Քնից առաջ

հեղինակ՝ Էռնեստ Հեմինգուեյ թարգմանիչ՝ Նինա Ա․ Ջաղինյան (բնագրից) աղբյուր՝ «Այնտեղ, ուր մաքուր է ու լուսավոր»

Այդ գիշեր մենք պառկած էինք սենեակի յատակին, ու ես լսում էի շերամի որդերի խշխշոցի ձայնը։ Որդերը թթի տերեւներ էին ուտում, ու ամբողջ գիշեր լսելի էր նրանց շրշիւնը, նաեւ՝ այնպիսի մի ձայն, ասես ինչ֊որ բան էր ընկնում տերեւներին։ Քնել չէի ուզում, քանզի վաղուց այնպիսի միտք կար ուղեղիս մէջ, որ եթէ խաւարի մէջ աչքերս փակեմ ու յանկարծ դանթեմ, հոգիս մարմնիցս դուրս կը լողայ։ Դա վաղուց էր սկսուել, այն գիշերից ի վեր, երբ ցնցում ստացայ ու զգացի, թէ ինչպէս հոգիս դուրս թռաւ֊հեռացաւ ինձնից ու կրկին ետ դարձաւ։ Փորձում էի չմտածել այդ մասին, սակայն այդ պահից սկսած, գիշերները, հենց որ նիրհում էի, այդ ամէնը կրկին սկսւում էր, ու շատ մեծ ճիգ թափելուց յետոյ էր միայն դա ինձ յաջողւում։ Հիմա արդեն գրեթէ համոզուած եմ, որ նման բան կարող էր եւ չլինել, բայց այն ժամանակ՝ ամռանը, մէջս ցանկութիւն էլ չկար ռիսկի դիմելու։

Ես զանազան միջոցներ ունէի միտքս զբաղեցնելու, երբ անքուն պառկած էի լինում։ Պատկերացնում էի կարմրախայտով լի մի գետակ, ուր տղայութեանս օրերին որս էի անում, ու ձկներն այդ շատ խնամքով պառկած էին ուղեղիս մէջ․ գերանների տակի ձկնիկների զգոյշ որսալն էի յիշում, ափի բոլոր գալարները, խոր փոսիկներն ու թափանցիկ ծանծաղուտները, կարմրախայտ բռնելն ու երբեմն էլ՝ կեռից դրա պլստալը։ Կէսօրին ես դադար էի առնում նախաճաշիկս ուտելու՝ երբեմն վտակի վրայի գերանին թառած, երբեմն էլ ծառի տակ՝ ափի բարձրադիր մասում, ու միշտ ծամում էի շատ դանդաղ եւ ուտելիս հայեացքս հառում ներքեւ՝ հոսանքին։ Յաճախ մօտիս խայծը չէր հերիքում, քանի որ որսի դուրս գալիս հետս միայն մի տասը որդ էի վերցնում՝ քթախոտի տուփի մէջ դրած։ Երբ այդ բոլորը վերջանում էր, ստիպուած էլի որդ էի փնտրում, ու երբեմն բաւական դժուար էր լինում գետակի ափին փորելը, այնտեղ, ուր մայրիները քօղարկում էին արեւը, եւ ուր խոտ էլ չկար, այլ միայն լերկ ու տամուկ հողն էր փռուած, ու յաճախ ոչ մի որդ էլ չէր ճարւում։ Թէեւ միշտ էլ խայծ գտնում էի, բայց մի անգամ մօրուտի մէջ ոչինչ չգտայ ու ստիպուեցի բռնածս կարմրախայտերից մէկը կտրտել ու խայծ դարձնել։

Պատահում էր, որ ճահճուտ֊մարգագետիններում, խոտերի մէջ կամ թէ ձարխոտերի տակ ես միջատներ էի գտնում ու խայծ սարքում։ Ձեռքիս տակ բզէզներ ու ինչ֊որ միջատներ էին ընկնում՝ ասես խոտի ցօղուն լինէին, նաեւ թրթուրներ՝ հին փտած գերանների տակ, ճերմակ թրթուրներ՝ դարչնագոյն կպչուն գլխիկներով, որ չէին մնում կեռիկի ծայրին ու սահում֊կորչում էին պաղ ջրերի մէջ։ Փայտի տիզեր կարելի էր գտնել գերանների տակ, իսկ երբեմն էլ՝ անկիւնաորդեր, որ պլստում֊ընկնում էին գետնին՝ գերանը բարձրացնելիս։ Մի անգամ կեռիկին սալամանդր կպցրի, որին հանեցի մի հին գերանի տակից։ Դա մի շատ պստիկ, ողորկ ու ճարպիկ արարած էր, հաճելի երանգով։ Պստլիկ թաթիկներ ունէր, որոնցով փորձ էր անում կառչել կեռիկից, իսկ դրանից յետոյ այլեւս ոչ մի անգամ սալամանդրով խայծ չսարքեցի, չնայած շատ յաճախ էին դրանք ձեռքս ընկնում։ Ծղրիդ էլ չէի բռնում, քանի որ դրանք լաւ չէին կպչում կեռիկից։

Երբեմն գետակը հոսում֊անցնում էր բաց մարգագետնի միջով, եւ չոր խոտերին ես մորեխներ էի բռնում ու որպէս խայծ գործածում, իսկ երբեմն էլ դրանք բռնում էի, նետում ջուրն ու նայում, թէ ինչպէս են լողում հոսանքով, յետոյ՝ օղակւում ջրի երեսին, երբ հոսանքը քշում էր նրանց, յետոյ՝ կորչում, հենց որ կարմրախայտ էր յայտնւում։ Պատահում էր, որ մի գիշերուայ մէջ չորս կամ հինգ ձկնով լի վտակ էի անցնում՝ սկսելով ամենավերեւից ու հոսանքի երկայնքով իջնելով վար։ Երբ գործս շատ արագ էի անում, իսկ մինչ լուսաբաց դեռ ժամանակ էր մնում, ես կրկին ետ էի դառնում՝ հոսանքն ի վեր, այնտեղ, ուր գետակը լիճն էր թափւում, եւ փորձում էի բռնել եղած ամբողջ կարմրախայտը, որ հոսանքով ցած իջնելիս ձեռքից բաց էի թողել։ Գիշերներ էին լինում, երբ ես գետակներ էի յօրինում ինձ համար, ու դրանք երբեմն շատ հետաքրքիր էին, ճիշտ ու ճիշտ՝ հարթմնի երազներ։ Մի քանի գետակ յիշում եմ մինչ այժմ, ու ինձ թւում է, թէ ես իրօք դրանց մէջ ձուկ եմ բռնել, եւ յուշերիս մէջ նրանք խառնւում են այն միւսներին, որոնք իսկապէս եղել են։ Ես բոլորին անուն էի դնում ու երբեմն մտքումս մօտենում նրանց գնացքով, իսկ երբեմն էլ մղոններով քայլում էի՝ տեսնելու նրանց։

Սակայն գիշերներ էին լինում, երբ չէի կարող մտածել կարմրախայտի մասին, ու այդպիսի գիշերներին պառկում էի բաց աչքերով, շարունակ աղօթում՝ փորձելով դա անել նրանց համար, որոնց հանդիպել եմ կեանքիս ճանապարհին։ Դա ինձնից բաւական ժամանակ էր խլում, քանի որ եթէ փորձես յիշել բոլորին, ում երբեւէ իմացել ես՝ սկսած կեանքումդ ամենայիշուող բանից, իսկ ինձ համար դա ձեղնայարկն է այն տան, ուր ծնուել եմ ես, եւ ծնողներիս հարսանեաց կարկանդակը անագէ ամանի մէջ՝ պատի վրայի լաստից կախ, եւ այդ ձեղնայարկում օձերով լի տարաներն ու այլ սողուններ, որ հայրս հաւաքել էր իր պատանութեան օրերին ու սպիրտի մէջ պահել, բայց սպիրտը չորացել էր, այնպէս, որ որոշ օձերի եւ սողունների մէջքի մասերը բացուել ու գունաթափուել էին, ու եթէ սկսես նման վաղ յուշերից, ուրեմն շատ ու շատ մարդկանց պիտի մտաբերես։ Եթէ աղօթել սկսես բոլոր նրանց համար՝ ամէն մէկի համար «Կոյս Մարիամ» ու «Հայր մեր» ասելով, երկար ժամանակ կը խլի քեզնից, իսկ վերջում էլ լոյսը կը բացուի, ու այդժամ կարող ես ննջել, եթէ միայն այնպիսի մի տեղ ես պառկած, ուր կարելի է քնել ցերեկով։

Այդպիսի գիշերների ես փորձում էի մտաբերել այն ամէնը, ինչ կեանքիս ճամփին է եղել՝ ռազմի դաշտ մեկնելու վերջին օրերից սկսած՝ ետ տալով յիշողութեանս քողը՝ ծալք առ ծալք։ Պարզուեց, որ պապիկիս տան այդ նոյն ձեղնայարկից զատ՝ ուրիշ այլ բան յիշել չեմ կարող։ Յետոյ ես սկսեցի այդ կէտից ու յիշեցի ամէն բան հակառակ կարգով, մինչեւ որ հասայ պատերազմին։

Ես յիշում էի, թէ ինչպէս պապիկիս մահից յետոյ մեր հին տնից տեղափոխուեցինք մի ուրիշ տուն՝ կառուցուած մօրս ցուցումներով։ Տան շատ իրեր, որոնք որոշուած էր չտեղափոխել, ետնաբակում խարոյկի վերածուեցին, ու յիշում եմ, թէ ինչպէս էին ձեղնայարկից բոլոր տարաները գցում կրակը, ու թէ ինչպէս էին դրանք տաքից պայթում, իսկ հրէ լեզուները դուրս էին լողում սպիրտի միջից։ Յիշում եմ ետնաբակի խարոյկի մէջ այրուող օձերին։ Բայց այդ թէ ով էր այրում դրանք, եւ յուշերիս ճամփան ես պիտի անցնէի, մինչեւ հասնէի մարդկանց ու աղօթք անէի նրանց համար։

Նոր տան մասին խորհելիս՝ յիշեցի, թէ ինչպէս մայրս մշտապէս մաքրութիւն էր հաստատում այնտեղ։ Մի անգամ, երբ հայրս որսի էր գնացել, նա սկսեց ներքնայարկը մի լաւ մաքրել ու այրեց այն ամէնը, ինչ աւելորդ էր համարում։ Երբ հայրս տուն դարձաւ, իջաւ երկանիւ կառքից ու կապեց ձին տան մօտի ճամփին, դեռ կրակը վառւում էր։ Ես հօրս ընդառաջ վազեցի։ Նա հրացանն ինձ տուեց ու նայեց կրակին։— Էս ի՞նչ բան է,— հարցրեց։— Ներքնայարկն եմ հաւաքում, սիրելի՛ս,— ձայնեց մայրս շեմից։ Նա դուրս էր եկել դիմաւորելու հօրս՝ ժպտալով։ Հայրս նայեց կրակին ու ոտքի ծայրով մի բանի խփեց։ Յետոյ կռացաւ ու մոխրի միջից ինչ֊որ բան հանեց։

— Փոցխը բեր, հա՞, Նի՛ք,— ասաց նա ինձ։ Ես գնացի ներքնայարկ, բերեցի այն, ու հայրս սկսեց դրանով զգոյշ փորփրել մոխիրը։ Այնտեղից նա հանեց քարէ կացիններ ու կաշեհան դանակներ, նետի ծայրապանակ սարքելու գործիքներ, խեցու կտորտանք ու բազում ծայրապանակներ։ Այդ ամէնը սեւացել էր մրից ու կրակից ճաքճքել։ Հայրս դրանք բոլորը շատ զգոյշ դուրս հանեց ու փռեց ճամփեզրի խոտերին։ Նրա կաշուէ պատեանով հրացանը, նաեւ որսորդական երկու պարկերը հենց այդտեղ էին՝ խոտերի վրայ, ուր որ ինքը շպրտել էր՝ կառքից դուրս գալիս։

— Հրացանն ու պարկերը տո՛ւն տար, Նի՛ք, ու մի թուղթ բեր,— ասաց նա։ Մայրս արդեն տուն էր մտել։ Ես վերցրի երկու պարկերն ու հրացանը, որ շատ ծանր էր ու խփւում էր ոտքերիս, եւ քայլերս ուղղեցի տուն։

— Մէկ֊մէ՛կ տար,— ասաց հայրս։— Միանգամից էդքանը մի՛ տար։— Ես պարկերը գետնին դրեցի, իսկ հրացանը տարա տուն եւ հօրս սենեակում դարսած թերթերից մէկը բերեցի նրան։ Հայրս թղթի վրայ փռեց այդ բոլոր սեւացած, ճաք տուած քարէ գործիքներն ու փաթաթեց։

— Ամենալաւ ծայրապանակները բոլորն էլ կոտրուել են,— ասաց։ Նա մտաւ տուն՝ փաթեթը ձեռքին, իսկ ես կանգնած մնացի բակում՝ երկու պարկը ձեռքիս բռնած։ Որոշ ժամանակ անց դրանք տուն տարայ։ Յուշերիս այս պատառիկի մէջ երկու մարդ կար միայն, ու ես աղօթեցի նրանց համար։

Բայց գիշերներ էլ էին լինում, երբ ես չէի կարողանում նոյնիսկ աղօթք յիշել։ Ես հասայ մինչեւ «Հայր մեր, որ երկինս ես» ու յետոյ ստիպուած եղայ սկսել այդ ամէնը նորից, բայց կրկին կանգ առայ նոյն տեղում։ Այդժամ ստիպուած էի ընդունել, որ դրանից յետոյ էլ չէի յիշում ու այդ գիշեր աղօթքից պիտի հրաժարուէի ու փորձէի մի ուրիշ բան հնարել։ Երբեմն փորձում էի յիշել աշխարհում եղած բոլոր կենդանիների անունները, յետոյ էլ՝ թռչունների, յետոյ՝ ձկների, այնուհետեւ՝ բոլոր երկրների ու քաղաքների, յետոյ՝ ինձ յայտնի բոլոր տեսակի ուտեստների, յետոյ՝ Չիկագոյի բոլոր փողոցների անունները, իսկ երբ արդեն ոչ մի բան այլեւս չէի կարողանում մտաբերել, պարզապէս պառկում էի ու լսում։ Այնպիսի մի գիշեր չէի յիշում, որ բացարձակ ոչինչ չլսէի։ Եթէ հնարաւոր էր լինում լոյսի տակ քնել, չէի վախենում աչքս կպցնել, քանզի գիտէի, որ միայն մթան մէջ կարող է հոգիս դուրս թռչել մարմնիցս։ Անշուշտ, յաճախ է ինձ վիճակուել գիշերներ անց կացնել այնպիսի տեղերում, ուր կարող էի եւ լոյսը չմարել, ու այդ ժամանակ քնում էի, քանի որ գրեթէ միշտ յոգնած էի լինում ու յաճախ էլ՝ շատ քնատ։ Եւ համոզուած եմ, որ մէկ անգամ չէ, որ ինձ համար իսկ աննկատ քունս տարել է, բայց գիտակցաբար երբեք ես սիրտ չէի անի խաւարի մէջ քնել։ Եւ ահա այդ գիշեր ես պառկած ունկնդիր էի շերամի որդերին։ Գիշերը յստակ լսւում էր նրանց շրշիւնն, ու ես՝ բաց աչքերով պառկած, ունկնդիր էի նրանց ձայնին։

Սենեակում, ինձնից բացի, մի մարդ էլ կար, ու նրա քունն էլ չէր տանում։ Երկար ժամանակ զգում էի, որ քնած չէ։ Նա չէր կարող ինձ պէս հանգիստ պառկել, քանզի արթուն մնալու իմ փորձը չունէր թերեւս։ Մենք պառկած էինք ծղոտին փռած ծածկոցներին, ու երբ շարժւում էր նա, ծղոտը խշրտում էր, բայց շերամի որդերի հոգն էլ չէր, նրանք շարունակում էին ծամել։ Շէնքի պատերից դուրս գիշերը լի էր եօթ կիլոմետր այն կողմ ձգուած ճակատային գծի սովորական դարձած աղմուկներով, սակայն մեր մութ սենեակում բոլորովին այլ, «իւրային» պստիկ աղմուկներ էին լցուած։ Սենեակակիցս որոշ ժամանակ փորձում էր հանգիստ պառկած մնալ։ Յետոյ կրկին սկսեց շարժուել։ Ես էլ շուռ եկայ, որ զգալ տամ, թէ քնած չեմ։ Նա տասը տարի ապրել էր Չիկագոյում։ Զինուոր էին տարել հազար ինը հարիւր տասնչորսին, երբ եկել էր ընտանիքին տեսութեան, եւ քանի որ անգլերէն գիտէր, նրան ինձ մօտ լրատար նշանակեցին։ Ես զգում էի, որ նա ականջ է դնում, ու այդ ժամանակ կրկին շարժուեցի ծածկոցին։

— Քունդ չի՞ տանում, Signor Tenente,— հարցրեց նա։

— Չէ։

— Իմն էլ։

— Իսկ ինչո՞ւ։

— Չգիտե՛մ։ Էդպէս, չի տանում, էլի։

— Միգուցէ վա՞տ էք զգում։

— Չէ՜, հա՛։ Առողջ եմ։ Մենակ թէ քունս չի տանում։

— Եկէ՛ք ինչ֊որ բանից խօսենք,— առաջարկեցի ես

— Եկէ՛ք։ Մենակ թէ ինչի՞ց խօսենք էս անիծեալ ծակուռում։

— Էստեղ էնքան էլ վատ չի,— ասացի ես։

— Իրօք որ,— համաձայնեց նա,— էստեղ՝ ոչինչ։

— Պատմէ՛ք, թէ ոնց էք ամուսնացել։

— Էդ մասին է՛լ եմ պատմել։

— Երկուշաբթի օրուայ նամակը նրանի՞ց էր։

— Հա՛, բա ո՜նց։ Նա ինձ անընդհատ գրում է։ Նրա մօտ առեւտուրն էլ լաւ է գնում։

— Գործերդ լաւ կը գնան, երբ տուն դառնաք։

— Հա՛, բա ո՜նց։ Կինս դրանից լաւ գլուխ է հանում։ Շահոյթն էլ վատ չի։

— Իսկ միւսներին մեր խօսելով չե՞նք արթնացնի,— հարցրի ես։

— Չէ՛։ Չե՛ն լսում։ Յետոյ էլ՝ քնած ես խոզի պէս։ Իսկ ես հրես՝ չեմ կարող,— ասաց նա։— Ես շատ ջղային եմ։

— Կամաց խոսէք,— ասացի ես։— Ծխել կուզէ՞ք։ Մենք զգոյշ ծխեցինք խաւարի մէջ։

— Դուք քիչ էք ծխում, Signor Tenente։

— Այո՛, համարեայ թողել եմ։

— Դէ, ի՞նչ,— ասաց նա,— էդ միայն օգուտ է, ու երեւի թէ երբ թողնում ես, արդեն չես էլ ուզում։ Ճի՞շտ է, որ կոյրերը չեն ծխում, քանի որ ծուխը չեն տեսնում։

— Հազիւ թէ։

— Կարծում եմ՝ էդ ամէնը փչոց է,— ասաց նա։— Չնայած որ էդպէս են ասում։ Դէ գիտէք, էլի, էնքա՜ն բան են ասում։

Մենք երկուսս էլ լռեցինք, եւ ես կրկին ունկնդիր եղայ շերամի որդերի խշրտոցին։

— Լսո՞ւմ էք էդ անիծեալ որդերի ձայնը,— հարցրեց նա։— Լսու էք, չէ՞, ո՜նց են ծամում։

— Հա՛, ծիծաղելի է,— ասացի ես։

— Ասացէ՛ք, Signor Tenente, ձեզ ի՞նչ է եղել, որ գիշերները չէք քնում։ Տեսած չկամ ձեզ քնած։ Ինչքան ժամանակ ձեզ մօտ եմ՝ ոչ մի գիշեր քնած չկաք։

— Չգիտե՛մ, Ջո՛ն,— ասացի ես։— Անցած գարնան սկզբին փորձանքի եկայ, ու էդ ժամանակուանից գիշերը տեղս չեմ գտնում։

— Հե՛նց ոնց որ ե՛ս, էլի,— ասաց նա։— Պիտի պատերազմ չգնայի։ Չափից դուրս ջղային եմ։

— Միգուցէ անցնի։

— Ասացէ՛ք, Signor Tenente, բա դուք ինչի՞ պատերազմ գնացիք։

— Չգիտե՛մ, Ջո՛ն։ Ուզեցի գնալ՝ գնացի։

— Ուզեցի՞ք,— ասաց նա։— Բա՛ն չունեմ ասելու, լա՜ւ պատճառ է։

— Պէտք չի էդքան բարձր խօսել,— ասացի ես։

— Դէ՜ դրանք խոզի պէս քնած են,— ասաց նա։— Յետոյ դրանք անգլերէն չեն էլ հասկանում։ Ոչ մի բառ էլ չգիտեն։ Ի՞նչ պիտի անէք, երբ էս ամէնը վերջանայ, ու բոլորս Նահանգներ գնանք։

— Թերթում գործ կը ճարեմ։

— Չիկագոյո՞ւմ։

— Միգուցէ։

— Էդ Բրիսբեյնի գրածներից կարդում է՞ք։ Կինս միշտ դրանք կտրում֊ուղարկում է ինձ։

— Իհա՛րկէ, կարդում եմ։

— Նրա հետ ծանօթ չէ՞ք։

— Չէ՛, բայց դէմքով գիտեմ։

— Կուզենայի հետը ծանօթանալ։ Լա՛ւ է գրում։ Կինս չնայած կարդալ չգիտի, բայց թերթ է առնում, ոնց որ առաջ, երբ էնտեղ էի, ու կարեւոր լուրերը, սպորտի էջը կտրում֊ուղարկում է ինձ։

— Երեխաներդ ինչպէս են։

— Շա՛տ լաւ։ Աղջիկներիցս մէկը չորրորդ դասարանում է արդեն։ Գիտէք, Signor Tenente, եթէ երեխեքի հարցը չլինէր, երեւի թէ ձեր լրատարը չլինէի հիմի։ Երեւի թէ էդ ամբողջ ընթացքում ճակատում կը պահէին ինձ։

— Ուրախ եմ, որ երեխաներ ունէք։

— Ես էլ եմ ուրախ։ Աղջիկներս լաւն են, բայց ես տղա՛յ կուզէի։ Երեք աղջիկ ու՝ ոչ մի տղայ։ Էդ արդեն նշանակում է՝ բախտս չի բերում։

— Դէ՛, հիմի, հանգիստ պառկէք, միգուցէ քունդ տանի։

— Չէ՛, չի՛ տանի։ Քունս լրիւ փախաւ, Signor Tenente։ Բայց չէ որ դուք չէք քնում․ դա ինձ տխրեցնում է։

— Ոչի՛նչ, Ջո՛ն, կանցնի։

— Տե՜տ է, էդքան ջահել ու՝ գիշերները չէք քնում։

— Ամէն ինչ կանցնի։ Միայն թէ՝ ոչ միանգամից։

— Պիտի որ անցնի։ Էդպէս ո՞նց կարելի է ապրել, եթէ բոլորովին չես քնում։ Կարո՞ղ է ձեզ ինչ֊որ բան է անհանգստացնում։ Մտքներիդ բան չկա՞յ։

— Չէ՛, Ջո՛ն, ոնց որ՝ չէ։

— Ամուսնանալ է ձեզ պէտք, Signor Tenente։ Էդ դէպքում ոչ մի բան ձեզ չի մտահոգի։

— Հազիւ թէ։

— Ձեզ ամուսնանալ է պէտք։ Ինչի՞ չէք մի սիրուն իտալուհի ընտրում՝ լաւ փող ունեցող։ Ձեզ հետ ցանկացած աղջիկ կամուսնանայ։ Ջահել էք, տեսքով, լաւ էլ մեդալներ ունէք։ Մի քանի անգամ էլ վիրաւորուել էք։

— Իտալերէն լաւ չեմ խօսում։

— Լա՜ւ էլ խօսում էք։ Գրողի ծոցը էդ խօսելը։ Ոչ մի խօսելու կարիք էլ չկա՛յ։ Ամուսնացէ՛ք ու՝ վե՛րջ։

— Կը մտածեմ էդ մասին։

— Մի քանիսին գիտէք, չէ՞։

— Բա ո՞նց։

— Դէ ուրեմն ամուսնացէք հենց նար հետ, ով աւելի շատ փող ունի։ Էստեղ նրանք էնպէս են դաստիարակուած, որ ցանկացածից էլ լաւ տանտիկին դուրս կը գայ։

— Կը մտածեմ էդ մասին։

— Իսկ դուք մի՛ մտածէք, Signor Tenente։ Գործի՛ անցէք։

— Լա՛ւ։

— Տղամարդուն կին է պէտք։ Դուք դրա համար չէք փոշմանի։ Ամէն տղամարդու էլ կի՛ն է պէտք։

— Եղա՛ւ,— ասացի ես։— Հիմա փորձենք մի քիչ քնել։

— Լա՛ւ, Signor Tenente, կը փորձեմ։ Միայն թէ չմոռանա՛ք, ինչ որ ասացի։

— Չե՛մ մոռանայ,— ասացի։— Իսկ հիմի մի քիչ քնէք, Ջո՛ն։

— Լա՛ւ,— ասաց նա։— Յուսամ՝ կը քնէք, Signor Tenente։

Ես լսում էի, թէ ոնց է նա շուռումուռ գալիս ծղոտի վրայ, յետոյ լրիւ հանդարտուեց, ու այլեւս լսելի էր նրա համաչափ շնչառութիւնը։ Շուտով խռմփացրեց։ Երկար ժամանակ լսւում էր նրա խռմփոցը, յետոյ էլ չէի լսում դա ու սկսեցի ականջ դնել շերամի որդերի շրշիւնին։ Նրանք շարունակ ծամում ու ծամում էին՝ տերեւների վրայ թրմփալով։ Նոր բան անցաւ մտքովս․ բաց աչքերով խաւարի մէջ պառկած՝ սկսեցի խորհել այն բոլոր աղջիկների մասին, որոնց ճանաչել եմ երբեւէ, ու թէ ինչպիսի կին դուրս կը գար նրանցից։ Շատ հետաքրքիր բան էր․ դա մի պահ միջիցս դուրս մղեց ձկներին ու խանգարեց ինձ աղօթել։ Բայց ի վերջոյ ես կրկին դարձայ ետ՝ ձուկ բռնելուն, քանի որ ինձ պարզ դարձաւ, որ բոլոր գետերն այդ կարող եմ մտաբերել, իսկ դրանցից ամէն մէկի մէջ միշտ էլ ինչ֊որ բան էր լինում, այն դէպքում, երբ աղջիկները, մի քանի անգամ մտքովս անցնելուց յետոյ, սկսեցին մարել յիշողութեանս մէջ եւ ի վերջոյ լրիւ չքացան, բոլորը մի դէմք առան, ու ես այլեւս դադարեցի մտածել նրանց մասին։ Բայց աղօթքը չթողեցի ու յաճախ ժամերով աղօթում էի Ջոնի համար, իսկ նրան ծառայութիւնից ազատ արձակեցին մինչեւ հոկտեմբերեան մեծ գրոհը։ Ուրախ էի, որ այդպէս ստացուեց, այլապէս նա ինձ շատ հոգս կը պատճառէր։ Մի քանի ամիս անց նա ինձ այցի եկաւ Միլանի հոսպիտալ ու շատ տխրեց, ուր դեռ չեմ ամուսնացել, եւ պատկերացնում եմ, թէ ինչքան դեռ կը վշտանայ՝ իմանալով, որ մինչ օրս էլ չեմ ամուսնացել։ Նա մտածում էր Ամերիկա վերադառնալ եւ բնաւ կասկած չունէր ամուսնութեան շահեկան լինելու հարցում ու համոզուած էր, որ ամուսնութիւնը կեանքում ամէն ինչ կարգի կը գցի։