, ամենաանսովոր տարբերակը։ Ի պատասխան այդ կոպիտ պահանջի, Բուշն ընդգծված բարեկրթությամբ ասում է․
— Ինչ ասել է՝ տուր։ Իրար հետ ե՞րբ ենք բրուդերշաֆտ խմել։ Ավելի լավ կաներ հանգերով խոսեր։ Նրան կարող էին վտանգավոր գժի տեղ դնել։ Իսկ այսպես՝ մի լավ ծեծում են։ Խուլիգաններին, հավանաբար, հունից հանել էր «բրուդերշաֆտ» խորհրդավոր բառը։
Գիտակցությունը կորցնելով, Բուշը շշնջացել էր․
— Ցնծացե՛ք, տականքներ։ Մարմնական գռեհիկ ցնծություն եմ նշմարում ձեր դեմքերին…
Մի շաբաթ պառկեց հիվանդանոցում։ Կողոսկրների կոտրվածքով ու դուրս ընկած մատով։ ճակատին հայտնվել էր ռոմանտիկ սպի…
Բուշն աշխատում էր «Աովետսկայա էստոնիա» «Սովետսկայա Էստոնիա» թերթում։ Տարիուկես արտահաստիքային թղթակից էր։ Խոսում էին նրան մշտական հաստիք տալու մասին։ Գլխավոր խմբագիրը ժպի–ժպիտով նրա կողմն էր նայում։ Աշխատակիցները նրան լավ էին վերաբերվում։ Հատկապես՝ ծերացող կանայք։ Տեսնելով Բուշին, նրանք իրար ականջի շշնջում ու շիկնում էին։
— Կգտնեմ,— վստահեցնում է Բուշը,— այդպիսի մարդիկ լինում են։ Մի անգամ, հիշում եմ, Խաբարովսկում զրուցում էի շվեյցարական թագավորական նավատորմի մի նավաստու հետ։ Մեր մարդն էր, անդադար Լենինից Էր մեջբերում։ Խմբագիրը բարձրացնում է հոնքերը, մտածում ու հանդիմա– նող հանդիմանող տոնով արտաբերում․ — Շվեյցարհայում, ընկեր Բուշ, ծով չկա, թագավոր չկա, ուստի չկա նաեւ թագավորական նավատորմ։ Դուք, հավանաբար, շփոթում եք։ — Ինչպես թե՞ ծով չկա, ֊ — զարմանում է Բուշը։ ֊ Բուշը։— Իսկ ի՞նչ կա, ձեր կարծիքով։ — Ցամաք, ֊ — պատասխանում է խնբագիրը։ — Ցամաք, հա՞, ֊ — չի հանձնվում Բուշը; ֊ Բուշը։— Հետաքրքիր է։ Շատ հետաքրքիր է։ Կարո՞ղ է լճեր էլ չկան՝ հանրահայտ շվեյցարական լճերը։ — Լճեր կան, ֊ — տխրությամբ համաձայնում է խմբագիրը, ֊ — շվեյցարական թագավորական նավատորմ, այդուհանդերձ, չկա… Սկսեք աշխատել, ֊ — ավարտում է խմբագիրը, ֊ — բայց, խնդրում եմ, ավելի լուրջ եղեք։ Մենք, ինչպես հայտնի է, մտածում ենք ձեզ հաստիքային աշխատանք տրամադրելու մասին։ Այս հանձնարարությունից շատ բան է կախված։ Հաջողություն եմ մաղթում…
Տալլինի նավահանգիստը քաղաքի կենտրոնից հեռու չէ՝ քսան րոպե մեքենայով։
Բուշը գնում է տաքսիով։ Մտնում է նավահանգստի բազմատիրաժ թերթի խմբագրություն։ Իսկ այնտեղ լուսանկարիչ Լյովա Բարանովի քառասնամյակն են նշելիս լինում։ Բուշին մեկնում են լիկյորով լի բաժակը։ Հաճույքով ցմրուր խմում է ու ասում․
— Ինձ չի կարելի։ Աշխատանքի մեջ եմ։ Մի քիչ էլ խմում է ու զանգում դիսպետչերին։ Դիսպետչերն առաջարկում է մոտենալ արեւմտագերմանական «էդելվեյս» «Էդելվեյս» առեւտրական նավին։
Բուշը մի բաժակ էլ խմելուց հետո ուղղվում է դեպի չորրորդ նավամատույցը։
Կապիտանը Բուշին դիմավորում է նավասանդուղքի վրա։ Տիպիկ ծովագայլ՝ ձիգ, թխամաշկ, արծվաքիթ կիսադեմով։ Ա– նունը՝ Անունը՝ Պաուլ Ռուդի։
Դիսպետչերը նախազգուշացրել էր նրան խորհրդային լրագրողի այցի մասին։ Բուշին հրավիրում է իր նավախցիկը։
Սկսում են զրուցել։ Կապիտանը բավական ընկալելի ռուսերեն է խոսում։ Կոնյակներից գերադասում է ֆրանսիականը։
Հասկանալով, որ հարբելու է, Բուշը հասցնում է հարցնել․
— Ե՞րբ ես մեկնում։ — Վաղը տասնմեկն անց կեսին։
Գործից այլեւս կարելի էր չխոսել։ Մեկնելու նախօրեին կապիտանն ինչ ուզես կարող էր ասած լինել։ Ստուգո՞ղն ով է։ Զրույցը պարզ է լինում ու անկեղծ։
— Կանանց սիրո՞ւմ ես,— հարցնում է կապիտանը։ — Սիրում եմ,— պատասխանում է Բուշը,— իսկ դո՞ւ։ — Էն էլ ոնց։ Իմ Լուիզան, սակայն, չի էլ կասկածում։ Սիրում եմ կանանց, խմիչք ու փող։ Փող սիրո՞ւմ ես։ — Մոռացել եմ դրա տեսքը։ Գույնզգույն թղթերի հե՞տ ես։ — Կամ մետաղե կլորակների։ — Ֆուտբոլից ավելի եմ սիրում։ Նույնիսկ կանանցից ավելի։ Բայց զուտ պլատոնական սիրով… Բուշը խմում է, կապիտանն էլ ետ չի մնում։ Նավախցում թեւածում է ամերիկյան ծխախոտի բուրմունքը։ Անտեսանելի ռադիոկետից լսվում է հավայական երաժշտություն։ Զրույցն ա– վելի ավելի ու ավելի է անկեղծանում։ — Եթե իմանայիր, ֊ — ասում է լրագրողը, ֊ — թե ոնց եմ զզվել։ Այս նզովյալ երկրից փախչել է պետք։ — Հասկանում եմ, ֊ — համաձայնում է կապիտանը։ — Դու չես կարող դա հասկանալ։ Քեզ համար, Պաուլ, ազատությունն օդի պես է։ Դու այն չես նկատում։ Դու պարզապես շնչում ես։ Ինձ կարող է հասկանալ միայն ծովից ափն ընկած ձուկը։ — Հասկանում եմ, ֊ — ասում է կապիտանը, ֊ — ելք կա։ Չէ՞ որ գերմանացի ես։ Կարող ես արտագաղթել ազատ Գերմանիա։ — Տեսականորեն դա հնարավոր է։ Գործնականում՝ բացառվում է։ Հայրս, այո, ռուսացած կուրլյանդական գերմանացի է։ Մայրս Լեհաստանից է։ Երկուսն էլ կուսակցության մեջ են 36 թվականից։ Երկուսն էլ առաջքաշվածներ են, ռեժիմի ծառաներ։ Նրանք համապատասխան թղթերը չեն ստորագրի։ — Ես հասկանում եմ, ֊ — պնդում է կապիտանը, ֊ — ուրիշ ելք կա։ Գնա առեւտրական նավատորմ, դարձիր նավաստի։ Այնքան դիմիր, մինչեւ վիզա տան։ Եվ, հայտնվելով արեւմտյան նավա– հանգստում՝ նավահանգստում՝ փախիր։ Ապաստան խնդրիր։ — Դա էլ ֆիկցիա է։ Ես վատ համբավ ունեմ։ Ինձ վիզա չեն տա։ Ես արդեն փորձել եմ… Ավաղ, դատապարտված եմ դանդաղ մահվան։ — Հասկանում եմ… Կարելի է թաքնվել «Էդելվեյսի» վրա։ Բայց դա վտանգավոր Է։ Եթե բռնեն, կդատեն որպես դավաճանի… Կապիտանը շատ առողջ է դատում։ Չափազանց առողջ։ Արտասահմանցու համար, առհասարակ, բացառիկ իրազեկ է լինում։ Սթափ մարդու մեջ դա կասկած կառաջացներ։ Բայց Բուշն արդեն լրիվ հարբել է։ Բուշը հռետորաբանում է․
Կեսգիշերին մոտ Բուշը իջնում է նավասանդուղքով։ Նա հաճախ դանդաղեցնում է քայլերը, բռունցքը վեր է պարզում՝ «ռոտ ֆրո՛նտ»։ Կամ ցուցամատն ու միջնամատն է բացում՝ «վի՚քթը– րի»։ «վի՛քթըրի»։ Հաղթանա՛կ…
Կապիտանը հասկացող հայացքով ուղեկցում է նրան։
Սկսվում է այսպես․
«Կապիտան Պաուլ Ռուդիին գտա մեքենայական բաժանմունքում։ «Ւդելվեյս» «Էդելվեյս» առեւտրական նավը պատրաստվում է մեկնելու։ Մաշված մեխանիզմները հավելյալ ստուգում են պահանջում։ — Բոսսին հետաքրքրում է միայն եկամուտը, ֊ — բողոքում է կապիտանը։ ֊ կապիտանը։— Քսան անգամ առաջարկել եմ փոխել գլանները։ Իսկ եթե բաց ծովում պայթե՞ն։ Ինքը, պարզ է, զբոսանավով է ճամփորդում։ Իսկ մենք տանջվում ենք, ինչպես սատանաները դժոխքում…»։
Վերջացնում է այսպես․
«Կապիտանը լաթով սրբեց կոշտուկածածկ ձեռքերը։ Մո– րուքը Մորուքը փայլում էր մազութից։ Կավե ծխամորճն էլ ավելի էր ծան–ծանրւսցնամ քառակուսի ծնոտը։ Աչքով արեց ինձ ու ասաց․
Հոդվածը տպագրվում է։ Հաջորդ օրը Բուշին կանչում են խմբագրի մոտ։ Առանձնասենյակում նստած է լինում հիսունին մոտ մի անծանոթ տղամարդ։ Դեմքին՝ լիակատար անտարբերություն եւ, միաժամանակ, ծայր աստիճան զգոնություն։
Տղամարդը նայում է Բուշին ու հազիվ լսելի ասում․
— Պատմեք։
Բուշը գրգռված հարցնում է․
— Ի՞նչ պատմեմ։ Ո՞ւմ պատմեմ։ Ընդհանրապես, կներեք, ո՞ւմ հետ պատիվ ունեմ։
Պատասխանը ընդհատ գծի պես կարճ է լինում․
Կոչումն ասելով, գնդապետը լռում է ասես սպառելով ուժերը։
Ինչ֊որ բան ստիպում է Բուշին հնազանդվել։ Եվ նա սկսում է վերապատմել կապիտան Ոուդիի Ռուդիի մասին հոդվածը։
Գնդապետն անուշադրությամբ է լսում։ Ավելի ճիշտ՝ ննջելով։ Ինչպես ծույլ ուսանողին հարց տված դասախոսը։ Հարց, որի պատասխանն իրեն վաղուց հայտնի է։
Բուշը խոսում է՝ մնալով հոդվածում շարադրված փաստերի հունի մեջ։ Ավարտում է պաթոսով․
Գնդապետը դիմում է խմբագրին։
— Մենք պետք է առանձին խոսենք։
Խմբագիրն անհարմար է զգում, որ իրեն վռնդում են սեփական կաբինետից։ Քթի տակ ասում է․
— Այո, ինքս էլ պատրաստվում էի համարի նկարները նայել։ Ու դուրս է գալիս։ Գնդապետը դառնում է Բաշին․Բուշին․ — Ի՞նչ կասեք։ — Ցնցված եմ։ Խոսք չունեմ։ — Ինչպես ասում են՝ չստացվեց։ Բուշը, սակայն, պնդում է նախկին տարբերակի վրա․ — Ես նկարագրեցի այն, ինչ եղել է։ Կապիտան Ռուդիի անցյալի մասին պատկերացում անգամ չունեի։ Նրան ընկալել եմ որպես առաջադեմ մտածողության տեր արտասահմանցու։ — Լավ,— ասում է գնդապետը,— ենթադրենք։ Ամեն դեպքում, ձեզ համար տհաճ դեպք է։ Բիծ է ձեր լրագրողական կարիերայում։ Ես կասեի անգամ՝ գաղափարական վրիպակ։ Զգոնության թուլացում։ Մի բան պետք է անել… — Ի՞նչ։ — Այսպիսի գաղափար կա։ Ուզո՞ւմ եք մեզ օգնել։ Մենք էլ, համապատասխանաբար, կերաշխավորենք, որ ձեզ հաստիք տան։ — ՊԱԿ֊ո՞ւմ,— հարցնում է Բուշը։ — Ինչո՞ւ ՊԱԿ֊ում։ «Սովետսկայա Էստոնիա» թերթում։ Չէ՞ որ դուք վաղուց եք երազում հաստիքային աշխատանքի մասին։ Մենք ի զորու ենք արագացնել այդ որոշումը։ Ժամկետները մենք ենք որոշում։ Բուշը ձգվում է։ Գնդապետ Սորոկինը շարունակում է․ — Դուք կարող եք տալ մեզ հետաքրքրող ցուցմունքները։ — Այսի՞նքն։
Գնդապետի աչքերի փայլը դառնում է սրիչի պես սառը եւ սուր։ Նա կարմրում ու ուղղվում է տեղում․
Բուշը մեղավոր պատասխանում է․
— Առավոտյան կգայի, պարզապես փողս չհերիքեց։
Ի վերջո, Մարիաննան ընբոստանում է։ Մեկնում է հանգստանալու վերադաս գերատեսչության մի տարեց աշխատակցի հետ։ Վերջինիս կողքին ինքը երիտասարդ ու թեթեւամիտ էր երեւում։ Բուշին բնակարանում միայնակ թողնել, բնականաբար, չի ուզում։
Նրա հետ Բուշը ծանոթացել էր ռոմանտիկ հանգամանքներում՝ լճակի ափին։ Կադրիորգի հենց կենտրոնում մի փոքր, գողտրիկ լճակ կա։ Շուրջը՝ լորենիներով երիզված լայն ծառուղիներ։ Ձեռնասուն սսյառերն անվախ մոտենում են զբոսնողներին։
Լճակում լողում են սեւ կարապներ։ Ինչպես են այստեղ հայտնվել՝ հայտնի չէ։ Բոլորին հայտնի է, փոխարենը, որ էստո– նացիք էստոնացիք սիրում են կենդանիներին։ Ինչ֊որ մեկը կարապների համար փայտե տնակ է կառուցել։ Կադրիորգի այցելուները հացի կտորներով կերակրում են կարապներին…
Մայիսյան մի երեկո Բուշը նստած է լինում լճափի խոտին։ Սիգարետները վերջացել են։ Երկրորդ օրն է փող չունի։ Գիշերն անցկացրել է «Սոյուզպեչատ»–ի լքված կրպակում։ Իր բախտից հատակը ծածկված է եղել հին թերթերով։
«…Ուտելիք… Ծխելիք… Մնալու տեղ… Մարիաննան առողջարանում է… Աշխատանք չկա… Ծնողներին դիմելն ամոթ է, իսկ գլխավորը՝ անիմաստ»…
Ե՞րբ եւ որտե՞ղ է կերել վերջին անգամ։ Հիշում է ինքնասպասարկումով խորտկարանի երկու կտոր հացը։ Հետո՝ թթու խնձորներ ուրիշի ցանկապատի տակ։ ճանապարհին Ճանապարհին գտած վանիլային թխվածքաբլիթը։ «Սոյուզպեչատ»–ի կրպակում հայտնաբերված կանաչ լոլիկը…
Կարապները ջրի վրայով սահում էին ինչպես երկու հսկայական ծաղկեփունջ։ Սնունդը ստանում էին առանց տեսանելի ջանքերի։ Կեռ վզիկները պսակող փոքրիկ գլխիկները անընդհատ թեքվում էին դեպի ջուրը…
«…Կարապ… Թռչուն… Ուտելիք…»։
Կինը բարեկազմ է լինում ու չքնաղ։ Նրա գլխավերեւում թեւածում են թիթեռնիկները։ Երկնագույն օդեղեն զգեստը քսվում է խոտին։ Ձեռքին գիրք է։ Աղոթարանի պես կրծքին սեղմած։
Սրատես Բաշը Բուշը հեշտությամբ կարդում է վերնագիրը՝ Ախմա– տովա։ Ախմատովա։ Բանաստեղծություններ։
Դուրս է թքում բերանի խոտն ու հզոր, խուլ բարիտոնով արտասանում․
<poem>
Կինը դանդաղեցնում է քայլերը։ Ձեռքերը սեղմում է քունքերին։ Գիրքը, բացվելով, ընկնում է։ Բուշը շարունակում է․
<poem>
Իսկ հետո՝ անտանելի շռայլ մի լույս,
Ասես քաղցր ու տաք գինի…
Մոխրացած է արդեն գիտակցությունս
Շիկացած քամուց արբունքի…
</poem>
Շուտով, սակայն, այնտեղ ուր կեչիները Խշշում են խուլ հենված պատուհանիս, Ալ պսակներ են հյուսելու վարդերը, Անտես շշուկներ Են են հնչելու ունկիս…</poem>
(Նա ասում է «վաղդեղը»)։ Բուշը ելնում է տեղից։
— Դուք սիրո՞ւմ եք Ախմատովային։ — Ես նրա բոլոր բանաստեղծություններն անգիր գիտեմ, ֊պատասխանում — պատասխանում է կինը։ — Ինչպիսի զուգադիպություն։ Ես նույնպես… Իսկ ծաղիկնե՞ր։ Դուք ծաղիկներ սիրո՞ւմ եք։ — Դա իմ թուլությունն է… Իսկ թղչուններ։ Ի՞նչ կասեք թղչուն– ների թղչունների մասին։
Բուշը նայում է կարապների կողմը, մի պահ լռում է ու ասում․
<poem>
Բուշի ու Գալինայի հետ ապրեցի երեք շաբաթ։ Տարօրինակ, խելագարությամբ լի օրեր էին։
Օրը բացվում էր մեղմ, հուզիչ երգեցողությանբ։ Գալինան տղայական տենորով երգում էր․
<poem>
Հոգնել ու դադղել եմ ես
Գիշեղ, թե ցեղեկ մտքիս դու ես…
</poem>
Նրա սիրեցյալն արձագանքում էր ցածր, խռպոտ բարիտոնով․
<poem>
Հյուսիսային Դվինայում թե խեղդվեմ, Կամ ուրիշ տեղ գտնեմ վախճան, Երկիրը ինձ չի սգալու, գիտեմ, Ընկերներս են լալու անդավաճան…</poem>
Պատահում էր, որ առավոտյան պարում էին խոհանուցում։ Պարելիս յուրաքանչյուրը մի մեղեդի էր երգում։ Թեյի սեղանին Գալինան հայտարարում էր․
— Այսօղ ինձ անվանեք Վեղոչկա։ Իսկ վաղվանից՝ Հազաղան Բլբուլ…
Ցերեկները հաճախ էր խոսում հեռախոսով։ Պատահական համարներ էր հավաքում։ Երբ պատասխանում էին, քնքշորեն ասում էր․
Հավելումն՝ Գալինան ժամերով վարժեցնում էր թափանցիկ, սրընթաց սուսերակիր ձկնիկին։ Շշնջում էր ակվարիումի վրա խոնարհված․ — Չաղություն մի աղա, Ջիմ։ Մայղիկին ձեղքող աղա…
Եվ վերջապես, Գալինան գուշակ էր։ Ինձ, օրինակ, ինչ֊որ գունավոր հուլունքների երկար նայելուց հետո, ասաց․
— Կյանքդ ավաղտելու ես Բղազիլիայում կամ նման մի տեղում։
(Այն ժամանակ՝ յոթանասունհինգ թվականին, ծիծաղեցի։ Այսօր գրեթե համոզված եմ, որ այդպես էլ լինելու է։)
Բուշը ամբողջ օրը ետուառաջ էր անում կանաչ խալաթով, որ Գալինան կարել էր վարագույրից։ Նա պատրաստում էր Նո– բելյան Նոբելյան մրցանակի շնորհման արարողությանն իր արտասանելիք շնորհակալական ճառը։ ճառը Ճառը սկսվում էր այսպես․
«Տիկնայք եւ պարոնայք։ Շնորհակալ եմ պատվի համար։ Ինչպես ասում են՝ լավ է ուշ, քան երբեք…»։
Ասացի Բաշին։ Կարծում էի, թե կհրաժարվի։ Բաշը, սակայն, համաձայնեց եւ անգամ պայծառացավ։
— Հանճարեղ է,— ասաց,— սա հենց այն է, ինչը մեզ համար պարտադիր է։ Վաղուց էր պետք ապրել ժողովրդական զանգվածների կյանքով։ Սնվել, այսպես ասած, ակունքներից։ Մոտենանք բնությանը, ծերուկ։ Մոտենանք պարզ, մարդկային ուրախություններին։ Մոտենանք բնական ամբողջական անձնավորություններին։ Կորչի՛ մետաֆիզիկան եւ ամենայն տրանսցենդենտալությունը։ Կեցցեն մուրճն ու զնդանը։ Գալինան Երկչոտ երկչոտ առարկեց․ — Լ֊ղինկաԷ֊ղինկա, դու թույլ ես։
Բուշը աչքերը ոլորեց կնոջ վրա, եւ վերջինս լռեց…
Կաթսայանոցը մի մռայլ ցածր շինություն էր հսկայական խողովակի ստորոտին։ Մուտքի մոտ ածուխի մեծ կույտ էր։ Կողքին՝ բահեր ու երկու դատարկ սայլակ։
Ներսում համաչափ ոռնում էին երեք կաթսա։ Մեկի մոտ մի երիտասարդ էր կանգնած։ Ձեռքին ծանր կրակխառնիչ։ Հրակալներից վեր վարդագույն բոց էր խփում։ Երիտասարդըկնճռոտում ու շրջում էր դեմքը։
Մետաղե դռնով փոքրիկ տաղավարում կաթսաների ոռնոցն ավելի խուլ էր։ Քրքրված սեղանին ինչ֊որ գրաֆիկներ ու ամփոփագրեր էին։ Պատից կախված էր էժանագին բարձրախոս։ Նեղ թախտի վրա պառկած էր զինվորական հագուստով մեկը՝ դեմքը լրագրով ծածկած։ Մյուսը՝ ժոկեյի գլխարկով, սեղանի մոտ նստած աշխատում էր։ Տեսնելով մեզ, բարձրացրեց գլուխը։
— Նորեկնե՞ր եք։
Հետո ելավ ու մեկնեց ձեռքը․
— Տուրիկով, գլխավոր դիսպետչեր։ Նստեք։
Նկատեցի, որ նախկին զինվորն արթնացել է։ Խշշոցով մի կողմ դրեց թերթը։
— Խուդ, ֊ — ներկայացավ։ — Մարդիկ են պետք, ֊ — ասաց դիսպետչերը։ ֊ դիսպետչերը։— Աշխատանքը բարդ չէ։ Գնանք բացատրեմ։
Իջանք երերուն աստիճաններով։ Խուդը գալիս էր մեր ետեւից։ Օլեգը մեզ ձեռքով արեց՝ որպես վաղեմի ծանոթների։
Կանգնեցինք ձախ կաթսայի մոտ։ Այնքան մոտիկ, որ դեմքով զգում էի հուրը։
— Սարքը, ֊ — ասաց Ցուրիկովը, ֊ — չափազանց պարզ է։ Հնոց, հրակալներ, օդամղիչ… Ելքի ջերմաստիճանը պետք է լինի յոթանասուն աստիճան, ետ գալիս՝ քառասունհինգ։ Հերթափոխի սկզբում ապահովում եք ածուխը։ Սայլակները լրիվ բեռնել խորհուրդ չեմ տալիս, շուռ կգան… Գնալուց առաջ հարկավոր է մաքրել հրակալները, հեռացնել շլակը… Այսքանը, թերեւս։ Գրաֆիկը նույնչափ պարզ է․ մեկ օր աշխատում ենք, երեք օր հանգստանում ենք։ Վճարումը գործարքային։ Կարելի է հանգիստ ամսական հարյուր հիսուն ռուբլի վաստակել…
Ցուրիկովը մեզ տարավ տղաների մոտ ու ասաց․
Ցուրիկովը շարունակեց․
— Դե, իսկ ես սովորական մարդ եմ։ Ազատ ժամերին զբաղվում եմ երաժշտության տեսությամբ։ Ի դեպ, ի՞նչ եք մտածում Բրիտտենի ստեղծագործություններում կիսատոնային վրադրումների մասին։
Բուշը մինչեւ այս պահը լուռ էր։ Այստեղ, սակայն, նրա դեմքը անսպասելիորեն այլայլվեց։ Հատու ու կարճ ասաց․
— Գնացինք այստեղից։
Ցարիկովն ու իր գործընկերները շփոթված հայացքներով ուղեկցում էին մեզ։
Դուրս ելանք փողոց։ Բուշը պայթեց վրդովված մենախոսությամբ․
— Աա Սա կաթսայատուն չէ։ ԱաՍա, հազար ներողություն, ինչ֊որ Աորբոննա Սորբոննա է… Ես երազում էի ընկղմվել ժողովրդական կյանքի մեջ։ Ամրանալ բարոյապես եւ ֆիզիկապես։ Սնվել կենսատու ա– կանքներից… ակունքներից… Եվ ի՞նչ։ Ինչ֊որ ձենբուդդիստներ ու մետաֆիզիկներ, պոռնկական կիսատոնային վրադրումներ։ Մի խոսքով՝ տուն ենք գնում…
Ի՞նչ կարող էի անել։
Գալինան մեզ դիմավորեց ուրախության բացականչություններով։
Խմբագիրն ինձ ասում էր․
— Դուք ցնցող հումորի զգացում ունեք։ Ձեր ասույթներից շատերն անգիր եմ հիշում։ Օրինակ սա․ «Երբ անվախը լռում է, վախկոտը սսկվում է…»։ Ձեր ֆելիետոնները պատմում եմ տնային աշխատողիս։ Նա, իմիջիայլոց, գերմանական գիմնազիա է ավարտել։ — Հիմա, ֊ — ասացի, ֊ — հասկանամ եմ, թե որտեղից է գալիս ձեր անթերի շարժուձեւը։
Խմբագիրը չէր վիրավորվում։ Նա ազատական մտածողության տեր մտավորական էր։ Ամբողջ իրավիճակն այն ժամանակ ազատական էր։ Մերձբալթիկայում՝ հատկապես։
Հայտնված ընկերներս էլ համապատասխան էին․ երիտասարդ գրողներ, նկարիչներ, գիտնականներ, բժիշկներ։ Լիարժեք, լավ վաստակող մարդիկ։ Լինում էին ռեստորաններում ու թատրոններում, կղզիներ էին գնում։ Կարճ ասած՝ ապրում էինք ստեղծագործական մտավորականության համար նորմալ կյանքով։
Բուշը չէր նախանձում իմ հաջողությանը։ Հակառակը, ուրախ կրկնում էր․ «Գործիր, ծերուկ։ Մեր մարդիկ պետք է ա– ռանցքային առանցքային պաշտոններ գրավեն պետության մեջ»։
Մոտենամ էր Նոր տարին։ Խմբագրությունում նշելու էինք։ Ինչպես միշտ նկատելիորեն ակտիվացել էին անկյալները։ Գրաշարներից երկուսը (երկուսն էլ հարբեցող) գնացին օղի բերելու։ Նամակների բաժնի հաստահետույք աղջիկները բուտերբրոդներ էին պատրաստում։
Աշխատանքն այդ օրը շուտ ավարտեցինք։ Արտահաստիքային հեղինակներին խնդրել էին չգնալ։ Խնբագիրը կանչել էր Բաշին Բուշին ու ասել․— Հուսով եմ, երեկոյան կհանդիպենք։ Ուզում եմ հաճելի նորություն հայտնել ձեզ։
— Հուսով եմ, երեկոյան կհանդիպենք։ Ուզում եմ հաճելի նորություն հայտնել ձեզ։ Աշխատակիցները դեգերում էին միջանցքներում։ Ամենաան– համբերները Ամենաանհամբերները փակվել էին կենցաղի բաժնում։ Դռան ետեւից բաժակների զրնգոց էր լսվում։
Մի քանիսը գնացել էին տուն՝ տոնական զգեստներ հագնելու։ Վեցի կողմերը վերադարձան։ Բուշը հագել էր ծխախոտագույն արտասահմանյան կոստյում։ Լաքապատ կոշիկները փայլում էին։
Տեղավորվեցինք քարտուղարության մեծ սենյակում։ Բոլորը բարձրաձայն զրուցում էին, ծխում, ծիծաղում։
Խմբագրական քեֆերին, առհասարակ, ժողովրդավարության մթնոլորտ է տիրում։ Կարելի կատակել գլխավոր խմբագրի հետ։ Որոշել, թե ով է դարաշրջանի ամենահանճարեղ լրագրողը։ Արտասանել անչափ հաճոյախոսություններ։ Կարելի է, օրինակ, լսել․
— Ծերուկ, դու հսկա ես։ Դու լուսանկարչական ռեպորտաժի Պագանինին ես։ — Իսկ դու, ֊ — սովորաբար լինում է պատասխանը, ֊ — տնտեսական առաջնորդողի Շեքսպիրն ես…
Այստեղ են հանգուցալուծվում ընթացիկ սիրային կոնֆլիկտները։ Խարդավանքներ են հյուսվում։ Առաջադրվում են Պատվո տախտակի թեկնածուներ։
Վերջապես սեղան նստեցինք։ Խմբագիրը սպասելով, որ բոլորը լռեն, ասաց․
Սենյակը լցվել էր ծխով։ Մարդիկ բաժակները ձեռքներին բաժանվել էին առանձին խմբերի։ Ուտելիքն արագորեն չքանում էր։
Կենցաղի բաժնի Տորշինան համոզում էր, որ բոլորս միասին երգենք։ Ֆրմա Ֆիմա Բիկովերը պարտքերն էր բաժանում։
Շուտով հայտնվեց հավաքարար Հիլդան։ Հարկավոր էր ցրվել։
— Եվս տասը րոպե, ֊ — ասաց խմբագիրն ու շամպայնի բաժակն անձամբ մեկնեց Հիլդային։
Դռան մեջ հայտնվեց խմբագրի տիկինը՝ Զոյա Սեմյոնովնան։ Նա զգուշությամբ բերում էր մի հսկայական մելքիորե սկուտեղ՝ սուրճով լի գավաթներով։
Իսկ հիմա բարձրացավ տեղից։ Լայն ժպիտով մոտեցավ Զոյա Սեմյոնովնային։ Անսպասելիորեն ինչ֊որ ֆուտբոլային շարժում արեց։ Ու լաքապատ կոշիկի հզոր հարվածով վայր գցեց սկուտեղն ապշած կնոջ ձեռքից։
Սենյակն իրար անցավ։ ճչում Ճչում էին նրանք, ում վրա թափվել էր եռման սուրճը։ Լյուբա Տորշինան ուշագնաց եղավ…
Չորս արտահաստիքային աշխատողներ բռնեցին Բուշին։ Բուշը չէր դիմադրում։ Երջանիկ ժպիտը սառել էր դեմքին։
Միլիցիա էին զանգում, «Շտապ օգնություն»…
Երեք օր անց Բուշին զննեց հոգեբուժական հանձնաժողովը։ Նրան միանգամայն մեղսունակ ճանաչեց։ Բուշին դատապար– տեցին դատապարտեցին որպես խուլիգանի։ Տվին երկու տարի՝ պայմանական։
Լավ է, որ խմբագիրը չկամեցավ հասնել ավելի խիստ պատժի։ Բուշը հեշտ պրծավ, լրագրության մասին, սակայն, մտածելն իսկ արդեն ծիծաղելի էր…
Բուշին չէի մոռացել։ Հուսով էի, որ քաղաքում կտեսնեմ։ Այդպես էլ եղավ։
— Վեց ռուբլի։ — Լավ է,— ասում եմ,— համ էլ պատքը կտանք։ Վերարկուները հանեցինք, բարձրացանք երկրորդ հարկ, նստեցինք պատուհանի մոտ։ Ես ուզում էի իմանալ, թե ինչ էր պատահել։ Հանուն ինչի" ինչի՞ նա կատարեց այդ անհեթեթ արարքը։ Նյարդային ցնցո՞ւմ էր, գիտակցության մթագնո՞ւմ։
Բուշն ինքը խոսք բացեց․
— Հասկացիր, ծերուկ։ Խմբագրությունում բոլորը բորենիներ են… Անմիջապես ճշտեց․
— Բացի քեզանից, Շաբլինսկուց եւ չորս դժբախտ պառավներից… Մի խոսքով, խոզերը գերակշռում են։ Եվ այդ հիմար քեֆը։ Իսկ ես նստած սպասում Եմեմ, թե երբ է այդ թանձրահետույք խմբագիրն ինձ երջանկացնելու իր բարերարությամբ։ Ու հայտնվում է ծուռթաթ Զոյկան իր սկուտեղով։ Բոլորը միայն մի ցանկություն ունեն՝ քացով խփել֊ջարդել այդ բոզական սկուտեղը։ Այդտեղ հասկացա, որ հասել է պատասխանատու պահը։ Վճռվելու է, թե ով եմ ես։ Ասպե՞տ, ինչպես համարում է Գալկան, թե՞ քաք, ինչպես պնդում են մնացածները։ Ես էլ ելա ու…
Բարում նստեցինք մոտ մեկ ժամ։ Ես պետք է խմբագրություն գնայի։ Ինչ֊որ առաջադեմ ֆրանսիացու հետ հարցազրույց պիտի անեի։
Հարցրի․
Ամռանն ինձ ուղարկեցին Բուլղարիա՝ կինոփառատոնը լուսաբանելու։ Դա իմ առաջին արտասահմանյան գործուղումն էր։ Այսինքն՝ իմ նկատմամբ քաղաքական վստահության նշան, եւ իմ լոյալության վկայություն։
Վերադարձիս ապշեցուցիչ պատմություն լսեցի։
Տալլինամ տոնում են Նոյեմբերի 7֊ը։ Շքերթավորների շա– ոասյունեոը շարասյունեոը ձգվում են դեպի քաղաքի կենտրոնը։ Կառավարական տրիբունան Կենտրոնական կոմիտեի շենքի առջեւ է։ Երաժշտություն է հնչում։ Օդում գույնզգույն փուչիկներ։ Հաղորդավարը ռադիոյով անվերջ շնորհավորանքներ ու կեցցեներ է հռչակում։
Մարդկանց ձեռքերում տրանսպարանտներ են ու առաջնորդների դիմանկարներ։ Միլիցիոներները հետեւում են կարգուկանոնին։ Բոլորը բարձր տրամադրության մեջ են։ Ինչ էլ լինի, տոն է։
Բուշը չի դիմադրում։ Նրան փակ ավտոմեքենայով տանում են Պագարի փողոց։ Երեք րոպե անց նրան հարցաքննում է անձամբ գեներալ Պորկը։
Հարցերին Բաշը պատասխանում է հանգիստ ա հակիրճ։ Իր մեղքը կտրականապես չի ընդանամ։ ընդունում։ Ասում է, թե պատահածը թյուրիմացության է, անաշադրաթյան անուշադրաթյան հետեւանքով սպրդած սխալ։
Գեներալը Բաշի Բուշի հետ զրուցում է մեկակես ժամ։ Երբեմն շատ կիրթ, երբեմն՝ անակնկալ կոպիտ։ Բաշին Բուշին մեկ դիմում է «Էռնեստ Լեոպոլդովիչ»–ով, մեկ էլ վրան գոռում․ «Կգնդակահարեմ, շո՛ւն»։
Ի վերջո, Բաշը Բուշը ձանձրանում է արդարանալուց։ Թուղթ ու մատիտ է խնդրում։ Թեթեւացած գեներալը նրան է մեկնում ինքնահոսը․— Անկեղծ խոստովանությանը կարող է մեղմացնել ձեր ճա–
Բուշը որոշ ժամանակ լուսամուտից դուրս է նայում։ Հետո ժպտում է ու գեղեցիկ, թեք ձեռագրով շարադրում․
Հայտարարություն։ Այնուհետեւ․
1․ Խորը մտահոգություն եմ հայտնում Մերձբալթիկայի եւ Անդրկովկասի քրիստոնյա֊մկրտականների ճակատագրի նկատմամբ։
2․ Ամերիկյան մտավորականությանը կոչ եմ անում անմիջապես արձագանքել Կրեմլի չարաշահումներին մարդու ազատությունների ոլորտում։
Ստորագություն՝ Էռնեստ Բուշ, խղճի կալանավոր։
Ավելի ուշ գեներալը պատմել է․
Իմ կաբինետում ինչ ասես, որ չի եղել։ Մարդիկ սեփական ե– րակներն երակներն են բացել։ Մոխրամանում նոթատետրեր են վառել։
Բաց են թողնում Բուշին միայն կես տարի անց։ Այդ ընթացքում իմ կյանքում փոփոխություններ եղան։
Դժվարանում եմ հիշել, թե ինչից սկսվեց։ Մի քանի անգամ ավելորդ բաներ ասացի։ Կռվեցի համապատասխան մարմինները ներկայացնող Գասպլի հետ։ Մի անգամ հարբած մտա Կենտկոմ։ էստոնիայի Էստոնիայի գրողների կոնֆերանսում առարկեցի անձամբ ընկեր Լիպպոյին…
Հիշեցին, որ աշխատում եմ առանց Տալլինի գրանցման։ Պարզեցին իմ մասնակի հրեական ծագումը։ Բուշի հետ կապերն էլ դրական ազդեցություն չունեցան հեղինակությանս վրա։
Հենց այդ ժամանակ էստոնիայում Էստոնիայում քաղաքական անկարգություններ սկսվեցին։ Մի խումբ դիսիդենտներ խնդրագրով դիմեցին Վալդհայմին։ Երեք օրից նրանց հուշագիրը հաղորդվեց արեւմտյան ռադիոյով։ Մեկ շաբաթ էլ անց Մոսկվայից ցուցում ստացվեց՝ ուժեղացնել դաստիարակչական աշխատանքը։ Դա նշանակում էր, որ ինչ֊որ մարդկանց հարկավոր է վռնդել, ստորացնել, պաշտոնանկ անել։ Այդ ամենը, բնականաբար, հուշագրի հեղինակների նկատմամբ հետաքննությունից զատ։
Խմբագրության տնտեսվար Մելեշկոն ասում էր․
Ես, իհարկե, միակ զոհը չէի։ Այդ օրերին փակվեց ձիարշավարանը՝ բոտժուական բուրժուական տրամադրությունների բույնը։ ժուռնա– փստների Ժուռնալիստների միության բուֆետում արգելեցին ոգելից խմիչքի վաճառքը։ Խանութներից չքացավ խոզապուխտը։ ՄաՍա, թերեւս, արդեն ուրիշ թեմա է…
Մի խոսքով էստոնական ազատականությունը վերջացավ։
Լենինգրադ վերադառնալու ժամանակն էր։ Առավել եւս՝ ընտանեկան կյանքս սկսել էր կարգավորվել։ Բաժանումը մարդկանց ավելի խելամիտ է դարձնում…
Կոմպի փողոցի բնակարանում իրերս էի հավաքում։ Հեռախոսը զանգեց։ ճանաչեցի Բաշի ձայնը։
— Ծերուկ, կսպասես ինձ։ Գալիս եմ։ Ոտքով։ Փող բոլորովին չունեմ։ Փոխարենը քեզ արժեքավոր նվեր եմ բերում…
Իջա գինի առնելու։ Քառասուն րոպեից եկավ։ Տեսքն ավելի լավ էր, քան վեց ամիս առաջ։ Հարցրի․
— Գործերդ ինչպե՞ս են։ — Ոչինչ։
Բուշն ինձ պատմեց, որ իրեն հաշվառման մեջ են պահում հոգեբուժարանում։ Հետն էլ պարբերաբար քարշ են տալիս ՊԱԿ։ Քիչ անց աշխուժացավ ու, ձայնն իջեցնելով, ասաց․
— Հուշանվեր եմ բերել քեզ։
Արձակեց բաճկոնի կոճակները։ Ծոցից հանեց քառածալ մի թուղթ։ Գոհ տեսքով մեկնեց ինձ։
— Սա ի՞նչ է,։ հարցրի։ — Պատի թերթ։ — Ի՞նչ պատի թերթ։ — ՊԱԿ֊ի տեղական բաժանմունքի։ Տեսնում ես՝ «Վահան եւ սուր»։ Լիքը հետաքրքիր բան կա։ Ինչ֊որ մեկին պարսավում են լակելու համար։ Սպեկուլյանտների մասին հոդված կա։ Իսկ սա բանաստեղծություն է խուլիգանների մասին․<poem> Ստիլյագը շշով խփեց Շքանշանակիր ծերուկին։ Աւեհեր կնճռոտ ծոծրակից Արյուն է խփում, ինչպես աղբյուրից…</poem> — Իսկ ինչ, ֊ — ասաց Բուշը, ֊ — վատ չէ…
Հետո սկսեց պատմել, թե ինչպես է տիրացել պատի թերթին։
Բուշը մի պահ մտքերի մեջ ընկավ ինչ֊որ տանջալի որոշում ընդունելով։
— Ուզում ես, ֊ — ասաց, ֊ — ամուսնացիր Գալինայի հետ։ Ընկերաբար զիջում եմ։ Նա կարող է ծաղիկներ նկարել ու նկարները վաճառել։ Սի շաբաթից սիամի կատուն ձագեր է բերելու։ Ա– մուսնացիրԱմուսնացիր, չես փոշմանի։ — Ես, ֊ — ասում եմ, ֊ — ճիշտն ասած, ամուսնացած եմ արդեն։ — Դո՛ւ գիտես։
Գրկեցի նրան, հետո բարձրացա վագոն։ Բուշը մնաց կառամատույցին կանգնած։ Կարծես դեռ չեմ ասել, որ նա կարճահասակ էր…
Մտանք մոտակա ռեստորանը։ Գրիշանյան պատմեց, որ այն ժամանակ նստել է ընդամենը վեց ամիս։ Հաջողվել էր ինչ֊որ մեկին կաշառել ու դուրս գալ։
— Վերցնել գիտես՝ տալ էլ իմացիր, ֊ — փիլիսոփայորեն ասաց Գրիշանյան։
Հարցրի, թե ինչպես է Բուշը։ Ասաց․
Պայմանավորվեցինք, որ հեռախոսով կկապվենք։ Այդպես էլ չզանգեցի։ Ինքը նույնպես…
Մեկ ամիս առաջ թերթերում կարդացի կապիտան Ռուդիի մասին։ Չորս տարի անցկացրել էր Մորդովիայում։ Հետո նրա պաշտպանությամբ հանդես են եկել ինչ֊որ կազմակերպություններ։ Կապիտանին ժամանակից շուտ ազատ են արձակել։ Հի– մա Հիմա ապրում է Համբուրգում։
Բուշի մասին հարցուփորձ եմ անում բոլորին, ով կարող է որեւէ բան իմանալ։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, Բուշը բանտում է։ Կան նաեւ տեղեկություններ, թե ամուսնացել է ձկնարդյունաբերության նախարարի այրու հետ։ Երկու տարբերակն էլ ճշմարտանման են։ Եվ երկուսն էլ դառը զգացմունքներ են հարուցում։
==Կոմպրոմիս տասնմեկերորդ==
(«Սովետսկայա էստոնիա»։ Էստոնիա»։ Օգոստոս։ 1976 թ․) «ՏԱԼԼԻՆԸ ՀՐԱԺԵՇՏ է ՏԱԼԻՍ ՀՈՒԲԵՐՏ ԻԼՎԵՍԻՆ։ ԵրեկԼիննամետսա գերեզմանատանը տեղի ունեցավ էստոնական ժողովրդի հավատարիմ զավակ, հեռուստաստուդիայի անփոփոխ տնօրեն, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Հուբերտ Վոլդեմարի Իլվեսի հուղարկավորությունը։
Թարմ գերեզմանի մոտ հնչում են հրաժեշտի հանդիսավոր խոսքեր…
Հուբերտ Իլվեսի հիշատակը հավերժ վառ կմնա մեր սրտերում»։
— Ընկեր Դովլաթով, դուք սեւ կոստյում ունե՞ք։ Խմբագիրը դժգոհ խոժոռում է հոնքերը։ Նա տհաճությամբ է նման հարց տալիս հանրապետական կուսակցական թերթի աշխատակցին։ Խմբագիրը նորածնի բեժ դեմք ունի, լայն գոտկատեղ ու մանկական ազգանուն՝ Տուրոնոկ։ — Չունեմ, ֊ ասացի։ ֊ — ասացի։— Սրանով եմ ման գալիս։ — Ոչ թե այս պահին, այլ տանը։ — Ես առհասարակ կոստյում չունեմ, ֊ — ասում եմ։
Կարող էի բացատրել, որ տուն էլ չունեմ, ապաստան, բնակավայր։ Որ սենյակ եմ վարձում Աստված գիտի որտեղ…
— Իսկ թատրոն ինչպե՞ս եք հաճախում։
Կարող էի ասել, որ թատրոն չեմ հաճախում։ Բայց հենց նոր թերթում տպագրվել էր «Անօժիտը» ներկայացման իմ գրախոսությունը։ Գրել էր Դիմա Շերի պատմածով։ Գրախոսությունը գովում էին բանավիճային բնույթի համար…
— Դե լավ, Եկեք եկեք խոսենք ըստ էության, ֊ — հոգնած ասաց խմբագիրը։ ֊ խմբագիրը։— Վախճանվել է Իլվեսը։
Տուրք տալով կեղծավորության ստոր սովորությանս, տրտում տեսք ընդունեցի։
— Մեր խմբագրությունն էլ պետք է ներկայացված լինի։ Պատրաստվում էինք ուղարկել Շաբլինսկուն։
— Եվ ճիշտ է, ֊ — ասում եմ, ֊ — Միշկան այնտեղից անընդհատ ինչ֊որ փողեր է ստանում։
Խմբագիրը կնճռոտեց դեմքը։
Ըհը, մտածում եմ, Գալոչկան։ Դե լավ…
— Հենրիխ Ֆրանցովիչ, ֊ — ասացի, ֊ — սրտովս չէ դա։ Միստիֆիկացիայի հոտ է գալիս։ Իլվեսին չեմ ճանաչել։ Կեղծ ողբալ չեմ ուզում։ Ուղարկեք Շաբլինսկուն։ Իսկ ես, համոզեցիք, կգնամ Սաարեմաա։ — Դա բացառվում է։ Դուք պրոբլեմային նյութեր չեք գրում։ — Չեք հանձնարարում՝ չեմ գրում։ — Ձեզ հանձնարարում էինք գերմանացիների մասին նյութը, հրաժարվեցիք։ — Ես գտնում եմ, որ նրանց պետք է թողնել, որ գնան։ — Դուք միամիտ մարդ եք։ Մեղմ ասած։
— Ինչո՞ւ։ Միությունում ավելի շատ գերմանացի կա, քան հայ։ Բայց գերմանացիները նույնիսկ ինքնավարությունից են զուրկ։
— Բորյա Ռոյբլատի պապն էլ Էստոնիայում է ապրել։ Հայրը նույնպես Էստոնիայում է ապրել։ Իսկ Բորյան այդպես էլ հրեա մնաց։ Ու առանց աշխատանքի… — Գիտեք, Դովլաթով, ձեզ հետ խոսել չի լինում։ Դեմագոգիայի նուրբ հնարքներ ունեք։ Ձեզ աշխատանք ենք տվել, ընդառաջել ենք։ Կարծում էինք՝ կհասունանաք։ Ավելի լուրջ կպահեք ձեզ… — Աշխատում եմ, չէ՞։ Գրում եմ։ — Եվ նույնիսկ լավ եք գրում։ Յուրնան ինքը վերջերս մեջբերեց ձեր գրածը․ «… կառուցողական գաղափարը կորավ անպատասխանատու էքսպերիմենտի քաոսում»… Խոսքն այդ մասին չէ։ Ձեր ապաքաղաքականությունը, ձեր մանկամտությունը… ձեզանից ամեն բան սպասելի է։ Դուք երկու հարյուր հիսուն ռուբլի վաստակում եք։ Վերաբերմունքը ծեր նկատմամբ լավ է, գնահատում են ձեր հումորը, ձեր ոճը։ Իսկ դուք ինչո՞վ եք փոխ– հսււոու9ուս։ փոխհատուցում։ Ինչո՛ւ պետք է ես ժամանակ վատնեմ նման անպտուղ խոսակցությունների վրա։ Ես պնդում եմ Շաբլինսկուն փոխարինելու խնդրանքս։ Նա ժամանակավորապես ձեզ է տալիս իր բաճկոնը։ Փորձեք։ Կախիչի վրա է…
Փորձեցի։
Ատում եմ գերեզմանատնային արարողությունները։ Ոչ թե այն պատճառով, որ դա մահվան հետ է կապված, մերձավոր, փառք Աստծո, չեմ թաղել։ Իսկ օտարների նկատմամբ անտարբեր եմ։ Այդուհանդերձ թաղումներն ատում եմ։ Մահվան կողքին ցանկացած շարժում անբարոյական է թվում։ Թաղումներն ա– տում ատում եմ ցուցադրական լինելու չափ գեղեցիկ, համոզիչ վշտի զգացողության համար։ Ուրիշ, օտար մարդկանց արցունքների համար։ Դժվարությամբ ճնշվող ուրախության զգացման համար՝ «Ոչ թե դու, այլ ուրիշն է մահացել»։ Քիչ անց խմելու առիթով բարձրացող գաղտնի հուզմունքի համար։ Հանգուցյալի մասին չափը անցնող հաճոյախոսությունների համար։ (Միշտ ցանկացել եմ գոռալ․ «Նա թքած ունի։ Կենդանի մնացածների նկատմամբ ներողամիտ Եղեք։ եղեք։ Օրինակ, իմ նկատմամբ»)։
Եվ ահա պետք է Շաբլինսկու փոխարեն մասնակցեմ սգո հանդիսությունների, վիշտ ու կսկիծ խաղամ։
Զանգում եմ հեռուստաստուդիա․
— Թաղման հարցերով ո՞վ է զբաղվում։ — Ինքը Իլվեսը։
Աթոռից քիչ մնաց ընկնեի։
— Ոանդո Ռանդո Իլվեսը, հանգուցյալի որդին։ Եվ թաղման հանձնաժողովը։
— Հեռախոսի համարը կասե՞ք։ Գրում եմ… Շնորհակալ եմ։ Զանգում եմ։ Պատասխանում են մերձբալթյան առոգանությամբ․
— Դուք հանգուցյալի ազգականների՞ց եք։ — Գործընկերներից։
— Ձեր ազգանունը Շաբլինսկի՞ է։ Քիչ էր մնում ասեի՝ «Այո»։
— Շաբլինսկին գործուղման մեջ է։ Ինձ հանձնարարված է փոխարինել նրան։
Ոտքս կախ գցեցի՝ գրի առնելու այս փոխաբերությունները։
Սեղանի մոտ նստած կինը դիմեց ինձ․
— Շաբլինսկին դո՞ւք եք։ — Ոչ։ — «Սովետսկայա Էստոնիայից» պետք է լինի Շաբլինսկին։ – Նա գործուղման մեջ է։ Ինձ հանձնարարված է փոխարինել նրան։ — Պարզ է։ Ելույթի տեքստը պատրաստե՞լ եք։ — Տե՞քստը։ Ես կարծում էի, դա… հուզախառն իմպրովիզացիա պետք է լինի։ — Կանոնակարգ կա… Տեքստը հարկավոր է համաձայնեցնել։ — Կարո՞ղ եմ վաղը ներկայացնել։ — Նեղություն մի կրեք։ Ահա Շաբլինսկու պատրաստած տեքստը։ — Հրաշալի է, ֊ — ասում եմ, ֊ — շնորհակություն։ Նրանց տված թերթիկներին կարդում եմ․
«Ընկերներ։ Ինչպե՜ս եմ նախանձում Իլվեսին։ Այո, այո, մի զարմացեք։ Ինձ համակել է սպիտակ նախանձը։ Ի՜նչ բովանդակալի կյանք։ Ի՜նչ պատկառելի արդյունքներ։ Երազողի ու մարտիկի ինչպիսի՜ նախանձելի ճակատագիր»…
Դիմեցի սեղանի առջեւ նստած կնոջը․
— Տվյալներն արտագրեք։
Շեղվում է մի պահ՝ կնոջն ասելու համար՝ «Գարիկ Լերները խոստացել է երեք տուփ լուծվող սուրճ դասավորել»…
Խոհանոցից կինը գոռում է՝ «Ինչպե՞ս թե։ Լերներին դեռ չե՞ն ձերբակալել»։
Հեռուստատեսությունից գնացի Մարինայի մոտ։ Սի ամբողջ տարի էր արդեն մեր միջեւ մտավոր մոտիկության պես հարաբերություններ էին։ Թշնամանքի ու այլասերության երանգներով։
Շաբլինսկին մտածեց֊մտածեց, հետո հոգոցով ասաց․
— Եթե միայն պատկերացնեիր, թե ինչ լրջագույն խնդիր է դա…
Իսկ Սարինային Մարինային լքեց։ Այստեղ էր, որ հայտնվեցի ես։ Ստած– կոտՄտածկոտ, բարեկիրթ, ազնիվ։ Նա ինձ, կարծես, առաջին անգամ տեսավ։ Առաջին անգամ գնահատեց։
Իմ բարեմասնությունները մի հետաքրքիր հատկանիշ ունեն։ Դրանք ծաղկում ու նկատելի են դառնում ուրիշների այլանդակության համեմատությամբ։ Դրա համար էլ ինձ լքված կանայք են սիրում։
Սկզբում անվերջ Շաբլինսկուց էր խոսում։
Լավ մարդու հարաբերությունները կանանց հետ միշտ դժվարությամբ են հաստատվում։ Իսկ ես լավ մարդ եմ։ Ասում եմ առանց դույզն իսկ շփոթմունքի, որովհետեւ դրանում հպարտանալու ոչինչ չկա։ Լավ մարդուց ակնկալում են համապատասխան պահվածք։ Նրան բարձր պահանջներ են ներկայացնում։ Նա իր ուսերին կրում է ազնվության, խելքի, ջանադրության, խղճի, հումորի ամենօրյա բեռը։ Եվ այդքանից հետո նրան լքում են մի անհույս տականքի համար։ Որին ծիծաղելով պատմում են լավ մարդու ձանձրալի բարեմասնությունների մասին։ Կանայք միայն սրիկաներին են սիրում, դա հանրահայտ է։ Ոչ բոլորին է, սակայն, բախտ վիճակված սրիկա լինել։ Ակուլա ա– նունով անունով մի ծանոթ վալյուտչիկ ունեի։ Կնոջը բահի կոթով էր ծեծում։ Սիրուհու շամպունը մի անգամ նվիրել էր կնոջը։ Սպանել էր կատվին։ Կյանքում միակ անգամ կնոջ համար պանրով բուտերբրոդ էր սարքել։ Կինն ամբողջ գիշեր լացել էր՝ խանդաղատանքից ու հուզմունքից։ Տասը տարի պահածո էր ուղարկում Սորդովիա։ Մորդովիա։ Սպասում էր…
Իսկ լավ մարդը ո՞ւմ է պետք, մի հարցնող լինի…
Եվ այսպես, ես՝ ուրիշի բաճկոնով։
Խանդելու իրավունք չունեմ։ Կին, ալիմենտ… Երկար պատմություն է։ Կոմպոզիցիան կխաթարվի…
— Որտեղի՞ց օղի,— հարցնում եմ,— ո՞վ էր եկել։ Չեմ խանդում։ Անտարբեր եմ։ Խաղ է պարզապես։ — Էդիկն էր եկել։ Դեպրեսիայի մեջ է։ Նկատի ունի բանաստեղծ Բոգատիրեւին։ Ձգձգված ազգանուն, ակնոց, խելահեղ քրքիջ։ Նրա բանաստեղծությունների գիՐՔՕ գիրքը տեսել եմ՝ «Բարու ներքնաձիգ», կամ «Սրտի կիսորդ», սրա պես մի բան։ Անհանգ բանաստեղծություններ են։ Վստահ չեմ, սակայն։ Գրում է, օրինակ․
Գնում էինք կողք֊կողքի, ինչպես արցունքի զույգ կաթխ, Ու չէինք միանալու երբեք…
Իսկ վերջում նշում կար՝ «Դեկտեմբերի լույս 22֊ի գիշեր։ Լե– նինգրադ ֊ Լենինգրադ — Տալլին ճեպընթաց»։
— Նա ե՞րբ դեպրեսիայի մեջ չէ։ Իր աշխատանքային վիճակն է։ Իսկ Բուշի համար աշխատանքայինը հարբած վիճակն է…
Մուգ կարմիր մի նոթատետր բերեց։ Շապիկին ոսկեզօծ տառերով գրված էր․ «Տալլինի կուսակցական կոնֆերանսի պատգամավոր»։ — Սա մի կարդա։ Սա էլ մի կարդա։ Սա կարդա։ «Նա մարմնիս տոնն էր ու հոգուս հյուրը։ Գիշեր, օգոստոսի 19—20։ 1975 թ․»։ Կարդացի ու ցնցվեցի։ Սենյակն անտանելի շոգեց։ Երկնագույն պատերը սկսեցին լողալ։ Աչքիս ամեն բան ճոճվում էր։ Շնչահեղձ չլինելու համար դուրս փախա։ Պատերին քսվելով ինձ գցեցի լողասենյակ։ Խոնարհվեցի լվացարանի վրա՝ հենվե– 1ով հենվելով հաղճապակե սառը կողերին։ Փսխեցի։ Գլուխս դեմ տվի սառը ջրին։
Սարինան բարեկրթորեն սպասում էր միջանցքում։ Հետո հարցրեց․
— Հիմա։
Նստած կիտրոն եմ ծամում։ Դեմքիս համապատասխան արտահայտությամբ։ Մարինան իր էշն է քշում․
— ճշմարիտ Ճշմարիտ տաղանդը մի օր հարթում է իր ճանապարհը։ Վաղ թե ուշ կայանում է։ Գրիր, աշխատիր, համառ եղիր… — Համառ եմ։ Ու համառությունս կարծես թե արդեն փոխհատուցվում է։ Ինձ արդեն խիստ նկատողություններ է անում Կենտկոմի մշակույթի գծով հրահանգիչը։ Լսիր, ի՞նչ եղավ։ Ա– սում Ասում էիր՝ շշի տակ…
Ինչ֊որ արտասահմանյան տխմար բան բերեց ու երկու բաժակ։ Երաժշտություն միացրեց։ Բնականաբար՝ Վիվալդի։ Արդեն վաղուց խմելու ձայնային ֆոն է դարձել…
— Գիտես, ֊ — ասում եմ, ֊ — երազում էի մի փոքր ապրել նորմալ պայմաններում։ — Ես ուզում եմ քեզ տեսնել ուժեղ, պայծառ ու նպատակամղված։ — Քո ասածը Շաթլինսկին է։ — Բնավ ոչ։ Բնական եղիր։
Ինձ համար, երեւի, անբնական լինելն է բնական։
Լսում եմ․ «Միշկա, սպանում ես ինձ»։ Ու հազիվ լսելի ձայն․ Մարինան ազատ ձեռքով բաժակն է բարձրացնում…
— Միշկան, ֊ — ասում եմ, ֊ — գործուղման մեջ է։ — Տեր Աստված․․Աստված․․․
Զզվեցի ու գնացի։ Ավելի ճիշտ՝ մնացի։
Առավոտյան ելույթիս տեքստը պատրաստ էր․
Զանգեցի խբագրություն։ Ասացին․
— Ես Ստալինը չեմ,— բարեհոգաբար ուղղում է Բիկովերը։— Ես Բիկովերն եմ։ Իսկ զանգել եմ ասելու, որ վատ չէր լինի հոբելյանի հետ կապված մի փոքրիկ շնորհավորագիր կազմակերպեինք… Բառացիորեն մեկ֊երկու տող… Քառասուն րոպեից Բիկովերին ձերբակալում են։ Սրբապիղծ համադրության համար։ Սրբությունը ծաղրելու համար։ Ապուշ լինելու համար։ Դրանից հետո շատ բան եղավ։ Հետաքննություն, կարճատեւ ճամբար, ռազմաճակատ… Հետո վերադառնում է։ Ընդունվում է ինչ֊որ գրադարան։ Դիպլոմ չուներ (Քեմբրիջը հաշիվ չի); ։ Ստանում էր ութսուն ռուբլի։ Այդ ընթացքում ամուսնանում է։ Կինը միշտ հիվանդ էր, բայց պարբերաբար ծնում էր։ Թշվառ, ահաբեկված, կիսախելագար Բիկովերը խմբագրությունների ընդունարաններից դուրս չէր գալիս։ Գրում էր կոպեկանոց ինֆորմացիաներ՝ բացառիկ խղճուկ բովանդակությամբ։ ««Կալեւ» ֆաբրիկայի մոտ որմզդեղն են տեսել»։ «Պաշտոնաթող մայորի տանը ծաղկել է հսկայական կակտուսը»։ «Լույս է տեսել Գրիգո– րովիչի Գրիգորովիչի հերթական հատորյակը»։ Եվ այլն։ Բիկովերը ամեն օր զանգում էր ծննդատուն՝ եռյակ հո չի՞ ծնվել։ Ամսեամիս ներկայացնում էր լայն սպառման ապրանքների նորույթները։ Տարեցտարի տեղեկացնում էր որսաշրջանի բացման մասին։ Նրան բոլորս սիրում էինք։ — Ողջույն, Ֆիմա, ֊ — ասացի՝ սրբապղծորեն կայտառ ձայնով։ — Ի՜նչ դժբախտություն, ի՜նչ դժբախտություն, ֊ — պատասխանեց Բիկովերը։ — Ասում են, հանգուցյալը ստահակ էր։ — Մեղմ ասած, մեղմ ասած… — Լսիր, Ֆի՛մա, ֊ — ասում եմ, ֊ — դու երբեւէ փորձե՞լ ես մեջքդ ուղղել։ Լիաթոք խոսե՞լ։
Այնպիսի հայացքով նայեց վրաս, որ կարմրեցի։
— Գիտե՞ս ինչ կուզեի, ֊ ասաց։ ֊ — ասաց։— Կուզեի անտեսանելի լինել։ Որ առհասարակ գոյություն չունենայի։ Հաճույքով տեղս Իլվեսի հետ կփոխեի, բայց երեխաներ ունեմ։ Երեք երեխա։ Եվ բոլորին ոտնաման է պետք։ — Ինչո՞ւ ես եկել։
— Ես չէի ուզում։ Մտածում էի այսպես, ենթադրենք, Բիկովերն է մահացել։ Իլվեսը թաղմանը կգա՞ր։ Կյանքում չհավատաս։ Ուրեմն՝ ես էլ չեմ գնա։ Բայց կինս ասաց․ «Գնա, Ֆիմա։ Այնտեղ բոլորը կլինեն։ Այնտեղ պիտանի մարդիկ կլինեն»…
Դռնից դուրս նայեց սգո թեւկապով մի աղջիկ․ — Շաբլինսկին այստեղ ո՞վ է։ — Ես եմ,— ասացի։ — Ուրեմն այսպես։ Իլվեսը դիարանում է։ Նրան կարգին հագցրել են։ Մուգ կապույտ կոստյում։ Բայց փողկապ չկա։ Զարմիկը սնր է բերել։ Եվ հարկավոր է ժուռնալիստների միության կրծքանշանը ամրացնել դարձածալին… Ինքս փողկապով էի։ Մեկ տարի առաջ ֆարցովշչիկ Ակու– լան Ակուլան էր նվիրել։ Ինքն էլ կապել էր ինչ֊որ արտակարգ ձեւով։ Ա– լյա Ա–լյա Ֆրենկ Սինատրա։ Դրանից հետո այդ փողկապը չեմ արձակել։ Հանգույցը թուլացնում եմ, օղակը լայնացնում, զգուշությամբ հանում՝ ականջներս տրորելով։ Հակառակ գործողություններով կրկին հագնում եմ… — Ես, երեւի, չկարողանամ… — Ես կարող եմ, ֊ — ասաց Բիկովերը։ — Հրաշալի է, ֊ — ուրախացավ աղջիկը, ֊ — բեռնատարը ներքեւում է։ Վարորդն ու հնչյունային օպերատոր Ալտմյաեն այնտեղ են։ Ահա փողկապն ու կրծքանշանը։ Հանգուցյալին կբերեք այստեղ։ Այստեղ արդեն ամեն ինչ պատրաստ կլինի։ Արարողությունը սկսվելու է ուղիղ երեքին։ Ալտմյաեին կասեք, որ ֆոնը պետք է ցայտուն լինի։ Ինքը գիտի…
Հագնվեցինք, վերելակով իջանք։ Բիկովերն ասաց․
— Ես էլ պիտանի եղա։
Ներքեւում փակ բեռնատար էր կանգնած։ Հնչյունային օպերատոր Ալտմյաեն ննջում էր խցիկում։
— Ողջույն, Օսկար, ֊ — ասում եմ, ֊ — նկատի ունեցիր, ֆոնը պետք է ցայտուն լինի։ — Ի՞նչ ֆոն, ֊ — զարմացավ Ալտմյաեն։ — Դու գիտես։ — Ի՞նչ գիտեմ։ — Աղջիկը խնդրեց, որ քեզ ասեմ։ — Ի՞նչ աղջիկ։ — Դե լավ, ֊ — ասում եմ, ֊ — քնիր։
Նստեցինք փակ թափքում։ Բիկովերն ուրախ էր․
— Հասկացա՞ր ոնց պիտի անես։
Դիարանում ցուրտ էր, մեր քայլերին խուլ արձագանք էր հետեւում։ Շագանակագույն, ցեմենտե պատեր, հրշեջ վահանակ՝ աչք ծակելու աստիճան կարմիր կրակմարիչ։
— Այս մեկն է, ֊ — ցույց տվեց հերթապահը։
Դագաղը դրված էր պատուհանի մոտի ալ պատվանդանին։ Ոչ թե սովոր դարչնագույն (անկիզելի պահարանի գույնի), այլ սեւ՝ մետաղաթիթեղե եզրակարերով։
Իլվեսը հաստատ մեռած էր։ Տեսքն անկենդան էր ու անբնական։
Հերթապահին ցույց տվի փողկապը; փողկապը։ Պարզվեց, որ սա ռուսերեն վարժ խոսում է։ — Ես բարձրացնեմ, դուք կապեք։
Դին գերանի պես բարձրացրեց։ Հետո՝ թեթեւ իրարանցում… «Այդպես… Մի քիչ էլ»… Ցից մնացած օձիք, ճմրթված ժանյակներ…
— Օքեյ, ֊ — ասաց հերթապահը, դիպչելով հանգուցյալի մազերին։
Հանեցի կրծքանշանն ու ամրացրի մուգ շեւիոտե դարձածալին։ Հերթապահը բերեց կափարիչն ու վեց պտուտակ։ Հարմարեցրինք, ձգեցինք։
— Տղաներին կանչեմ։
Ալտմյաեն ու Բիկովերը ներս եկան։ Ֆիման ամուր փակել էր աչքերը։ Ալտմյաեն գունատ ժպտում էր։ Դուրս բերեցինք դագաղը, զզվելի ճռռոցով հրեցինք թափքի մեջ։
Ալտմյաեն նստեց խցիկում։ Բիկովերը ամբողջ ճանապարհին լուռ էր։ Իսկ երբ տեղ հասանք, փիլիսոփայորեն նկատեց․
Ինծ անծանոթ մեկը՝ թեւկապով, բարցրածայն ասաց․
— Ծխել կարելի է։
Մարդասիրական այդ աննշան անօրինականությունը բավականություն պատճառեց սգացող հանրությանը։
Անձայն ինչ֊որ կարեւոր գործերով գնում֊գալիս էին կարգադրիչները։ Նրանցից ոչ մեկին չէի ճանաչում։ Հուղարկավորության հանդիսությունները, հավանաբար, խախտում են սովորական աստիճանակարգը։ Առաջին պլան են մղվում անանուն մարդիկ։ Կամավոր կերպով դրանով զբաղվել ցանկացողների թվից։
Մոտեցա նրանցից մեկին։
— Դագաղը բերել ենք։ — Իսկ կաբե՞լը։ — Կաբե՞լը։ Առաջին անգամ եմ լսում։ — Լավ, ֊ — ասաց, — կարծես թերացումս այնքան էլ լուրջ չէր։ Հետո բարձր, բայց վշտալի երանգները պահպանած ձայնով՝ ֊Նստեք — Նստեք մեքենաները, ընկերներ։
Երկու կին շտապելով եւ ուշացումով հատակին էին գցում եղեւնու ճյուղեր։
— Նա գործուղման մեջ է։
— Բայց դո՞ւք եք «Աովետսկայա էստոնիայից»։«Սովետսկայա Էստոնիայից»։ — Ես եմ։ Ինձ հանձնարարված է… — Դին դո՞ւք եք բերել։ — Երեքով։
— Հետագայում էլ կուղեկցեք։ Իսկ սա՝ որ չմրսեք։
Ինձ մեկնած փաթեթը կլկլաց։ Դա քողարկված հոնորար էր։ Հարյուր գրամ՝ հարձակումից առաջ։ Շփոթվեցի, բայց ոչինչ չա– սացի։ չասացի։ Փաթեթը գրպանս դրեցի։ Պատմեցի Բիկովերին ու Ալտ– մյաեին։ Ալտմյաեին։ Մտանք բուֆետ, բաժակներ խնդրեցինք։ Ալտմյաեն ե– րեք երեք հատ բուտերբրոդ գնեց։ Նախասրահը դատարկվել էր։ Դեղնավուն հատակը ծածկված էր եղեւնու ճյուղերով։ Մոտեցանք բեռնատարին։ Վարորդն ասաց․ — Խցիկում տեղ կա։ — Ոչինչ, ֊ — ասում է Ալտմյաեն։ — Սրան մի քիչ լցնե՞մ, ֊ — շշնջացի։ — Երբե՛ք, ֊ — կտրեց Բիկովերը։
Դագաղը նույն տեղում էր։ Որոշ ժամանակ նստեցինք կիսախավարում։ Հետո շարժիչն աշխատեց։ Ալտմյաեն բուտերբրոդները դրեց դագաղի կափարիչին։ Ես հանեցի խմիչքը։ Ֆիման ատամներով բացեց շիշը։ Հազիվ լսելի զնգացին բաժակները։ Մեքենան շարժվեց։
Լիննամետսի գերեզմանատունը գտնվում էր կեչեպատ ու մամռոտած մեծ քարաբեկորներով ծածկված բլուրների վրա; վրա։ Նայելով այդ դեկորատիվ քարերին, լրագրողները շտապում են ասել․ «Սառցադաշտային դարաշրջանի մնացորդները»։ Կարծես տեսել ու լավ հիշում են անդրպատմական ժամանակները։
Այստեղ ամեն բան համապատասխանում էր ամնահության ու հանգստության գաղափարին։ Բլուրները նման էին հինավուրց ամրոցի ավերակների։ Հեռվում աղմկում էր անտեսանելի ծովը։ Թեթեւ քամին ճոճում էր կեչիների գագաթները։ Դրանց զուգահեռ բների վրա կեղեւը խավանման ծլեպներ էր տվել։
Իսպառ բացակայում էին հայտարարությունների տախտակները, ցուցապաստւսռներըցուցապաստառները, կրպակներն ու աղբամանները։ Ջրի ու քարի հանդիսավոր միասնություն։ Լռություն։
Մեքենան շարժվում էր գերեգմանատան գերեզմանատան գլխավոր ծառուղով։ Վարորդն արգելակեց։ Բացվեց երկաթե դուռը։ Մեր ետեւից շարվել էին ավտոբուսները։ Մոտեցավ կարգադրիչը․— Քանի՞ հոգի եք։— Երեք, ֊ ասում եմ։— Եվս երեք հոգի է պետք։ Հասկացա, որ դագաղը մեր վրա է։
— Քանի՞ հոգի եք։ — Երեք,— ասում եմ։ — Եվս երեք հոգի է պետք։ Հասկացա, որ դագաղը մեր վրա է։ Ավտոբուսների մոտ խմթված֊կանգնած էին ծաղկեպսակներով ու ծաղկեփնջերով մարդիկ։ Անսպասելիորեն ու խլացուցիչ հնչեց երաժշտությունը։ Առաջին ակորդը արձագանք տվեց։ Ե– րեք Երեք հաղթանդամ երիտասարդներ միացան մեզ։ Երիտասարդական թերթի արտահաստիքային թղթակիցներ էին։ Նրանցից մեկի հետ հաճախ պինգ֊պոնգ էի խաղում։ Հանեցինք դագաղը։ Շրջադարձ կատարեցինք ու տեղ գրավեցինք շարասյան գլխամասում։ Հնչում էր Շոպենի թաղման քայլերգը։ Ծանր բեռով դանդաղ քայլելը փորձություն է։ Հոգնել էի։
Բիկովերը ատամների արանքից ասաց․
— Ծանր է սրիկան… — Արի արագացնենք․ ֊ արագացնենք— ասում եմ։
Քայլն արագացրինք։ Նվագախումբը արագացրեց տեմպը։ Ավելի արագացրինք։ Քայլում֊ղեկավարում ենք նվագախումբը։ Բիկովերն ասում է․
— Հիմա վայր կընկնեմ։ Եվ բարձրաձայն․ — Փոխարինեք մեզ, ընկերներ… Լսո՞ւմ եք։ Նրան փոխարինեց ռադիոմեկնաբան Օյան։
158
Ծառուղու վերջում սեւին էր տալիս նոր փորած քառանկյուն գերեզմանը։ Կողքին՝ հողի թարմ թումբ։ Երաժիշտները կիսաշրջան կազմեցին։ Երբ երաժշտությունը լռեց, վերջապես ցած դրինք դագաղը։ Հավաքվածները շրջապատեցին շիրմափոսը։ Կարգադրիչն ու նրա օգնականները հանեցին դագաղի կափարիչը։ Տեսա, որ փողկապը տեղում է, ու մի կողմ քաշվեցի։
Հեռուստատեսության տղաները սկսեցին տեղագրել տեղադրել սարքերը։ Լամպերի վառ լույսը անհարիր էր թվում։ Խոտի մեջ ձգվում էին սեւ լարերը։ Բիկովերն ու Ալտմյաեն մոտեցան ինձ։ Մեզ միավորել էր, թերեւս, միասին խմած օղին։ Ծխեցինք։ Կարգադրիչը լռության հրավիրեց։ Սկսեց խոսել առաջին հռետորը վել– վետե վելվետե նոր գլխարկը ձեռքին։ Ես չէի լսում։ Նրան հետեւեցին մյուսները։ — Ուղիղ եթեր է, ֊ — ասաց Բիկովերը։ Հետո ավելացրեց․ ֊ ավելացրեց— Անձամբ ինձ շան պես են թաղելու։ — Սանէպիդկայանը թույլ չի տա, ֊ — ասաց Ալտմյաեն։ ֊ Ալտմյաեն։— Մահվանդ ճամփան սալահատակված է բովանդակազուրկ ինֆորմացիաներով։ — Շատ էլ բովանդակալի, ֊ — վրդովվեց Բիկովերը։ Խոսքը տրվեց «Իխտու լեխտ» թերթի մի պատասխանատու աշխատակցի։ Մի նախադասություն հասավ ականջիս․ «Նրա հայրն ու պապը պայքարել են էստոնական ինքնակալության դեմ»։ — Ի՞նչ է ասում,— ապշեց Ալտմյաեն։— Էստոնիայում ինքնակալության չի եղել։ — Դե, ցարիզմի դեմ,— ասաց Բիկովերը։ — Էստոնական ցարիզմ էլ չի եղել։ Եղել է ռուսական ցարիզմ։
Մոտեցավ կարգադրիչը։
— Դո՞ւք եք Շաբլինսկին։
— Նա գործուղման մեջ է։
Ալտմյաեն ծխախոտ հանեց։ Վառիչը չէր գործում, բենզինը վերջացել էր։ Բիկովերը գնաց լուցկի բերելու։ Մի րոպեից վերադարձավ ու շշնջաց․
— Հիմա ծիծաղից կմեռնեք։ Այնտեղ Իլվեսը չէ։ Ծխախոտը Ալտմյաեի ձեռքից ընկավ։
— Քեզ ասում եմ՝ Իլվեսը չէ։ Նման էլ չէ։ Ես, ինչ է, Իլվեսին չե՞մ ճանաչում։
— Գուցե սադրա՞նք է, ֊ — ասաց Ալտմյաեն։ — Երեւի դու ես շփոթել։ — Հերթապահն է շփոթել։ Ես Իլվեսին կյանքում չեմ տեսել։ Հարկավոր է մի բան անել, ֊ — ասում եմ։ — Այդ էր պակաս, ֊ — ասաց Բիկովերը, ֊ — իսկ ուղիղ եթե՞րը։ — Բայց չէ որ խայտառակություն է։ — Գնամ նայեմ, ֊ — ասաց Ալտմյաեն։ Գնաց, եկավ ու ասում է․ — Իրոք, Իլվեսը չէ։ Բայց նմանություն կա… — Իսկ հարազատնե՞րը, մերձավորնե՞րը, ֊ — հարցնում եմ։ — Իլվեսը, ըստ էության, հարազատներ ու մերձավորներ չունի, ֊ — ասաց Ալտմյաեն, ֊ — նրան, անկեղծ ասած, չէին սիրում։ — Բա ասում էին՝ որդի, զարմիկ…
— Քեզ նրանց տեղը դիր։ Ուղիղ եթերով հաղորդվում է։ Եվ առհասարակ՝ պատասխանատու միջոցառում է…
Գերեզմանի մոտ սկսեցին երգել։ Առանձնանում էր կենցաղի բաժնի Լյուբա Տրոշինայի ճղճղան ձայնը։ Կարգադրիչն ինձ գլխով արեց։ Մոտեցա գերեզմանին։ Երգեցողությունը, վերջապես, դադարեց։
«… Ես այս մարդուն չեմ ճանաճել։ Ծանոթ չեմ եղել նրա հոգուն, նրա մղումներին, նրա տոկունությանն ու խիզախությանը, հուսախաբություններին ու հույսերին։ Չեմ հավատում, որ ճշմարտությանն առանց որոնումների է հասել։ Չեմ կարծում, թե նրա հանգչող հայացքին հասու է դարձել ունայն կյանքի, անսքող խորամանկության, չուրախացնող հաղթանակների ու չդառնացնող պարտությունների չափանիշը։ Չեմ կարծում, թե հասկացավ՝ ուր ենք գնում եւ ինչով է ուրախալի ու արժեքավոր մեր տենդագին նահանջը։ Եվ, այդուհանդերձ, նա այստեղ է… իր իսկ ընտրությամբ…»։
«Ինչի՞ մասին եմ մտածում այստեղ կանգնած։ Մարդկային հոգու գաղտնիքների մասին։ Մահն ու հոգեկան վիշտը հաղթահարելու մասին։ Կեցության օրենքների մասին, որ ծնվել են հազարամյակների խորքում ու կապրեն, քանի դեռ չի մարել արեւը»…
Հանկարծ կորցրի իրականության զգացողությունը։ Նորաբաց աշխարհում հեռանկար չկար։ Ապագան մնացել էր թիկունքում։ Հորիզոնը փակել էր անցյալը։ Սկսեցի մտածել, որ ներդաշնակությունը բանաստեղծներն են հորինել՝ մարդկանց սրտերը հուզելու համար…
— Գնանք, ֊ — ասաց Բիկովերը, ֊ — հարկավոր է տեղ զբաղեցնել ավտոբուսում։ Թե չէ ստիպված կլինենք երկաթե տուփի մեջ վերադառնալ…
==Կոմպրոմիս տասներկուերորդ==
