|աղբյուր = [[«Ոսկե բզեզը»]]
}}
[[Կատեգորիա:Արձակ]][[Կատեգորիա:Դետեկտիվ]][[Կատեգորիա:Ամերիկյան գրականություն]]
:::::::::::::::::::<b>Ինչ էին երգում ծովահարսերը կամ
― Միանգամայն ճիշտ է։ Իհարկե, դուք էլ եք հիշում «mon Dieu» այն բացականչությունը, որ համարյա բոլորը վերագրում են ֆրանսիացու։ Տվյալ դեպքի համար օգտագործված այս բացականչությունը հաջողությամբ է մեկնաբանել վկաներից մեկը՝ խանութպան Մոնտանին, որպես բողոքի կամ դժգոհության արտահայտություն։ Այս երկու փաստերի վրա էլ հիմնված են խնդիրը լիովին լուծելու իմ հույսերը։ Մի ֆրանսիացի ականատես է եղել սպանությանը։ Գուցե, անգամ հավանական է, որ նա մեղսակից չէ գազանային այդ սպանությանը։ Ֆրանսիացին պետք է որ հետևած լինի նրան, մինչև հանցագործության վայրը։ Բայց միջամտել հետագայում կատարվածին նա, իհարկե անուժ է եղել։ Կապիկն այժմ էլ է ազատության մեջ։ Այլևս չեմ ծավալվի իմ եզրահանգումներով, քանի որ դրանք ընդամենը եզրահանգումներ են և անկայուն այն կշռադատումները, որոնց վրա հենված են դրանք, այնչափ թեթև են, որ բավականաչափ չեն համոզում անգամ ինձ, առավել ևս չեն համոզի ուրիշների։ Այսպիսով, դրանք անվանենք եզրահանգումներ և համապատասխանաբար գնահատենք։ Բայց եթե մեր ֆրանսիացին, ինչպես ենթադրում եմ, մասնակից չէ սպանությանը, ապա հայտարարությունը, որ ճանապարհին հանձնեցի «Le Monde»֊ի խմբագրություն, մի թերթ, որը մեր նավագնացության շահերն է պաշտպանում և շատ տարածված է ծովայինների միջև, ապա այդ հայտարարությունը նրան այստեղ կբերի անպայման։
Դյուպենն ինձ մեկնեց թերթը։ Ես կարդացի․
«Բռնված է Բուլոնյան անտառում, վաղ առավոտյան, այսինչ ամսի այսքանին (սպանության առավոտյան) վիթխարի չափերի մի գորշ օրանգուտանգ, Բոռնեո կղզում հանդիպող կապիկների տարատեսակից։ Կվերադարձվի տիրոջը (տեղեկությունների համաձայն՝ մալթիական նավի նավաստի) այն պայմանով, եթե ներկայացնի իր իրավունքների տեղեկանքը և վճարի կապիկին բռնելու և պահելու ծախսերը։ Դիմել հետևյալ հասցեով, Սեն֊Ժերմեն արվարձան ․․․․․ փողոց, N ․․․․․․ տուն, տեղեկանալ չորրորդ հարկում»։
― Իսկ ինչպես իմացաք, ― հարցրեցի ես, որ այդ մարդը մալթիական նավի նավաստի է։
― Ես այդ չգիտեմ, ― առարկեց Դյուպենը։ ― Ես լիովին էլ համոզված չեմ։ Բայց, նայեք այս ժապավենի կտորին, ինչպես է ճարպոտած, տեսքն էլ հենց այն է, ինչով որ նավաստիները կապում են մազերը, դուք գիտեք նավաստիների սիրած այդ queues<ref>Այստեղ՝ հյուսերը, տառացիորեն պոչերը (ֆրանս․)։</ref>֊ները։ Բացի այդ, նման հանգույցով կարող էր կապել միայն նավաստին, ավելի շուտ մալթիացին։ Այս ժապավենը շանթարգելի տակ գտա։ Հազիվ թե դա պատկանելիս լիներ սպանված կանանցից մեկնումեկին։ Բայց եթե անգամ սխալվում եմ և ժապավենի տերը մալթիացի ծովային չէ, ապա այնքան էլ վտանգավոր չէ, որ հայտարարության մեջ դա շեշտել եմ։ Եթե սխալվել եմ, նավաստին կմտածի, թե ինչ֊որ մեկն ինձ մոլորեցրել է, և այնքան էլ ուշադրություն չի դարձնի դրա վրա։ Եթե ես ճշմարիտ եմ, ապա դա հաղթաթուղթ է իմ ձեռքում։ Թեև սպանության ականատես, բայց ոչ մասնակից, ֆրանսիացին, իհարկե, երկար կմտածի, նախքան հայտարարության ետևից գալը։ Ահա թե ինչ կմտածի․ «Ես մեղավոր չեմ, բացի այդ աղքատ մարդ եմ։ Ընդհանրապես օրանգուտանգը թանգ արժե, իսկ ինձ համար դա մի ամբողջ կարողություն է, ինչու կորցնեմ այդ ամենը դատարկ կասկածամտության պատճառով։ Ձեռքս մեկնեմ, կհասնի։ Նրան գտել են Բուլոնյան անտառում, հանցագործության վայրից շատ հեռու։ Ոչ մեկի մտքով անգամ չի անցնի, որ նման բաներ կարող է վայրի գազանն անել։ Ոստիկանությունը երբեք չի կռահի, թե դա ինչպես է պատահել։ Բայց եթե անգամ ոստիկանությունը հետևել է կապկին, փորձիր ապացուցել, որ ինչ֊որ բան գիտեմ, եթե իմանամ էլ, մեղավոր չեմ։ Գլխավորը՝ ինչ֊որ մեկին ես արդեն հայտնի եմ։ Հայտարարության մեջ ինձ այդպես էլ անվանում են՝ կապկի տեր։ Ով գիտե, թե այդ մարդիկ ինչ են պատմել իմ մասին։ Եթե ես չգնամ իմ սեփականության ետևից, իսկ կապիկը բավական փող արժե, հայտնի է նաև, որ տերը ես եմ, կապկի վրա կասկած կընկնի։ Իսկ ինձ բոլորովին պետք չէ կասկած ստեղծել ոչ իմ վրա, ոչ էլ այդ սրիկայի վրա։ Ավելի լավ կլինի գնամ հայտարարության ետևից, օրանգուտանգին վերցնեմ ու թաքցնեմ, մինչև որ ամեն ինչ կոծկվի֊վերջանա»։
Սանդուղքների վրա քայլեր լսվեցին։
― Ատրճանակները պատրաստ պահեք, ― նախազգուշացրեց Դյուպենը, ― միայն թե ցույց մի տվեք ու մի կրակեք՝ սպասեք ազդանշանի։
Շքամուտքի դուռը ներքևում բաց էր, այցելուն ներս մտավ առանց զանգելու և սկսեց բարձրանալ սանդուղքներով։ Բայց թերևս նա հապաղեց, մի րոպեի չափ կանգնեց ու սկսեց ետ իջնել։ Դյուպենը նետվեց դեպի դուռը, բայց անմիջապես լսեցինք, որ անծանոթը կրկին բարձրանում է։ Այլևս ետ դառնալու փորձ չարեց։ Մենք լսում էինք, թե ինչպես է նա վճռականությամբ վեր բարձրանում, ապա դուռը թակեցին։
― Մտեք, ― զվարթ և բարեհամբույր ձայնեց Դյուպենը։
Ներս մտավ բարձրահասակ, թիկնեղ, մկանոտ մի տղամարդ, դատելով ամեն ինչից՝ նավաստի, այնպիսի մի տեսքով, ասես սատանայից էլ չէր վախենում։ Ընդհանրապես հաճելի տպավորություն էր թողնում։ Կտրիճ այտամորուքները և mustachi<ref>Բեղեր ― (իտ․)։</ref>֊ները կեսից ավելին ծածկում էին նրա արևավառ դեմքը։ Ձեռքին ուներ ծանր մի մահակ, ըստ երևույթին, միակ զենքը։ Նավաստին անվարժ խոնարհվեց ու բարի երեկո ցանկացավ։ Նա մաքուր ֆրանսերեն էր խոսում, թեև նեշատելյան թեթևակի առոգանությամբ, բայց ամեն ինչից երևում էր, որ բնիկ փարիզեցի է։
― Նստեցեք, բարեկամս, ― ողջունեց նրան Դյուպենը։ ― Իհարկե, օրանգուտանգի համար եք եկել։ Ճշմարիտն ասած, ձեզ կարելի է նախանձել, հիանալի նմուշ է և հավանաբար թանկ արժի։ Ի՞նչ եք կարծում, քանի՞ տարեկան կլինի նա։
Նավաստին թեթևացած շունչ քաշեց։ Ասես ուսերից ծանր բեռ ընկավ։
― Այդ արդեն չգիտեմ, ― պատասխանեց նա անտարբեր տոնով։ ― Մի չորս֊հինգ տարեկան, ոչ ավելի։ Նա այստե՞ղ է, տանը։
― Ի՜նչ եք ասում, մենք այդպիսի սենյակ չունենք։ Հանձնեցինք Դյուբուր փողոցի կառապանաբակ, այստեղ է, մոտ։ Եկեք վաղը վերցնելու։ Իհարկե, ձեզ համար դժվար չի լինի հաստատել ձեր իրավունքեըր։
― Այդ հարցում ոչ մի դժվարություն չկա, մսյո։
― Շատ ափսոս է նրանից բաժանվելը, ― շարունակեց Դյուպենը։
― Մսյո, չկարծեք թե իզուր եք չարչարվել, ― վստահեցրեց նավաստին։ ― Ես էլ խիղճ ունեմ։ Սիրով կվճարեմ, իհարկե, ուժերս ներածին չափ, ձեր արածի դիմաց։ Լեզու կգտնենք։
― Է՜, ինչ, ― ասաց բարեկամս, ― ձեր կողմից դա շատ օրինավոր բան է։ Եկեք մտածենք, թե ինչքան վերցնեմ ձեզնից։ Իսկ, իմիջիայլոց, ինձ փող պետք չէ, ավելի լավ կլինի մեզ պատմեք, թե ի՞նչ է հայտնի ձեզ Մորգ փողոցի սպանության մասին։
Վերջին խոսքերը նա ասաց մեղմաձայն, բայց շատ հանգիստ։ Այդպես հանգիստ էլ մոտեցավ դռանը, փակեց ու բանալին դրեց գրպանը, ապա մյուս գրպանից հանեց ատրճանակը և առանց աղմուկի ու հուզվելու դրեց սեղանին։
Նավաստու դեմքը շառագունեց, կարծես ցանկանում էր զսպել շնչահեղձությունը։ Բնազդաբար վեր թռավ, ու ձեռքը մեկնեց մահակին, բայց տեղնուտեղը փլվեց աթոռին, դողալով ամբողջ մարմնով, մահու չափ գունատ։ Նա ոչ մի բառ չարտասանեց։ Ամբողջ հոգով խղճում էի նրան։
― Իզուր եք վախենում, սիրելիս, ― հանգստացրեց նրան Դյուպենը։ ― Հավատացեք, ոչ մի վատ բան չենք անի ձեզ։ Ֆրանսիացու և կարգին մարդու խոսք եմ տալիս, որ մեր մտադրություններն անչափ բարի են։ Ինձ քաջ հայտնի է, որ Մորգ փողոցի սարսափների մեջ դուք մեղք չունեք։ Բայց հո չեք սկսի պնդել, թե բացարձակ անտեղյակ եք։ Ինչպես տեսնում եք, շատ բան արդեն հայտնի է ինձ, ընդ որում այնպիսի մի աղբյուրից, որի մասին դուք չեք էլ կասկածում։ Ընդհանրապես դրությունն ինձ համար պարզ է։ Դուք այնպիսի մի բան չեք արել, որի համար մեղադրեիք ինքներդ ձեզ կամ ինչի համար կարելի լիներ ձեզ պատասխանատվության կանչել։ Դուք նույնիսկ չգայթակղվեցիք ուրիշի փողերով, թեև դա ձեզ համար անպատիժ կմնար։ Դուք ոչինչ չունեք թաքցնելու և հիմք էլ չունեք թաքնվելու։ Բայց և այնպես խիղճը պարտավորեցնում է ձեզ պատմել այն ամենն, ինչ գիտեք գործի մասին։ Ձերբակալված է անմեղ մարդ, նրա վրա ծանրացել է կասկածը մի սպանության, որի իսկական մեղավորը հայտնի է ձեզ։
Դյուպենի խոսքերն ազդեցին՝ նավաստին տիրապետեց իրեն, բայց ո՜ւր կորավ նրա ամբարտավանությունը։
― Ինչ ուզում է, թող լինի, ― ասաց նա վերջապես։ ― Ինչ գիտեմ, կպատմեմ ձեզ։ Ու թող աստված օգնի ինձ։ Դուք, իհարկե, չեք հավատա, հիմար կլինեի, եթե հույս ունենայի, թե կհավատաք։ Բայց մեկ է, ես այդտեղ մեղք չունեմ։ Եվ թող ինձ կախեն, բայց ես ձեզ կպատմեմ բոլորն, ինչպես եղել է։
Նրա պատմածը մի խոսքով, հետևյալն էր։ Վերջերս նրան վիճակվեց լինել Հնդկական արշիպելագի կղզիներում։ Նավաստիների խմբի հետ նա իջավ Բոռնեո և զբոսանքի գնաց կղզու խորքերը։ Նրան և ընկերոջը հաջողվեց մի օրանգուտանգ բռնել։ Շուտով ընկերը մեռավ, և կապկի միակ տերը դարձավ ինքը։ Ետդարձի ճանապարհին, ինչեր ասես չքաշեց կապկի կատաղի բնավորության երեսից, մինչև հասցրեց տուն՝ Փարիզ։ Կապկին փակի տակ էր պահում, խուսափելով հարևանների աներես հետաքրքրասիրությունից, միաժամանակ սպասում էր, որ լավանա օրանգուտանքի փուշ մտած ոտքը։ Նավաստին մտադիր էր շահավետ վաճառել նրան։
Մի քանի օր առաջ ուրախ խնջույքից տուն դառնալիս, դա սպանության գիշերն էր, ավելի շուտ՝ լուսաբացը, նա օրանգուտանգին գտավ իր ննջասենյակում։ Բանից պարզվեց, որ կապիկը ջարդել է միջանցիկ մառանի պատը, ուր փակել էր նրան, որպեսզի չփախչի։ Զինված ածելիով և բոլոր կանոնների համաձայն երեսին օճառ քսած, կապիկը նստել էր հայելու դիմաց և պատրաստվում էր սափրվել տիրոջ նման, որին բազմիցս հետևել էր բանալու անցքից։ Վտանգավոր զենքը տեսնելով կատաղի գիշատչի ձեռքում և գիտենալով, որ նա կարող է դա գործածել, նավաստին առաջին պահ շփոթվեց։ Բայց արդեն վարժվել էր իր կալանավորի հախից գալուն և մտրակի օգնությամբ զսպում էր նրա կատաղության ամենաբուռն պոռթկումներն անգամ։ Այժմ կրկին ձեռքն առավ մտրակը։ Նկատելով այդ, օրանգուտանգը նետվեց դեպի դուռն ու ցած վազեց սանդուղքներով, ուր դժբախտաբար, բաց էր պատուհանը, այստեղից էլ փախավ փողոց։
Սարսափահար ֆրանսիացին վազեց նրա ետևից։ Ածելին ձեռքից չգցելով, կապիկն ստեպ֊ստեպ կանգ էր առնում, ծամածռություններ անում հետապնողի երեսին ու շատ մոտ թողնելով նրան, դարձյալ հեռու էր փախչում։ Երկար վազեց կապկի ետևից։ Առավոտյան ժամը երեքին մոտ կլիներ, փողոցներում մեռելային լռություն էր տիրում։ Մորգ նրբանցքում փախստականի ուշադրությունը գրավեց տիկին Լ' Էսպանեի ննջասենյակի լույսը՝ տան չորրորդ հարկում։ Մոտ վազելով և տեսնելով շանթարգելը, կապիկն անըմբռնելի արագությամբ վեր մագլցեց, կառչեց լրիվ բաց փեղկից ու դրա օգնութամբ ցատկեց մահճակալի գլխին։ Ակրոբատիկ այդ համարը մի րոպե էլ չպահանջեց։ Սենյակից մի աքացի հասցնելով նա կրկին բաց արեց փեղկը։
Նավաստին չգիտեր ուրախանալ, թե տխրել։ Նա հույս ուներ ծուղակն ընկած կապկին ետ բերել, փախչել նա կարող էր միայն շանթարգելի վրայով, իսկ այդտեղ նրան հեշտ էր բռնել։ Միայն թե տան մեջ այլանդակություններ չաներ։ Վերջին նկատառումը գերիշխեց ու ստիպեց նավաստուն՝ հետևել իր սանին։ Շանթարգելով վեր ելնելը, այն էլ նավաստու համար, դժվար չէ, բայց հավասարվելով պատուհանին, որը ձախ էր ընկած ու հեռու, նա ստիպված էր կանգ առնել։ Միակ բանը, որ կարող էր նա անել, մինչև փեղկը մեկնվելով, պատուհանից ներս նայելն էր։ Սարսափից քիչ էր մնացել ցած ընկներ։ Հենց այդ րոպեին էլ լսվեցին աղեկտուր ճիչերը, որոնք ոտքի հանեցին Մորգ փողոցի բնակիչներին։
Տիկին Լ' Էսպանեն և նրա աղջիկը, երկուսն էլ գիշերաշապիկներով, վերոհիշյալ փոքրիկ սնդուկը սենյակի մեջտեղը քաշած, հավանաբար միջի թղթերն էին ջոկջկում։ Սնդուկը բաց էր, պարունակությունը դրված հատակին։ Երկու կանայք, հավանաբար մեջքով նստած էին դեպի պատուհանը և միանգամից չտեսան գիշերային հյուրին, դատելով այն բանից, որ կապկի երևալու և ճիչերի միջև որոշ ժամանակ անցավ։ Նրանք, հավանաբար, կարծեցին, թե փեղկը քամին է փակել։
Երբ նավաստին սենյակ նայեց, հսկա օրանգուտանգը բռնել էր տիկին Լ' Էսպանեի ուսերին թափված մազերից (նա սանրում էր մազերը քնելուց առաջ) ածելին խաղացնում էր նրա առջև վարսավիրների նման։ Աղջիկն ընկած էր հատակին անշարժ, խոր ուշաթափության մեջ։ Պառավի ճիչերից ու դիմադրությունից հետո կապիկը պոկոտեց նրա մազերն ու, ըստ երևույթին, փոխեց նախապես խաղաղ իր մտադրությունները։ Նրա մեջ կատաղություն առաջացավ։ Մկանոտ ձեռքի ուժեղ թափով նա համարյա կտրեց֊պոկեց նրա գլուխը։ Արյան տեսքից գազանի կատաղությունը սաստկացավ։ Նրա աչքերը փայլում էին շիկացած ածուխների պես։ Ատամները կրճտացնելով նա հարձակվեց աղջկա վրա, սարսափելի ճիրաններով բռնեց կոկորդն ու սկսեց խեղդել, մինչև զոհը շունչը փչեց։ Կատաղությամբ դես ու դեն նայելով, կապիկը տեսավ սենյակի խորքում, մահճակալի գլխի վրա գծագրվող իր տիրոջ սարսափից քարացած դեմքը։ Ըստ երևույթին անխնա մտրակը դեռ չմոռացած գազանի մոլեգնությունը վայրկենապես վախով փոխարինվեց։ Իրեն մեղավոր զգալով և պատժից վախենալով, օրանգուտանգը հավանորեն ցանկացավ թաքցնել իր արյունալի արարքները և խուճապահար դես ու դեն ընկավ սենյակում, ջարդելով ու տապալելով կահկարասին, մահճակալի վրայից շպրտելով վերմակներն ու բարձերը։ Վերջապես նա վերցրեց աղջկա դիակն ու խցկեց բուխարու ծխնելույզը, ուր և հետո գտան նրան, իսկ պառավի դիակն, առանց երկար մտածելու, դուրս շպրտեց պատուհանից։
Երբ կապիկն իր տանջահար բեռով երևաց պատուհանի մեջ, նավաստին տեղնուտեղը քարացավ, և ոչ թե իջավ, այլ շանթարգելով ցած սղղաց ու գլխապատառ տուն փախավ, սարսափած արյունալի այդ սպանության հետևանքներից, իր սանի հետագա ճակատագրի տնօրինումը թողնելով ավելի լավ ժամանակների։ Սարսափահար ֆրանսիացու վախեցած բացականչություններն ու կատաղած գազանի չարագույժ մրթմրթոցը հենց այն ձայներն էին, որոնք լսեցին սանդուղքներով վեր ելնող մարդիկ։
Ահա և բոլորը։ Օրանգուտանգը պառավի ննջասենյակից շանթարգելով փախավ նախքան դուռը կոտրելը։ Ըստ երևույթին, նա էլ իր ետևից իջեցրեց պատուհանը։
Որոշ ժամանակ անց նավաստին բռնեց նրան ու մեծ գումարով վաճառեց Կենդանաբանական այգուն։ Իսկ Լը Բոնին անմիջապես ազատ արձակեցին, երբ ես ու Դյուպենը ներկայացանք ոստիկանապետին և ամեն ինչ պատմեցինք նրան, ըստ որում Դյուպենը մեկ֊երկու մեկնաբանություններ անելու հաճույքից չզրկեց իրեն։ Բարեկամիս նկատմամբ իր բարեհաճ տրամադրվածությամբ հանդերձ, սույն պաշտոնյան չթաքցրեց իր հուսախաբությունը նման շփոթության առթիվ, նույնիսկ մեկ֊երկու թունոտ ակնարկ հասցեագրեց մեզ այն մասին, որ վատ չէր լինի, եթե յուրաքանչյուրն իր գործով զբաղվեր։
― Թող փնթփնթա, ― հետո ինձ ասաց Դյուպենը, այդպես էլ առանց պատասխանի թողնելով ոստիկանապետին։ ― Մարդ պետք է հոգին դատարկի՞, թե չէ։ Թող մխիթարվի։ Ինձ բավարարում է և այն, որ հակառակորդին հենց իր սահմաններում ջարդեցի։ Իմիջիայլոց, մեր ոստիկանապետն իզուր է զարմանում, որ իրեն չհաջողվեց լուծել հանելուկը։ Ճշմարիտն ասած, նա բավական խորամանկ է արմատին նայելու համար։ Նրա ողջ խորիմաստությունը բացառապես մակերեսային է։ Այդ խորիմաստությունը միայն գլուխ ունի, առանց մարմնի, ինչպես պատկերում են Լավերնա<ref>Լավերնա ― հին հռոմեական եկամուտի աստվածուհին, գողերի և խարդախությունների հովանավորը։</ref> աստվածուհուն, կամ լավագույն դեպքում՝ գլուխն ու ուսերը, ինչպես ձողաձուկը։ Բայց ինչ էլ լինի, նա լավ մարդ է, հատկապես ինձ հիացնում է այն ճարպկությունը, որով նա շատ խելացի մարդու համբավ է ձեռք գցել։ Նրա վարքագծի մասին ես ասում եմ «de nier ce qui est, et d' expliquer ce qui n'est pas»։<ref>«Ժխտել այն, ինչ կա և ճամարտակել այն մասին, ինչ գոյություն չունի բնության մեջ» (Ռուսսո, «Նոր էլոիզ»)։</ref>