Changes

:::::::<FONT SIZE="-2">«Բայց նյութական աշխարհի վերաբերմամբ մենք կարող ենք ընդունել, համենայն դեպս, հետևյալը, . մենք կարող ենք տեսնել, որ երևույթներն առաջանում են ոչ թե յուրաքանչյուր առանձին դեպքում իր ազդեցությունը գործող աստվածային ուժի առանձին միջամտություններից, այլ ընդհանուր օրենքների հաստատումից»։

Այստեղ մի համառոտ ակնարկ կտամ տեսակների ծագման վերաբերմամբ եղած գիտական հայացքի հաջողությունների մասին։ Մինչև վերջին ժամանակներս բնախույզների զգալի մեծամասնությունը համոզված էր, որ տեսակները ներկայացնում են մի ինչ որ անշարժ բան և ստեղծված են մեկը մյուսից անկախ կերպով։ Շնորհալի շատ հեղինակներ վարպետորեն պաշտպանել են այդ տեսակետը։ Մյուս կողմից, սակավաթիվ բնախույզներ կարծում էին, որ տեսակները ենթարկվում են փոփոխության և որ գոյություն ունեցող կենսաձևերը սովորական սաղմնավորման միջոցով սերվել են առաջներում գոյություն ունեցած ձևերից։ Կանգ չառնելով այդ իմաստով արված անորոշ ակնարկների վրա, որոնք հանդիպում են դասական գրողների մոտ<ref>«Արիստոտելը իր «Physicae Auscultationesi-ում (գիրք 2, գլ. 8, էջ 2), այն դիտողությունից հետո, որ անձրևը գալիս է ոչ թե նրա համար, որպեսզի հացահատիկների բերքին նպաստի, ճիշտ այդպես էլ ոչ նրա համար, որպեսզի փչացնի այն հացահատիկը, որը կալսում են բաց երկնքի տակ, միևնույն փաստարկը կիրառում է նաև օրգանիզմների նկատմամբ. նա ավելացնում է (ինչպես այդտեղը թարգմանում է Կլեր Գրեսը, որն առաջին անգամ իմ ուշադրությունը դարձրեց նրա վրա). «Բնության մեջ ի՞նչն է խանգարում (մարմնի) զանազան մասերին, որ միմյանց նկատմամբ գտնվեն նույնպիսի պատահական հարաբերության մեջ։ Ատամները, օրինակ, աճում են ըստ անհրաժեշտության՝ առջևինները սուր են և հարմարված են սնունդը պատառ-պատառ անելու համար, իսկ սեղանատամները տափակ են, պիտանի են կերակուրը աղալու համար, բայց նրանք ստեղծված չեն դրա համար, այլ պատահականության արդյունք են։ Նմանապես և մյուս մասերի վերաբերմամբ, որոնք մեզ թվում են որևէ նպատակի համար հարմարված։ Այսպիսով, ամենուրեք, որտեղ առարկաներն ամբողջությամբ վերցրած (ինչպես, օրինակ, ամբողջության մասերը) մեզ այնպես են թվում, կարծես պատրաստված են ինչ-որ նպատակով, իրականում նրանք միայն պահպանվել են, որովհետև ինչ-որ ներքին ձգտման շնորհիվ համապատասխանորեն կառուցված են եղել. իսկ բոլոր այն առարկաները, որոնք այդպես կառուցված չեն եղել, ոչնչացել են և շարունակում են ոչնչանալ»։ Մենք այստեղ կարծես նկատում ենք բնական ընտրության ապագա սկզբունքի նշույլը, բայց թե որքան քիչ էր ըմբռնում Արիստոտելը այդ սկզբունքի էությունը, երևում է նրա դիտողություններից ատամների մասին։</ref>, պետք է ընդունել, որ նորագույն ժամանակների գրողներից այդ հարցը իսկական գիտական ոգով առաջին անգամ քննության առնողը եղել է Բյուֆոնը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Buffon>'''Բյուֆոն''' (Buffon Georges-houis Leclerede)։— Հռչակավոր բնախույզ, Ֆրանսիայում (1707—1788)։ Հսկայական ազդեցություն է ունեցել 18-րդ դարի բնագիտության զարգացման վրա։ Անդամ ֆրանսիական Գիտությունների ակադեմիայի։ Դիրեկտոր Փարիզի թագավորական այգու, որն իր բազմաթիվ հավաքածուների ստեղծման համար մեծ չափով պարտական է Բյուֆոնին։ Գրել է բնագիտության զանազան բնագավառների վերաբերյալ, այդ թվում նաև 36 հատորից բաղկացած նշանավոր «Բնագիտության պատմությունը», որի մեջ առաջին անգամ ավել է երկրագնդի կենդանական աշխարհի ընդհանուր տեսությունը՝ Երկրի պատմության ֆոնի վրա։ Կլիմայի, սննդի և ընտանեցման պայմանների փոփոխությունների ազդեցության տակ տեսակների ձևափոխության տեսության հեղինակ։</ref> Բայց քանի որ նրա կարծիքները մեծ տատանումների են ենթարկվել և քանի որ նա չի շոշափել այն պատճառները կամ ուղիները, որոնց միջոցով կատարվում էր տեսակների այդ ձևափոխումը, ես այստեղ մանրամասնությունների մեջ չեմ կարող մտնել։

Լամարկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lamarck>'''Լամարկ''' (Lamarck Jean-Baptiste-Pierre Antoine de Monet)։ Ականավոր բնախույզ Ֆրանսիայում (1744—1829)։ Նորարար բուսաբանության և կենդանաբանության ասպարեզում։ Տվել է էվոլյուցիոն ուսմունքի առաջին գիտական հիմնավորումը, որը շարադրված է նրա «Կենդանաբանության փիլիսոփայությունը» գրքում, որի լույս ընծայման տարին (1809 թ.) կարելի է համարել այդ ուսմունքի հիմնադրման տարին։ Հեղինակ այն օրենքի, որի համաձայն արտաքին միջավայրի ազդեցության տակ օրգանիզմների ձեռք բերած նոր հատկությունները ժառանգական են։ Կենդանաբանության և բուսաբանության վերաբերյալ նրա մյուս աշխատությունները, ինչպես օրինակ, «Անողնաշարավորների բնապատմությունը», «Ֆրանսիայի բուսականությունը» և այլն, հանդիսացել են իրենց ժամանակի համար առաջնակարգ երկասիրություններ։ Արտահայտել է մի շարք ուշագրավ գաղափարներ նյարդային սիստեմի դերի մասին, «ներքին միջավայրի» մասին և գլխուղեղի կեղևի հատուկ նշանակության մասին։</ref> առաջինն էր, որի եզրակացությունները այդ հարցի վերաբերմամբ իրենց վրա ուշադրություն գրավեցին։ Այդ, իրավամբ հռչակավոր գիտնականը առաջին անգամ շարադրեց իր հայացքները 1801 թվականին, նա զգալիորեն ընդարձակեց դրանք 1809 թվականին իր «Philosophie Zoologique» մեջ<ref>«Կենդանաբանության փիլիսոփայությունը»։— ''Խմբ.։''</ref> և ավելի ևս ուշ՝ 1815 թ. իր «Histoire Naturelle des Animaux sans vertébres»-ի առաջաբանում<ref>«Անողնաշարավոր կենդանիների բնական պատմությունը»։— ''Խմբ.։''</ref>։ Այդ աշխատություններում նա պաշտպանում է այն տեսակետը, որ բոլոր տեսակները, ներառյալ մարդը, ծագում են առել այլ տեսակներից։ Նա մեծ ծառայություն մատուցեց, առաջինը նա սևեռեց ընդհանուրի ուշադրությունը այն ենթադրության հավանականության վրա, որ բոլոր փոփոխությունները օրգանական աշխարհում, ինչպես նաև անօրգանականում, տեղի են ունեցել բնության օրենքների հիման վրա, այլ ոչ թե հրաշագործ միջամտության հետևանքով։ Լամարկը, ըստ երևույթին, տեսակների աստիճանական փոփոխության մասին եզրակացրել է այն դժվարությունների հիման վրա, որոնք զգացվում են տեսակը տարատեսակից զանազանելիս, որոշ խմբերի ներկայացուցիչների միջև գրեթե անզգալի անցումների հիման վրա և ընտանեցված կենդանիների և կուլտուրական բույսերի համանմանության հիման վրա։ Ինչ վերաբերում է փոփոխություններ առաջացնող պատճառներին, ապա նա դրանք վերագրում էր մասամբ ֆիզիկական պայմանների անմիջական ազդեցությանը, մասամբ արդեն գոյություն ունեցող ձևերի միջև խաչաձևմանը, բայց գլխավորապես օրգանների վարժեցման կամ ոչ վարժեցման, այսինքն՝ սովորությանը։ Այս վերջին գործոնին նա, ըստ երևույթին, վերադրում էր բնության մեջ հանդիպող բոլոր հիանալի հարմարումները, ինչպիսին է ծառերի տերևներն ուտող ընձուղտի վիզը։ Բայց նա հավատում էր նաև պրոգրեսիվ զարգացման օրենքի գոյությանը, իսկ որովհետև այդ օրենքի ուժով բոլոր կենդանի էակները ձգտում են կատարելագործման, ապա ժամանակակից դարաշրջանում նաև պարզագույն ձևերի գոյությունը բացատրելու համար նա ընդունում էր նրանց ինքնածնությունը<ref>Լամարկի առաջին աշխատության հրատարակության տարեթիվը ես վերցրել եմ Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերից, որը իր գրքում (Hist. Nat. Generale, t. II, p. 405, 1859 թ.) տվել է այդ հարցի վերաբերյալ հղած տարբեր հայացքների մասին հիանալի պատմական ակնարկ։ Այդ աշխատությունում կարելի է գտնել նաև Բյուֆոնի հայացքների մասին լրիվ ակնարկ։ Հետաքրքիր է, թե որքան լայն չափով իմ պապս՝ Էրազմ Դարվինը իր «Զոոնոմիայում» (հատոր 1, էջ 500—510), որը լույս է տեսել 1794 թվականին, նախապես կռահել է այն հայացքները և սխալ հիմունքները, որոնցով առաջնորդվել է Լամարկը։ Իսիդոր Ժոֆֆրուայի կարծիքով, կասկածի ենթակա չէ, որ Գյոթեն եղել է նման հայացքների ջերմ կողմնակից, ինչպես այդ հետևում է 1794 և 1795 թվականներին նրա գրած, բայց ավելի ուշ հրատարակած աշխատության առաջաբանից. նա միանգամայն որոշակի կերպով հայտնում է այն միտքը «Goethe als Naturforscher» Կարլ Մեդինգի, էջ 34), որ ապագայում բնախույզին պետք է զբաղեցնի այն հարցը, թե եղջերավոր անասունը ինչպես է ձեռք բերել իր եղջյուրները, այլ ոչ թե այն հարցը, թե նրանք ինչի համար են հարկավոր նրան։ Որպես հիանալի օրինակ այն բանի, թե ինչպես իրար նման գաղափարները կարող են միաժամանակ, բայց բոլորովին անկախ կերպով ծագել, ծառայում է այն փաստը, որ Գյոթեն Գերմանիայում, Է. Դարվինը Անգլիայում և Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը (ինչպես հիմա կտեսնենք) Ֆրանսիայում 1794—1795 թվականներին՝ կարճ ժամանակամիջոցում եկան միևնույն եզրակացություններին տեսակների ծագման մասին։</ref>։

Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Etienne>'''Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլեր Էտիեն''' (ավագ) (Geoffroy Saint Hilaire-Etienne)։— Հռչակավոր կենդանաբան Ֆրանսիայում (1772—1844)։ Փարիզի Բուսաբանական այգու կաթնասունների բաժանմունքի վարիչ, 1794 թ. ստեղծել է ողնաշարավորների կենդանաբանության առաջին ամբիոնը Փարիզում։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ, որոնց նպատակն է ապացուցել օրգանիզմների կառուցվածքի միասնականությունը և էվոլյուցիան։ Էվոլյուցիոնիստների մեջ առաջիններից մեկն էր, որն աշխատել է հիմնավորել այն օրինաչափությունը, որ բազմաթիվ սերունդների ընթացքում օրգանիզմների բնույթի մեջ կուտակվող էվոլյուցիոն փոփոխությունները վերածվում են ամբողջ կազմվածքի խիստ թռիչքաձև փոփոխությունների, որոնք տեղի են ունենում էմբրիոգենեզի մեջ, որի հետևանքով էլ երևան են գալիս կենդանիների նոր դասեր։ 1830 թ. բռնվեց հայտնի բանավեճի Կյուվյեի հետ, որը ժխտում էր օրգանիզմների էվոլյուցիան։ Այդ բանավեճը տեղի է ունեցել Ֆրանսիական գիտությունների ակադեմիայում և տևել է մի քանի տարի։ Է. Ժոֆֆրուայի գործունեության արդյունքները ամփոփված են նրա կենսագրության մեջ, որը կազմել է նրա որդի Իսիդորը։</ref> ինչպես երևում է նրա «Կենսագրական»-ից, որ գրել է նրա որդին, դեռ 1795 թ. կարծում էր, որ այսպես կոչված տեսակները միայն մեկ ընդհանուր տիպից զանազան շեղումներ են։ Բայց միայն 1828 թ. նա մամուլում հայտնեց իր համոզմունքը, որ աշխարհի հենց սկզբից ձևերը անփոփոխ չեն մնացել։ Ժոֆֆրուան փոփոխությունների գլխավոր պատճառը տեսնում էր գոյության պայմաններում կամ, ինչպես ինքն է արտահայտվել «le monte ambient»<ref>Շրջապատող աշխարհը։— ''Խմբ.։''</ref>։ Նա զգույշ էր իր եզրակացություններում և չէր կարծում, որ գոյություն ունեցող տեսակները շարունակում են փոփոխվել, իսկ նրա որդու խոսքերով «c’est donc սո problème à reserver entièrement a l’avienir, supposé même que l’avenir doive avoir prise sur lui»<ref>«... այդ պրոբլեմը պետք է ամբողջովին հանձնել ապագային, եթե միայն ապագայում նրանով կզբաղվեն»։— ''Խմբ.։''</ref>.

Հետևաբար, այդ ցեղը կբազմանա, մինչդեռ մյուսները կնվազեն ոչ միայն հիվանդություններին դիմադրելու անընդունակության պատճառով, այլև իրենցից ավելի հզոր հարևանների հետ մրցելու հնարավորություն չունենալու հետևանքով։ Այդ ավելի հզոր ցեղի գույնը, ասվածի հիման վրա, կլինի սև։ Բայց քանի որ տարատեսակներ առաջացնելու այդ ձգտումը պահպանվում է, ուստի հետևանքը այն կլինի, որ կառաջանա ավելի ու ավելի մգագույն ցեղ, և որովհետև ամենամուգը ամենից լավ հարմարված կլինի կլիմայական պայմաններին, ապա նա էլ կդառնա գերակշռող, եթե ոչ միակ ցեղը այն երկրում, որտեղ նա երևան է եկել»։ Այնուհետև նա իր հայացքները տարածում է նաև ավելի ցուրտ երկրներում ապրող սպիտակների վրա։ Ես այդ ցուցումների համար պարտական եմ Միացյալ նահանգներում ապրող մ-ր ՌոուլեինՌոուլեյին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Rowlay>Ռոուլեյ։</ref> որը մ-ր Բրեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brace>'''Բրես''' (Brace Charles-Loring)։— Գրող, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում (1826—1890)։</ref> միջոցով իմ ուշադրությունը հրավիրեց Ուելսի աշխատությունների վրա։

Մեծարգո Վ. Հերբերտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert>'''Հերբերտ Վիլիամ''' (Herbert William)։— Մանչեստերի ավագ քահանա և միաժամանակ հայտնի պարտիզագործ (1778—1847)։ Ծաղկատու կոճղեզավոր բույսերի սիրահար, հեղինակ ամարիլիսներին մշակության նվիրված գրքի։ Հիմնական հիպոթեզն այն է, որ բիոլոգիական միավոր հանդիսանում է սեռը, իսկ տեսակները միայն սեռերի տարատեսակներն են, որ ավելի «բարձր կարգեր» են, քան տեսակների տարատեսակները, և ավելի կայուն։</ref> հետագայում Մանչեստերի դեկանը, 1822 թվականին իր «Horticultural Transactions»-ի<ref>«Պարտիզագործության վերաբերյալ աշխատություններ»։— ''Խմբ.։''</ref> չորրորդ հատորում և իր «Ամարիլազգիներ» աշխատությունում (1837 թ., էջ 19, 339) հայտնում է իր համոզմունքը, որ «պարտիզագործական փորձերը անհերքելի կերպով հաստատում են այն դրույթը, որ բուսաբանական տեսակները միայն բարձր կարգի, բայց ավելի մնայուն տարատեսակներ են»։ Նա այդ հայացքը տարածում է նաև կենդանիների վրա։ Դեկանը կարծում է, որ յուրաքանչյուր սեռում ստեղծվել 'է մեկական տեսակ, որը օժտված է եղել ծայրահեղ պլաստիկությամբ, և հետո արդեն այդ տեսակները մասամբ խաչաձևման միջոցով, մասամբ փոփոխության ճանապարհով առաջացրել են բոլոր գոյություն ունեցող տեսակները ։տեսակները։

1826 պրոֆ. Գրանտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Grant>'''Գրանտ''' (Grant James-Augustus)։— Ճանապարհորդ Շոտլանդիայում (1827—1892)։ Մասնակցել է Արևելյան Արևադարձային Աֆրիկայի ուսումնասիրության մի շարք գիտարշավների։</ref> Spongilla-ի մասին իր հայտնի հետազոտության եզրափակիչ պարագրաֆում (Edinbourgh Pilosophical Journal<ref>Էդինբուրգի փիլիսոփայական ամսագիր։— ''Խմբ.։''</ref>, հատոր 14, էջ 283) միանգամայն որոշակիորեն հայտնում է իր համոզմունքը, որ տեսակներն առաջանում են այլ տեսակներից և որ իրենց փոփոխության հետ զուգընթաց նրանք կատարելագործվում են։ Նույն հայացքը նա բերում է իր 55-րդ դասախոսության մեջ, որը տպագրված է «Lancet»-ում 1834 թվականին։

1831 թվականին մ-ր Պատրիկ Մատյուն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Matthew>'''Պատրիկ Մատյու''' (Patrik Matthew)։— Ծագումով Շոտլանդիայից (1790—1874)։ Հեղինակ «Նավաշինարարական անտառանյութ և ծառաբուծություն» գրքի (1831), որի մեջ Դարվինի տեսակետների նման մտքեր է հայտնել բնական ընտրությամբ տեսակների ծագման մասին։</ref> հրատարակել է իր «Նավաշինական անտառանյութի և ծառաբուծության մասին» աշխատությունը, որտեղ տեսակների ծագման վերաբերմամբ հայտնում է ճիշտ նույն հայացքը (ինչպես հիմա կտեսնենք), ինչ որ հայտնել է մ-ր Ուոլեսր Ուոլլեսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace>'''Ուոլլես''' (Wallace Alfred-Russel)։— Հռչակավոր բնախույզ, մալթուսական և միստիկ Անգլիայում (1823—1913)։ Դարվինի հետ միաժամանակ եկել է այն եզրակացության, որ օրգանիզմների էվոլյուցիան պետք է դիտել որպես բնական ընտրության հետևանք, որը տեղի է ունենում շնորհիվ այն հանգամանքի, որ օրգանիզմները ձգտում են անսահմանորեն շեղվել նախասկզբնական տիպից։ Ուոլլեսը գրել է մի գիրք դարվինիզմի մասին, ինչպես նաև կենդանիների աշխարհագրական տարածման մասին։</ref> և ես՝ «Linnean Journal»-ում<ref>«Լիննեյան ամսագիր»։— ''Խմբ.։''</ref> և մանրամասնորեն լուսաբանված է ներկա հատորում։ Դժբախտաբար մ-ր Մատյուն այդ հայացքը հայտնել է շատ համառոտ կերպով, կցկտուր դիտողությունների ձևով՝ բոլորովին այլ հարցի նվիրված մի աշխատության հավելվածում, այնպես, որ նա մնացել էր աննկատ, մինչև, որ մ-ր Մատյուն 1860 թ. ապրիլի 7-ին «Gardener’s Chronicle»-ում<ref>«Պարտիզագործի լրատու»։— ''Խմբ.։''</ref> նրա վրա ուշադրություն է հրավիրում։ Մ-ր Մատյուի և իմ հայացքների միջև եղած տարբերությունները էական չեն. նա, ըստ երևույթին, կարծում է, որ աշխարհը ժամանակ առ ժամանակ բոլորովին զրկվել է իր բնակչությունից և նորից բնակչությամբ լցվել է և, որպես նոր էակների գոյացման համար հնարավոր եղանակ, ենթադրում է, որ նրանք կարող էին ծնվել «առանց ընդունելու արդեն գոյություն ունեցած ձևերը և չառաջանալով արդեն գոյություն ունեցած սաղմնային ագրեգատներից»։ Ես վստահ չեմ, թե արդյոք լրիվ հասկացե՞լ եմ նրա գրքի որոշ տեղերը, բայց ինձ թվում է, որ նա մեծ նշանակություն է տալիս գոյության պայմանների անմիջական ներգործությանը։ Համենայն դեպս, նա պարզորոշ նկատել է բնական ընտրության սկզբունքի ամբողջ նշանակությունը։

Հռչակավոր երկրաբան և բնախույզ ֆոն-Բուխը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Buch>'''Բուխ Լեոպոլդ''' (Buch Leopold)։— Հայտնի երկրաբան, Գերմանիայում։ (1774—1853)։ Ապացուցել է հրաբխային գործունեության նշանակությունը մայր ցամաքների ձևավորման գործում։ Հեղինակ Եվրոպայի զանազան մասերի, այդ թվում Կանարյան երկրաբանության վերաբերյալ աշխատության (1825)։ Հրատարակել է նաև մի շարք բուսաբանա-աշխարհագրական արժեքավոր աշխատություններ։ Տրանսֆորմիստ, կողմնակից է այն տեսության, որ օրգանիզմների վրա բնակավայրի փոփոխվող պայմանների և երկրի կլիմայի խիստ փոփոխությունների ազդեցության հետևանքով տեսակները առատացել են մեկը մյուսից։</ref> իր «Description phisique des Isles Canaries»<ref>«Կանարյան կղզիների ֆիզիկական նկարագրությունը»։— ''Խմբ.։''</ref> հիանալի գրքում (1836 թ. էջ 147) պարզ կերպով հայտնում է իր համոզմունքը, որ տարատեսակները աստիճանաբար դառնում են հաստատուն տեսակներ, որոնք արդեն անընդունակ են միմյանց հետ խաչաձևելու։

Ռաֆինեսկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Rafinesque>'''Ռաֆինեսկ''' (Rafinesque Smaltz Samuel)։— Բուսաբան ԱՄՆ-ում (1783—1840)։ Գրել է «Հյուսիսային Ամերիկայի նոր բուսականությունը»։</ref> իր «Հյուսիսային Ամերիկայի նոր բուսականությունը» աշխատությունում, որը լույս է տեսել 1836 թվականին, գրում է (էջ 6). «Բոլոր տեսակները կարող էին մի ժամանակ տարատեսակներ եղած լինել, և շատ տարատեսակներ աստիճանաբար փոխվում են, դառնում տեսակներ, ձեռք բերելով յուրահատուկ և հաստատուն հատկանիշներ», բայց այնուհետև ավելացնում է (էջ 18),— «բացառությամբ յուրաքանչյուր սեռի օրիգինալ տիպերի կամ նախահայրերի»։

1843—1844 թվականներին պրոֆ. Գոլդմանը Հոլդման<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Haldeman>'''Հոլդման''' (Haldeman Samuel-Stehman)։— Բնախույզ և ֆիզիոլոգ (1812—1880)։ Պրոֆեսոր Պենսիլվանիայի համալսարանում։ Գրել է մի շարք աշխատություններ կենդանաբանության վերաբերյալ, նրանցից առանձնապես հայտնի են կակղամորթների և միջատների վերաբերյալ աշխատությունները։</ref> (Boston Journal of. Nat. Hist.<ref>Բնական գիտության բոստոնյան ամսագիր։— ''Խմբ.։''</ref> U. States, vol. IV, p. 468) շատ հմտորեն առադրել է տեսակների ձևափոխման և զարգացման հիպոթեզի վերաբերյալ թեր և դեմ փաստարկները, նա ինքը, ըստ երևույթին, հակվում է փոփոխականության կողմը։

Այդ ճառն արտասանվել է այն բանից հետո, երբ մ-ր Ուոլլեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> և իմ զեկուցագրերը, որոնց մասին հիմա կհիշատակենք, կարդացվել էին Լիննեյան ընկերությունում։ Այդ գրքի առաջին հրատարակությունը լույս տեսնելու ժամանակ ես, ուրիշ շատերի հետ միասին, այնպիսի խոր մոլորության մեջ էի ընկել «ստեղծագործական ուժի անընդհատ ազդեցություն» արտահայտությամբ, որ պրոֆ. Օուենին այլ հնէաբանների հետ մտցրել էի այն գիտնականների շարքը, որոնք խորապես համոզված են տեսակային ձևերի անշարժության մեջ. բայց բանից դուրս է գալիս, որ դա իմ կողմից հրեշավոր սխալ էր (Anat. of Vertebrates<ref>Ողնաշարավորների անատոմիան։— ''Խմբ.։''</ref> vol. III, p. 796)։ Ներկա աշխատության վերջին հրատարակության մեջ հիմնվելով նրա գրքի այն տեղի վրա, որն սկսվում է «Կասկածի ենթակա չէ, որ տիպիկ ձևը» և այլն բառերով (Ibid., vol. I, p. XXXV), արել եմ ենթադրություն, որն այժմ էլ ինձ ճիշտ է թվում, թե պրոֆեսոր Օուենն ընդունում է, որ բնական ընտրությունը կարող էր որոշ դեր կատարել նոր տեսակների առաջացման գործում, բայց այդ ենթադրությունն էլ դուրս եկավ սխալ և անապացույց (Ibid., vol. III, p. 798)։ Ես բերել եմ քաղվածքներ պրոֆ. Օուենի և «London Review.»-ի<ref>«Լանդոնյան հանդես»։— ''Խմբ.։''</ref> հրատարակչի միջև եղած նամակագրությունից, որոնցից ակներև դարձավ, ինչպես այդ հրատարակչի, այնպես էլ ինձ համար, որ պրոֆ. Օուենը պաշտպանում էր իր առաջնության իրավունքը բնական ընտրության ուսմունքը ինձնից առաջ տարածելու գործում։ Այդ հայտարարության առթիվ ես արտահայտել եմ իմ զարմանքը և գոհունակությունը, բայց ինչքան կարելի է հասկանալ նորագույն աշխատությունների մի քանի տեղերից (Ibid,, vol-III, p. 798), ես նորից, մասամբ կամ կատարելապես, մոլորության մեջ եմ ընկել։ Կարող եմ միայն այն մտքով մխիթարվել, որ ոչ միայն ես, այլև ուրիշ մարդիկ պրոֆ. Օուենի այդ բանավեճային երկերը համարում են դժվար հասկանալի և միմյանց հետ անհաշտելի։ Իսկ ինչ վերաբերում է բնական ընտրության սկզբունքի սոսկ հայտարարությանը, ապա բոլորովին էական չէ, թե արդյոք պրոֆ. Օուենը ինձ կանխե՞լ է թե ոչ, որովհետև բերված պատմական ակնարկից ակներև է, որ Ուելսը և մ-ր Մատյուն երկուսիս էլ կանխել են։

Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor>'''Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլեր Իսիդոր''' (Geoffrey Saint Hilaire Isidor)։— Կենդանաբան Ֆրանսիայում (1805—1861), Է. Ժոֆֆրուայի որդին։ Եղել է Փարիզի բուսաբանական այգու կաթնասունների բաժանմունքի վարիչ, 1854 թվականին հիմնել է Փարիզի կլիմայավարժեցման ընկերությունը։ Գրել է կենդանաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ, այդ թվում «Տրակտատ մարդու և կենդանիների տերատոլոգիայի մասին» (1832—1836)։ Հեղինակ «Տեսակների սահմանափակ փոփոխելիության» տեսության։</ref> 1850 թվականին կարդացած իր դասախոսություններում (որոնցից քաղվածքը լույս է տեսել «Revue et Mag. de Zoologie»-ում<ref>«Կենդանաբանության ամսագիր»։— ''Խմբ.։''</ref> Jan. 1851) համառոտակի բերում է այն հիմքերը, որոնք ստիպեցին ընդունելու, որ տեսակային հատկանիշներր «sont fixes pour chaque espèce, tant qu’elle se perpetue au milieu des mêmes circonstances: ils se modifient, si les circonstances ambìantes viennent à changer». «En résumé l’observation des animaux sauvages démontre déjà la variabilité limitée des espèces. Les expériences sur les animaux sauvages devenus domestiques, et sur les animaux domestiques redevenus sauvages la démontrent plus clairement encore. Ces mêmes, expériences prouvent, de plus, que les differences produites peuvent être de valeur générique»<ref>«Նրանք հաստատուն են յուրաքանչյուր տեսակի համար, քանի դեռ նա բազմանում էր միևնույն պայմաններում. հատկանիշները փոխվում են, երբ սկսում են փոխվել շրջապատող պայմանները»։ Ընդհանուր առմամբ վայրի կենդանիների վրա կատարված դիտումը ակնառու կերպով ցույց է տաքիս տեսակների սահմանափակ փոփոխականությունը։ Ընտելացված վայրի կենդանիների և վայրենացած ընտանի կենդանիների վրա կատարված փորձերը ավելի ևս պարզորոշ կերպով ապացուցում են այդ դրույթը, դեռ ավելին՝ հենց այդ փորձերը ապացուցում են, որ ստեղծված տարբերությունները կարող են այնպիսի նշանակություն ունենալ, որը հատուկ է տարբեր սեռերի։</ref>. Իր «Hist. Nat. Gérnerale»<ref>«Ընդհանուր բնական պատմություն»։ Կա այդ գրքի ռուսերեն թարգմանությունը «Ընդհանուր բիոլոգիա» վերնագրով։ Մ. 1880, հատոր I։— ''Խմբ.։''</ref>, (t. II, P, 480, 1850 թ.) աշխատության մեջ նա մանրամասնորեն զարգացնում է միանգամայն նման եզրակացություններ։

Դոկտոր Ֆրեկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Freke>'''Ֆրեկ''' (Freke John)։— Բժիշկ, անատոմ և գրող (1688—1756)։</ref> վերջերս հրատարակած շրջաբերականից երևում է, որ նա 1851 թ. («Dublin Medical Press»<ref>«Դուբլինյան բժշկական ամսագիր»։— ''Խմբ.։''</ref>, p. 322) զարգացնում է այն ուսմունքը, որ բոլոր օրգանական էակները ծագել են մեկ նախասկզբնական ձևից։ Նրա հիմնական համոզմունքները և հարցի հետագա զարգացումը արմատական կերպով տարբերվում են իմիններից, և քանի որ դ-ր Ֆրեկը այժմ (1861 թ.) հրատարակել է իր «Տեսակների ծագումը օրգանական ազգակցության միջոցով» ուրվագիծը, իմ կողմից ավելորդ կլիներ ձեռնարկել նրա գաղափարների շարադրման դժվարին խնդրին։

Հերբերտ Սպենսերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer>'''Սպենսեր Հերբերտ''' (Spencer Herbert)։— Հայտնի փիլիսոփա, բուրժուական պոզիտիվիստ Անգլիայում (1820—1903)։ Իր փիլիսոփայած կան երկերում մինչև Դարվինը զարգացրել է ամենահարմարվածի գերապրելու միջոցով բնության մեջ էվոլյուցիայի միտքը։ Ողջունել է Դարվինի «Տեսակների ծագման» լույս տեսնելը և դարձել է նրա ջերմ կողմնակից։ Սոցիոլոգիայում փորձել է հասարակական կյանքի երևույթները քննարկել, հենվելով բնության երևույթների մալթուսական խեղաթյուրված մեկնաբանության վրա։ Այսպես կոչված «սոցիալ-դարվինիստներից» մեկն է, սոցիալիզմի թշնամի։</ref> իր ուրվագծում (որը սկզբում լույս է տեսել «Leader»-ում 1852 թ. մարտին ու արտատպվել է նրա «Essays»<ref>«Փորձեր»։— ''Խմբ.։''</ref>-ում 1858 թ.) զարմանալի ուժով և հմտությամբ համեմատում է օրգանական էակների ստեղծման և զարգացման տեսությունները։ Ելնելով ընտանի կենդանիների և մշակովի բույսերի անալոգիայից, այն փոփոխություններից, որոնց ենթարկվում են շատ տեսակների սաղմերը, այն դժվարություններից, որ զգացվում են տեսակներն ու տարատեսակները տարբերելիս, և ընդհանուր աստիճանականության սկզբունքից, նա եզրակացնում է, որ տեսակները փոփոխվել են, և նրանց փոփոխությունը վերագրում է գոյության պայմանների փոփոխությանը։ Նույն հեղինակը (1855 թ.) գրել է նաև հոգեբանություն, ելնելով այն սկզբունքից, որ բոլոր մտավոր հատկություններն ու ընդունակությունները անխուսափելիորեն ձեռք են բերվում աստիճանաբար։

1852 թվականի նշանավոր բուսաբան Նոդենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naudin>'''Նոդեն''' (Naudin Ch.)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1858—1899)։ Սկզբում ասիստենտ Musée d’histoire naturalle-ու՝ Փարիզում, հետո դիրեկտոր Villa Thuret ակկլիմատիզացիայի այգու՝ Անտիբի մոտ, Ֆրանսիայի հարավում։ Հիմնական աշխատություններ ունի դդմազգիների ընտանիքի մասին։ Կողմնակից տեսակների ծագման ընտրության միջոցով, որը սակայն ներգործում է վերջնական պատճառների շնորհիվ։</ref> տեսակների ծագման մասին իր հիանալի հոդվածում («Revue Horticole.»<ref>«Պարտեզագործական տեղեկատու»։— ''Խմբ.։''</ref>, p. 102), հետագայում մասամբ արտատպված «Novelles Archives de Museum»<ref>«Մուզեի նոր արխիվները»։ — ''Խմբ.։''</ref>, I, p. 171, հայտնել է իր համոզմունքը, որ տեսակներն առաջանում են այն եղանակով, ինչ եղանակով առաջանում են կուլտուրական տարատեսակները, իսկ վերջին պրոցեսը նա վերագրում է մարդու կողմից գործադրվող արհեստական ընտրությանը։ Բայց նա չի մատնանշում, թե ընտրությունը ինչպես կարող է գործել բնական վիճակում։ Դեկան Հերբերտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> նման նա ենթադրում է, որ տեսակներն իրենց ծագման սկզբում ավելի պլաստիկ էին, քան այժմ։ Նա մեծ նշանակություն է տալիս այն բանին, որին անվանում է վախճանական պատճառի սկզբունք. «puissance mystérieuse, indéterminée; fatalité pour les uns; pour les autres volonté providentielle dont l’action incéssante sur les êtres vïvants détermine à toutes les époques de l’existence du monde la forme, le volume, et la durée de chacun d’eux, en raison de sa déstinée dans l’ordre des choses dont il fait partie. C’est cette puissance qui harmonise chaque membre à l’ensemble, en l’appropriant à la fonction qu’il doit remplir dans l’organism général de la nature, fonction, qui est pour lui sa raison d’être»<ref>[«Խորհրդավոր, անորոշ ուժ. ոմանց համար ճակատագրականությունը, մյուսների համար նախախնամության կամքն է, որի անդադար ներգործությունը կենդանի էակների վրա աշխարհի գոյության բոլոր դարաշրջաններում որոշում է նրանցից յուրաքանչյուրի ձևը, ծավալը և երկարակեցությունը՝ համապատասխան նրա նշանակության այն իրերի կարգում, որոնց մասն է կազմում նա։ Հենց այդ ուժն է, որ յուրաքանչյուր անդամը համապատասխանեցնում է ամբողջին, հարմարեցնելով նրան այն դերին, որ նա պիտի կատարի բնության ընդհանուր օրգանիզմում, այն դերին, որ նրա գոյության իմաստն է»]։<br>Բրոննի «Untersuchungen über die Entwkkelungs Gesetze»-ում ասածների հիման վրա պարզվում է, որ նշանավոր բուսաբան և հնէաբան Ունգերը 1852 թ. տպագիր կերպով հայտնել է իր համոզմունքը, որ տեսակները փոփոխվում և զարգանում են։ 1821 թ. նույն համոզմունքն է հայտնել Դալտոնը բրածո համրուկների մասին իր և Պանդերի կողմից կատարած ուսումնասիրության մեջ։ Նման հայացքներ, ինչպես հայտնի է, հայտնել է նաև Օկեանը իր միստիկական «Natur Philosophie»֊Philosophie»-ում։ Գոդրոնի «De l’Espèce» գրքում հանդիպող այլ վկայակոչումների հիման վրա պարզվում է, որ Բորի Սեն Վենսենը, Բուրդախը, Պուարեն և Ֆրիսն ընդունել են, որ նոր տեսակները շարունակ նորից առաջանում են։ Ես կարող եմ ավելացնել, որ այս պատմական ակնարկում հիշատակված և տեսակների փոփոխականության վերաբերմամբ իրենց համոզմունքը արտահայտած կամ, համենայն դեպս, առանձին ստեղծագործական ակտեր չընդունող երեսուն և չորս հեղինակներից քսանյոթը միևնույն ժամանակ եղել են բնապատմության և երկրաբանության զանազան, բնագավառներում հատուկ հետազոտությունների հեղինակներ։</ref>։

1853 թ. նշանավոր երկրաբան կոմս Կեյզերլինգը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Keyserling>'''Կեյզերլինգ''' (Keyserling Alexander)։— Բնախույզ Էստոնիայում (1815—1891)։ Մասնակցել է Ռուսաստանում կատարված մի շարք գիտարշավների (Ուրալ, Պեչորա)։ Հրատարակել է իր ճանապարհորդությունների նկարագրությունները, մասնակցել է «Եվրոպայի ողնաշարավորները» կոլեկտիվ աշխատությունը կազմելուն։</ref> («Bulletin de la Soe Geolog»<ref>«Երկրաբանական ընկերության բյուլետեն»։— ''Խմբ.։''</ref> 2-nd Ser., t. X, p, 357) հայտնել է այն միտքը, որ ինչպես որոշ հիվանդություններ, որոնք առաջանում են միազմների միջոցով, նորից ծագում էին ու արագ կերպով տարածվում ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ որոշ դարաշրջաններում գոյություն ունեցող տեսակների սաղմերը կարող էին ենթարկվել իրենց շրջապատող որոշ առանձնահատուկ մոլեկուլների քիմիական ներգործությանը և նոր ձևերի սկիզբ տալ։

Նույն 1853 թ. դ-ր Շաֆհաուզենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Schaffhausen>'''Շաֆհաուզեն''' (Schaffhausen Hermann)։—Մարդաբան Գերմանիայում (1816—1893)։</ref> {Werhandl. des Naturhist. Vereins des Preuss Rheinlands»<ref>«Հռենոսյան մարզի բնախույզների ընկերության աշխատություններ»։— ''Խմբ.։''</ref>) հրատարակել է մի հիանալի կշռադատություն֊ որտեղ նա ապացուցում է օրգանական ձևերի առաջընթաց զարգացումը երկրի վրա։ Նա եզրակացնում է, որ շատ տեսակներ մեծ ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանվել են անփոփոխ, մինչդեռ մյուսները փոփոխվել են։ Տեսակը տարբերելու հնարավորությանը նա բացատրում ,է միջանկյալ ձևերի անհետացմամբ։ «Այսպիսով, ապրող բույսերն ու կենդանիները անհետացածներից չեն բաժանվում որպես ստեղծագործության առանձին ակտեր և պետք է դիտվեն որպես նրանց հաջորդները, որոնք նրանցից առաջացել են չընդհատվող վերարտադրության միջոցով»։

Ֆրանսիացի նշանավոր բուսաբան Լեկոկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lecoq>'''Լեկոկ''' (Lecoq Henri)։— Բնախույզ Ֆրանսիայում (1802—1871)։ Բնապատմության պրոֆեսոր, Բուսաբանական այգու դիրեկտոր Կլերմոնում։ Գրել է բնագիտության զանազան ճյուղերի՝ բուսաբանության, քիմիայի, երկրաբանության և գյուղատնտեսության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ։</ref> 1854 թվականին գրում է («Etudes sur Géograph. Bot.»<ref>«Ուրվագծեր բույսերի աշխարհագրության մասին»։— ''Խմբ.։''</ref> t. I, p. 250). «On voit que nos recherches sur la fixité ou la variation de l’espèce nous conduisent directement aux idées émises par deux hommes justement célèbres, Geoffroy Saint-Hilaire et Goethe<ref>«Այստեղից երևում է, որ տեսակների անփոփոխության կամ փոփոխականության մասին մեր որոնումները մեզ ուղղակի հանգեցնում են այն գաղափարներին, որ հռչակել են երկու իրավամբ նշանավոր մարդիկ՝ Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը և Գյոթեն»։— ''Խմբ.։''</ref>. Բայց Լեկոկի ընդարձակ աշխատության մեջ ցրված մյուս նախադասությունները կասկած են հարուցում այն մասին, թե նա ինչ չափերով էր ընդունում տեսակների փոփոխականությունը։

Ստեղծագործության փիլիսոփայությունը վարպետությամբ մշակվել է հարգարժան Բադեն Պոուելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Baden_Powell>'''Բադեն-Պաուել''' (Baden-Powell)։— Գիտնական Անգլիայում (1796—1860)։ Հեղինակ «Փորձ աշխարհների միասնության մասին» աշխատության, որը հրատարակվել է 1855 թ։</ref> կողմից իր «Փորձ աշխարհների միասնության մասին» գրքում, որը լույս է տեսել 1855 թվականին։ Նա զարմանալի հստակությամբ ապացուցում է, որ նոր տեսակների երևան գալը պետք է դիտվի որպես «օրինաչափ, այլ ոչ թե պատահական երևույթ» կամ արտահայտվելով սըր Ջոն Հերշելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herschel>'''Հերշել''' (Herschel John-Frederic-William)։— Աստղաբաշխ և ֆիզիկոս Անգլիայում (1792—1871)։</ref> խոսքերով՝ որպես «բնական երևույթ, որը հակադրվում է հրաշագործականին»։

Լիննեյան ընկերության ամսագրի երրորդ հատորը բովանդակում է այն հոդվածները, որոնք 1858 թ. հուլիսի 1-ին ներկայացված են մ-ր Ուոլլեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> և իմ կողմից և պարփակում են, ինչպես երևում է ներկա աշխատության ներածությունից, բնական ընտրության տեսությունը, որ զարգացրել է մ-ր Ուոլլեսը զարմանալի պարզությամբ և ուժով։

Ֆոն-Բերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Baer>'''Բեր Կարլ-Էրնեստ''' (Baer von Karl-Ernest)։— Հայտնի կենդանաբան և սաղմնաբան Ռուսաստանում (1792—1876)։ Եդեալիստ, օրգանիզմների ծագման միասնականության տեսության հակառակորդ։ Պետերբուրգի Գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ սաղմնաբանության բնագավառից, առաջադրել է հայտնի «Բերի օրենքը»՝ ի հակակշիռ մատերիալիստ-էվոլյուցիոնիստների «զարգացման բիոգենետիկական օրենքին»։</ref> որը կենդանաբանների այնպիսի խոր հարգանքն է վայելում, մոտավորապես 1859 թվականին (տե՛ս պրոֆ. Ռուդոլֆ Վագների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wagner_Rudolph>'''Վագներ Ռուդոլֆ''' (Wagner Rudolph)։— Ֆիզիոլոգ Գերմանիայում (1805—1864)։ Ֆիզիոլոգիայի պրոֆեսոր Գետտինգենում։ Իր կյանքի վերջին շրջանում զբաղվել է մարդաբանությամբ և հրատարակել է Բերի հետ միասին մարդկանց զանազան գանգերի առաջացման մասին մի աշխատություն։</ref> «Zoologich—Antropologiche Untersuchungen.»<ref>«Կենդանաբանական—մարդաբանական հետազոտություններ»։— ''Խմբ.։''</ref> 1861 թ., էջ 51), հիմնվելով աշխարհագրական տարածման օրենքների վրա, այն համոզմունքն է հայտնում, որ այժմ իրարից խիստ տարբերվող ձևերն առաջացել են մի ընդհանուր, նախածնողից։

1859 թվականի հունիսին պրոֆ. Հյոքսլին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley>'''Հյոքսլի''' (Huxley Thomas-Henry)։— Կենդանաբան Անգլիայում (1825—1895)։ Սկզբում բժիշկ անգլիական նավատորմումդ իսկ հետո կենդանաբանության պրոֆեսոր, Դարվինի «Տեսակների ծագումը» լույս տեսնելուց հետո դարձել է նրա ջերմ կողմնակիցը և դարվինիզմի ժողովրդականացնողն Անգլիայում, կատարելով այդ տեսակետից նույն դերը, ինչ որ Հեկկելը Գերմանիայում։</ref> թագավորական ինստիտուտում կարդացել է «Կենդանական կյանքի կայուն տիպերի մասին» դասախոսությունը։ Ուշադրություն դարձնելով նման դեպքերին, նա նկատում է. «Դժվար է բացատրել նման փաստերի նշանակությունը, եթե ենթադրենք, թե կենդանիների և բույսերի բոլոր տեսակները կամ կազմվածքի բոլոր հիմնական տիպերը ստեղծվել ու տեղադրվել են մեր մոլորակի մակերեսի վրա երկար ժամանակամիջոցներից հետո՝ շնորհիվ առանձին ստեղծագործական ակտերի։ Եվ չպետք է մոռանալ, որ նման ենթադրությունը նույնպես քիչ է հիմնավորվում ավանդությամբ կամ հայտնությամբ, ինչպես և հակասում բնության տրամադրած ընդհանուր անալոգիաներին։ Մյուս կողմից, եթե մենք դիտենք «կայուն տիպերը» այն հիպոթեզի տեսանկյունից, որի հիման վրա մի որոշ ժամանակում ապրող տեսակներն առաջանում են առաջներում ապրող տեսակներից աստիճանական փոփոխության միջոցով, մի հիպոթեզի, որը թեև դեռ ապացուցված չէ և զգալիորեն այլանդակված է նրան մի քանի կողմնակիցների կողմից, բայց առայժմ դեռ միակն է, որն ունի ֆիզիոլոգիական իմաստ,— ապա այդ տիպերի գոյությունը միայն կապացուրեր, որ երկրաբանական ժամանակաշրջանում կենդանի էակների կրած փոփոխությունները աննշան են ամբողջությամբ վերցրած այն փոփոխությունների համեմատությամբ, որ կրել են նրանք»։

1859 թ. դեկտեմբերին Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker>'''Հուկեր Ժոզեֆ-Դալտոն''' (Hooker Joseph-Dalton)։ Հայտնի բուսաբան Անգլիայում (1817—1911), Բուսաբանական այգու դիրեկտոր Լոնդոնի մոտ, Կյու քաղաքում։ նկարագրել է երկրագնդի մեծ մարզերի բուսական աշխարհները և հիմք է դրել նրանց զարգացման պատմության ուսումնասիրության։ Եղել է Դարվինի բարեկամը, մշակել է նրա «Բիգլ» նավով կատարած ճանապարհորդության ժամանակ Գալապագոս կղզիների վրա հավաքած բույսերի հավաքածուները և երկրաբան Լյայելի հետ (տես) 1858 թվականին ներկայացրել է Լոնդոնի Լիննեյան ընկերությանը՝ «Դարվինի չհրատարակած աշխատությունից մի քաղվածք տեսակի մասին» և տեսակների ծագման մասին ամերիկացի բուսաբան Ազա-Գրեյին 1857 թ. Դարվինի գրած նամակից մի հատված, որն ապացուցում է նրա առաջնությունը այդ տեսության ձևակերպման մեջ։</ref> լույս ընծայեց իր «Ավստրալիական բուսականության ներածություն» աշխատությունը։ Այդ կապիտալ աշխատության առաջին մասում նա ընդունում է փոփոխության միջոցով տեսակների ծագման ուսմունքը և այն հիմնավորում է բազմաթիվ ինքնուրույն դիտումներով։

Իմ աշխատությունը այժմ (1859 թ.) գրեթե ավարտված է, բայց քանի որ նրա վերջնական մշակման համար դեռ մի քանի տարիներ են պահանջվում, իսկ իմ առողջությունը բոլորովին էլ ծաղկափթիթ վիճարկում չէ, ուստի ինձ համոզեցին հրատարակել այս «Քաղվածքը»։ Այդ անելու առանձնապես ինձ հարկադրում է այն հանգամանքը, որ մ-ր Ուոլլեսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> որն այժմ ուսումնասիրում է Մալայան արշիպելագի բնապատմությունը, տեսակների ծագման հարցի վերաբերմամբ եկել է եզրակացությունների, որոնք միանգամայն նման են իմ հանած եզրակացություններին։ 1858 թ. նա ուղարկել է այդ հարցին նվիրված մի հոդված, խնդրելով այն ուղարկել սըր Չարլզ Լայելին, որը հոդվածը հղել է Լիննեյան ընկերությանը (այն տպագրված է այդ ընկերության հանդեսի երրորդ հատորում)։ Սըր Չարլզ Լայելը և դ-ր Հուկերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> որոնք գիտեին իմ աշխատության մասին,— վերջինս կարդացել էր իմ ուրվագիծը 1844 թվականին,— պատիվ ցույց տալով ինձ, խորհուրդ տվեցին մ-ր Ուոլլեսի հոդվածի հետ միասին տպագրել նաև համառոտ քաղվածքներ իմ ձեռագրից։

Ես շատ ցավում եմ, որ տեղի սղությունը ինձ զրկում է բարոյական բավականությունից՝ իմ շնորհակալությnւնը հայտնելու այն մեծահոգի աջակցության համար, որ շատ բնախույզներ ցույց են տվել ինձ, որոնցից շատերը նույնիսկ անձնապես անծանոթ են։ Սակայն ես չեմ կարող առիթը բաց թողնել, չասելով, թե որքան շատ պարտական եմ դոկտոր Հուկերին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> որը վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում բոլոր հնարավոր միջոցներով օգնել է ինձ իր ընդարձակ գիտելիքների և հստակ դատողության շնորհիվ։

Այս նկատառումների հիման վրա այս «Քաղվածքի» առաջին գլուխը նվիրում եմ ընտանեցված վիճակում առաջացող փոփոխականությանը։ Այսպիսով, մենք կհամոզվենք, որ ժառանգաբար փոխանցվող փոփոխությունները հնարավոր են լայն չափերով, ինչպես նաև կիմանանք,— որը թերևս ավելի էական է,— թե ինչպես մեծ է մարդու զորությունը ընտրության միջոցով հաջորդական թույլ փոփոխությունները կուտակելու տեսակետից։ Այնուհետև ես կանցնեմ բնական վիճակում տեսակների փոփոխականության ուսումնասիրությանը, բայց ափսոս, որ ես ստիպված կլինեմ այդ հարցը շոշափել միայն ամենահամառոտ գծերով, որովհետև նրա հարկ եղածի պես շարադրումը կպահանջեր փաստերի երկար թվարկումներ։ Սակայն մենք ի վիճակի կլինենք քննարկելու, թե ո՞ր պայմաններն առանձնապես բարենպաստ են փոփոխականության համար։ Հետևյալ գլխում քննության կառնվի գոյության կռիվը, որը դրսևորվում է ամբողջ աշխարհում բոլոր օրգանական էակների միջև և անխուսափելիորեն բխում է նրանց բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիայից։ Դա Մալթուսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Malthus>'''Մալթուս''' (Malthus Thomas-Robert)։— Հայտնի բուրժուական վուլգար տնտեսագետ Անգլիայում (1766—1834)։ Գրել է «Փորձ ազգաբնակչության սկզբունքի մասին» (1798 թ.)։ Աշխատավոր դասակարգի աղետները բացատրել է իբրև թե բնության հավիտենական օրենքներով, նրանով, որ մարդիկ իբրև թե բազմանում են երկրաչափական պրոգրեսիայով, մինչդեռ ապրուստի միջոցները աճում են միայն թվաբանական պրոգրեսիայով։ Ֆեոդալական և բուրժուական դասակարգերի պաշտպան և պրոլետարիատի թշնամի։ Իմպերիալիզմի և ռասիզմի ամենախաբեբա գաղափարախոսներից մեկը, ռասաների միջև տոտալ պատերազմների անխուսափելիության գաղափարի պրոպագանդող։ Դարվինի կողմից Մալթուսի սխեման կիրառելը կոպիտ սխալ է։</ref> ուսմունքն է՝ տարածված երկու — կենդանական և բուսական թագավորությունն երի վրա<ref>Տ՛ես 161 էջի ծանոթությունը։— ''Խմբ.։''</ref>։ Քանի որ յուրաքանչյուր տեսակից ծնվում են շատ ավելի անհատներ, քան դրանցից կարող են ապրել, և քանի որ դրա հիման վրա շարունակ առաջանում է գոյության կռիվ, ապա դրանից հետևում է, որ ամեն մի էակ, որը թեկուզ և աննշան կերպով փոխվում է իրեն համար նպաստավոր ուղղությամբ իր գոյության հաճախ փոփոխվող և բարդ պայմանների նկատմամբ, ավելի շանսեր կունենա պահպանվելու և, այդպիսով, կենթարկվի '''բնական ընտրության'''։ Ժառանգականության հզոր սկզբունքի շնորհիվ յուրաքանչյուր տարատեսակ կձգտի բազմացնել իր նոր փոփոխված ձևը։

Երբ մենք համեմատում ենք մեր հնագույն ընտանի կենդանիներից կամ կուլտուրական բույսերից որևէ մեկի միևնույն տարատեսակին կամ ենթատարատեսակին պատկանող անհատները իրար հետ, մեզ ամենից առաջ զարմացնում է այն հանգամանքը, որ նրանք միմյանցից ավելի շատ են տարբերվում, քան միևնույն տեսակի կամ տարատեսակի անհատները բնական վիճակում։ Եվ երբ մենք խորհում ենք բույսերի և կենդանիների այն հսկայական բազմազանության մասին, որ արհեստականորեն ստեղծվել ու փոփոխվել է դարերի ընթացքում կլիմայի և իրադրության ամենաբազմազան պայմաններում, ապա գալիս ենք այն եզրակացության, որ ընտանեցման այդ արգասիքները առաջացել են այնպիսի կենսապայմաններում, որոնք եղել են անհամեմատ ավելի քիչ միակերպ և որոշ չափով տարբեր, քան այն կենսապայմանները, որոնց մեջ բնական վիճակում գոյություն են ունեցել նրանց ծնող տեսակները։ Նմանապես բավական հավանական է նաև Անդրու Նայտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Knight>'''Նայտ Անդրյու''' (Knight Thomas-Andrew)։— Բուսաբան և այգեգործ Անգլիայում (1759—1838)։ Հիմնադիր այգեգործների ընկերության Լոնդոնում, որի նախագահն է եղել 1811 թվականից սկսած մինչև իր մահը։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ այգեգործության և բույսերի ֆիզիոլոգիայի վերաբերյալ։</ref> արտահայտած կարծիքը, որ այդ փոփոխականությունը որոշ լափով կապ ունի սննդի առատության հետ։ Ակներև է միայն այն, որ օրգանական էակները պետք է մի քանի սերունդների ընթացքում ենթարկվեին նոր պայմանների ազդեցությանը, որպեսզի նրանց մեջ զգալի փոփոխականություն դրսևորվեր. ակներև է նաև այն, որ փոփոխականության ձգտումը դրսևորող օրգանիզմները շարունակում են փոփոխվել բազմաթիվ սերունդների ընթացքում։ Հայտնի չէ ոչ մի դեպք, որ փոփոխական օրգանիզմը ընտանեցման վիճակում դադարեր փոփոխվելուց։ Մեր հնագույն կուլտուրական բույսերը, ինչպես, օրինակ, ցորենը, շարունակում են տալ նոր տարատեսակներ, մեր հնագույն ընտանի կենդանիները դեռ ևս պահպանում են արագ փոփոխվելու և կատարելագործվելու ընդունակությունը։

Այդ հարցը երկարատև ուսումնասիրելուց հետո, որքան ես կարող եմ եզրակացնել, կասեմ, nր կենսապայմանները, ըստ երևույթին, ներգործում են երկու ձևով՝ անմիջականորեն ամբողջ կազմվածքի կամ նրա միայն մի որոշ մասի վրա և անուղղակի կերպով ազդելով վերարտադրողական սիստեմի վրա։ Անմիջական ներգործության վերաբերմամբ մենք պետք է միշտ նկատի ունենանք այն, որ ամեն մի նման դեպքում, ինչպես վերջին, ժամանակներս այդ պնդում է պրոֆ. Վեյսմանը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Weismann>'''Վեյսման Ավգուստ''' (Weismann August)։— Կենդանաբանության պրոֆեսոր Ֆրեյբուրգում՝ Գերմանիայում (1834—1915)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ կենդանաբանության և ընդհանուր կենսաբանության վերաբերյալ։ Հայտնի է որպես մետաֆիզիկ, մեխանիստական իդեալիստ, որը ի հակակշիռ դարվինյան բնական ընտրության, առաջադրել է «սաղմնային ընտրության տեսությունը» և «սաղմնային պլազմայի անմահությունը», որը կախված չէ օրգանիզմի մարմնի վրա արտաքին միջավայրի պայմանների ազդեցությունից։ Հիմնադիր, այսպես կոչված, «նեոդարվինիզմի», համառ հակառակորդ մատերիալիստական այն դրույթի, որի համաձայն արտաքին պայմանների ազդեցության տակ ձեռք բերված հատկությունները ժառանգվում են։ Ա. Վեյսմանի ժառանգականության ավտոգենետիկ ռեակցիոն իդեալիստական «տեսությունը» կազմում է այժմյան նեոդարվինիզմի-մորգանիզմի հիմքը։ Վեյսմանիզմը վերջնականապես մերկացվել ու դատապարտվել է Վ. Ի. Լենինի անվան Գյուղատնտեսական գիտությունների ակադեմիայի օգոստոսյան սեսիայում 1948 թվականին։</ref> և ինչպես ես ցույց եմ տվել իմ «Փոփոխությունն ընտանեցված վիճակում» աշխատության մեջ, պետք է տարբերել երկու գործոն՝ օրգանիզմի բնույթը և պայմանների բնույթը<ref>Դարվինի համաձայնելը Վեյսմանի հետ «օրգանիզմ ի բնույթի և պայմանների բնույթի» վերաբերմամբ թեպետև պատահական չէ, որովհետև կապի մեջ է գտնվում փոփոխությունների, որպես '''«ընտրության ուղղության նկատմամբ պատահական»''' լինելու մասին նրա տված սխալ մեկնաբանության հետ, սակայն իրականում դա ձևական «համաձայնություն» է։ Դարվինը դիտավորություն ունի ընդգծելու օրգանիզմի ժառանգական, բնույթի յուրահատկության նշանակությունը տարբեր օրգանիզմների վրա միևնույն պայմանների ազդեցության հետևանքների յուրահատկության համար, իսկ Վեյսմանն ընդհանրապես ժխտում է այն փոփոխությունների ժառանգելիությունը, որոնք առաջանում են արտաքին պայմանների ազդեցությամբ։— ''Խմբ.։''</ref>։ Առաջինը, ըստ երևույթին, ամենից ավելի էական է, որովհետև բոլորովին նման փոփոխություններ են առաջանում, որքան մենք կարող ենք դատել, բոլորովին տարբեր պայմաններում, իսկ մյուս կողմից, ոչ նման փոփոխությունները առաջանում են, ըստ երևույթին, բոլորովին միանման պայմաններում։ Ազդեցությունները սերնդի վրա կարող են լինել կամ որոշակի կամ անորոշ։ Նրանք կարող են որոշակի համարվել, երբ որոշ պայմանների ենթարկված անհատների ամբողջ կամ համարյա ամբողջ սերունդը փոփոխվում է միանման կերպով։ Շատ դժվար է որոշ եզրակացության գալ այդպիսի որոշակի կերպով առաջացող փոփոխության չափերի մասին։ Բայց կասկածի ենթակա չէ, որ մի շարք ոչ խոր փոփոխություններ առաջանում են այդպիսի եղանակով՝ օրինակ, հասակը կախված է սննդի քանակությունից, գույնը՝ սննդի որակից, մաշկի հաստությունը և մազոտությունը՝ կլիմայից և այլն։ Մեր ընտանի թռչունների անսահման բազմազան գույներից յուրաքանչյուրը պետք է ունենա իր ֆիզիկական պատճառը. և եթե նույն պատճառները միանման ձևով ներգործեին սերունդների երկար շարքի ընթացքում մեծ թվով անհատների վրա, ապա նրանք բոլորը հավանորեն կփոփոխվեին միանման ձևով։ Այնպիսի փաստերը, ինչպես, օրինակ, բարդ և արտասովոր մակաճումների գոյացումը, որը միշտ տեղի է ունենում գխտոր առաջացնող միջատների արտադրած թույնի կաթիլի ներթափանցումից հետո, մեզ ցույց են տալիս, թե ինչպիսի տարօրինակ փոփոխություններ կարող են առաջանալ բույսերի մեջ նրանց հյութերի բաղադրության քիմիական փոփոխության ազդեցության ներքո։

Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ ես անվանել եմ փոփոխված պայմանների անուղղակի ներգործություն՝ վերարտադրողական սիստեմի վրա նրանց ազդեցության միջոցով, ապա այդպիսի ներգործության գոյության մասին կարելի է եզրակացնել մասամբ այդ սիստեմի առանձնահատուկ դյուրազգացությամբ դեպի պայմանների ամեն մի փոփոխություն, մասամբ էլ Կյոլռեյտերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter>'''Կյոլռեյտեր Իոզեֆ-Գոտլիբ''' (Koelreuter Joseph-Gottlieb)։— Բնախույզ, առավելապես բուսաբան Գերմանիայում (1733—֊1806)։ 1756-1761 թ. Պետերբուրգում Գիտությունների ակադեմիայի բնապատմության ադյունկտ։ Իր ամբողջ կյանքում աշխատանքի նպատակն է եղել բույսերի հիբրիդային ժառանգականության օրինաչափությունների ուսումնասիրությունը։ Կատարել է էքսպերիմենտալ դրվածքի տեսակետից ուշագրավ փորձեր բույսերի հիբրիդներ ստանալու վերաբերյալ և մատնանշել է հիբրիդների օգտագործումը գործնական նպատակների համար։ Գրել է մի շարք աշխատություններ բուսաբանության և կենդանաբանության վերաբերյալ։</ref> և ուրիշների նկատած այն նմանության հիման վրա, որ կա տեսակների խաչաձևումից առաջացող փոփոխականության և այն փոփոխականության միջև, որը նկատվում է այն դեպքում, երբ բույսերը կամ կենդանիները աճեցվում են նոր կամ անբնական պայմաններում։ Բազմաթիվ փաստեր պարզ կերպով ցույց են տալիս, որ վերարտադրողական սիստեմը առանձին զգայունություն է ցուցաբերում շրջապատող պայմաններում կատարվող նույնիսկ ամենաթույլ փոփոխությունների նկատմամբ։ Կենդանուն ընտելացնելուց ավելի հասարակ բան չկա և, ընդհակառակը, չափազանց դժվար է այնպես անել, որ նա ազատ կերպով բազմանա գերության մեջ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ էգերն ու արուները գտնվում են միասին։ Ինչքա՜ն մեծ է այն կենդանիների թիվը, որոնք չեն բազմանում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նրանց պահում են համարյա լիակատար ազատության մեջ և նրանց հայրենիքում։ Դա սովորաբար, և միանգամայն սխալ կերպով, վերագրում են այլասեռված բնազդներին։ Կուլտուրական շատ բույսեր փարթամ կերպով զարգանում են, բայց քիչ սերմ են տալիս կամ նույնիսկ բոլորովին չեն տալիս։ Մի քանի հազվագյուտ դեպքերում նկատված է, որ այնպիսի ոչ էական հանգամանքից, ինչպիսին է բույսի զարգացման որոշ շրջանում նրա ստացած ջրի մեծ կամ փոքր քանակությունը, կախված է բույսի սերմ տալը կամ չտալը։ Ես չեմ կարող բերել այստեղ մանրամասն տվյալներ, որ ես հավաքել ու հրատարակել եմ մի այլ տեղ. բայց ցույց տալու համար, թե ինչքան տարօրինակ են գերության մեջ կենդանիների բազմացումը ղեկավարող օրենքները, ես միայն կհիշատակեմ, որ գիշատիչ կաթնասունները, նույնիսկ արևադարձայինները, համեմատաբար հեշտությամբ են բազմանում մեզ մոտ գերության մեջ, բացառությամբ թաթագնացների կամ արջերի ընտանիքի, որոնք գրեթե երբեք ձագ չեն բերում, մինչդեռ գիշատիչ թռչունները, շատ հազվադեպ բացառությամբ, դժվար թե երբևիցե ճտահանության համար պիտանի ձվեր են ածում։ Էկզոտիկ շատ բույսեր արտադրում են բեղմնավորման համար անպետք ծաղկափոշին ճիշտ այնպես, ինչպես անպտուղ հիբրիդների մեծ մասը։ Մի կողմից մենք հանդիպում ենք թեկուզև թույլ ու վտիտ, բայց ազատ կերպով գերության մեջ բազմացող մշակովի բույսերի և կենդանիների. մյուս կողմից, մենք հանդիպում ենք անհատների, որոնք մատաղ հասակում վերցված են իրենց բնական շրջադրությունից, լիովին ընտանեցված են, առողջ և երկարակյաց են (որի համար ես կարող եմ շատ օրինակներ բերել), բայց ունեն վերարտադրողական սիստեմ, որը մեզ համար անըմբռնելի պատճառով ամուլ է։ Մենք չպետք է զարմանանք, որ գերության մեջ զարգացող վերարտադրողական սիստեմը գործում է միանգամայն անկանոն և արտադրում է ծնողներին չնմանվող սերունդ։ Ես կարող եմ ավելացնել, որ մինչդեռ որոշ օրգանիզմներ ազատ կերպով բազմանում են ամենաանբնական պայմաններում (օրինակ, վանդակաբներում պահվող ճագարները և ժանտաքիսները), դրանով ապացուցելով, որ նրանց վերարտադրողական օրգանները հեշտությամբ չեն ախտահարվում, այլ կենդանիներ ու բույսեր ընտելացման չեն ենթարկվում և շատ քիչ են փոփոխվում, գրեթե այնքան քիչ, ինչքան բնական վիճակում։

Փոփոխականությունը ղեկավարվում է բազմաթիվ օրենքներով, նրանցից մի քանիսն արդեն աղոտ կերպով պարզաբանվում են և համառոտակի քննարկվելու են հետագայում։ Ես այստեղ կանգ կառնեմ միայն այն բանի վրա, որի կարելի է անվանել փոփոխականության հարաբերակցություն։ Սաղմի կամ թրթուրի մեջ կատարվող էական փոփոխությունները հավանորեն առաջ են բերում փոփոխություններ նաև հասուն կենդանու մեջ։ Բոլորովին տարբեր մասերի միջև հարաբերակցությունները այլանդակություններում շատ հետաքրքրական են, այդ երևույթի բազմաթիվ դեպքեր հանդիպում են Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> ընդարձակ աշխատության մեջ, որը նվիրված է այդ հարցին։ Անասնաբույծները համողված են, որ երկար վերջավորությունները միշտ լինում են երկար գլխի հետ։ Հարաբերակցության որոշ դեպքեր զարմանալիորեն տարօրինակ են, այսպես, օրինակ, կապույտ աչքեր ունեցող սպիտակ կատուները սովորաբար խուլ են լինում. իսկ, ըստ միստր Տետի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Tait>'''Տետ''' (Tait)։</ref> դիտողության, այդ առանձնահատկությունը ունենում են միայն արու կատուները։ Գույնը և օրգանական առանձնահատկությունները հաճախ կապված են լինում միմյանց հետ, որի մասին կարելի է շատ հիանալի օրինակներ բերել կենդանիների և բույսերի աշխարհից։ Հոյզինգերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Heusinger>'''Հոյզինգեր''' (Heusinger Karl-Friedrich)։— Բնախույզ Գերմանիայում (1792—1883)։ Համեմատական անատոմիայի հիմնադիրներից մեկը։ Անատոմիայի և ֆիզիոլոգիայի պրոֆեսոր Մարբուրգում։</ref> հավաքած փաստերից, ըստ երևույթին, հետևում է, որ որոշ բույսեր վնասակար ներգործություն են ունենում սպիտակ ոչխարների և խոզերի վրա, մինչդեռ սև անհատները վնաս չեն կրում։ Վերջերս պրոֆեսոր Վիմանը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wyman>'''Վիման''' (Wyman)։</ref> ինձ հաղորդել է նման երևույթի մի հիանալի օրինակի մասին։ Նա հարցրել է վիրգինիական մի քանի ֆերմերների թե ինչո՞ւ նրանց բոլոր խոզերը սև են, և պատասխան է ստացել, որ խոզերն ուտում են մի բույսի (Lachanthes-ի) արմատները, որոնք ներկում են նրանց ոսկորները վարդագույնով, որի հետևանքով նրանց, բացի սև տարատեսակներից, կճղակներն ընկնում են, իսկ վիրգինիական գաղութաբնակներից (տեղական արտահայտությամբ՝ crackers) մեկը ավելացրել է. «Մենք յուրաքանչյուր ծնում ընտրում ենք սև խոճկորներին, որովհետև միայն նրանք են կարողանում ապրել»։ Անմազ շներն ունենում են անկատար ատամներ, երկար և կոպիտ մազ ունեցող կենդանիները, ինչպես պնդում են ոմանք, աչքի են ընկնում երկար կամ ճյուղավորված եղջյուրներով, փետրապատ ոտներով աղավնիները մատների միջև ունենում են թաղանթներ, կարճակտուց աղավնիներն ունենում են կարճ, իսկ երկարակտուց աղավնիները՝ երկար ոտքեր։ Այսպիսով, մարդը, ընտրելով և կուտակելով կառուցվածքի մի որևէ առանձնահատկություն, հարաբերակցության (կոռելյացիայի) այդ խորհրդավոր օրենքի հիման վրա գրեթե միշտ առանց դիտավորության կփոփոխի նաև օրգանիզմի այլ մասերը<ref>Բերված օրինակներով Դարվինը մատնացույց է անում այն, որ փոփոխությունների հարաբերակցականության իսկական պատճառն է նրանց համար ընդհանուր ֆիզիոլոգիական հիմքը. հարաբերակցությունների պատճառների որոնումների համար ընդհանուր ուղղության այդ ցուցումով Դարվինը արդեն վերացնում է նրանց «խորհրդավորությունը»։— ''Խմբ.։''</ref>։

Ոչ ժառանգական փոփոխությունը մեզ համար էական չէ։ Ֆիզիոլոգիական տեսակետից ինչպես աննշան, այնպես էլ շատ կարևոր ժառանգական շեղումների թիվն ու բազմազանությունը կառուցվածքում անսահման է։ Պրոսպեր Լյուկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lucas>'''Լյուկ''' (Lucas Prosper)։— Բժիշկ Ֆրանսիայում (ծնվ. 1805 թ.)։ Գրել է բժշկականության և ֆիզիոլոգիայի վերաբերյալ մի շարք աշխատություններ, որոնց մեջ իր Ժամանակին հայտնի է եղել «Առողջ և հիվանդ վիճակում գտնվող նյարդային համակարգության բնական ժառանգականության փիլիսոփայության և ֆիզիոլոգիայի վերաբերյալ տրակտատ»։</ref> երկու ստվար հատորից բաղկացած երկասիրությունը ամենալավն է ու ամենալրիվը այդ հարցի մասին։ Յուրաքանչյուր սելեկցիոներ գիտե, թե ինչքան ուժեղ է հատկանիշների ժառանգական փոխանցման ձգտումը, որ «նմանն առաջ է բերում նմանին», կազմում է նրա հիմնական համոզմունքը, այդ տեսակետից կասկած են հայտնում միայն տեսաբանները։ Եթե որևէ շեղում կառուցվածքում հաճախակի է երևում և մենք այն տեսնում ենք ծնողների և զավակների մեջ, ապա մենք չենք կարող որոշել, թե այդ շեղումը արդյո՞ք տեղի է ունեցել մեկ ընդհանուր պատճառից, որը ազդել է թե՛ ծնողների և թե՛ զավակների վրա։ Բայց եթե միանման պայմանների, ըստ երևույթին, ենթակա անհատների մեջ բացառիկ հանգամանքների բերմունքով առաջացած հազվագյուտ մի շեղում հայտնվում է ծնողի մեջ, ասենք՝ մի քանի միլիոն անհատներից մեկի մեջ և կրկնվում է զավակների մեջ, ապա արդեն միայն հավանականության տեսությունը համարյա ստիպում է մեզ այդ կրկնությունը վերագրել ժառանգականության։ Յուրաքանչյուր ոք անշուշտ լսել է ալբինիզմի, փշոտ մաշկի, մազոտության դեպքերի մասին, որոնք երևան են գալիս միևնույն ընտանիքի մի քանի ներկայացուցիչների մեջ։ Եթե կառուցվածքում եղած տարօրինակ և հազվագյուտ շեղումները ժառանգվում են, ապա, իհարկե, պետք է ընդունենք, որ ավելի պակաս տարօրինակ և ավելի սովորական առանձնահատկությունները ևս ժառանգական են։ Գուցե այդ հարցի վերաբերմամբ ամենաճիշտ տեսակետը կլիներ այն, որ յուրաքանչյուր որևէ հատկանիշի ժառանգումը համարենք կանոն, իսկ նրա չժառանգելը՝ բացառություն։

Ինչ վերաբերում է մեր ամենահին ընտանեցված կենդանիներին և մշակովի բույսերին, ապա անհնարին է գալ մի որևէ եզրակացության այն մասին, թե նրանք ծագել են մեկ տեսակից, թե մի քանի տեսակներից։ Գլխավոր փաստարկը, որի վրա հիմնվում են մի քանի տեսակներից նրանց ծագման կողմնակիցները, սովորաբար այն է, որ ամենահին ժամանակներում արդեն, եգիպտական հուշարձաններում կամ Շվեցարիայի ցցաշենքերում, մենք հանդիպում ենք շատ բազմազան ցեղերի, ըստ որում նրանցից մի քանիսները շատ նման են ժամանակակից ցեղերին կամ մինչև անգամ նույնն են։ Բայց այդ կշռադատումները միայն հեռացնում են քաղաքակրթության սկիզբը և ցույց են տալիս, որ կենդանիները շատ ավելի վաղ են ընտելացվել, քան մինչև այժմ ենթադրվում էր։ Շվեցարական ցցաշենքերի բնակիչները մշակում էին ցորենի, զարու մի քանի տարատեսակներ, ոլոռ, խաշխաշ ձեթի համար և կտավատ, նրանք արդեն ունեին ընտանի կենդանիների ցեղեր։ Նրանք առևտուր էին անում այլ ժողովուրդների հետ։ Այդ բոլորը պարզ կերպով ապացուցում են, ինչպես նկատում է Հեերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Heer>'''Հեեր Օսվալդ''' (Heer Oswald)։— Հայտնի հնաբուսաբան Շվեյցարիայում (1809—1883)։ Բուսաբանության պրոֆեսոր Ցյուրիխում։ Նրա բազմաթիվ աշխատություններից ամենից հայտնի են արկտիկական մարզի երրորդային ժամանակաշրջանի բրածո բուսականության և Շվեյցարիայի ցցաշենքերում գտնված բույսերի ուսումնասիրությունները։ Հեղինակ տեսակների կրեացիոնիստական տեսության, որի էությունը հանգում է այն բանին, որ տեսակները երկարատև գոյություն ունեն անփոփոխ, մինչև որ վրա են հասնում հանկարծակի մուտացիոն ձևափոխության ժամանակաշրջանները և նրանք այլ տեսակներ են դառնում «ստեղծագործական ուժի» ներգործությամբ։</ref> որ այդ վաղ շրջանում արդեն նրանք զգալի հաջողություններ են ունեցել քաղաքակրթության ասպարեզում, իսկ այդ իր հերթին ցույց է տաքիս, որ դրանից առաջ եղել է ավելի ցածր քաղաքակրթության երկարատև մի շրջան, որի ընթացքում զանազան տոհմերի պահած ընտանի կենդանիները կարող էին փոփոխվել և մեկը մյուսից տարբերվող ցեղերի սկիզբ տալ։ Աշխարհի շատ մասերում երկրաբանական ավելի ուշ ժամանակի նստվածքներում կայծքարե գործիքներ գտնելուց հետո բոլոր երկրաբանները համոզված են, որ մարդը բարբարոս վիճակում գոյություն է ունեցել շատ հեռավոր ժամանակներում. մյուս կողմից մենք գիտենք, որ գրեթե չկա այնքան բարբարոս մի ցեղ,գոնե շուն ընտելացրած չլինի։

Մեր ընտանի կենդանիների մեծ մասի ծագումը, հավանորեն, ընդմիշտ կմնա անորոշ։ Բայց ես այստեղ կարող եմ հաղորդել, որ, ուշադրություն դարձնելով ամբողջ երկրագնդի շների վրա և մանրազնին առադրելով նրանց մասին հայտնի եղած բոլորը, ես եկել եմ այն եզրակացության, որ ընտելացված են եղել Canis սեռից մի քանի տեսակներ և որ նրանց արյունը, որոշ դեպքերում միմյանց հետ խառը, հոսում է մեր ընտանի ցեղերի երակներում։ Ոչխարների և այծերի մասին ես դժվարանում եմ որոշակի կարծիք հայտնել։ Հնդկական սապատավոր տավարի սովորություններին, ձայնին, կազմությանը և կառուցվածքին վերաբերող այն փաստերի հիման վրա, որ ինձ հաղորդել է միստր Բլիտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Blyth>'''Բլիտ''' (Blyth Edward)։— Կենդանաբան, Անգլիայում (1810—1873)։</ref> ինձ համարյա ակներև է դառնում, որ նա այլ ծագում ունի, քան եվրոպական տավարը, իսկ մի քանի գիտակ դատողներ այն կարծիքին են, որ վերջինս էլ առաջացել է երկու կամ երեք նախահայր ձևերից, թեպետ անհայտ է, թե կարելի՞ է արդյոք նրանց համարել ինքնուրույն տեսակներ։ Այդ եզրակացությունները, ինչպես նաև սապատավոր և սովորական տավարի միջև եղած տեսակային տարբերության մասին արտահայտված կարծիքը կարելի է ապացուցված համարել պրոֆեսոր Ռյուտիմեյերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ruetimeyer>'''Ռյուտիմեյեր''' (Rütimeyer Ludwig)։— Բնախույզ Շվեյցարիայում (1825—1895)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ հնէաբանության, կենդանաբանության և զոոտեխնիկայի վերաբերյալ։</ref> կատարած հիանալի հետազոտություններից հետո։ Ձիերի վերաբերմամբ ևս կշռադատումների հիման վրա, որոնք այստեղ բերել չեմ կարող, որոշ տատանումներով հակվում եմ շատ հեղինակների կարծիքին հակառակ եզրակացության, որ նրանց բոլոր ցեղերը պատկանում են մեկ տեսակի։ Ես բուծել եմ համարյա բոլոր անգլիական հավերի ցեղերը, կատարել եմ նրանց միջև խաչաձևումներ և հետազոտել նրանց կմախքները, և այդ բոլոր տեղեկությունների հիման վրա ինձ համար գրեթե ակներև է դառնում, որ նրանք բոլորը ծագել են Հնդկաստանում վայրի վիճակում հանդիպող Gallus bankiva-ից. նույն եզրակացությանն են եկել միստր Բլիտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Blyth /> և ուրիշներ, որոնք ուսումնասիրել են այդ թռչունին Հնդկաստանում։ Ինչ վերաբերում է բադերին և ճագարներին, որոնց մի քանի ցեղերը խիստ տարբերվում են միմյանցից, ապա կասկածի ենթակա չէ, որ նրանք բոլորը ծագել են վայրի բադից և ճագարից։

Այն ուսմունքը, որ մեր ընտանի զանազան ցեղերը առաջացել են մի քանի բնական տեսակներից, մի քանի հեղինակներ հասցրել են անհեթեթության։ Նրանք կարծում են, որ ամեն մի ցեղ, որը ժառանգաբար փոխանցում է իր թեկուզև աննշան տարբերիչ հատկանիշները, առաջացել է մի վայրենի նախատիպից։ Այսպես դատելով, մենք պետք է գանք այն եզրակացության, որ գոյություն են ունեցել տավարի մինչև քսան տեսակներ, նույնքան էլ ոչխարի տեսակներ, այծի մի քանի տեսակներ միայն Եվրոպայում և նույնիսկ մի քանի տեսակներն էլ Մեծ Բրիտանիայի սահմաններում։ Մի հեղինակ ենթադրում է, որ գոյություն են ունեցել միայն Մեծ Բրիտանիային հատուկ ոչխարի տասնմեկ վայրի տեսակներ։ Եթե հիշենք, որ Բրիտանիան չունի բացառապես իրեն հատուկ ոչ մի կաթնասուն, իսկ Ֆրանսիան ունի շատ սակավաթիվ կաթնասուններ, որոնք չեն հանդիպում Գերմանիայում, և որ նույնը ճիշտ է նաև Հունգարիայի, Իսպանիայի և այլոց վերաբերմամբ, եթե միաժամանակ հիշենք, որ այդ երկրներից յուրաքանչյուրն ունի տավարի, ոչխարի և այլն մի քանի ցեղեր, որոնք բացառապես հատուկ են իրեն, ապա պիտի ընդունենք, որ Եվրոպայում ծագում են առել մի քանի ընտանի ցեղեր, որովհետև այլ կերպ նրանք որտեղի՞ց կարող էին հայտնվել։ Այդ ճիշտ է նաև Հնդկաստանի վերաբերմամբ։ Նույնիսկ աշխարհի բոլոր մասերում տարածված շների ցեղերի վերաբերմամբ, որոնք, ինչպես ես ենթադրում եմ, առաջացել են մի քանի վայրի տեսակներից, չի կարող կասկած լինել, որ նրանց մեջ շատ բան պետք է վերագրել ժառանգված փոփոխություններին, որովհետև ո՞վ կհավատա, թե իտալական բարակի, խուզարկու շան, բուլդոգի, մոպսի, բլենհեյմյան սպանյոլի պես կենդանիները, որոնք այնքան տարբերվում են Canis սեռի բոլոր վայրի ներկայացուցիչներից, մի ժամանակ գոյություն են ունեցել բնական դրության մեջ։ Հաճախ նաև ենթադրություն է արվել, որ մեր շների բոլոր ցեղերը առաջացել են մի քանի վայրի տեսակների խաչաձևման միջոցով, բայց այդ միջոցով կարելի է ստանալ միայն այնպիսի ձևեր, որոնք ծնողների ձևերի միջև գրավում են միջակա տեղ. և եթե մենք կամենում ենք այդ ձևով մեզ բացատրել մեր ընտանի ցեղերի ծագումը, ապա պիտի ընդունենք, որ վայրի դրության մեջ նախապես գոյություն են ունեցել ամենածայրահեղ ձևերը, ինչպիսիք են իտալական բարակը, խուզարկուն, բուլդոգը և այլն։ Բացի դրանից, իրարից խիստ տարբերվող ցեղերի առաջացման հնարավորությունը խաչաձևման միջոցով շատ չափազանցված է։ Կան շատ օրինակներ, որոնք ապացուցում են, որ ցեղը երբեմն կարելի է խաչաձևման միջոցով փոփոխել, եթե խնամքով ընտրվեն ցանկալի հատկանիշով օժտված անհատներ, բայց իրարից խիստ տարբերվող երկու ցեղերի միջև միջակա ցեղ առաջացնելը չափազանց դժվարին կլիներ։ Սըր Ջ. Սեբրայտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sebright>'''Սեբրայտ''' (Sebright John)։— Սելեկցիոներ Անգլիայում։</ref> հատուկ այդ նպատակով վարձեր է արել և անհաջողություն է կրել։ Երկու մաքուր ցեղերի առաջին խաչաձևումից ստացված ձագերը (ինչպես ես համոզվեցի աղավնիների նկատմամբ) իրենց հատկանիշներով բավականաչափ, իսկ երբեմն էլ միանգամայն միանման են, և ամեն ինչ շատ պարզ է թվում. բայց հենց որ սկսում են այդ խառնացեղերը միմյանց հետ խաչաձևել, մի քանի սերունդների ընթացքում չեն ստացվում երկու իրար նման էակներ,— և այն ժամանակ միայն երևում է խնդրի ամբողջ դժվարությունը։

Համոզված լինելով, որ ամեն մի հարց ամենից ավելի լավ կարելի է ուսումնասիրել մի որևէ հատուկ խմբի վրա, ես երկար կշռադատելուց հետո կանգ առա ընտանի աղավնիների վրա։ Ես բուծում էի այն բոլոր ցեղերը, որ կարող էի գնել կամ այլ կերպով ձեռք բերել, ինձ շատ սիրալիր կերպով մատակարարել են աղավնիների խրտվիլակներ զանազան երկրներից, հատկապես Հնդկաստանից Ու. Էլլիոտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Elliot>'''Էլլիոտ''' (Elliot Walter)։— Հնէաբան Հնդկաստանում (1803—1887)։</ref> և Պարսկաստանից Կ. Մուրրեյը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murray>'''Մուրրեյ Կ.''' (Murray Ch.)։</ref> Աղավնիների մասին կան զանազան լեզուներով ամբողջ աշխատություններ, նրանցից մի քանիսը շատ կարևոր են, որովհետև վերաբերում են հին ժամանակներին։ Ես կապ էի պահպանում աղավնիների ցեղերի բուծման շատ հայտնի մասնագետների հետ, իսկ Լոնդոնյան երկու աղավնաբուծական ակումբ ինձ ընդունել էին իրենց անդամ։ Ցեղերի բազմազանությունը իսկապես զարմանալի է։ Համեմատեցեք անգլիական փոստատարը կարճակտուց թուրմանի հետ և ուշադրություն դարձրեք նրանց կտուցների տարբերության և դրանց հետ կապված գանգերի ձևի տարբերության վրա։ Փոստատարները, առանձնապես արուները, աչքի են ընկնում նաև գլխի վրա ունեցած մսոտ ուռուցքների զարմանալի զարգացմամբ, և դրան ուղեկցում են խիստ երկարացած կոպերը, շատ մեծ արտաքին քթանցքները և լայն բացվող բերանը։ Կարճակտուց թուրմանի կտուցը իր գծագրով նմանվում է սերինոսի կտցին, իսկ սովորական թուրմանը աչքի է ընկնում խմբով շատ բարձր թռչելու և դարձդարձիկ շարժումներով իրեն ցած գցելու ժառանգական սովորությամբ։ Իսպանական կամ հռոմեական աղավնին (Runt) շատ խոշոր թռչուն է երկար, հոծ կտուցով և մեծ ոտնթաթերով. այդ թռչունի ենթացեղերից մի քանիսն ունեն շատ երկար պարանոց, մյուսները՝ շատ երկար թևեր ու պոչ, կամ, ընդհակառակը, շատ կարճ պոչ։ Հնդկական կամ լեհական աղավնին (Barb) հատկություններով նման է փոստատարին, բայց երկար կտուցի փոխարեն ունի կարճ ու լայն կտուց։ Փքունը (Pouter) ունի շատ երկարավուն մարմին, թևեր և ոտներ, նրա խիստ զարգացած խպիպը, որը նա հպարտությամբ ուռցնում է, առաջ է բերում զարմանք և նույնիսկ ծիծաղ։ Ճայ-աղավնին (Turbit) ունի կարճ կոնաձև կտուց և մի շարք խճճված փետուրներ, որոնք ձգվում են կրծքի երկարությամբ. նա սովորություն ունի շարունակ թեթևակի ուռցնելու կերակրափողի վերին մասը։ Յակոբինյան աղավնու (Jacobin) պարանոցի ետևի փետուրները այնքան շրջված են, որ մի տեսակ կնգուղ են կազմում, բացի դրանից, նրա մեծության համապատասխանորեն երկարացած են թևերի և պոչի փետուրները։ Փողհարը (Trumpeter) և ծաղրածուն (Laugher), ինչպես ցույց են տալիս անունները, արձակում են այնպիսի ձայներ, որոնք տարբերվում են մյուս ցեղերի արձակած ձայներից։ Սիրամարգանման աղավնին (Fantail) ունի երեսուն կամ քառասուն պոչափետուր փոխանակ տասներկուսի կամ տասներեքի՝ այսինքն փոխանակ այն թվի, որը նորմալ է աղավնիների այդ ընդարձակ ընտանիքի բոլոր ներկայացուցիչների համար. այդ փետուրները միշտ բացված են և ուղղված են դեպի վեր, այնպես որ այդ ցեղի լավ ներկայացուցիչների պոչի փետուրները կպչում են գլխին. ճարպագեղձը բոլորովին ծյուրված է։ Կարելի էր թվել էլի մի քանի ավելի քիչ ցայտուն կերպով արտահայտված ցեղեր։

Աղավնիների գույնին վերաբերող մի քանի փաստեր նույնպես արժանի են ուշադրության։ Ժայռաղավնին ունի գորշակապույտ գույն, սպիտակ փորիկ, բայց հնդկական ենթատեսակի՝ C. intermedia Ստրիկլենդի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Strickland>'''Ստրիկլենդ'''։</ref> այդ մասը կապույտ գույն ունի։ Պոչն ունի իր ծայրին մուգ գույնի լայնական շերտ, իսկ նրա արտաքին փետուրները դրսից և հիմքի մոտ եզրապատված են սպիտակ գույնով։ Թևերի վրա կան երկու սև շերտեր։ Մի քանի կիսաընտանեցված ցեղեր և մի քանի անտարակուսելի վայրենի ցեղեր, բացի այդ շերտերից, ծածկված են նաև սև բծերով։ Այս բոլոր հատկանիշները ամբողջությամբ միասին մենք չենք հանդիպում այս ընտանիքի մնացած տեսակներից ոչ մեկի վրա։ Մինչդեռ մեր ընտանի ցեղերից ամեն մեկի վրա, եթե իհարկե նրանք պահվում են խնամքով, բոլոր վերոհիշյալ նշանները, չբացառելով պոչի արտաքին փետուրների սպիտակ եզրապատումը, երբեմն երևան են դալիս լիակատար ակներևությամբ։ Բացի դրանից, երբ խաչաձևում ենք երկու կամ ավելի թվով ցեղեր, որոնք չունեն նշված գույնը և նշանները, խառնացեղերը շատ հաճախ հանկարծ երևան են հանում դրանք։ Կբերեմ իմ դիտած մի քանի դեպքերից միայն մեկը։ Ես խաչաձևեցի սպիտակ փողհարներին, որոնք իրենց հատկանիշները փոխանցում են մեծ կայունությամբ, սև հնդկականների (Barb) հետ, որոնց երկնագույն (կապտագույն) տարատեսակները այնքան հազվագյուտ են, որ ինձ այդ գույնով ոչ մի օրինակ հայտնի չէ Անգլիայում։ Ստացվեցին սև, մուգ դարչնագույն և բծավոր հիբրիդներ։ Ես խաչաձևեցի նաև հնդկական աղավնին (Barb) բծավորի (Spot) հետ. այս վերջին թռչունը սպիտակ է, շեկ պոչով և ճակատին շեկ բծով և նույնպես աչքի է ընկնում հիանալի կայունությամբ։ Հիբրիդները մուգ գորշ էին և բծավոր։ Այնուհետև ես միմյանց հետ խաչաձևեցի փողհար-հնդկական հիբրիդները հնդկական-բծավոր հիբրիդների հետ, և ստացվեցին հիանալի երկնագույն (կապտագույն) թռչուններ, որոնց փորիկը սպիտակ էր, թևերը երկու սև շերտով, պոչի շերտավոր և սպիտակ եզր ունեցող փետուրներով, բոլորովին նման ժայռաղավնուն։ Մենք կարող ենք բացատրել այս փաստերը, ելնելով նախածնողների հատկանիշներին վերադարձի հայտնի սկզբունքից, միայն պետք է ընդունենք, որ բոլոր ընտանի ցեղերն առաջացել են ժայռաղավնուց։ Իսկ եթե մենք հրաժարվենք ա՛յդ բացատրությունից, այդ դեպքում պետք է դիմենք հետևյալ երկու խիստ անհավանական ենթադրություններից որևէ մեկին, այն է՝ առաջինը, կամ պիտի ընդունենք, որ բոլոր ենթադրյալ բնական տեսակներն ունեցել են ժայռաղավնու գույնը և նշանները, թեպետև գոյություն ունեցող տեսակներից ոչ մեկը չունի դրանք, և այն ժամանակ ամեն մի ցեղ պիտի ձգտում ունենար վերադառնալու նախկին հատկանիշներին, երկրորդ, կամ թե մենք պետք է ընդունենք, որ ամեն մի, նույնիսկ ամենամաքուր ցեղ տասներկու կամ ծայրահեղ դեպքում քսան սերունդ մեր ժամանակից առաջ խաչաձևված է եղել ժայռաղավնու հետ։ Ես ասում եմ տասներկու կամ քսան սերունդ, որովհետև հայտնի չէ մի որևէ դեպք, որ կենդանին վերադառնա ավելի մեծ թվով սերունդներ առաջ եղած օտար արյուն ունեցող նախորդի հատկանիշներին։ Միայն մեկ անգամ խաչաձևման ենթարկված ցեղի մեջ շարունակ ավելի ու ավելի թուլանում է այդ խաչաձևումից ձեռք բերված հատկանիշին վերադառնալու ձգտումը, որովհետև սերնդից սերունդ օտար արյան խառնուրդը պիտի քչանա, բայց եթե ոչ մի խաչաձևում չի եղել, իսկ ցեղի մեջ ձգտում կա վերադառնալու նախարդող որևէ սերնդում կորած հատկանիշին, ապա մենք պատճառ չենք տեսնում, որ այդ ձգտումը առանց թուլանալու չփոխանցվի անսահման թվով սերունդների ընթացքում։ Նախնիների հատկանիշներին վերադառնալու այս երկու միանգամայն տարբեր դեպքերը շատ հաճախ խառնել են այն հեղինակները, որոնք գրել են ժառանգականության մասին։

Ի պաշտպանություն այդ տեսակետի ես կարող եմ բերել, նախ, այն փաստը, որ վայրի Columba livia-ն թե՛ Եվրոպայում և թե՛ Հնդկաստանում ընտանեցման համար ընդունակություն է դրսևորել և նա ինչպես իր կենսակերպով, այնպես էլ կառուցվածքի շատ առանձնահատկություններով նման է մեր ընտանի բոլոր ցեղերին։ Երկրորդ, թեև անգլիական փոստատարը կամ կարճակտուց թուրմանը որոշ կողմերով խիստ տարբերվում են ժաչռաղավնուց, այնուամենայնիվ, համեմատելով այդ ռասաների՝ մանավանդ տարբեր երկրներից ստացվածների զանազան ենթացեղերը, մենք կարող ենք կազմել գրեթե մի անընդհատ շարք, որը նրանց կապում է ժայռաղավնու հետ։ Նույնր հնարավոր է նաև այլ ցեղերի, թեև ոչ բոլորի, վերաբերմամբ։ Երրորդ, յուրաքանչյուր ցեղի համար բնորոշ հատկանիշները աչքի են ընկնում առանձին փոփոխականությամբ. այդպես են, օրինակ, փոստատարի կատարը և կտուցի երկարությունը, թուրմանի կտուցի կարճությունը և սիրամարգանմանի պոչի փետուրների թիվը և այս փաստի բացատրությունը ակներև կդառնա, երբ մենք կխոսենք ընտրության մասին։ Չորրորդ, աղավնիները շատ ժողովուրդների ջանադիր հոգատարության և սիրո առարկան են եղել։ Երկրագնդի զանազան մասերում մեր ժամանակից հազարավոր տարիներ առաջ նրանք արդեն ընտելացված են եղել։ Ամենահին տեղեկությունը աղավնիների գոյության մասին վերաբերում է եգիպտական հինգերորդ դինաստիային, այսինքն մեր թվականությունից մոտավորապես 3000 տարի առաջ, ինչպես ինձ պարզաբանել է պրոֆեսոր Լեպսիուսը. <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lepsius>'''Լեպսիուս''' (Lepsius Karl-Richard)։— Արևելագետ և եգիպտաբան Գերմանիայում (1810—1884)։ 1842 թվականին ճանապարհորդություն է կատարել դեպի Եգիպտոս, որը տևել է չորս տարի։ Նրա գլխավոր աշխատությունները նվիրված են Եգիպտոսին և պարունակում են պատմական, աշխարհագրական, ազգագրական և հնագիտական տվյալներ, որոնք նա հավաքել է իր ճանապարհորդության ժամանակ։</ref> բայց միստր Բիրչը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Birch>'''Բիրչ Սամուիլ''' (Birch Samuel)։— Եգիպտաբան, Անգլիայում (1813—1885)։ Վարել է Բրիտանական թանգարանում Եգիպտոսի և Ասորեստանի բաժինները։</ref> հաղորդեց ինձ, որ նրանք հիշատակվում են մի խոհանոցային հաշվի մեջ, որը վերաբերում է նախորդ դինաստիային։ Ինչպես տեղեկանում ենք ՊլինիոսիցՊլինիուսից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Plinius>'''Պլինիուս''' (Caius Plinius secundus)։— Հռչակավոր բնախույզ հին Հռոմում (մեր թվականության 23—79 թթ.)։ Գրել է 37 հատորից բաղկացած «Բնապատմություն», որտեղ հավաքել է բնագիտության բոլոր բնագավառներին վերաբերող իրեն ժամանակակից բոլոր տեղեկությունները։</ref> հռոմայեցիները աղավնիների համար հսկայական գումարներ էին վճարում. «Բանն այնտեղ էր հասնում, որ հաշվում էին նրանց տոհմագրությունը և տոհմը»։ Հնդկաստանում մոտ 1600 թվականին Ակբար-Խանը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Akbar>'''Ակբար-Խան''' (Akbar Khan)։— Մոնղոլների միապետ (մեռել է 1605 թ.), Լենկթեմուրի տոհմից։ Նրա թագավորությունն ընդգրկում էր Հնդկաստանի հսկայական տերիտորիան։ Էջ 128։</ref> շատ էր գնահատում աղավնիներին, և ոչ պակաս քան 20000 այդ թռչուններից ուղեկցում էին նրա արքունիքը։ «Իրանի և Թուրանի միապետները ուղարկում էին նրան հազվագյուտ թռչուններ», և «Նորին մեծությունը»,— շարունակում է պալատական պատմաբանը,— «կատարելով ցեղերի միջև խաչաձևում, որ նրանից առաջ ոչ մի ժամանակ չէին արվել, զարմանալի կերպով կատարելագործեց նրանց»։ Նույն ժամանակներին մոտ հոլանդացիներն էլ աղավնիների այդպիսի սիրահարներ էին, ինչպես հին հռոմայեցիները։ Այս նկատառումների կարևոր նշանակությունը աղավնիների կրած խոր փոփոխությունների բացատրության համար մեզ նույնպես պարզ կլինի, երբ խոսք կլինի ընտրության մասին։ Մենք այն ժամանակ կտեսնենք, թե ինչու զանազան ցեղեր այդպես հաճախ ունեն այլանդակությունների բնույթ։ Նոր ցեղերի առաջացման համար մեծ նշանակություն ունի այն փաստը, որ աղավնիների արուներն ու էգերը հեշտությամբ զույգեր են կազմում ամբողջ կյանքի ընթացքում. այդ հանգամանքի շնորհիվ զանազան ցեղեր կարելի է պահել միևնույն թռչնանոցում։

Ես ընտանի աղավնու ցեղերի հավանական ծագման հարցը այստեղ փոքր ինչ ավելի, թեպետև ոչ բավարար չափով մանրամասնորեն պարզաբանեցի այն պատճառով, որ, սկսելով աղավնու ցեղերի բուծումը և գիտենալով, թե ինչքան երանք կայուն են իրենց հատկանիշներում, ես նույնպես նույնքան քիչ էի հակված ընդունելու նրանց ծագումը հենց ընտանեցման սկզբից մեկ ընդհանուր նախահորից, որքան որևէ բնախույզ բնական դրության մեջ ապրող սերինոսների կամ այլ թռչունների բազմաթիվ տեսակների վերաբերմամբ։ Ինձ չափազանց զարմացրեց մի հանգամանք, այսինքն այն, որ համարյա բոլոր անասնաբույծերը և բոլոր բուսաբույծները, որոնց հետ ես պատեհություն եմ ունեցել խոսելու կամ նրանց գրվածքները կարդալու, հաստատապես համոզված են, որ այն ցեղերը, որոնց հետ նրանք գործ են ունեցել, առաջացել են միմյանցից տարբեր համապատասխան թվով բնական տեսակներից։ Հարցրեք, ինչպես ես այդ արել եմ բազմիցս, որևէ հայտնի անասնաբույծի, որը բուծում է հերեֆորդյան տավար, արդյոք չէ՞ր կարող նրա ցեղը առաջացած լինել երկարաեղջյուր (լանգհորն) տավարից կամ երկու ցեղերը մի ընդհանուր ծնողներից, և նա կծիծաղի ձեզ վրա։ Ես դեռ չեմ հանդիպել ոչ մի աղավնի, հավ, բադ կամ ճագար պահել սիրողի, որը խորապես համոզված չլիներ, որ յուրաքանչյուր հիմնական ցեղ ծագում է մի ինքնուրույն տեսակից։ Վան-Մոնսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Van_Mons>'''Վան-Մոնս''' (Van Mons J. B.)։— Պտղաբույծ Բելգիայում (1765—1842)։ Ստեղծել է Բրյուսելում 50000 ծառից բաղկացած մի փորձնական պտղատու այգի։ Հեղինակ պտղաբուծության բարելավման տեսության, որը շարադրել է մի շարք աշխատություններում, որոնցից առանձին հռչակ է վայելել «Պտղատու ծառեր» աշխատությունը (1835)։</ref> խնձորների և տանձերի մասին գրած իր աշխատության մեջ լիովին կասկածում է այն բանում, որ զանազան սորտեր, ինչպես, օրինակ, Ribston pipplin-ը կամ Codlin-ը կարող էին երբևիցե առաջանալ միևնույն ծառի սերմերից։ Ես կարող եմ բերել անհամար օրինակներ։ Բացատրությունը, ես կարծում եմ, շատ պարզ է, երկարատև ուսումնասիրության հետևանքով մասնագետները խորապես համակվում են իրենց հետաքրքրող ցեղերի միջև եղած տարբերություններով, և չնայած այն բանին, որ նրանք շատ լավ գիտեն, թե որքան փոփոխական են այդ ցեղերը, փոքրիկ շեղումների սահմաններում, քանի որ հենց իրենք մրցանակներ են ստանում այդ շեղումների ընտրության համար,— հրաժարվում են որևէ ընդհանրացումից, այսինքն մտքով գումարելուց այն տարբերությունները, որոնք կուտակվում են սերունդների երկար շարքերի ընթացքում։ Այն բնախույզները, որոնք ժառանգականության օրենքների մասին անհամեմատ ավելի քիչ գիտեն, քան անասնաբույծները, և նրանց պես նույնքան քիչ գիտեին մեր ընտանի ցեղերի նախնիների երկար շարքը շաղկապող օղակների մասին, բայց և այնպես ընդունում են, որ ցեղերն առաջացել են ընդհանուր ծնողներից, արդյոք նրանք այստեղից զգուշության դաս չպիտի՞ վերցնեն և արդյոք չպիտի՞ դադարեն այսուհետև ծանակել այն գաղափարը, որի համաձայն բնական տեսակները ևս այլ տեսակների միայն անմիջական հետնորդներն են։

Ընտրության այդ սկզբունքի հզորությունը հիպոթեզ չէ։ Կասկածի ենթակա չէ, որ մեր աչքի ընկնող անասնաբույծներից շատերը նույնիսկ մի մարդկային կյանքի ընթացքում զգալի չափով փոփոխել են տավարի և ոչխարների ցեղերը։ Որպեսզի մենք մեզ լրիվ հաշիվ տանք, թե նրանք ինչ են ձեռք բերել, դրա համար անհրաժեշտ է կարդալ այդ խնդրին նվիրված մի քանի աշխատություններ և տեսնել այն կենդանիներին, որոնց մասին խոսվում է։ Անասնաբույծները սովորաբար կենդանու կազմվածքի մասին խոսում են, ինչպես մի ինչ-որ պլաստիկ բանի մասին, որը նրանք կարող են կերտել ըստ իրենց ցանկության։ Եթե այստեղ դրա համար տեղ բավականացներ, ես կարող էի բերել քաղվածքներ այդ իմաստով ամենահեղինակավոր գրողներից։ Յուատը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Youatt>'''Յուատ''' (Youatt)։— Հայտնի անասնաբույծ Անգլիայում։</ref> որ հավանորեն ավելի գիտակ է գյուղատնտեսության այդ բնագավառում, քան որևէ մեկը և կենդանիներից լավ հասկացող է, խոսում է ընտրության սկզբունքի մասին որպես մի միջոցի, որը «ոչ միայն ազդում է իր հոտի բնույթի վրա, այլև բոլորովին փոփոխում է այն։ Դա մոգական գավազան է, որի օգնությամբ նա կյանքի է կանչում ուզած ձևերը»։ Լորդ Սոմերվիլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Somerville>'''Սոմերվիլ''' (Somerville)։</ref> հիշատակելով այն մասին, թե ինչ արդյունքների են հասել անասնաբույծները ոչխարների վերաբերմամբ, ասում է. «Նրանք կարծես թե պատի վրա կավճով գծել են բոլոր կողմերով կատարյալ մի ձև և հետո կյանք են տվել նրան»։ Սաքսոնիայում մերինոսների ընտրության սկզբունքի կարևորությունը այն աստիճանի հանրաճանաչ է, որ կան մարդիկ, որոնք այդ զբաղմունքը դարձրել են իրենց համար արհեստ. ոչխարներին դնում են սեղանի վրա և ուսումնասիրում, ինչպես իմացողներն ուսումնասիրում են նկարը. այդ կրկնում են մինչև երեք անգամ մի քանի ամսվա ընթացքում, ըստ որում ամեն անգամ ոչխարներին նկատի են առնում և դասակարգում, այնպես որ վերջնականապես միայն ամենալավերին են ընտրում բազմացման համար։

Կարելի է առարկել, որ ընտրության սկզբունքը խիստ մեթոդիկ կերպով հազիվ երեք քառորդ դարից ավելի է գործադրվում, վերջին տարիներին, իհարկե, նա իր վրա ավելի շատ ուշադրություն է գրավում. այդ խնդրին նվիրված քիչ աշխատություններ չեն հրատարակվել և դրան համապատասխանորեն ստացվել են արագ և նշանակալի արդյունքներ։ Բայց բոլորովին ճիշտ չէր լինի ենթադրել, որ ընտրության սկզբունքի կիրառումը նորագույն հայտնագործություն է։ Ես կարող իմ բերել քաղվածքներ խոր հնության շրջանին պատկանող գրվածքներից, որոնց մեջ այդ սկզբունքի նշանակությունը լիովին ճանաչվում է։ Անգլիական պատմության դեռ բիրտ բարբարոսական շրջանում ուրիշ երկրներից ընտիր կենդանիներ էին ներմուծվում, ինչպես նաև օրենքներ էին հրատարակվում, որոնք արգելում էին նրանց արտահանումը. կարգադրվում էր որոշ հասակից ցածր ձիերը ոչնչացնել, իսկ այդ եղանակը միանգամայն նմանվում է «խաբեբաների» քաղհանին, որը գործադրվում է պարտիզագործության մեջ։ Ընտրության սկզբունքը հանգամանորեն շարադրված է չինական հին հանրագիտարանում։ Նրա հիմնական կանոնների միանգամայն պարզորոշ շարադրանքը կարելի է գտնել հռոմեական մի քանի կլասիկ հեղինակների մոտ։ Գիրք ծննդոցի մեջ եղած մի քանի կտորներից կարելի է եզրակացնել, որ նույնիսկ այն վաղ ժամանակաշրջանում արդեն ուշադրություն էր դարձվում ընտանի կենդանիների գույնի վրա։ Ներկայումս վայրենիներն իրենց շների ցեղերը կատարելագործելու համար նրանց խաչաձևում են Canis սեռի վայրի տեսակների հետ. Պլինիուսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Plinius /> վկայության հիման վրա պարզ է, որ այդ գործադրվում էր նաև իր ժամանակներում։ Հարավային Աֆրիկայի վայրենիներն ընտրում էին միանման գույնի բանող անասուններ, նույնն են անում էսկիմոսները իրենց շների նկատմամբ։ Լիվինգստոնր Լիվինգստոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Livingstone>'''Լիվինգստոն''' (Livingstone David)։— Հռչակավոր ճանապարհորդ և քարոզիչ Անգլիայում (1813-1883)։</ref> վկայում է, որ Կենտրոնական Աֆրիկայի նեգրերը, որոնք երբեք չեն շփվել եվրոպացիների հետ, բարձր են գնահատում ընտանի անասունների լավ ցեղերը։ Այս փաստերից մի քանիսն ընտրության անմիջական ապացույցներ չեն, բայց ցույց են տալիս, որ ընտանի ցեղերի բուծումը և բարելավումը իրենց վրա ուշադրություն են գրավել շատ հին ժամանակներում և այժմ գրավում են զարգացման ամենացածր աստիճանների վրա կանգնած վայրենիների ուշադրությունը։ Եվ շատ տարօրինակ կլիներ, եթե նրանք ուշադրություն չդարձնեին իրենց ցեղերի հատկությունների վրա,— չէ՞ որ լավ և վատ հատկությունների ժառանգականության փաստը այդքան ակներև է, այդքան աչքի է զարնում։

Ներկայումս հռչակ վայելող անասնաբույծները միանգամայն որոշակի նպատակով աշխատում են մեթոդական ընտրության միջոցով առաջացնել նոր ենթացեղեր, որոնք իրենց հատկություններով գերազանցում են երկրում մինչև այժմ տվյալ ուղղությամբ ստացված բոլորին։ Բայց մեր տեսակետից ավելի կարևոր է ընտրության այն ձևը, որը կարելի է անվանել անգիտակցական ընտրություն և որը կայանում է նրանում, որ ամեն ոք աշխատում է ունենալ կենդանիների հնարավորին չափ լավագույն անհատներ և պահել նրանց բազմացման համար։ Այսպես, օրինակ, պոյնտեր ունենալ ցանկացող մարդը բնականաբար կմտածի, ինչքան կարող է լավագույն շներ ձեռք բերել և նրանցից ամենալավերի ձագերը կպահի, բայց նա նկատի չունի և նույնիսկ չի սպասում, որ այդ անելով կբարելավի ցեղը։ Այսուամենայնիվ, մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ նման պրոցեսը, շարունակվելով դարերի ընթացքում, կարող է փոփոխել և կատարելագործել ամեն մի ցեղ նույնպիսի ձևով, ինչպիսի ձևով, որ Բաքուելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bakewell>'''Բաքուել Ռոբերտ''' (Bakewell Robert)։— Հայտնի անասնաբուծարանատեր Անգլիայում (1725—1795)։</ref> կամ Կոլլինսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Kollings>'''Կոլլինզ''' (Kollings Charles)։— Եղջերավոր անասունների սելեկցիոներ Անգլիայում (1750—1836)։ Իր եղբայր Ռոբերտի (1749—1820) հետ միասին առաջ է բերել տավարի կարճաեղջյուր շորտհորնների ցեղը, որը համաշխարհային հռչակ է ստացել։</ref> կիրառելով նույն պրոցեսը, բայց ավելի մեթոդական եղանակով, նույնիսկ միայն իրենց կյանքի ընթացքում զգալիորեն փոփոխեցին տավարի ձևերն ու որակը։ Դրա նման դանդաղ ու աննշմարելի փոփոխությունները չեն կարող նկատվել, եթե չեն պահպանվում չափումների արդյունքները կամ մանրազնին նկարները, որ կատարված են շատ տարիներ առաջ և կարող են ծառայել համեմատության համար։ Սակայն որոշ դեպքերում նույն ցեղի չփոփոխված կամ քիչ փոփոխված անհատները պահպանվում են ավելի քիչ քաղաքակրթված երկրներում, որտեղ ցեղը դեռ այն աստիճանի չի կատարելագործվել։ Հիմք կա ենթադրելու, որ Չարլզ թագավորի (կինգ չարլզ) սպանյոլը այսպիսի անգիտակցական ճանապարհով զգալի չափով ձևափոխվել է սկսած այդ միապետի ժամանակներից։ Միանգամայն գիտակ հեղինակություններ համոզված են, որ սետտերը ուղղակի առաջացել է սպանյոլից՝ վերջինիս դանդաղ փոփոխության ճանապարհով։ Հայտնի է, որ անգլիական պոյնտերը զգալիորեն փոփոխվել է վերջին դարում և այս անգամ փոփոխությունը գլխավորապես վերագրվում է բարակի (fox hound) հետ խաչաձևմանը. բայց մեզ այս դեպքում հետաքրքրում է այն փաստը, որ այդ փոփոխությունը իրագործվել է աստիճանաբար և անգիտակցաբար և, այնուամենայնիվ, այնքան իրական է, որ թեև ոչ մի կասկած չկա հին իսպանական պոյնտերի Իսպանիայից մեզ մոտ գալու մասին, ներկայումս, ինչպես հաղորդում է միստր Բորրոուն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Borrow>'''Բորրոու Գեորգ''' (Borrow George)։— Գրականագետ և ճանապարհորդ, Անգլիայում (1803—1881)։ Կատարել է բազմաթիվ ճանապարհորդություններ Ասիայում, Աֆրիկայում և Հարավային Եվրոպայում, առանձնապես Իսպանիայում, որոնց նվիրել է նկարագրություններ մի շարք հատորներում։</ref> ոչ մի տեղական իսպանական շուն չի նմանվում պոյնտերին։

Ընտրության և տքնաջան մարզեցման նույնպիսի պրոցեսի շնորհիվ անգլիական արշավաձիերը ինչպես արագությամբ, այնպես էլ մեծությամբ գերազանցել են իրենց արաբական նախնիներին, այնպես որ Գուդվուդի ձիարշավների կանոնները վերջիններին որոշ արտոնություն են տալիս հեծյալի կշռի տեսակետից։ Լորդ Սպենսերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spenser>'''Սպենսեր''' (Spenser)։ — Լորդ Անգլիայում։</ref> և ուրիշները ցույց են տվել, թե քաշի և վաղահասության իմաստով ինչքան են կատարելագործվել անասունների ժամանակակից ցեղերը Անգլիայում այն նախնական ցեղերի համեմատությամբ, որոնցից առաջացել են նրանք։ Համեմատելով հին աշխատություններում եղած վկայությունները փոստատար և թուրման աղավնիների մասին այժմյան գրության հետ Բրիտանիայում, Հնդկաստանում և Պարսկաստանում, մենք կարող ենք հետամուտ լինել այն բոլոր միջանկյալ ստադիաներին, որոնցով անցել են այդ ցեղերը, մինչև որ հասել են արդի վիճակին, որով նրանք այնպես խիստ տարբերվում են ժայռաղավնուց։

Յուատը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Youatt /> բերում է մի սքանչելի օրինակ, որը կարելի է համարել անգիտակցական ընտրության մի դեպք այն իմաստով, որ անասնաբույծներն իրենք չէին սպասում և չէին ցանկանում իրենց ստացած արդյունքը, այսինքն՝ երկու տարրեր ցեղերի առաջացումը։ Լեյստերյան ոչխարների երկու հոտեր, որոնց պահում էին միստր Բեքլեյը և միստր Բերգեսսը, «երկուսն էլ առաջացեք են միստր Բաքուելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bakewell /> սկզբնական ցեղից, հիսուն տարուց ավելի պահվում էին հնարավորին չափ զտարյուն վիճակում։ Ամենափոքր կասկած անգամ չի կարող լինել, որ երկու ոչխարատերերը գոնե որքան և իցե փոխեին բաքուելյան հոտի մաքուր արյունը, բայց և այնպես այդ երկու հոտերի միջև եղած տարբերությունը այնքան մեծ է, որ կարելի էր նրանց համարել երկու տարբեր տարատեսակների պատկանող հոտեր»։

Բոլորովին նման պրոցես կարելի է նկատել բույսերի վերաբերմամբ. լավագույն անհատները, որոնք թեև մյուսներից այնքան չեն տարբերվում, որպեսզի կարելի լիներ նրանց առաջին անգամ երևալուց համարել որպես տարատեսակ, կարող են պատահմամբ գերադասորեն ավելի պահպանվել, քան մյուսները, և այդպիսով ցեղերի կամ տեսակների միջև տեղի ունեցող խաչաձևման մասնակցությամբ կամ առանց խաչաձևման ստացվում է աստիճանական կատարելագործման պրոցես, որն արտահայտվում է մեծության և գեղեցկության մեջ, որոնք նկատվում են, օրինակ, եռագույն մանուշակի, վարդի, պելարգոնիայի, գեորգինի և այլ բույսերի տարատեսակներում, երբ նրանց համեմատում ենք հին տարատեսակների կամ նրանց բնական նախահայրերի հետ։ Ոչ ոքի մտքով չի անցնի, որ օրինակելի գեորգինը կամ եռագույն մանուշակը կարելի է ստանալ վայրի տեսակի սերմերից։ Ոչ ոք չի սպասի տանձի սերմերից ստանալ օրինակելի հյութալի տանձ, թեև պատահմամբ այն կարող էր ստացվել այգու տանձի վայրենացած սերմնաբույսից։ Դեռ հին ժամանակներում տանձենին բուծվել է այգիներում, բայց ըստ Պլինիոսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Plinius /> նկարագրության, շատ քիչ արժեքավոր էր։ Այգեգործական գրվածքներում ինձ հանդիպել են զարմանքի արտահայտումներ այգեգործների զարմանալի վարպետության վերաբերմամբ, որոնք կարողացել են այդքան ողորմելի նյութից ստանալ այդպիսի փայլուն արդյունքներ, սակայն այդ վարպետությունը շատ պարզ էր և ստացված վերջնական արդյունքի նկատմամբ գործադրվել է գրեթե անգիտակցաբար։ Այն արտահայտվել է նրանում, որ բուծել են հայտնի տարատեսակներից ամենալավը, ցանել են նրանից ստացված սերմերը, և եթե երևան է եկել մի քիչ ավելի լավ ձև, ընտրել են այն. նույն բանը կրկնել են յուրաքանչյուր նոր սերնդում։ Սակայն հին ժամանակների այգեգործները, որոնք բուծել են իրենց համար մատչելի տանձենիների լավագույն սորտերը, անշուշտ չէին մտածում այնպիսի սքանչելի պտուղների մասին, որոնց մենք ուտում ենք այժմ, թեև մենք այդ պտուղների համար որոշ չափով պարտական ենք այն խնամքին, որ նրանք տարել են իրենց համար մատչելի լավագույն սորտերն ընտրելու և պահպանելու ուղղությամբ։

Այժմ մի քանի խոսք կասեմ այն հանգամանքների մասին, որոնք նպաստում են մարդու կողմից ընտրություն կիրառելուն կամ ազդում են հակառակ իմաստով։ Փոփոխականության զգալի աստիճանը ակներևորեն բարենպաստ է, որովհետև առատ նյութ է ընձեռում ընտրության համար, բայց չպետք է կարծել, որ մանրազնին կերպով ընտրված միայն անհատական տարբերությունները բավական չեն համարյա ամեն մի ցանկալի ուղղությամբ և մեծ չափերով կուտակման համար։ Բայց քանի որ մարդուն ակնհայտ օգտակար կամ հաճելի փոփոխությունները կարող են միայն պատահականորեն առաջանալ, ուստի հասկանալի է, որ նրանց երևան գալու հավանականությունը պետք է աճի պահվող անհատների թվի հետ միասին։ Այստեղից հետևում է, որ թիվը մեծ չափով ազդում է հաջողության վրա։ Այդ հիման վրա Մարշալը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Marshall>'''Մարշալ''' (Marshall John)։— Ֆիզիոլոգ և անատոմ Անգլիայում (1818—1891)։ Անատոմիայի պրոֆեսոր Royal Academy-ում։ Գրել է իր ժամանակին հայտնի ֆիզիոլոգիայի երկհատոր ձեռնարկը։</ref> Յորկշիրի մի քանի մասերում պահվող ոչխարների մասին հայտնում է հետևյալ կարծիքը. «Նրանք երբեք չեն կատարելագործվի, որովհետև պատկանում են աղքատ մարդկանց և պահվում են '''փոքր խմբերով'''»։ Մյուս կողմից, առևտրական այգեգործությամբ պարապողները, որոնք միևնույն բույսից մշակում են մեծ քանակությամբ, սիրողներից ավելի հաջող կերպով են ստանում նոր ու արժեքավոր տարատեսակներ։ Մեծ քանակությամբ կենդանիներ և բույսեր պահելը կամ մշակելը հնարավոր է միայն այն պայմաններում, որոնք բարենպաստ են նրանց բազմացման համար։ Երբ անհատները սակավաթիվ են, նրանք բոլորը, ինչպես էլ որ լինեն նրանց հատկությունները, կպահվեն բազմացման համար, իսկ այդ փաստորեն կվերացնի ընտրությունը։ Սակայն ամենայն հավանականությամբ հաջողության գլխավոր պայմանը պետք է համարել մարդու համար կենդանու կամ բույսի այնքան բարձր արժեքավորությունը, որպեսզի նա ամենամանրազնին ուշադրությունը դարձներ նրանց կառուցվածքում կամ հատկություններում կատարվող ամենափոքր շեղումների վրա։ Առանց այդպիսի ուշադրության ոչինչ չի ստացվի։ Ես առիթ եմ ունեցել լսելու միանգամայն լուրջ արտահայտված մի դիտողություն, թե ինչ բախտավորություն, որ ելագն սկսել է փոփոխվել հենց այն ժամանակից, երբ պարտիզպաններն սկսել են ուշադրություն դարձնել նրա վրա։ Կասկած չկա, որ ելագը միշտ էլ փոփոխվել է, հենց այն ժամանակից, ինչ սկսել են նրան մշակել, բայց այդ թեթև փոփոխությունների վրա ուշադրություն չի դարձվել։ Սակայն, հենց որ պարտիզպաններն սկսեցին ընտրել ավելի խոշոր, ավելի վաղահաս կամ համեղ պտուղներ ունեցող անհատներ, սկսեցին ցանել նրանց սերմերը և ստացված սերմնաբույսերից ընտրել ամենալավերը (զանազան տեսակների միջև խաչաձևման որոշ աջակցությամբ), այդ ժամանակից էլ երևան եկան այն զարմանալի տարատեսակները, որոնք ստեղծվել են վերջին հիսնամյակում։

Մի քանի հեղինակներ այն կարծիքն են հայտնել, որ մեր ընտանի ցեղերը փոփոխականության սահմանին շատ շուտով կհասնեն և այնուհետև նրանք արդեն այլևս չեն ենթարկվի փոփոխության։ Բայց մի քիչ անմտածված կլիներ պնդել, թև որևէ դեպքում այդ սահմանին հասել ենք, որովհետև գրեթե մեր բոլոր ընտանի կենդանիներն ու մշակովի բույսերը կատարելագործվել են ամենավերջին ժամանակներս, իսկ այդ ակնհայտորեն վկայում է նրանց փոփոխականության մասին։ Անմտածված կլիներ նաև պնդել, թե իրենց որոշակի զարգացման հասած հատկանիշները ամբողջ դարեր կայունությունից հետո լեն կարողանա փոփոխվել կենսապայմանների փոփոխման դեպքում։ Բայց անշուշտ, ինչպես շատ ճիշտ նկատել է միստր Ուոլլեսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> երբևիցե այդ սահմանը պիտի հասնի։ Այսպես, օրինակ, որևէ ցամաքային կենդանու վազքի արագության սահման պիտի լինի, որը որոշվում է հաղթահարելի շփմամբ, տեղափոխելի մարմնի կշռով և մկանների կծկման ուժով։ Բայց ներկա դեպքում մեզ հետաքրքրում է միայն այն փաստը, որ միևնույն տեսակի ընտանի տարատեսակները միմյանցից տարբերվում են համարյա այն բոլոր ուղղություններով, որոնց վրա մարդը ուշադրություն է դարձրել կամ իր ընտրության առարկան է դարձրել ավելի մեծ չափով, քան նույն սեռի բնական տեսակները։ Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> այդ ապացուցել է մեծության վերաբերմամբ, և հավանորեն նույնը կարելի է ասել գույնի և, թերևս, մազի երկարության վերաբերմամբ։ Ինչ վերաբերում է արագությանը, որ կախված է միասին վերցրած շատ հատկություններից, ապա Էկլիպսը անկասկած ավելի արագավազ էր, նույնպես էլ մեր ծանրաքաշները անհամեմատ ուժեղ են, քան նույն սեռի որևէ բնական տեսակ։ Նույնն է նաև բույսերի վերաբերմամբ. բակլայի և եգիպտացորենի զանազան տարատեսակների սերմերը իրենց մեծությամբ հավանորեն անհամեմատ ավելի շատ են տարբերվում իրարից, քան այդ երկու ընտանիքներից որևէ սեռի տեսակների սերմերը։ Նույնը ճիշտ է նաև սալորի զանազան տարատեսակների վերաբերմամբ և առավել ևս սեխի ու համանման շատ դեպքերի վերաբերմամբ։

Այն բազմաթիվ և աննշան տարբերությունները, որոնք երևան են գալիս անկասկած կամ հավանորեն ընդհանուր ծնողներից առաջացած սերնդում և դիտվում են միևնույն սահմանափակ վայրում ապրող ու միևնույն տեսակին պատկանող անհատների մոտ, կարող են անվանվել անհատական։ Ոչ ոք, իհարկե, չի կարող պնդել, թե միևնույն տեսակի բոլոր անհատները ձուլված են, կարծես թե, մի կաղապարով։ Այդ անհատական տարբերությունները մեզ համար չափազանց կարևոր են, որովհետև նրանք հաճախ ժառանգական են, որի մեջ անշուշտ ամեն ոք առիթ է ունեցել համոզվելու. նրանք բնական ընտրությանը նյութ են ընձեռում ներգործելու և կուտակելու համար, այնպես, ինչպես որ մարդը իր ընտանի արտադրանքներում կուտակում է անհատական տարբերությունները ուզած ուղղությամբ։ Այդ անհատական տարբերությունները սովորաբար վերաբերում են այն մասերին, որոնք բնախույզների կողմից էական չեն համարվում. բայց ես կարող էի բերել փաստերի մի երկար շարան ապացուցելու համար այն, որ այն մասերը, որոնք պետք է էական համարել, միևնույնն է ֆիզիոլոգիական կամ կարգաբանական տեսակետից, նույնպես երբեմն փոփոխվում են միևնույն տեսակի անհատների մոտ։ Ես համողված եմ, որ ամենափորձված բնախույզը կզարմանար կառուցվածքի նույնիսկ ամենաէական մասերի փոփոխականության դեպքերի բազմության վրա, դեպքեր, որոնք հաստատված են լավ հեղինակությունների կողմից և որոնք ինձ հաջողվել է հավաքել երկար տարիների ընթացքում։ Չպետք է մոռանալ, որ սիստեմատիկայի մասնագետները առանձին հաճությամբ չեն դիմավորում էական հատկանիշներում երևացած փոփոխականության օրինակներին և որ քիչ մարդիկ կգտնվեն, որոնք մանրազնին կերպով կուսումնասիրեն և կհամեմատեն ներքին և էական օրգանները միևնույն տեսակի բազմաթիվ անհատների վրա։ Ոչ ոք, իհարկե, չէր սպասում, որ միջատի գլխավոր նյարդերի ճյուղավորումը կենտրոնական մեծ հանգույցից հենց դուրս գալու տեղում կարող էր փոփոխություններ տալ միևնույն տեսակի ներկայացուցիչների մոտ։ Կարելի էր ենթադրել, որ այդ կարգի տարբերությունները կատարվում են միայն դանդաղորեն և աստիճանաբար, բայց և այնպես սըր. Դ. Լեբբոկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock>'''Լեբբոկ Ջոն''' (Lubbock John Baron Avebury)։— Բնախույզ Անգլիայում (1834—1813)։ Հայտնի է բնագիտության բնագավառում իր բազմաթիվ գիտական և հանրամատչելի աշխատություններով, որոնց մեջ նա տվել է Դարվինի տեսության ճշտությունը հաստատող մի շարք հիմնավորումներ։ Դրանց թվում կան երկասիրություններ միջատների ծագման և կերպարանափոխության մասին, ծաղիկների, պտուղների և տերևների կենսաբանության մասին, կենդանիների բնազդների մասին և այլն։</ref> Coccus-ի մոտ այդ գլխավոր նյարդերի փոփոխականությունը ցույց է տվել այնպիսի չափերով, որոնք նմանվում են ծառերի ճյուղավորության պատահական ձևերին։ Կարելի է նաև ավելացնել, որ այդ փիլիսոփա բնախույզը ցույց է տվել, որ մի քանի միջատների թրթուրների մկանները ևս բնավ աչքի չեն.ընկնում միաձևությամբ։ Հեղինակները երբեմն պտտվում են սխալ շրջանում, պնդելով՝ թե էական օրգանները երբեք չեն փոփոխվում որովհետև իրենք էական են համարում (ինչպես մի քանի բնախույզեր ազնվաբար խոստովանում են) այն օրգանները, որոնք չեն փոփոխվում, կանգնելով նման տեսակետի վրա, իհարկե անհնարին է գտնել էական մասի փոփոխության որևէ դեպք, բայց ամեն մի այլ տեսակետից մոտենալով՝ դրա համար շատ օրինակներ կգտնվեն։

Միևնույն տեսակին պատկանող անհատները, ինչպես հայտնի է ամենքին, հաճախ փոփոխականությունից անկախ մեծ տարբերություններ են ունենում իրենց կառուցվածքում, ինչպես օրինակ, զանազան կենդանիների երկու սեռերի մոտ, միջատների ամուլ էգերի և աշխատավորների երկու կամ երեք կաստաների մոտ և ցածրակարգ կենդանիներից շատերի մոտ անզարգացած կամ թրթուրային վիճակում։ Դիմորֆիզմի և տրիմորֆիզմի դեպքեր հայտնի են նաև կենդանիների և բույսերի մոտ։ Այսպես, օրինակ, միստր Ուոլլեսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> վերջերս ուշադրություն է դարձրել այդ երևույթի վրա և ցույց է տվել, որ Մալայան արշիպելագի թիթեռների որոշ տեսակների իգական անհատները անփոփոխ կանոնավորությամբ հանդես են գալիս երկու կամ երեք խիստ տարբերվող ձևերի տեսքով, որոնք միմյանց հետ չեն շաղկապված միջանկյալ տարատեսակներով։ Ֆրից Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz>'''Մյուլլեր Ֆրից''' (Müller Fritz)։— Հայտնի կենդանաբան Բրազիլիայում (1821—1897)։ Ծնվել է Գերմանիայում, կրեացիոնիզմի կատաղի հակառակորդ։ Վտարանդվել է Բրազիլիա, որտեղ հետո ընտրվել է պրոֆեսոր Դեստերրոյում։ Առաջին դարվինիստներից մեկը։ 1864 հրատարակել է «Դարվինի օգտին» գիրքը, որի մեջ առաջին անգամ հաստատել է անցյալի ֆիլոգենետիկական կրկնությունը խեցեմորթների սաղմնային զարգացման մեջ (կենսաբանական հիմնական օրենքը) և ռեկապիտուլացիայի խանգարման պատճառները։ Ուսումնասիրել է խեցգետինների, թիթեռների, մեղուների, մրջյունների զարգացումը, միջատների միջոցով ծաղիկների փոշոտման հարմարումները և հետազոտել է միմիկրիայի երևույթը։</ref> նկարագրել է միանգամայն նման, բայց ավելի ևս զարմանալի դեպքեր բրազիլիական մի քանի խեցեմորթների արուների վերաբերմամբ. այսպես, օրինակ, տանաիսի արուները միշտ հանդիպում են երկու միմյանցից խիստ տարբերվող ձևերով. մեկն ունի ուժեղ և զանազան ձևի չանչեր, մյուսի շոշափուկները ավելի առատորեն ծածկված են հոտառական մազիկներով։ Թեև այս դեպքերի մեծամասնության մեջ բույսերի կամ կենդանիների տվյալ երկու կամ երեք ձևերն այժմ միմյանց հետ շաղկապված չեն միջանկյալ աստիճաններով, բայց և այնպես նրանք մի ժամանակ հավանորեն վերջինների միջոցով կապված են եղել։ Այսպես, օրինակ, միստր Ուոլլեսը նկարագրում է թիթեռի մի հայտնի տեսակ, որը մի կղզու վրա ներկայացնում է մի ամբողջ շարք տարատեսակներ, որոնք միջանկյալ օղակներով կապակցված են իրար հետ, իսկ այդ շարքի ծայրային անդամները չափազանց, նման են Մալայան արշիպելագի այլ մասում ապրող մի մերձավոր դիմորֆ տեսակի երկու ձևերին։ Ճիշտ այդպես էլ մրջյունների մոտ աշխատավորների մի քանի կաստաներ սովորաբար բոլորովին տարբերվում են միմյանցից, բայց որոշ դեպքերում, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, կաստան!։րր իրար հետ կապված են շատ աստիճանական անցումներով։ Նույնը նկատել եմ նաև ես մի քանի դիմորֆ բույսերի մոտ։ Իհարկե, առաջին հայացքից չի կարելի չզարմանալ այն փաստի վրա, որ միևնույն էգ թիթեռը արտադրում է երեք տարբեր իգական և մեկ արական ձև, կամ թե մեկ հերմաֆրոդիտ բույսը միևնույն տուփիկում տալիս է երեք տարբեր իգական և երեք կամ նույնիսկ վեց տարբեր արական ձևի սերմեր։ Այնուամենայնիվ սրանք ամենասովորական երևույթի ավելի ցայտուն դեպքերն են, այսինքն այն երևույթի, որի դեպքում մի էգ ծնում է երկու սեռի անհատներ, որոնք երբեմն ամենազարմանալի կերպով տարբերվում են իրարից։

Որ այդպիսի կասկածելի տարատեսակները այնքան էլ սակավաթիվ չեն, հազիվ թե կարելի է վիճարկել։ Համեմատեցեք Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի կամ Միացյալ Նահանգների բուսականության մասին զանազան բուսաբանների կազմած աշխատությունները և դուք կզարմանաք այն ձևերի թվի վրա, որոնք մի բուսաբան համարում է որպես լավ տեսակներ, իսկ մյուսը միայն որպես տարատեսակ։ Միստր Հ. Կ. Ուոտսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson>'''Ուոտսոն''' (Watson Hewett-Cottrel)։— Բուսաբան Անգլիայոմ (1804—1881)։</ref> որին ես շատ երախտապարտ եմ զանազան տեսակետներից ինձ ցույց տված օգնության համար, ինձ համար նշել է բրիտանական 182 բույսեր, որոնք սովորաբար համարվում են տարատեսակներ, բայց նրանք բոլորը շատ բուսաբանների կողմից համարվել են տեսակներ։ Այդ ցուցակը կազմելիս նրա մեջ նա չէր մտցրել շատ տարատեսակներ, որոնք այնուամենայնիվ մի քանի բուսաբանների կողմից ճանաչված են որպես տեսակներ և բոլորովին բաց էր թողել մի քանի չափազանց պոլիմորֆ սեռեր։ Բաբինգտոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Babington>'''Բաբինգտոն Չարլզ''' (Babington Charles-Cardale)։— Բուսաբան Անգլիայում (1808—1895)։ Հեղինակ մի շարք բուսաբանական աշխատությունների, այդ թվում Անգլիական նեղուցի (Channel Islands) կղզիների բուսականության մասին։ Էջ 146։</ref> ամենապոլիմորֆ ձևեր պարունակող սեռերում դասում է 251 տեսակ, իսկ Բենտամը՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bentham>'''Բենտամ Գեորգ''' (Bentham George)։— Հայտնի բուսաբան Անգլիայում (1800—1884)։ Հեղինակ է բույսերի սիստեմատիկային վերաբերող բազմաթիվ աշխատությունների, որոնցից գլխավորներն են «Ավստրալիայի բուսականությունը» 7 հատորում, և «Genera plantarum» աշխատությունը, որ նա գրել է Հուկեր Ժոզեֆի հետ միասին։</ref> ընդամենը 112,— ուրեմն տարբերությունն է 139 կասկածելի ձև։ Յուրաքանչյուր ձագածնության համար զուգավորվող և զգալիորեն շարժուն կենդանիների մեջ կասկածելի ձևերը, որոնք մի կենդանաբանի կողմից համարվում են տեսակներ, իսկ մյուսի կողից տարատեսակներ, հազվադեպ են հանդիպում միևնույն երկրի սահմաններում, բայց հազվագյուտ չեն մեկը մյուսից անջատված շրջաններում։ Ինչքան շատ թռչուններ և միջատներ, որոնք հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայում և Եվրոպայում ու քիչ են տարբերվում միմյանցից, մի ականավոր բնախույզի կողմից համարվել են անկասկածելի տեսակներ, իսկ մյուսի կողմից՝ տարատեսակներ, կամ, ինչպես հաճախ գերադասում են ասել, աշխարհագրական ցեղեր։ Միստր Ուոլլեսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> մի քանի արժեքավոր հետազոտություններում, որոնք նվիրված են Մեծ Մալայան արշիպելագում ապրող կենդանիներին և հատկապես թիթեռներին, նշում է, որ նրանց կարելի է դասավորել չորս անվան տակ, այն է՝ փոփոխվող ձևեր, տեղական ձևեր, աշխարհագրական ցեղեր, կամ ենթատեսակներ և իսկական փոխարինող տեսակներ։ Առաջինները կամ փոփոխվող ձևերը շատ փոփոխական են միևնույն կղզու սահմաններում։ Տեղական ձևերը համեմատաբար կայուն են և տարբեր են յուրաքանչյուր առանձին կղզու համար, բայց եթե համեմատենք բոլոր առանձին կղզիներում բնակվողները իրար հետ, ապա տարբերություններն այնքան փոքր են լինում և աստիճանական, որ անհնարին է նրանց որոշել ու նկարագրել, թեև միևնույն ժամանակ ծայրային ձևերը բավականաչափ տարբերվում են միմյանցից։ Աշխարհագրական ցեղերը, կամ ենթատեսակները, ներկայացնում են լիակատար որոշված ու մեկուսացած տեղական ձևեր, բայց որովհետև նրանք իրարից չեն տարբերվում ցայտուն և կարևոր հատկանիշներով, «ուստի հարցը լուծելու համար, թե նրանցից որոնք պետք է համարել տեսակներ և որոնք տարատեսակներ, ուրիշ չափանիշ չկա, բացի անձնական կարծիքից»։ Վերջապես, փոխարինող տեսակները յուրաքանչյուր կղզու բնության տնտեսության մեջ գրավում են նույն տեղերը, ինչ որ տեղական ձևերը, կամ ենթատեսակները, բայց քանի որ նրանց միջև եղած տարբերության աստիճանը գերազանցում է տեղական ձևերի կամ ենթատեսակների միջև եղած տարբերության աստիճանին, ուստի բնախույզները նրանց համարյա միշտ համարում են իսկական տեսակներ։ Այնուամենայնիվ, անհնարին է առաջարկել մի ճշգրիտ չափանիշ փոփոխվող ձևերը, տեղական ձևերը, ենթատեսակները և փոխարինող տեսակները միմյանցից տարբերելու համար։

Շատ տարիներ առաջ, համեմատելով կամ դիտելով, ինչպես ուրիշները համեմատել էին, Գալապագոս արշիպելագի մեկը մյուսից մոտիկ գտնվող կղզիների թռչունները միմյանց հետ և Ամերիկայի մայր ցամաքի թռչունների հետ, ես չափազանց զարմացել էի, թե ինչքան անորոշ ու կամայական է տեսակի և տարատեսակի միջև տարբերությունը։ Մադեյրա կղզու փոքրիկ կղզյակների խմբի վրա կան շատ միջատներ, որոնք Ուոլլաստոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone>'''Ուոլլաստոն''' (Wollastone William Hyde)։— Քիմիկոս և բնափիլիսոփա Անգլիայում (1766—1828)։ Նրա աշխատությունները հիմնականում քիմիական բնույթ ունեն, բայց նրանց մեջ շոշափվում են նաև հարցեր, որոնք վերաբերում են այլ դիսցիպլինների շարքին՝ օպտիկային, ակուստիկային, հանքաբանության, աստղաբաշխության, ֆիզիոլոգիային, բուսաբանության և այլն։ </ref> հիանալի աշխատության մեջ նշվում են որպես տարատեսակներ, բայց որոնց շատ միջատաբաններ կհամարեին ինքնուրույն տեսակներ։ Նույնիսկ Իռլանդիան ունի մի քանի կենդանիներ, որոնք այժմ բոլորի կողմից ճանաչվում են որպես տարատեսակներ, բայց նրանք շատ կենդանաբանների կողմից համարվել են տեսակներ։ Մի քանի փորձված թռչնաբաններ մեծ բրիտանական կարմիր մայրահավը համարում են նորվեգիական մի տեսակի խիստ արտահայտված ցեղը, մինչդեռ մեծամասնությունը նրան համարում է անկասկածելի տեսակ, որը հատուկ է միայն Մեծ Բրիտանիային։ Երկու կասկածելի ձևերի հայրենիքների տեղի միջև եղած մեծ հեռավորությունը շատ բնախույզների դրդում է համարելու դրանք որպես ինքնուրույն տեսակներ, բայց հաճախ հարց է ծագել, թե ինչպիսի՞ հեռավորությունը պետք է համարել բավարար, եթե հեռավորությունը Ամերիկայի և Եվրոպայի միջև բավարար է, այդ դեպքում կարելի՞ է արդյոք այդպիսին համարել Եվրոպայից մինչև Ազորյան կղզիները, մինչև Մադեյրա կամ մինչև Կանարյան կղզիները, կամ այդ, փոքրիկ արշիպելագների զանազան կղզյակների միջև եղած հեռավորությունը։

Միստր Բ. Դ. Ուելշը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Walch>'''Ուելշ''' (Walch B. D.)։— Միջատաբան ԱՄՆ-ում (1808—1869)։</ref> որը հայտնի միջատաբան է Միացյալ Նահանգներում, նկարագրել է այն, ինչ նա անվանում է ֆիտոֆագ տեսակներ և ֆիտոֆագ տարատեսակներ։ Բույսերով սնվող միջատների մեծամասնությունը ապրում է բացառապես մեկ բուսատեսակի կամ բուսախմբի վրա, մյուսները սնվում են առանց խտրության բազմաթիվ բուսատեսակներով, սակայն չդրսևորելով դրա հետևանքով առաջացող փոփոխություններ։ Բայց և այնպես մի քանի դեպքերում զանազան բույսերի վրա հանդիպող միջատները, ըստ մ-ր Ուելշի դիտողությունների կամ թրթուրի, կամ հասուն վիճակում, կամ թե՛ մեկ և թե՛ մյուս վիճակում միասին ցուցաբերում են գույնի, մեծության կամ իրենց արտաթորումների հատկությունների աննշան, բայց հաստատուն տարբերություններ։ Որոշ դեպքերում միայն արուները, այլ դեպքերում թե արուները և թե էգերը ցուցաբերել են այդ աննշան տարբերությունները։ Երբ տարբերությունները շատ թե քիչ խիստ կերպով են արտահայտվում և ընդգրկում են երկու սեռերը և բոլոր հասակները, այդ դեպքում բոլոր միջատաբաններն այդ ձևերը համարում են լավ տեսակներ։ Բայց ոչ մի դիտող հանձն չի առնի որոշել ուրիշի համար, նույնիսկ այն դեպքում, եթե ինքն իրեն համար նա կարողանար այդ անել, թե այդ ֆիտոֆագ ձևերից որոնք պիտի համարել տեսակներ, որոնք՝ տարատեսակներ։ Միստր Ուելշը տարատեսակներ է համարում այն ձևերը, որոնք կարելի է ենթադրել, պահպանել են ազատ կերպով խաչաձևվելու ընդունակությունը, իսկ նրանք, որոնք ըստ երևույթին կորցրել են այդ ընդունակությունը, համարում է տեսակներ։ Քանի որ տարբերությունները կախված են նրանից, որ միջատները երկար ժամանակ սնվել են տարբեր բույսերով, ապա հազիվ թե կարելի է սպասել, որ այժմ կարելի լիներ գտնել նրանց կապակցող ձևերը։ Այսպիսով բնախույզը զրկվում է ինքնուրույն ձևը տեսակ կամ տարատեսակ համարելու իր լավագույն չափանիշից։ Անպայման նույնն է պատահում նաև իրար մոտիկ նմանություն ունեցող օրգանիզմների հետ, որոնք ապրում են տարբեր մայր ցամաքների կամ կղզիների վրա։ Իսկ երբ, ընդհակառակը, կենդանին կամ բույսը տարածված են միևնույն մայր ցամաքի վրա կամ ապրում են նույն արշիպելագի կղզիների վրա և զանազան շրջաններում ներկայացնում են տարբեր ձևեր, ապա միշտ ավելի հավանական է, որ կգտնվեն այն միջանկյալ օղակները, որոնք միմյանց հետ կկապեն սահմանային ձևերը, և վերջիններս կդառնան տարատեսակներ։

Այստեղ ես կհիշատակեմ Ա. դը-Կանդոլի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle>'''Դը-Կանդոլ Ալֆոնս''' (De Candolle Alphonse)։— Հռչակավոր բուսաբան Շվեյցարիայում (1810—1893)։ Բուսաբանության պրոֆեսոր Ժնևում։ Շարունակել է հրատարակել «Բուսական թագավորության պրոդրոմուսը)), որ սկսել էր նրա հայրը՝ Ավգուստ Պիրամ դը Կանդոլը, որին Դարվինն անվանում է «Ավագ դը-Կանդոլ»։ Գլխավոր աշխատություններն են «Բուսաբանական աշխարհագրությունը», որի մեջ երկրաբանական անցյալի հիման վրա հաստատել է բույսերի տարածման օրենքները, և «Կուլտուրական բույսերի ծագումը»։</ref> վերջերս լույս տեսած հիանալի աշխատության մասին, որը վերաբերում է ամբողջ աշխարհի կաղնիներին։ Ոչ ոք, իհարկե, երբեք ավելի առատ նյութ չի ունեցել տեսակները սահմանելու համար և մեծ նախանձախնդրությամբ ու խորաթափանցությամբ չի մշակել այն։ Նա ամենից առաջ մանրամասնորեն թվարկում է կառուցվածքի այն գծերը, որոնք զանազան տեսակների մոտ փոփոխվում են և որոշում է թվերով, թե որքան հաճախ են հանդիպում այդ փոփոխությունները։ Նա նշում է դյուժինից ավելի հատկանիշներ, որոնք կարող են փոփոխվել նույնիսկ միևնույն ճյուղի վրա, երբեմն կախված տարիքից կամ զարգացման աստիճանից, երբեմն էլ առանց որևէ նկատելի պատճառի։ Այդ հատկությունները, իհարկե, տեսակային նշանակություն չունեն, բայց նրանք, ինչպես եզրափակում է Ազա-Գրեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa>'''Գրեյ-Ազա''' (Gray Asa)։— Հայտնի բուսաբան ԱՄՆ-ում (1810-1888)։ 1842 թվականից բնապատմության պրոֆեսոր Քեմբրիջում (ԱՄՆ)։ Հեղինակ բազմաթիվ բուսաբանական աշխատությունների, այդ թվում «Հյուսիսային Ամերիկայի բուսականության»։ Հաստատել է Հյուսիսային Ամերիկայի և Արևելյան Ասիայի բուսականությունների միջև եղած կապը, ինչպես նաև այն ազդեցությունը, որ ունեցել է սառցադաշտային ժամանակաշրջանը բույսերի տարածման վրա։</ref> այդ մեմուարին նվիրված հոդվածում, սովորաբար մտնում են տեսակային բնութագրերի կազմի մեջ։ Դը-Կանդոլն այնուհետև պարզաբանում է, որ ինքը տեսակներ է անվանում միայն այն ձևերը, որոնք տարբերվում են միմյանցից միևնույն ծառի վրա երբեք չփոփոխվող և միջանկյալ աստիճաններ երբեք չցուցաբերող հատկանիշներով։ Այդքան աշխատանքների արգասիքը հանդիսացող մանրազնին քննարկությունից հետո նա ամփոփումներ է անում այսպիսի խիստ արտահայտություններով։ «Սխալվում են նրանք, ովքեր շարունակում են կրկնել, թե մեր տեսակների մեծամասնությունը հատուկ կերպով սահմանազատված է մեկը մյուսից և որ կասկածելի տեսակները չնչին փոքրամասնություն են կազմում։ Դա կարող էր ճիշտ թվալ, քանի դեռ մի որևիցե սեռ բավականաչափ հայտնի չէր, իսկ նրա տեսակները, որ սահմանվել էին սակավաթիվ անհատների հիման վրա, ունեին, այսպես ասած, ժամանակավոր բնույթ։ Բայց հենց որ մեր տեղեկություններն սկսում են ընդարձակվել, միջանկյալ ձևերը մեկը մյուսի հետևից երևան են գալիս, իսկ դրանց հետ միասին աճում են նաև կասկածները տեսակի սահմանների վերաբերմամբ»։ Նա այնուհետև ավելացնում է, որ հատկապես ամենալավ հայտնի տեսակներն են ունենում մեծ թվով բնական տարատեսակներ և կիսատարատեսակներ։ Այսպես, Quercus robur-ը ունի քսանութ տարատեսակ. նրանք բոլորը բացառությամբ վեցի, խմբավորվում են երեք ենթատեսակների՝ Q. pedunculata-ի, sessiliflora-ի և pubescens-ի շուրջը։ Այդ երեք ենթատեսակները միացնող ձևերը համեմատաբար սակավաթիվ են, և եթե, ինչպես դարձյալ նկատում է Ազա-Գրեյը, այդ կապակցող ձևերը, որոնք այժմ հազվագյուտ են, վերջնականապես անհետանային, ապա այդ երեք ենթատեսակը կընկնեին նույն փոխհարաբերության մեջ, ինչպիսի փոխհարաբերության մեջ են գտնվում այն հինգ կամ վեց ժամանակավորապես սահմանված տեսակները, որ սերտ կերպով խմբված են տիպիկ Quercus robur-ի շուրջը։ Եզրափակման մեջ դը-Կանդոլն ընդունում է, որ այն 300 տեսակներից, որոնք պիտի թվարկվեին իր Prodromus-ի մեջ որպես կաղնու ընտանիքին պատկանողներ, առնվազն երկու երրորդը միայն ժամանակավոր նախնական տեսակներ են, այսինքն դեռ լիովին չեն բավարարում իսկական տեսակի վերոհիշյալ սահմանմանը։ Պետք է ավելացնել, որ դը-Կանդոլն այլևս չի հավատում, որ տեսակները անշարժ են ստեղծված, և գալիս է այն եզրակացության, որ նրանց ծագման միասնականության տեսությունն ավելի բնական է «և ավելի է համապատասխանում հնէաբանության, բույսերի և կենդանիների աշխարհագրության, անատոմիայի և դասակարգության հայտնի փաստերին»։

Անհրաժեշտություն չկա ենթադրելու, որ բոլոր տարատեսակները կամ սկզբնավորվող տեսակները հասնում են տեսակների աստիճանի։ Նրանք կարող են մահաջնջվել կամ կարող են պահպանվել շատ երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում տարատեսակի աստիճանի վրա, ինչպես այդ ցույց է տվել Ուոլլաստոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> Մադեյրայի վրա անուշահամ ջրերի մի քանի բրածո խեցիների տարատեսակների վերաբերմամբ և Գաստոն դե-Սապորտը բույսերի վերաբերմամբ։ Եթե տարատեսակը այնպիսի ծաղկման աստիճանի հասներ, որ թվով գերազանցեր ծնողական ձևին, այն ժամանակ նա կդառնար տեսակ, իսկ տեսակը կդառնար տարատեսակ, կամ նա կարող էր դուրս մղել և բոլորովին փոխարինել ծնողական տեսակային ձևին, կամ վերջապես, երկուսն էլ կարող էին միաժամանակ գոյություն ունենալ և համարվել ինքնուրույն տեսակներ։ Բայց մենք այդ հարցին կվերադառնանք հետագա շարադրանքում։

Առաջնորդվելով տեսական նկատառումներով, ես կարծում էի, թե ամենից ավելի փոփոխական տեսակների բնույթին և փոխհարաբերություններին վերաբերող հետաքրքիր տվյալներ կարելի կլինի ստանալ, եթե կազմեի մի քանի լավ մշակված ֆլորաների բոլոր տարատեսակների ցուցակները։ Առաջին հայացքից խնդիրը շատ պարզ էր թվում, բայց Հ. Կ. Ուոտսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> որին ես շատ պարտական եմ այդ գործում տված նրա արժեքավոր ցուցումների և օգնության համար, շուտով համոզեց ինձ, որ դա կապված է մեծ դժվարությունների հետ. նույն իմաստով և ավելի վճռականորեն հետո արտահայտվեց նաև դոկտոր Հուկերը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Ուստի՝ այդ դժվարությունների քննարկումը և փոփոխական տեսակների հարաբերական թիվը ցույց տվող ցուցակները հետաձգում եմ մինչև հետագա աշխատությունս։ Դոկտոր Հուկերը թույլ է տալիս ինձ ավելացնելու, որ մանրազնին կերպով կարդալով իմ ձեռագիրը և աչքի անցկացնելով աղյուսակները, հետևյալ եզրակացությունները նա համարում է միանգամայն բավարար չափով հիմնավորված։ Բայց այդ ամբողջ հարցը, որ այնտեղ շարադրված է անխուսափելի համառոտությամբ, բավական խրթին է ներկայացվում. բացի դրանից, անկարելի էր խույս տալ «գոյության կռվի», «հատկանիշների տարամիտման» վրա վկայակոչումներ անելուց, որոնց պարզաբանությունը տրվելու է առաջիկայում։

Ալֆոնս դը-Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> և ուրիշներ ցույց են տվել, որ լայնորեն տարաբնակված բույսերը սովորաբար ունենում են տարատեսակներ, այդ կարելի է սպասել, որովհետև նրանք ենթարկվում են ֆիզիկական բազմազան պայմանների ներգործությանը և մրցության մեջ են մտնում կենդանի էակների զանազան խմբերի հետ (իսկ այդ հանգամանքը, ինչպես հետո կտեսնենք, ոչ ավելի պակաս, եթե դեռ ոչ ավելի, կարևոր է)։ Բայց իմ աղյուսակները դրանից ավելի են ցույց տալիս. նրանք ցույց են տալիս, որ ամեն մի սահմանափակ մարզում ամենասովորական տեսակները, այսինքն՝ ամենամեծ թվով անհատներ ունեցողները, և այն տեսակները, որոնք ամենալայն տարածում ունեն իրենց մարզում (այս պայմանը բոլորովին տարբեր է լայն տարաբնակությունից, իսկ որոշ իմաստով նաև տեսակի սովորականությունից), ավելի հաճախ առաջացնում են բավականաչափ ցայտուն տարատեսակներ, որոնց կարելի է մտցնել բուսաբանական աշխատությունների մեջ։ Ուրեմն՝ հենց այն տեսակները, որոնք ամենից ավելի ծաղկած են. կամ, ինչպես կարելի է նրանց անվանել, տիրապետող են, նրանք, որոնք լայնորեն տարաբնակված են, ամենից ավելի լայնորեն տարածված են իրենց մարզում և անհատներով ամենից հարուստ են, ամենից ավելի հաճախ սկիզբ են տալիս պարզ արտահայտված տարատեսակների, կամ, իմ տեսակետով, սաղմնային տեսակների։ Եվ այդ գուցե կարելի էր նախատեսել, քանի որ տարատեսակները հաստատվելու համար, ըստ անհրաժեշտության, պետք է դիմանային երկրի մյուս բնակիչների դեմ մղվող կռվին, ուստի այն տեսակները, որոնք արդեն տիրապետող են, ամենից ավելի հավանական է, որ առաջացնեն սերունդ, որը թեև փոքր ինչ տարբեր է, բայց և այնպես ժառանգել է իր նախնիներից այն առավելությունները, որոնց շնորհիվ ապահովվել է նրանց տիրապետությունը իրենց հայրենակիցների վրա։ Խոսելով տիրապետող ձևերի մասին, ես հասկանում եմ միայն այն ձևերը, որոնք փոխադարձ մրցության մեջ են գտնվում, և առանձնապես միևնույն սեռի կամ դասի ներկայացուցիչները, որոնք միանման կենսակերպ են վարում։ Անհատների թվի կամ այն բանի նկատմամբ, որը ես անվանում եմ տեսակի սովորականություն, համեմատությունը վերաբերում է միայն միևնույն խմբի անդամներին։ Որևէ բարձրակարգ բույս կարող է համարվել տիրապետող, եթե նրա անհատները ավելի բազմաթիվ և ավելի տարածված են երկրում, քան նույն երկրում և գրեթե նույն պայմաններում ապրող մյուս բույսերը։ Այդպիսի բույսը ավելի նվազ տիրապետող չի լինի, եթե նրա կողքին ջրում ապրող որևէ խոզաջրիմուռ (conferva) կամ որևէ մակաբույծ սունկ լինում են անհամար մեծ թվով և ավելի ևս լայն տարածված։ Բայց եթե խոզաջրիմուռը կամ մակաբույծ սունկը նշված իմաստով գերազանցում են իրենց մերձավոր ձևերին, այդ դեպքում նրանք տիրապետող կշինեն իրենց դասի սահմաններում։

Կան ուշադրության արժանի այլ հարաբերություններ մեծ սեռերի տեսակների և նրանց տարատեսակների միջև, որոնք մտցված են ցուցակների մեջ։ Մենք տեսանք, որ տեսակը խիստ արտահայտված տարատեսակից տարբերելու համար չկա մի անսխալական չափանիշ։ Երբ երկու կասկածելի ձևերի միջև միջանկյալ օղակներ գտնված չեն, բնախույզներն ստիպված են իրենց եզրակացություններում ղեկավարվել այդ ձևերի միջև եղած տարբերության չափերով և լուծել այն հարցը, թե բավակա՞ն է արդյոք տարբերության այդ չափը նրանցից մեկին կամ երկուսին էլ տեսակի աստիճանի վրա բարձրացնելու համար։ Ուրեմն տարբերության չափերը շատ կարևոր չափանիշ են հանդիսանում լուծելու համար այն հարցը, թե պե՞տք է արդյոք երկու ձևերը համարել տեսակներ կամ տարատեսակներ։ Բայց Ֆրիսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Fries /> բույսերի վերաբերմամբ, իսկ Ուեստվուդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Westwood>'''Ուեստվուդ''' (Westwood John-Obadiah)։— Միջատաբան և հնաշխարհագրագետ Անգլիայում (1805—1893)։</ref> միջատների վերաբերմամբ արդեն նշել են, որ մեծ սեռերի մեջ տեսակների միջև տարբերության չափերը չափազանց փոքր են։ Ես աշխատել եմ նրանց եզրակացությունը ենթարկել թվական ստուգման միջին մեծություններ հանելու միջոցով, և իմ ստացած շատ անկատար արդյունքների սահմաններում այդ կանոնը հաստատվել է։ Ես դիմել եմ նաև մի քանի խոհուն և փորձված դիտողների, և գործը ուշադրությամբ քննարկելուց հետո նրանք համաձայն են այդ եզրակացությանը։ Հետևաբար, այդ տեսակետից մեծ սեռերի տեսակները ավելի նմանվում են տարատեսակներին, քան փոքր սեռերի տեսակները։ Կամ, ուրիշ խոսքով, մեծ սեռերում, որոնց մեջ տարատեսակների կամ սաղմնային տեսակների պատրաստումը արտահայտվում է միջինից ավելի բարձր թվով, արդեն պատրաստված տեսակներից շատերը որոշ չափով դեռ նման են տարատեսակների, որովհետև նրանց միջև եղած տարբերությունների չափերը սովորականներից ավելի փոքր են։

Բացի դրանից, մեծ սեռերի տեսակները մեկը մյուսին հարաբերում են այնպես, ինչպես մի տեսակի տարատեսակները միմյանց։ Ոչ մի բնախույզ չի կարող պնդել, որ մի սեռի բոլոր տեսակները միմյանցից տարբերվում են միանման չափով։ Նրանց սովորաբար կարելի է բաժանել ենթասեռերի, կամ հատվածների, կամ այլ ավելի մանր խմբերի։ Ինչպես միանգամայն ճիշտ է նկատում Ֆրիսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Fries /> տեսակների փոքր խմբերը սովորաբար արբանյակների պես խմբավորվում են ուրիշ տեսակների շուրջը։ Իսկ ի՞նչ են տարատեսակները, եթե ոչ ձևերի խմբեր, որոնք ոչ միանման մոտիկություն ունեն միմյանց հետ և համախմբված են այլ ձևերի՝ իրենց նախածնող տեսակների շուրջը։ Անտարակույս մի շատ կարևոր տարբերություն գոյություն ունի տարատեսակների և տեսակների միջև, այն է՝ տարատեսակների տարբերության չափերը ինչպես իրար հետ, այնպես էլ նախածնողական տեսակային ձևի հետ համեմատած ավելի քիչ են, քան նույն սեռի տեսակների միջև եղած տարբերությունները, բայց երբ խոսք կլինի այն բանի մասին, որ ես անվանում եմ հատկանիշների տարամիտում, մենք կտեսնենք, թե ինչով է այդ բացատրվում և ինչպես տարատեսակների միջև եղած փոքրիկ տարբերությունները ձգտում են մեծանալ, դառնալ զգալի տարբերություններ տեսակների միջև։

Մի նկատառում ես արժանի է ուշադրության։ Տարատեսակները սովորաբար ունենում են տարածման շատ սահմանափակ շրջաններ։ Այդ դրույթն ըստ էության ծեծված ճշմարտությունից ավելի չէ, այսինքն ինքնըստինքյան ակնհայտ է, որովհետև այն դեպքում, եթե դուրս գար, որ տարատեսակն ավելի լայն տարածում ունի, քան նրա ենթադրյալ նախածնողական տեսակը, նրանք կփոխանակեին իրենց անունները։ Բայց հիմք կա մտածելու, որ այն տեսակները, որոնք շատ մոտ են այլ տեսակների և դրանով էլ նման են տարատեսակների, հաճախ ունենում են շատ սահմանափակ տարածում։ Այդպես, օրինակ, Հ. Կ. Ուոտսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> հիանալի կազմված բույսերի Լոնդոնյան ցուցակում (4-րդ հրատարակություն) ինձ համար նշել է 63 բույս, որոնք այնտեղ հաշվվում են որպես տեսակներ, բայց նրա կարծիքով, նրանք այնքան մոտ են մյուս տեսակներին, որ կասկած են հարուցում իրենց ինքնուրույնության մասին. այդ կասկածելի 63 տեսակները, միջին թվով, գրավում են 6,9 այն մարզերի, որոնց վրա բաժանել է միստր Ուոտսոնը Մեծ Բրիտանիան։ Սույն ցուցակում բերված են 53 հանրաճանաչ տարատեսակներ. և այդ տարատեսակները տարածված են, 7,7 մարզերում, մինչդեռ այն տեսակները, որոնց պատկանում են այդ տարատեսակները, տարածված են 14,3 մարզերում։ Այսպիսով, հանրաճանաչ տարատեսակները միջին հաշվով ունեն համարյա նույնպիսի սահմանափակ տարածում, ինչպիսին ունեն միմյանց հետ մոտիկ ձևերը, որոնց նշել էր Ուոտսոնը ինձ համար որպես կասկածելի տեսակներ, բայց նրանք համարյա բոլոր անգլիական բուսաբանների կողմից ճանաչված են որպես իսկական, լավ տեսակներ։

Այնուհետև կարելի է հարցնել, թե ինչպես է, որ այդ տարատեսակները, որոնց ես անվանել եմ սաղմնային տեսակներ, վերջ ի վերջո դարձել են լավ և ուրույն տեսակներ, որոնք մեծ մասամբ ակներևորեն անհամեմատ ավելի են տարբերվում միմյանցից, քան մի տեսակի պատկանող տարատեսակները։ Ինչպե՞ս են առաջանում տեսակների այդ խմբերը, որ առաջացնում են այն, ինչ մենք անվանում ենք սեռեր և որոնք միմյանցից անհամեմատ ավելի շատ են տարբերվում, քան միևնույն սեռի տեսակները։ Այս բոլոր հետևանքները, ինչպես մենք ավելի հանգամանորեն կպարզենք հաջորդ գլխում, ուղղակի բխում են գոյության կռվից։ Այդ կռվի շնորհիվ փոփոխությունները, ինչքան էլ նրանք աննշան լինեն և ինչ պատճառից էլ կախված լինեն, եթե միայն նրանք օգտակար են տվյալ տեսակի անհատների համար նրանց ունեցած անսահման բարդ հարաբերություններում այլ էակների և ֆիզիկական կենսապայմանների հետ, կնպաստեն այդ անհատների պահպանմանը և ժառանգաբար կանցնեն նրանց ամենամերձավոր հետնորդներին։ Այդ հետնորդները իրենց հերթին պահպանվելու ավելի շատ հավանականություններ կունենան, որովհետև որևէ տեսակի բազմաթիվ անհատներից, որ պարբերաբար ծնվում են, միայն աննշան քանակությունն է կենդանի մնում։ Այդ սկզբունքը, որի հետևանքով յուրաքանչյուր աննշան փոփոխություն, եթե միայն նա օգտակար է, պահպանվում է, ես անվանել եմ '''բնական ընտրություն''' նրա համար, որպեսզի ցույց տամ նրա առնչությունը այն ընտրության հետ, որ գործադրում է մարդը։ Սակայն Հերբերտ Սպենսերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> կողմից հաճախ գործածվող արտահայտությունը՝ «ամենահարմարվածի գերապրումը»,— ավելի ճիշտ է և երբեմն էլ նույնքան հարմար։ Մենք տեսանք, որ մարդն ընտրության միջոցով մեծ հետևանքների է հասնում և կարողանում է օրգանիզմը հարմարեցնել իր պահանջմունքներին՝ շնորհիվ այն թույլ, բայց օգտակար փոփոխությունների, որ նրան ընձեռում է բնությունը։ Բայց բնական ընտրությունը, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, մի սկզբունք է, որը մշտապես պատրաստ է ներգործելու և նույնքան անչափորեն գերազանցում է մարդու թույլ ջանքերին, ինչքան որ բնության արտադրանքները գերազանցում են արվեստի արտադրանքներին։

Մենք այժմ մի քիչ ավելի մանրամասնորեն կզբաղվենք գոյության կռվով։ Իմ ապագա աշխատության մեջ այդ խնդիրը զարգացվելու է ավելի մանրամասնորեն, որին և նա արժանի է։ Դը-Կանդոլ ավագը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> և Լայելը հանգամանորեն և խորիմաստ կերպով մատնանշել են այն, որ բոլոր օրգանական էակները ենթարկվում են դաժան մրցության։ Բույսերի վերաբերմամբ այդ խնդիրը ոչ ոք այնպիսի եռանդով ու հմտությամբ չի քննարկել, ինչպես Հերբերտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> Մանչեստրի դեկանը, հավանորեն իր պարտիզագործական ընդարձակ գիտելիքների շնորհիվ։ Ոչ մի բան չի կարող ավելի հեշտ լինել, որքան խոսքով ընդունել գոյության այդ համընդհանուր կռվի ճշտությունը, և ոչ մի բան չի կարող ավելի դժվար լինել, ես այդ փորձել եմ ինձ վրա, որքան այդ եզրակացությունը երբեք աչքաթող չանելը։ Սակայն, մինչև որ այդ եզրակացությունը չարմատավորվի մեր մտքում, բնության ամբողջ տնտեսությունը սրան վերաբերող տարածման սակավության, առատության, մահաջնջման և փոփոխականության բոլոր երևույթներով հանդերձ մեզ կթվան մշուշում կամ մեր կողմից բոլորովին սխալ կերպով կհասկացվեն։ Բնությունը մենք պատկերացնում ենք ցնծալի, մենք հաճախ տեսնում ենք սննդի առատություն. մենք չենք տեսնում կամ մոռանում ենք, որ մեր շուրջը անհոգ կերպով դայլայլող թռչունները մեծ մասամբ սնվում են միջատներով ու սերմերով և այսպիսով շարունակ կյանք են ոչնչացնում, մենք մոռանում ենք, թե ինչպես այդ երգեցիկները կամ նրանց ձվերը իրենց հերթին կերակուր են դառնում գիշատիչ թռչուններին ու գազաններին։ Մենք ոչ միշտ ենք ուշադրության առնում այն, որ եթե որոշ պահին սնունդն առատությամբ է գտնվում, ապա այդ չի կարելի ասել ամեն տարվա և տարվա յուրաքանչյուր եղանակի մասին։

Գոյության կռիվը անխուսափելիորեն բխում է այն արագ պրոգրեսիայից, որով բոլոր օրգանական էակները ձգտում են բազմանալ։ Յուրաքանչյուր էակ, որն իր կյանքի ընթացքում արտադրում է մի քանի ձու կամ սերմ, անխուսափելի կերպով պետք է ոչնչացման ենթարկվի իր կյանքի որևէ հասակում, տարվա որևէ եղանակին կամ, վերջապես, որևէ պատահական տարիներում, այլապես բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիայի սկզբունքի հետևանքով, նրա թիվը կհասներ այնպիսի չափերի, որ աշխարհում ոչ մի երկիր չէր կարողանա կերակրել կամ տեղավորել նրա սերունդներին։ Ուրեմն՝ քանի որ ավելի շատ անհատներ են արտադրվում, քան կարող են ապրել, պետք է յուրաքանչյուր դեպքում տեղի ունենա գոյության կռիվ կամ միևնույն տեսակի անհատների միջև, կամ տարբեր տեսակների անհատների միջև, կամ կյանքի ֆիզիկական պայմանների դեմ։ Դա Մալթուսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Malthus /> ուսմունքն է<ref>Դարվինը այստեղ ճիշտ կերպով է վկայակոչում Մալթուսին։ Բայց փորձելով բնական ընտրության վերաբերմամբ կիրառել Մալթուսի տեսությունը, Դարվինն իրեն համար աննկատելի կերպով ցույց է տալիս, որ Մալթուսի տեսությունը անկիրառելի է վայրի տեսակների կյանքի վերաբերմամբ։ Մարքսիզմի հիմնադիրները խիստ սահմանազատում էին Դարվինի ուսմունքի էությունը և մալթուսյան «գոյության կռիվը»։ Այսպես, Մարքսն ասում է, «Դարվինի աշխատության մեջ, օրինակ, տեսակների մահաջնջման պատճառների քննարկության մեջ կա նաև — չխոսելով նրա հիմնական սկզբունքի մասին — մալթուսյան տեսության մանրամասն բնապատմական հերքում»։ (Կ. Մարքս, Հավելյալ արժեքի տեսությունը, հատոր 2, մաս 1, էջ 209, Կուսհրատ, 1936 թ.)։— ''Խմբ.։''</ref>, որն ավելի ևս մեծ ուժով կիրառելի է ամբողջ կենդանական և բուսական աշխարհի վերաբերմամբ, որովհետև այստեղ չի կարող լինել ոչ սննդի արհեստական ավելացում, ոչ էլ ամուսնանալուց խոհեմաբար հրաժարում։ Եթե, կարող է պատահել, ներկայումս որոշ տեսակներ բազմանում են շատ թե քիչ արագ կերպով, ապա բոլոր տեսակները չեն կարող հասնել այդ բանին, որովհետև երկիրը նրանց չէր կարող պարփակել։

Չկա ոչ մի բացառություն այն կանոնից, որի համաձայն ամեն մի օրգանական էակ բնականորեն բազմանում է այնպիսի պրոգրեսիայով, որ եթե նա չենթարկվեր ոչնչացման, ապա մեկ զույգի սերունդները կծածկեին ամբողջ երկիրը։ Նույնիսկ դանդաղորեն բազմացող մարդը քսան և հինգ տարվա ընթացքում թվով կրկնապատկվում է, և այդպիսի պրոգրեսիայով ավելի պակաս քան հազար տարի հետո նրա սերունդների համար բառացիորեն կանգնելու տեղ չէր լինի։ Լիննեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne>'''Լիննեյ Կարլ''' (Lìnné Carl)։— Հռչակավոր բնագետ Շվեդիայում (1707—1778)։ Հեղինակ բույսերի ու կենդանիների տեսակների դասակարգման ամենակատարյալ արհեստական սիստեմի։ Հետևողականորեն կիրառել է բինար անվանակարգությունը, ըստ որի յուրաքանչյուր կենդանի և բույս ստանում է կրկնակի՝ սեռային և տեսակային լատիներեն անուն։ Առաջին անգամ բիոլոգիական դասակարգման մեջ մտցրել է նաև մարդուն։ Հեղինակ տեսակառաջացման, այսպես կոչված, «հիբրիդագեն» տեսության, որը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ այժմյան դասերը, սեռերը և տեսակները ծագել են ինքնակամ հիբրիդացման միջոցով։</ref> հաշվել է, որ եթե որևէ միամյա բույս առաջացներ միայն երկու սերմ (իսկ այդպիսի թույլ արտադրողականությամբ բույս գոյություն չունի), ապա քսան տարի հետո նրա սերունդները կհասնեին միլիոնի։ Համարվում է, որ մեզ հայտնի կենդանիների մեջ փիղը ամենից ավելի դանդաղ է բազմանում, և ես աշխատեցի հաշվել նրա բազմացման նվազագույն չափերը։ Նա սկսում է բազմանալ, ամենից ավելի հավանական է, երեսուն տարեկանից ոչ վաղ հասակում և մինչև իննսուն տարեկան հասակը տալիս է ոչ ավելի քան վեց ձագ, իսկ ապրում է մինչև հարյուր տարի. ընդունելով այդ թվերը, կստանանք այն, որ 740—750 տարվա ընթացքում մեկ զույգից կստացվեր տասնևիննը միլիոն փիղ։

Բայց մենք ունենք ավելի համոզեցուցիչ վկայություններ, քան միմիայն, տեսական հաշիվները, այն է՝ որոշ կենդանիների զարմանալի արագ բազմացման բազմաթիվ դեպքերը բնական վիճակում, երբ պայմանները նրանց համաը ինչ-որ պատճառով առանձնապես բարենպաստ են եղել իրար հաջորդող երկու կամ երեք տարիների ընթացքում։ Ավելի ևս զարմանալի են այն փաստերը, որոնք վերաբերում են աշխարհի զանազան երկրներում վայրենացած մեր ընտանի մի քանի կենդանիներին, այնպես դանդաղ բազմացող եղջերավոր անասունների և ձիերի Հարավային Ամերիկայում և ավելի ուշ Ավսարալիայում արագ բազմանալուն վերաբերող մատնանշումները եթե չհենվեին ամենաարժանահավատ վկայությունների վրա, ապա նրանք պարզապես անհավատալի կթվային։ Այդպես էլ բույսերի նկատմամբ, կարելի է օրինակներ բերել, երբ բերված բույսերը տասը տարուց ավելի քիչ ժամանակամիջոցում գրավել են ամբողջ կղզիների տարածությունը։ Մի քանի բույսեր, ինչպես, օրինակ, կարդոնները և մի բարձրահասակ տատասկափուշ, որոնք այժմ շատ սովորական են Լա-Պլատայի ընդարձակ հարթություններում և ծածկում են ամբողջ քառակուսի մղոններ, գրեթե դուրս մղելով այլ բույսերին, բերված են Եվրոպայից։ Իսկ այլ բույսեր, որոնք, ինչպես ինձ հաղորդել է դոկտոր Ֆոկոները, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer>'''Ֆոկոներ''' (Falconer Hugh)։— Բուսաբան, երկրաբան և հնէաբան Անգլիայում (1808—1865)։ 1830 թ. սկսած մինչև 1842 թ. և 1847 թվականից մինչև 1855 թվականն աշխատել է Հնդկաստանում։ Նշանակվել է բուսաբանական այգու դիրեկտոր 1832 թ. Սինգապուրում և 1848 թ. Կալկաթայում։ Նրա նախաձեռնությամբ Հնդկաստանում մշակության մեջ են մտցվել 1830 թ. թեյի թուփը Բենգալիայում, 1848 թ. խինինի ծառը։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ, գլխավորապես հնէաբանության վերաբերյալ։</ref> տարաբնակված են Հնդկաստանում Կամորինի Հրվանդանից մինչև Հիմալայան լեռները, բերված են Ամերիկայից՝ նրա հայտնադործումից հետո։ Այսպիսի դեպքերում, իսկ դրանց անվերջ ցուցակը կարելի էր ներկայացնել, ոչ ոք չի ենթադրի, որ կենդանիների կամ բույսերի պտղաբերությունը միայն ժամանակավոր և հանկարծակի կերպով այդքան զգալի աստիճանի է բարձրացել։ Ակնհայտ բացատրությունն այն է, որ կենսապայմանները եղել են չափազանց բարենպաստ, որի հետևանքով ծեր և մատղաշ անհատները ավելի քիչ են ոչնչացման ենթարկվել, և համարյա բոլոր երիտասարդ անհատները կարողացել են անարգել կերպով բազմանալ, նրանց բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիան, որի հետևանքները մեզ միշտ զարմացնում են, շատ պարզ կերպով բացատրում է նրանց թվի արագ ավելացումը և լայն տարածումը նոր հայրենիքում։

Այստեղ մենք տեսանք, որ շոտլանդական սոճու գոյությունը կախված էր անասուններից. բայց աշխարհի որոշ մասերում անասունների գոյությունը կախված է միջատների ներկայությունից։ Թերևս այդ տեսակետից ապշեցուցիչ օրինակ է ներկայացնում Պարագվան. այնտեղ չեն վայրենացել ոչ ձիերը, ոչ տավարը, ոչ էլ շները, թեև նրանից ավելի հարավ և հյուսիս նրանք վխտում են վայրենացած վիճակում։ Թե Ազարան <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Asara>'''Ազարա''' (Asara Felix)։— Ճանապարհորդ և բնախույզ Իսպանիայում (1746—1811)։ Նրա գլխավոր աշխատությանն է «Ճանապարհորդություն դեպի Հարավային Ամերիկա» (1809)։ Էջ 167, 261։</ref> և թե Ռենգերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Rengger>'''Ռենգեր''' (Rengger Johann-Rudolf)։— Ճանապարհորդ և բնախույզ (1795—1832)։ Ճանապարհորդել է Հարավային Ամերիկայում, զբաղվել է կենդանիների՝ գլխավորապես կաթնասունների կյանքի վերաբերյալ դիտումներով։ Ուսումնասիրել է նաև ծովային կենդանիները Իտալիայում իր կատարած ճանապարհորդության ժամանակ (1831)։</ref> ցույց են տվել, որ այդ կախված է Պարագվայում մեծ քանակությամբ հանդիպող որոշ տեսակի ճանճից, որն իր ձվերը դնում է նորածին կենդանիների պորտում։ Այդ ճանճը, ինչքան էլ որ նա բազմաքանակ է, չի կարողանում էլ ավելի բազմանալ գուցե մի խոչընդոտի, հավանորեն այլ մակաբույծ միջատների պատճառով։ Հետևաբար, եթե Պարագվայում միջատակեր թռչունների թիվը պակասեր, այդ դեպքում մակաբույծ միջատները կբազմանային, իսկ այդ կպակասեցներ պորտի մեջ ձու դնող ճանճերի թիվը. այն ժամանակ տավարը և ձիերը կվայրենանային, իսկ դա զգալի լափով կփոխեր (ինչպես ես նկատել եմ Հարավային Ամերիկայի մի քանի մասերում) բուսականության բնույթը, որը դարձյալ կանդրադառնար միջատների վրա, իսկ վերջիններս իրենց հերթին, ինչպես մենք հենց նոր տեսանք Ստաֆֆորդշիրում, կազդեին միջատակեր թռչունների վրա և այսպես գնալով ավելի հեռուները ավելի ու ավելի ընդարձակվող բարդ կերպով խառնահյուսվող շրջաններով։ Սակայն չպետք է կարծեի որ բնության մեջ էակների փոխհարաբերությունները երբևիցե այդքան պարզ են եղել, ինչպես այս օրինակում։ Մարտերն իրար հաջորդում են շարունակ փոփոխական հաջողությամբ և այնուամենայնիվ ստացված երկար հանրագումարում ուժերն այնպես նուրբ կերպով են հավասարակշռված, որ բնության արտաքին տեսքը երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում մնում է անփոփոխ, թեև ամենաչնչին հանգամանքը կարող է պայմանավորել մի օրգանիզմի հաղթանակը մյուսի վրա։ Բայց և այնպես մեր անգիտությունը այնքան խորն է, իսկ մեր ինքնավստահությունը այնքան մեծ, որ մենք զարմանում ենք, երբ լսում ենք որևէ օրգանական էակի մահաջնջման մասին և, չհասկանալով դրա պատճառը, մոգոնում ենք ինչ որ կատակլիզմներ, որոնք ամայացնում են ամբողջ աշխարհը, կամ հորինում ենք ինչ որ օրենքներ, որոնք սահմանափակում են օրգանական էակների երկարատևությանը։ Չեմ կարող զսպել գայթակղությունս բերելու էլի մի օրինակ, որը ցույց է տալիս, թե ինչպես բույսերն ու կենդանիները, որոնք տեղավորված են օրգանական սանդուխքի իրարից հեռու գտնվող աստիճանների վրա, սերտորեն շրջահյուսված են լինում բարդ փոխհարաբերությունների ցանցով։ Ես առիթ կունենամ ցույց տալու, որ էկզոտիկ Lobelia fulgens-ին իմ պարտեզում միջատները երբեք չեն այցելում և այդ պատճառով, նրա հատուկ կառուցվածքի շնորհիվ նա երբեք սերմեր չի տալիս։ Գրեթե մեր բոլոր խոլորձիազգի բույսերն անպայման այն միջատների այցելության կարիք ունեն, որոնք տեղափոխում են նրանց ծաղկափոշին և այսպիսով նրանց փոշոտում են։ Իմ կատարած փորձերի հիման վրա ես համոզվել եմ, որ եռագույն մանուշակի (Viola tricolor) բեղմնավորման համար իշամեղուները գրեթե անհրաժեշտ են, որովհետև մյուս մեղուները այդ ծաղիկներին չեն այցելում։ Ես գտել եմ նաև, որ մեղուների այցելությունը անհրաժեշտ է երեքնուկի մի քանի տեսակների բեղմնավորման համար, այսպես, օրինակ, սպիտակ երեքնուկի (Trifolium repens) քսան գլխիկները տվել են 2290 սերմ, մինչդեռ մեղուների այցելությունից պաշտպանված մյուս քսան գլխիկները չեն տվել ոչ մի հատ սերմ։ Մի ուրիշ փորձում կարմիր երեքնուկի (T. pretense) հարյուր գլխիկը ավել է 2700 սերմ, իսկ մեղուների այցելությունից պաշտպանված նույնքան գլխիկները՝ ոչ մի հատ։ Միայն իշամեղուներն են այցելում կարմիր երեքնուկին, որովհետև մյուս մեղուները չեն կարողանում հասնել նրա նեկտարին։ Ենթադրություն է արվել, թե երեքնուկը կարող է բեղմնավորվել ցեցազգի միջատների միջոցով, բայց ես կասկածում եմ այն բանում, որ նրանք կարողանային այդ անել կարմիր երեքնուկի վերաբերմամբ,— նրանց մարմնի կշիռը չի բավականանա, որպեսզի նրանք կարողանային ճնշել այդ ծաղկի կողքային պսակաթերթիկները, այսպես կոչված, թևերը։ Այստեղից մենք իրավունք ունենք եզրակացնելով որ եթե իշամեղուների ամբողջ ցեղը մահաջնջվի կամ շատ հազվագյուտ դառնա Անգլիայում, այդ դեպքում եռագույն մանուշակն ու կարմիր երեքնուկը նույնպես կդառնային հազվագյուտ կամ իսպառ կանհետանային։ Իշամեղուների թիվը մի երկրում զգալի չափով կախված է դաշտային մկների քանակությունից, որոնք ոչնչացնում են նրանց բները և խորիսխները. գնդապետ Նյումանը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Newmann>'''Նյուման''' (Newmann Edward)։— Միջատաբան Անգլիայում (ծնվ. 1801 թ.)։ Հատկապես ուսումնասիրել է գյուղատնտեսության համար օգտակար և վնասակար միջատները։</ref> որ երկար ժամանակ ուսումնասիրել է իշամեղուների կյանքը, կարծում է, որ Անգլիայում նրանց երկու երրորդ մասը ոչնչանում է այդ ձևով։ Բայց մկների թիվը, ինչպես ամեն ոք գիտե, մեծ չափով կախված է կատուների թվից, և գնդապետ Նյումանը ասում է. «Գյուղերի և փոքրիկ քաղաքների մոտակայքում ես ավելի մեծ քանակությամբ եմ հանդիպել իշամեղուների բների, քան այլ տեղերում, և այդ վերագրում եմ կատուների ներկայությանը, որոնք մկներին որսում են»։ Այստեղից միանգամայն հավանական է դառնում, որ մեծ քանակությամբ կատվացեղ կենդանիների ներկայությունը մի որոշ վայրում որոշում է նախ, մկների, և ապա իշամեղուների միջոցով բույսերի որոշ ծաղիկների առատությունը այդ վայրում։

Գոյության կռիվը, որ մենք նախորդ գլխում թռուցիկ կերպով քննարկեցինք, ինչպես է ազդում փոփոխականության վրա։ Կարո՞ղ է արդյոք ընտրության սկզբունքը, որն այնքան զորավոր է մարդու ձեռքում, կիրառվել բնության նկատմամբ։ Ես կարծում եմ, մենք կհամոզվենք, որ կարող է և այն էլ շատ ներգործող ձևով։ Հիշենք անհամար, թեթև շեղումները և անհատական տարբերությունները, որոնք առաջանում են մեր ընտանի ցեղերի մեջ և ավելի նվազ չափովի բնական պայմաններում ապրող օրգանիզմների մեջ, ինչպես նաև հիշենք ժառանգական փոխանցման հզորությունը։ Ընտանի վիճակում ամբողջ կազմվածքը դառնում է որոշ չափով պլաստիկ։ Բայց այդ փոփոխականությունը, որ համարյա միշտ հատուկ է մեր ընտանի ցեղերին, ինչպես արդարացիորեն նկատում են Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> և Ազա-Գրեյը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> անմիջականորեն մարդը չի ստեղծել, նա ինչպես որ անզոր է նոր տարատեսակ առաջ բերելու, այնպես էլ անզոր է արգելակելու նրա առաջացումը. նա կարող է միայն պահպանել և կուտակել այն փոփոխությունները, որոնք երևան են գալիս իրենք իրենց։ Առանց կանխամտածության նա օրգանիզմները դնում է նոր և փոփոխվող կենսապայմանների մեջ և առաջ է բերում փոփոխականություն. բայց պայմանների այդպիսի փոփոխություններ կարող են երևան գալ և իրոք երևան են գալիս նաև բնության մեջ։ Չպետք է աչքաթող անել նաև այն, թե ինչքան անսահմանորեն բարդ են և ինչքան սերտորեն շաղկապված են օրգանիզմների փոխհարաբերությունները միմյանց հետ և շրջապատող ֆիզիկական պայմանների հետ, և այստեղից հասկանալի է, թե ինչքան անսահմանորեն բազմազան են կառուցվածքում եղած այն տարբերությունները, որոնք կարող են օգտակար լինել ամեն մի էակի համար շարունակաբար փոփոխվող կենսապայմանների դեպքում։ Կարելի՞ է արդյոք, մարդու համար օգտակար բազմաթիվ փոփոխությունները նկատի ունենալով, անհավանական համարել, որ մյուս փոփոխությունները, որոնք որևէ տեսակետից օգտակար են կենդանի էակների համար նրանց բարդ և կենսական մեծ մարտում, երևան են եկել սերունդների երկար շարանների ընթացքում։ Բայց եթե այդպիսի փոփոխությունները երևան են գալիս, ապա մենք կարո՞ղ ենք արդյոք կասկածել (հիշելով, որ անհամեմատ ավելի շատ անհատներ են ծնվում, քան կարող են ապրել), որ այն անհատները, որոնք օժտված են թեկուզ և ամենաչնչին առավելությամբ մնացածների հանդեպ, ավելի շատ շանսեր կունենան պահպանվելու և իրենց սերունդները բազմացնելու։ Մյուս կողմից, մենք կարող ենք հավատացած լինել, որ ամեն մի որքան և իցե վնասակար փոփոխություն անպայման կենթարկվի ոչնչացման։ Օգտակար անհատական տարբերությունների կամ փոփոխությունների պահպանումը և վնասակարների ոչնչացումը ես անվանել եմ '''բնական ընտրություն կամ ամենահարմարվածների գերապրում'''։ Անօգուտ և անվնաս փոփոխությունները չեն ենթարկվի ընտրության ազդեցությանը, այլ կներկայացներ անկայուն տատանվող մի էլեմենտ, որը մենք թերևս նկատում ենք որոշ պոլիֆորմ տեսակների մեջ, կամ էլ վերջ ի վերջո կամրանան՝ շնորհիվ օրգանիզմի բնույթի և շրջապատող պայմանների հատկությունների։

Թեև բնական ընտրությունը կարող է գործել միայն տվյալ օրգանիզմի օգտին և միայն այդ օգտի շնորհիվ, այնուամենայնիվ այն հատկանիշները և կառուցվածքները, որոնք մենք համարում ենք խիստ անէական, կարող են մտնել նրա ներգործության շրջանակի մեջ։ Երբ մենք նկատում ենք, որ տերևներով սնվող միջատները կանաչ գույն ունեն, իսկ կեղևով սնվողները՝ բծավոր-գորշ, որ ալպիական կաքավը ձմեռը սպիտակ է, իսկ շոտլանդական կարմիր մայրահավը հավամրգու գույն ունի, մենք պետք է ընդունենք, որ այդ գույները օգուտ են բերում այդ թռչուններին և միջատներին, պաշտպանելով նրանց վտանգներից։ Եթե մայրահավերին չոչնչացնեին նրանց կյանքի որոշ շրջանում, ապա նրանք կբազմանային անհամար քանակությամբ. հայտնի է, որ գիշատիչ թռչունները դաժան կերպով հալածում են նրանց. մյուս կողմից, հայտնի է, որ ճուռակները ղեկավարվում են տեսողությամբ, այդ պատճառով մայր ցամաքի շատ վայրերում նախազգուշացնում են չպահել սպիտակ աղավնիներ, որոնց գիշատիչներն ամենից ավելի շատ են ոչնչացնում։ Ուրեմն՝ բնական ընտրության ներգործությունը կարող է արտահայտվել ինչպես մայրահավերի զանազան տեսակների համապատասխան գույն ձեռք բերելու մեջ, այնպես էլ արդեն ձեռք բերված այդ հատկանիշը հաստատուն պահելու մեջ։ Եվ չպետք է կարծել, որ մի առանձին ձևով գունավորված կենդանու պատահական ոչնչացումը ոչ մի էական բան չի ներկայացնում. հիշենք, թե ինչքան կարևոր է սպիտակ ոչխարների հոտի մեջ թեկուզ աննշան սև բծեր ունեցող գառների ոչնչացնելը։ Մենք տեսանք, թե ինչպես Վիրգինիայում «ներկի արմատով» կերակրվող խոզերի գույնից է կախված նրանց ապրելը կամ ոչնչանալը։ Բուսաբանները պտուղների մակերեսի վրա եղած մազմզուկները կամ նրանց պտղամսի գույնի հատկանիշները խիստ անէական են համարում. սակայն փորձված այգեգործ Դոունինգը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Downing>'''Դոունինգ''' (Downing Andre Jackson)։— Այգեգործ ԱՄՆ-ում (1815—1852)։ Գրել է այգեգործության և պտղաբուծության վերաբերյալ մի շարք աշխատություններ, այդ թվում՝ «Ամերիկայի պտուղների և պտղատու ծառերի մասին»։</ref> հաղորդում է, որ Միացյալ Նահանգներում հարթ մաշկով պտուղները Curculio սեռի մի բզեզից անհամեմատ ավելի շատ են վնասվում, քան մազմզուկներով պատած պտուղները, որ կապույտ սալորները, որոշ հիվանդություններից ավելի շատ են վնասվում, քան դեղինները. ընդհակառակը, դեղին պտղամիս ունեցող դեղձերն ավելի շուտ են ենթարկվում մի այլ հիվանդության, քան ուրիշ գույնի դեղձերը։ Եթե վարպետության ամբողջ օժանդակության դեպքում էլ հատկություններում եղած այդ չնչին տարբերությունները ուղեկցվում են այդպիսի մեծ տարբերությամբ բույսերից ստացվող արդյունքներում, ապա անկասկած է, որ բնական վիճակում, որտեղ ծառերը ստիպված են պայքարել այլ ծառերի դեմ և թշնամիների մեծ խմբերի դեմ, այդպիսի տարբերությունները, ինչպիսիք են հարթ կամ մազապատ մաշկը, դեղին կամ կարմիր պտղամիսը, շատ էականորեն պետք է ազդեն տարատեսակների միջև մղվող կռվի վախճանի վրա։

Քանի որ ընտանի ցեղերի մոտ հաճախ երևան են գալիս առանձնահատկություններ, որոնք հատուկ են միայն մեկ սեռի և ժառանգաբար փոխանցվում են մյուս սեռին, ուստի կասկած չկա, որ նույնը պետք է լինի նաև բնության մեջ։ Ուրեմն՝ հնարավորություն կա, որ բնական ընտրության միջոցով երկու սեռերը կենսակերպի տարբերության կապակցությամբ փոփոխության ենթարկվեն, որը երբեմն էլ լինում է, կամ փոփոխվի մի սեռը մյուսի համեմատությամբ, որը սովորական է։ Դա ինձ ստիպում է մի քանի խոսք ասել այն մասին, որ ես անվանել եմ սեռական ընտրություն։ Ընտրության այս ձևը կախված է ոչ թե այլ էակների կամ արտաքին պայմանների հետ առնչություն ունեցող գոյության կովից, այլ մի սեռի, առավելապես արու անհատների միջև մղվող կռվից, որը տեղի է ունենում մյուս սեռի անհատներին տիրանալու համար։ Դրա հետևանքով ստացվում է ոչ թե անհաջող կռվողի մահ, այլ նրա սերունդների սահմանափակում կամ լիակատար բացակայություն։ Ուրեմն՝ սեռական ընտրությունը այնպես դաժան չէ, ինչպես բնական ընտրությանը։ Սովորաբար ամենաուժեղ արուները, որոնք ամենից ավելի հարմարված են բնության մեջ իրենց գրաված վայրերին, թողնում են ավելի բազմաքանակ սերունդ։ Սակայն շատ դեպքերում հաղթանակը կախված է ոչ այնքան ընղհանուր ուժեղությունից, որքան կռվի առանձնահատուկ միջոցներ ունենալուց, որոնք բացառապես հատուկ են արուներին։ Անեղջյուր եղջերուն կամ բիտ չունեցող աքլորը իրենցից հետո բազմաթիվ սերունդ թողնելու շատ վատ շանսեր կունենային։ Սեռական ընտրությունը, որ հաղթողին միշտ հնարավորություն է տալիս շարունակելու իր սերունդը, կարող է, իհարկե, զարգացնել արուների մեջ անսաստելի քաշություն, բիտերի երկարություն և թևերի ուժեղություն, համարյա այնպես, ինչպես աքլորակռվի կոպիտ սիրահարը հասնում է նույն հետևանքին՝ խնամքով ընտրելով իր լավագույն աքլորներին։ Օրգանական սանդուխքի թե ո՞ր ամենացածր աստիճանի վրա դադարում է այդ օրենքի գործողությունը, որի ուժով արուները մարտնչում են էգերի համար, ես չգիտեմ. արու ալիգատորները, ըստ եղած նկարագրությունների, իրենց էգերին տիրանալու համար կռվում են իրար հետ և այդ ժամանակ մռնչում և պտտվում են, ինչպես հնդիկներն իրենց ռազմական պարի ժամանակ. տեսել են սալմոնների արուներին իրար հետ ամբողջ օրերով կռվելիս. եղջերաբզեզի արուները երբեմն իրենց վրա կրում են մյուս արուների հսկայական ծնոտների հասցրած վերքերի հետքերը. Ֆաբրի՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Fabre>'''Ֆաբր''' (Fabre Henri)։— Հայտնի միջատաբան Ֆրանսիայում (1823—1915)։ Մասնագիտացած էր միջատների բնազդների և հակումների ուսումնասիրության գործում, հրատարակել է այդ բնագավառին վերաբերող մի շարք լայն հռչակված աշխատություններ։</ref> այդ անզուգական բնախույզի վկայությամբ, մի քանի ցանցաթև միջատների արուները իրար հետ կռվում են մի որևէ էգի համար, որը կողմնակի հանդիսատեսի պես նստած է այդտեղ մոտիկ և հետո հեռանում է հաղթողի հետ։ Այդ կռիվները, ըստ երևույթին, ամենից ավելի դաժան են բազմամուսնական կենդանիների արուների միջև, հենց այդ արուները ամենից ավելի հաճախ զինված են կռվի հատուկ միջոցներով։ Գիշակեր կենդանիների արուներն արդեն առանց այդ էլ լավ զինված են, թեև նրանք, ինչպես և մյուս կենդանիները, սեռական ընտրության միջոցով կարող են ձեռք բերել նաև պաշտպանության առանձին միջոցներ, ինչպիսիք են, օրինակ, առյուծի բաշը և արու սալմոնների կեռաձև ծնոտը. չէ որ վահանը նույնպես կարող է հաղթանակ ապահովել, ինչպես սուրը կամ նիզակը։

Թռչունների մեջ այդ մրցությունը հաճախ ավելի խաղաղ բնույթ ունի. բոլոր հետազոտողները, որոնք ուշադրություն են դարձրել այդ խնդրի վրա, համաձայն են այն բանին, որ շատ թռչնատեսակների արուների միջև կա ուժեղ մրցակցություն, որը հիմնված է էգերին երգով գրավելու վրա։ Գվիանական լեռնային կեռնեխի, դրախտահավի և մի քանի այլ թռչունների արուներն ու էգերը հավաքվում են մի տեղ, ընդ որում արուները էգերի առջև խնամքով բաց են անում իրենց վառ գունավորված փետուրները ցույց տալու համար և կատարում են օտարոտի մարմնաշարժումներ, իսկ էգերը մնում են որպես անտարբեր հանդիսատեսներ, մինչև որ ընտրում են իրենց համար ամենագրավիչ արուներին։ Նրանք, ովքեր առիթ են ունեցել մանրազնին կերպով դիտելու գերության մեջ գտնվող թռչունների բարքերը, շատ լավ գիտեն, որ նրանք հաճախ դրսևորում են անհատական համակրանք և հակակրանք, այսպես, սըր Ռ. Հիրոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Heron>'''Հիրոն''' (Heron Robert)։— Գիտնական և գրող Շոտլանդիայում (1764—1807)։</ref> հաղորդում է մի բծավոր արու սիրամարգի մասին, որն առանձնապես գրավիչ է եղել թռչնանոցում ապրող բոլոր էգ սիրամարգերի համար։ Ես այստեղ չեմ կարող մտնել անհրաժեշտ մանրամասնությունների մեջ, բայց ինձ թվում է, որ եթե մարդը կարճ ժամանակում կարող է որևէ բանտամյան հավերի փոփոխել գեղեցկության մասին իր ունեցած իդեալի համեմատ, ապա ես պատճառ չեմ տեսնում, թե ինչու նաև թռչունների էգերը, հազարավոր սերունդների ընթացքում ընտրելով ամենաքաղցրալուր երգող և ամենագեղեցիկ արուներին, չէին կարող հասնել ակնհայտ արդյունքների իրենց գեղեցկության իդեալի տեսակետից։ Մի քանի լավ հայտնի օրենքներ, որոնք վերաբերում են չափահաս արուների և էգերի փետրավորմանը՝ համեմատած ձագերի փետրավորման հետ, կարող են մասամբ բացատրվել նրանով, որ սեռական ընտրությունն ազդում է այն փոփոխությունների վրա, որոնք արտահայտվում են որոշ հասակում և փոխանցվում են կամ միայն արուներին, կամ երկու սեռերին նրանց համապատասխան հասակներում, բայց այստեղ տեղը չէր բավականանա այդ խնդրի լայն լուսաբանման համար։

Բնական ընտրության ներգործության եղանակը պարզելու համար, ինչպես ես ըմբռնում եմ այն, ես թույլատվություն կխնդրեմ ներկայացնել մի քանի երևակայական օրինակներ։ Կանգ առնենք գայլի օրինակի վրա, որը սնվում է զանազան կենդանիներով և հաղթում է մեկին խորամանկությամբ, մյուսին ուժով, երրորդին իր ոտքերի արագավազությամբ. այնուհետև ենթադրենք, թե ամենաարագավազ զոհերը, օրինակ եղջերուները, երկրում տեղի ունեցած այս կամ այն փոփոխությունների հետևանքով թվով շատացել են, կամ ընդհակառակը, նրա մի այլ որսը թվով քչացել է տարվա հենց այն ժամանակը, երբ գայլերը սննդի ամենից ավելի պակաս են զգում։ Այդպիսի պայմաններում ամենաարագավազ և ամենաճարպիկ գայլերն ամենից ավելի շանսեր կունենան գերապրելու և այսպիսով կպահպանվեն, կընտրվեն, իհարկե այն պայմանով, եթե նրանք չեն կորցնի այն ուժը, որն անհրաժեշտ է, որպեսզի հաղթահարեն իրենց որսակենդանիներին տարվա այս կամ այն ժամանակներում, երբ ստիպված են բավարարվել այլ զոհերով։ Ես ոչ մի հիմք չեմ գտնում այդ հետևանքը ավելի կասկածելի համարելու, քան այն, որ մարդը կկարողանար կատարելագործել իր բարակների արագավազությունը մանրազնին մեթոդիկ ընտրության կամ անգիտակցական ընտրության միջոցով, որը հետևանք է այն բանի, որ նա հոգ է տանում լավագույն շներ պահել, առանց մտածելու ցեղն ազնվացնելու մասին։ Կարող եմ ավելացնել, որ, ըստ Պիրսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pierce>'''Պիրս''' (Pierce)։</ref> վկայության, Միացյալ Նահանգներում, Կատսկիլյան լեռներում հանդիպում են գայլի երկու տարատեսակներ՝ մեկը թեթև, որ նման է մեր բարակ շանը և հետապնդում է եղջերուներին, իսկ մյուսը ավելի հաստամարմին է, ավելի կարճաոտ, որը հաճախ հարձակվում է ոչխարների հոտերի վրա։

Երբ երկար ժամանակ կրկնվող այդպիսի պրոցեսի հետևանքով մեր բույսը կդառնա միջատների համար խիստ գրավիչ, նրանք առանց որևէ դիտավորության կսկսեն կանոնավոր կերպով ծաղկափոշին տեղափոխել ծաղկից ծաղիկ. իսկ որ նրանք այդ էլ անում են իրականում, ես կարող եմ ցույց տալ բազմաթիվ զարմանալի օրինակներով։ Կբերեմ այստեղ միայն մեկը, որը միաժամանակ պարզաբանում է բույսերի սեռերի բաժանման պրոցեսի աստիճաններից մեկը։ Մատեի որոշ ծառեր տալիս են միայն բավական քիչ ծաղկափոշի առաջացնող չորս առէջքներով և սաղմնային վարսանդով արական ծաղիկներ. մյուսները տալիս են միայն իգական ծաղիկներ, որոնք ունենում են միանգամայն զարգացած վարսանդներ և չորս առէջքներ բոլորովին թորշոմած փոշանոթներով, որոնց մեջ ոչ մի հատիկ ծաղկափոշի չի լինում։ Գտնելով մի իգական ծառ արականից վաթսուն յարդ հեռավորության վրա, ես հետազոտեցի տարբեր ճյուղերից վերցրած քսան ծաղիկների սպիները մանրադիտակի տակ և առանց բացառության բոլորի վրա կային ծաղկափոշու հատիկներ, իսկ մի քանիսի վրա նույնիսկ առատությամբ։ Քանի որ քամին մի քանի օրվա ընթացքում փչում էր իգական ծառից դեպի արականը, ուրեմն ծաղկափոշին չէր կարող քամու բերածը լինել։ Եղանակը ցուրտ էր և փոթորկոտ, հետևաբար և անբարենպաստ էր մեղուների համար, բայց և այնպես իմ հետազոտած յուրաքանչյուր վարսանդային ծաղիկ փոշոտված էր մեղուների միջոցով, որոնք նեկտար հավաքելու համար թռել էին ծառից ծառ։ Բայց վերադառնանք մեր երևակայական դեպքին, հենց որ բույսն այնքան գրավիչ դարձավ միջատների համար, որ ծաղկափոշին կանոնավոր կերպով փոխադրվում է ծաղկից ծաղիկ, կարող է դրսևորել մի այլ պրոցես։ Իհարկե, ոչ մի բնախույզ չի կասկածում այսպես կոչված «աշխատանքի ֆիզիոլոգիական բաժանման» սկզբունքի օգտակարության մասին, սրանից մենք կարող ենք հետևցնել, որ բույսի համար օգտակար է եղել առաջացնել միայն առէջքները մեկ ծաղկի մեջ, կամ ամբողջ բույսի վրա, և միայն վարսանդները մի այլ ծաղկի մեջ կամ մի ամբողջ բույսի վրա։ Նոր կենսապայմանների մեջ տեղափոխված մշակովի բույսերի վրա երբեմն արական, իսկ այլ դեպքերում իգական օրգանը ավելի կամ պակաս չափով ամուլ է լինում, եթե մենք ընդունենք, որ նույնը կատարվում է, թեկուզ թույլ չափերով, բնության մեջ, ապա գիտենալով, որ ծաղկափոշին արդեն կանոնավոր կերպով տեղափոխվում է ծաղկից ծաղիկ և որ աշխատանքի բաժանման սկզբունքի հիման վրա սեռերի ավելի լիակատար բաժանումը բույսի համար միայն օգտակար է, մենք կգանք այն եզրակացության, որ այն անհատները, որոնց մոտ այդ ձգտումը ավելի ու ավելի ցայտուն կերպով կարտահայտվի, կենթարկվեն ընտրության, մինչև որ վերջապես կիրագործվի սեռերի լիակատար բաժանումը։ Չափազանց շատ տեղ կպահանջվի ցույց տալու համար, թե ինչպիսի աստիճանական քայլերով, դիմորֆիզմի միջոցով կամ այլ ուղիներով զանազան բույսերի մոտ, ըստ երևույթին, կատարվում է սեռերի բաժանումը։ Բայց ես կարող եմ ավելացնեի որ Հյուսիսային Ամերիկայի մի քանի մատեները, ըստ Ազա-Գրեյի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> գտնվում են միջանկյալ վիճակում և, ինչպես ասում է նա, կարող են անվանվել առավել կամ պակաս չափով երկտուն-բազմամուսին բույսեր։

Ես ստիպված եմ այստեղ մի փոքրիկ շեղում անել։ Բաժանասեռ կենդանիների և բույսերի վերաբերմամբ ինքնին ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր ծննդի համար անհրաժեշտ է երկու անհատների մասնակցությունը (բացառությամբ կուսածնության ուշագրավ և ոչ լիովին հասկանալի դեպքերի), բայց հերմաֆրոդիտ էակների վերաբերմամբ դա այնքան էլ ակնհայտ չէ։ Այնուամենայնիվ հիմք կա ենթադրելու, որ նաև բոլոր հերմաֆրոդիտների մոտ ժամանակ առ ժամանակ կամ միշտ վերարտադրության համար երկու անհատներ միանում են։ Այդ տեսակետը, թեև որոշ կասկածանքով, արտահայտել են Շպրենգելը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sprengel>''Շպրենգել''' (Sprengel Christian-Konrad)։— Մանկավարժ Գերմանիայում (1750—1816)։ Գրել է «Բնության բացված գաղտնիքը ծաղիկների կառուցվածքի և բեղմնավորության մեջ» հռչակավոր աշխատությունը, որի մեջ բերել է միջատների միջոցով փոշոտվող 300-ից ավելի բույսերի վրա կատարած դիտումները և դրանով ապացուցել է, որ միջատների միջոցով ծաղկափոշին տեղափոխվում է մի բույսից մյուսի վրա։ Այդ աշխատությունը նրա ժամանակակիցների կողմից բոլորովին աննկատելի էր մնացել և գնահատության է արժանացել միայն Դարվինի շնորհիվ։</ref> Նայտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Knight /> և Կյոլրեյտերը։ Մենք հիմա կհամոզվենք նրա կարևորության մեջ, բայց ես հարկադրված եմ միայն համառոտակի շոշափել այդ հարցը, թեպետ ունեմ առատ նյութ նրա հիմնավոր քննարկության համար։ Բոլոր ողնաշարավորները, բոլոր միջատները և կենդանիների մի քանի այլ ընդարձակ խմբեր ամեն մի ծննդի համար զուգավորվում են։ Նորագույն հետազոտությունները զգալի չափով կրճատել են կարծեցյալ հերմաֆրոդիտների թիվը, իսկ իսկական հերմաֆրոդիտներից շատերը զուգավորվում են, այսինքն երկու անհատներ միանում են վերարտադրության համար, իսկ դա այն ամենն է, ինչ մեզ հարկավոր է։ Բայց դեռ մնում են մեծ թվով հերմաֆրոդիտ կենդանիներ, որոնք սովորաբար չեն զուգավորվում և բույսերի հսկայական մեծամասնությունը հերմաֆրոդիտ է։ Կարելի է հարցնել իսկ ի՞նչ հիմք կա ենթադրելու, որ այդ դեպքերում երբևիցե երկու անհատներ պիտի մասնակցեն վերարտադրությանը։ Քանի որ այստեղ անհնարին է մտնել մանրամասնությունների մեջ, ուստի ես պետք է հենվեմ միայն մի քանի ընդհանուր կշռադատությունների վրա։

Ելնելով այն համոզմունքից, որ բնության այդպիսի օրենք գոյություն ունի, մենք, կարծում եմ, ի վիճակի ենք ըմբռնելու փաստերի մի ամբողջ ընդարձակ խումբ, նման այն փաստերին, որոնք կշարադրվեն ստորև և որոնք ոչ մի այլ տեսակետից չեն ենթարկվում բացատրության։ Բույսերի խաչաձևմամբ զբաղվող յուրաքանչյուր այգեգործ գիտե, թե ծաղիկների թրջվելը ինչպես վնասակար կերպով է անդրադառնում բույսերի բեղմնավորման վրա, բայց և այնպես ծաղիկների ինչպիսի՜ բազմություն իր առէջքները և սպին ենթարկում է վատ եղանակի բոլոր պատահականություններին։ Հակառակ սեփական առէջքների և վարսանդի սերտ հարևանության, որը գրեթե ապահովում է ինքնաբեղմնավորում, եթե օգտակար է ժամանակ առ ժամանակ կատարվող խաչաձևումը, ապա կողմնակի ծաղկափոշու համար հնարավորին չափ ազատ մուտք ապահովելը կբացատրի մեզ մթնոլորտային խոնավությունից օրգանների այդ չպաշտպանված լինելու դրությունը։ Շատ ծաղիկներ, ընդհակառակը, ունեն պինդ ծածկված բեղմնավորման օրգաններ, ինչպես, օրինակ, թիթեռնածաղիկների մեծ ընտանիքում, բայց դրա փոխարեն միջատների այցելության համար նրանք համարյա միշտ ունեն ամենահետաքրքրական և հիանալի հարմարումներ։ Թիթեռնածաղիկ բույսերից շատերի համար մեղուների այցելությունը այնքան անհրաժեշտ է, որ նրանց պտղաբերությունը զգալիորեն նվազում է, եթե այդ այցելությունները վերացվում են։ Բայց գրեթե անհնարին է, որ միջատները կարող են ծաղկից ծաղիկ թռչել և ծաղկափոշին չտեղափոխել, բույսերին մեծ օգուտ չտալ։ Միջատները գործում են այնպես, ինչպես այգեգործի վրձինը, բավական է այդ վրձինով միայն դիպչել մի ծաղկի առէջքին, և հետո մյուսի սպիին, որպեսզի ապահովված լինի բեղմնավորումը։ Սակայն չպետք է կարծել, որ մեղուներն այդ ձևով առաջացնում են զանազան տեսակների միջև բազմաթիվ հիբրիդներ, որովհետև եթե սպիի վրա ընկնում է նույն բույսի ծաղկափոշին և մի այլ տեսակի ծաղկափոշին, այդ դեպքում առաջինը այնքան հաղթահարում է երկրորդին, որ բոլորովին վերացնում է նրա ազդեցությունը, ինչպես այդ ապացուցել է Գերտները։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner>'''Գերտներ''' (Gärtner Karl-Friedrich)։— Հայտնի բուսաբան Գերմանիայում (1772—1850)։ Գրել է «Փորձեր և դիտողություններ հիբրիդների առաջացման վրա» կապիտալ աշխատությունը, որը վերջնականապես Հաստատել է սեռի գոյությունը բույսերի մոտ։</ref>

Երբ որևէ ծաղկի մեջ առէջքները հանկարծակի կամ դանդաղորեն մեկը մյուսի հետևից հպվում են վարսանդին, կարելի է կարծել, որ այդ հարմարանքի նպատակը բացառապես ինքնափոշոտումն ապահովելն է, և անկասկած դա այդ տեսակետից օգտակար է։ Բայց, ինչպես ցույց է տվել Կյոլրեյտերը կծոխորի վերաբերմամբ, առէջքները շարժման մեջ դնելու համար անհրաժեշտ է հատկապես միջատների մասնակցությունը, և, բացի դրանից, հենց այդ սեռի վերաբերմամբ, որն ըստ երևույթին հատուկ հարմարումներ ունի ինքնափոշոտման համար, հայտնի է, որ եթե իրար կողքի տնկենք մերձավոր նմանություն ունեցող ձևերը կամ տարատեսակները, ապա համարյա անհնարին է լինում ստանալ մաքուր սերմնաբույսեր, քանի որ այնքան լայնորեն է տարածված խաչաձևումը նրանց մեջ։ Շատ դեպքերում ծաղկի կառուցվածքը ոչ միայն չի նպաստում ինքնափոշոտմանը, այլև երևան են գալիս հատուկ հարմարանքներ, որոնք փակում են սեփական ծաղկափոշու մուտքը դեպի սպին, որի համար օրինակներ ես կարող էի բերել Շպրենգելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sprengel /> և այլ հեղինակների աշխատություններից և իմ սեփական դիտողություններից։ Այսպես, օրինակ, Lobelia fulgens-ի մեջ գոյություն ունի իսկապես մի հիանալի և բարդ կառուցվածք, որի շնորհիվ ծաղկափոշու բազմաթիվ հատիկները բոլորը հեռանում են յուրաքանչյուր ծաղկի սերտաճած փոշանոթներից ավելի վաղ, քան նրա սպին պատրաստ կլինի ընդունելու նրանց, իսկ քանի որ այդ ծաղիկներին, գոնե իմ պարտեզում, միջատները երբեք չեն այցելում, ուստի նրանք երբեք էլ սերմ չեն տալիս, թեև ծաղկափոշին մի ծաղկից մյուսի վրա փոխադրելով ես առատությամբ սերմեր էի ստանում։ Լոբելիայի մի այլ տեսակը, որին այցելում են մեղուները, իմ պարտեզում նաև սերմեր է տալիս։ Այլ բազմաթիվ դեպքերում թեև հատուկ հարմարանք չի լինում, որ սպիի վրա սեփական ծաղկափոշու ընկնելուն խոչընդոտ հանդիսանա, այնուամենայնիվ, ինչպես ցույց են տվել Շպրենգելը, վերջերս Հիլդեբրանդն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hildebrand>'''Հիլդեբրանդ''' (Hildebrand Friedridh)։— Բուսաբան Գերմանիայում (1835—1915)։ Պրոֆեսոր և Բուսաբանական այգու դիրեկտոր Ֆրեյբուրգում։ Գրել է մի շարք բուսաբանական աշխատություններ, մասնավորապես աշխատություններ, որոնց առարկան է եղել բույսերի սեռի և տարածման եղանակների ուսումնասիրությունը։</ref> ու մի քանի այլ հեղինակներ և ինչպես ես ինքս էլ կարող եմ հաստատեի կամ փոշանոթները պայթում են ավելի վաղ, քան սպին պատրաստ է լինում բեղմնավորման համար, կամ սպին ծաղկափոշուց ավելի առաջ է պատրաստ լինում, այնպես որ այդպիսի բույսերը, որոնք դիխոգամ անունն են ստացել, իսկապես բաժանասեռ են և սովորաբար պիտի ենթարկվեն խաչաձևման։ Նույնը իրավացի է նաև դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի վերաբերմամբ, որոնց մասին հիշատակված է վերևում։ Ինչքա՜ն արտասովոր են այս բոլոր փաստերը։ Ինչքա՜ն արտասովոր է, որ միևնույն ծաղկի փոշեհատիկը և սպին, որոնք սերտ հարևանության մեջ են գտնվում կարծես ինքնաբեղմնավորումն ապահովելու համար, այդքան շատ դեպքերում փոխադարձաբար անօգուտ են լինում։ Եվ ինչքան պարզ կերպով են բացատրվում այդ բոլոր փաստերը, եթե միայն ընդունենք, որ այլ անհատների հետ խաչաձևվելը կարող է լինել օգտակար և նույնիսկ անհրաժեշտ։

Եթե օրինակի համար մենք կանգ առնենք անհամար ծաղիկներով պատած մի ծառի վրա, ապա կարող են առարկել, որ ծաղկափոշին միայն հազվադեպ կարող էր մի ծառից մյուսի վրա բերվել, ամենաշատը՝ ծաղկափոշին, կարող էր միևնույն ծառի ծաղկից ծաղիկ տարվել, իսկ միևնույն ծառի ծաղիկները միայն շատ սահմանափակ իմաստով կարելի է ինքնուրույն անհատներ համարել։ Ես կարծում եմ, որ այս առարկությունը բավական ծանրակշիռ է, բայց բնությունը զգալի չափով վերացրել է այն, ծառերին տալով բաժանասեռ ծաղիկներ առաջացնելու ուժեղ ձգտում։ Երբ սեռերը բաժան են, այդ դեպքում, եթե նույնիսկ միևնույն ծառի վրա միաժամանակ կան փոշանոթային և վարսանդային ծաղիկներ, ծաղկափոշին համենայն դեպս պետք է տեղափոխվի ծաղկից ծաղիկ, իսկ դրա շնորհիվ կավելանան ծաղկափոշու ծառից ծառ տեղափոխվելու շանսերը։ Այն կանոնը, որ ամենաբազմազան ընտանիքների պատկանող ծառերին ավելի հատուկ է սեռերի բաժանվածությունը, քան մյուս բույսերին, Անգլիայի համար արդարանում է։ Իմ խնդրանքով դոկտոր Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> կազմել է Նոր Զելանդիայի բուսականության ծառատեսակների ցուցակը, իսկ Ազա-Գրեյը՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> Միացյալ Նահանգների բուսականության, և հետևանքը համապատասխանում էր իմ ակնկալություններին։ Մյուս կողմից, Հուկերը տեղեկացնում է ինձ, որ այդ կանոնը Ավստրալիայի վերաբերմամբ չի արդարանում. բայց եթե ավստրալիական ծառերի մեծ մասը դիխոգամ է, ապա հետևանքը նույնը կլինի, ինչպես եթե նրանք ունենային բաժանասեռ ծաղիկներ։ Ես բերեցի այս դիտողությունները ծառերի մասին միայն նրա համար, որպեսզի ուշադրություն հրավիրեմ այդ հարցի վրա։

Անցողակի կանգ առնենք կենդանիների վրա. ցամաքային բազմաթիվ տեսակներ, ինչպես, օրինակ, ցամաքային կակղամորթները և անձրևաորդերը, հերմաֆրոդիտ են, բայց նրանք բոլորն էլ զուգավորվում են։ Ես մինչև այժմ չեմ գտել մի ցամաքային կենդանի, որը կարողանար ինքն իրեն բեղմնավորել։ Այդ զարմանալի փաստը, որը այդպիսի հակադրություն է ներկայացնում ցամաքային բույսերի նկատմամբ, հասկանալի է միայն խաչաձևման անհրաժեշտության տեսակետից, որովհետև բեղմնավորող սկզբնահիմքի յուրահատկության պատճառով չկան այնպիսի եղանակներ, ինչպես միջատների կամ քամու գործողությունն է բույսերի վերաբերմամբ, որոնք կարողանային ժամանակ առ ժամանակ խաչաձևում առաջացնել առանց երկու անհատների անմիջական մերձեցման։ Ջրային կենդանիների մեջ հանդիպում են բազմաթիվ ինքնաբեղմնավորվող հերմաֆրոդիտներ, բայց այստեղ ջրի հոսանքը ակներև միջոց է հանդիսանում խաչաձևման համար այնպես, ինչպես և ծաղիկների վերաբերմամբ, ինձ չի հաջողվել նույնիսկ ամենախոշոր հեղինակություններից մեկի պրոֆեսոր Հյոքսլիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> հետ խորհրդակցելուց հետո գտնել մի հատ հերմաֆրոդիտ կենդանի, որի վերարտադրության օրգանները այն աստիճանի փակ լինեին, որպեսզի հիմք ունենայինք ապացուցելու նրա մեջ դրսից մուտք գործելու կամ կողմնակի անհատի ազդեցության ֆիզիկական անհնարինությունը։ Փնջոտնյա խեցգետինները երկար ժամանակ այդ տեսակետից, ինձ թվում էր, թե մեծ դժվարություն էին ներկայացնում, բայց շնորհիվ մի բախտավոր պատահականության՝ ինձ հաջողվեց ցույց տալ, որ երկու անհատներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թեև ներկայացնում է ինքնաբեղմնավորվող հերմաֆրոդիտ, երբեմն միմյանց հետ խաչաձևվում են։

Մեկուսացումը նույնպես կարևոր տարր է հանդիսանում բնական ընտրության միջոցով տեսակների փոփոխության պրոցեսում։ Սահմանափակված կամ մեկուսացած մի մարզում, եթե նա շատ մեծ չէ, կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմաններն ընդհանրապես գրեթե միանման կլինեն, այնպես որ բնական ընտրությունը կձգտի փոփոխել միևնույն տեսակին պատկանող բոլոր ձևափոխվող անհատներին միևնույն ուղղությամբ։ Շրջապատող մարզերի բնակիչների հետ խաչաձևումը նույնպես կվերացվի։ Մորից Վագները<ref>М. Вагнер. Дарвин и его закон переселения, թարգմ. գերմաներենից, Անդրեևսկու խմբագր.։ ՍՊԲ, 1870 թ., էջ 1—64։— ''Խմբ.։''</ref><ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wagner_Moritz>'''Վագներ Մորից''' (Wagner Moritz)։— Հայտնի բնախույզ Գերմանիայում (1813—1887)։ Կատարել է մի շարք գիտարշավներ դեպի Ալժիր, Հարավային Եվրոպա, այդ թվում նաև Ղրիմ, Կովկաս, Պարսկաստան, Կանադա, Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկա։ Նրա աշխատություններից առանձնապես հայտնի է եղել «Դարվինի տեսությունը և օրգանիզմների միգրացիոն օրենքը», որը ներկայացնում է դարվինիզմի քննադատությունը «կյանքի հավիտենականություն» և «ստեղծագործական ուժի» տեսության դիրքերից (տե՛ս Էնգելս, «Բնության դիալեկտիկան»)։ Բնական ընտրության տեսության փոխարեն առաջադրել է «անջատման տեսությունը»։</ref> այդ խնդրի վերաբերմամբ վերջերս հրատարակել է մի հետաքրքիր աշխատություն և ցույց է տվել, որ մեկուսացումը որպես նոր առաջացած տարատեսակների խաչաձևման խոչընդոտ շատ ավելի կարևոր նշանակություն ունի, քան ես ենթադրել եմ։ Սակայն իմ կողմից արդեն մատնանշված պատճառների հիման վրա ես ոչ մի դեպքում չեմ կարող համաձայնվել այդ բնախույզի հետ, որ միգրացիան և մեկուսացումը անհրաժեշտ տարրեր են նոր տեսակների առաջացման պրոցեսում։ Մեկուսացման նշանակությունը նաև մեծ է այն տեսակետից, որ երկրի որևէ ֆիզիկական փոփոխությունների ժամանակ, ինչպիսիք են՝ ցամաքի բարձրացումը, կլիմայի փոփոխությունը և այլն, նա կկանխի ավելի լավ հարմարված օրգանիզմների ներգաղթը և, այսպիսով, երկրի բնական տնտեսության մեջ նոր ազատ վայրեր կմնան, որոնք կլցվեն հին բնակիչների փոփոխված սերունդներով։ Վերջապես մեկուսացումը նոր առաջացած տարատեսակին անհրաժեշտ ժամանակ է տրամադրում դանդաղ, աստիճանական կատարելագործման համար, որը երբեմն կարող է շատ կարևոր լինել։ Եթե մեկուսացած տարածությունը շատ փոքր է, կամ այն պատճառով, որ շրջապատված է խոչընդոտներով,— կամ թե այն պատճառով, որ նա ունի չափազանց բացառիկ ֆիզիկական պայմաններ,— այդ դեպքում նրա բնակիչների ընդհանուր թիվը փոքր կլինի, և այդ կդանդաղեցնի նոր տեսակների առաջացումը բնական ընտրության միջոցով, որովհետև կնվազեն բարենպաստ փոփոխությունների երևան գալու շանսերը։

Այդ տեսակետների համաձայն թերևս մեզ հասկանալի կդառնան որոշ փաստեր, որոնց մասին խոսք կլինի աշխարհագրական տեղաբաշխման գլխում, ինչպես, օրինակ, այն փաստը, որ ավելի քիչ ընդարձակ մայր ցամաքի Ավստրալիայի բնակիչները չեն դիմանում իրենց նեղողնեըի, ավելի ընդարձակ Եվրոպա-ասիական մարզից եկվորների ճնշմանը։ Դրանով է բացատրվում նաև այն փաստը, որ մայր ցամաքների բնակիչները այնպիսի հեշտությամբ նատուրալիզացիայի են ենթարկվել ամենուրեք կղզիների վրա։ Փոքրիկ կղզու վրա գոյության համար մղվող մրցությունը ավելի պակաս կատաղի է եղել, փոփոխականությունը և բնաջնջումը ոչ այնքան ուժեղ։ Այստեղից մեզ համար հասկանալի է, թե ինչու Մադեյրա կղզու բուսականությունը, ըստ Օսվալդ Հեերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Heer /> վկայության, որոշ չափով հիշեցնում է Եվրոպայի բնաջնջված բուսականությունը երրորդական դարաշրջանում։ Բոլոր քաղցրահամ ջրավազանները ի մի առած ավելի փոքր տարածություն են ներկայացնում ծովի կամ ցամաքի համեմատությամբ։ Հետևաբար, քաղցրահամ ջրերի բնակիչների միջև մրցակցությունը մյուսների համեմատությամբ ավելի թույլ է եղել, նոր ձևերը ավելի դանդաղ էին առաջանում, և հին ձևերն էլ ավելի դանդաղ էին ոչնչանում։ Եվ հենց քաղցրահամ ջրերում մենք հանդիպում ենք գանոիդ ձկների յոթ սեռերին՝ երբեմնի տիրապետող կարգի մնացորդներին։ Քաղցրահամ ջրերում էլ մենք հանդիպում ենք երկրի վրա գոյություն ունեցող ձևերից ամենատարօրինակներին՝ բադակտուցին և լեպիդոսիրենին, որոնք բրածո ձևերի նման որոշ չափով շաղկապում են էակների սանդուղքի վրա միմյանցից հեռու կանգնած խմբերը։ Այդ անկանոն ձևերը կարող են անվանվել կենդանի բրածոներ. նրանք պահպանվել են մինչև այժմ այն պատճառով, որ ապրել են մեկուսացած մարզում և ենթարկվել են ավելի քիչ բազմազան և, հետևաբար, ավելի քիչ կատաղի մրցության։

Նույն սկզբունքն արտահայտվում է նաև այն ժամանակ, երբ բույսերը մարդու օժանդակությամբ նատուրալիզացիայի են ենթարկվում իրենց համար օտար երկրներում։ Կարելի էր սպասել, որ այն բույսերը, որոնք հաջողությամբ նատուրալիզացիայի են ենթարկվում որևէ երկրում, ամենից ավելի մոտ կլինեն տեղականներին, որովհետև սովորաբար կարծում են, թե վերջիններս հատկապես ստեղծված ու հարմարված են իրենց բնակավայրին։ Նմանապես կարելի էր սպասել, որ նատուրալիզացված բույսերը կպատկանեն այն փոքրաթիվ խմբերին, որոնք իրենց նոր հայրենիքում առանձնապես հարմարված են որոշ բնակավայրերի։ Սակայն իրականության մեջ բոլորովին հակառակն է լինում, և Ալֆոնս դր դը Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> հաջող կերպով է արտահայտվել իր ընդարձակ և հիանալի աշխատության մեջ, որ բուսականությունը նատուրալիգացիայի միջոցով տեղական սեռերի և տեսակների թվի համեմատությամբ ձեռք է բերում ավելի շատ սեռեր, քան տեսակներ։ Բերեմ մի օրինակ. «Հյուսիսային Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների բուսականությունը» վերջին հրատարակության մեջ Ազա-Գրեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> թվում է 260 նատուրալիզացված տեսակներ, և նրանք պատկանում են 162 սեռերի։ Սրանից մենք տեսնում ենք, որ նատուրալիզացիայի ենթարկված այդ բույսերը չափազանց բազմազան են։ Քացի դրանից, նրանք զգալիորեն տարբերվում են տեղականներից, որովհետև նատուրալիզացիայի ենթարկված 162 սեռերից ոչ պակաս քան 100-ը չեն պատկանում տեղական բույսերին, հետևաբար, ստացվել է Միացյալ Նահանգներում արդեն գոյություն ունեցող սեռերի հարաբերական մեծ ավելացում։

Այն առավելությունները, որ ստանում են միևնույն երկրի բնակիչները իրենց կառուցվածքի բազմազանության շնորհիվ, ըստ էության նույնն են, ինչ որ անհատական օրգանիզմը ձեռք է բերում իր տարբեր օրգանների միջև աշխատանքի բաժանման շնորհիվ, մի հարց, որ հիանալի կերպով պարզաբանել է Միլն Էդվարդսը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards>'''Էդվարդս''' (Edwards)։</ref> Ոչ մի ֆիզիոլոգ չի կասկածում այն բանում, որ բացառապես միս կամ բացառապես բուսական նյութեր մարսելու հարմարված ստամոքսը ամենամեծ քանակությամբ սննդանյութեր է դուրս քաշում ընդունած կերակրից։ Այդպես էլ որևէ երկրի ընդհանուր տնտեսության մեջ. ինչքան ավելի մեծ է, ինչքան ավելի լիակատար է բույսերի և կենդանիների բազմազանությունը իրենց կենսաձևի տեսակետից, այնքան ավելի մեծ թվով անհատներ կկարողանան պահպանել իրենց գոյությունը։ Կենդանիների մի խումբ, որոնց կազմվածքը քիչ բազմազանություն ունի, դժվար թե դիմանա ավելի բազմազան կազմվածք ունեցող մի այլ խմբի մրցությանը։ Կարելի է կասկածել, օրինակ, կարող էին արդյոք ավստրալիական պարկավորները, որոնք ստորաբաժանվում են մեկը մյուսից քիչ չափով տարբերվող խմբերի և որոնք, ըստ Ուոտերհաուզի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse>'''Ուոտերհաուզ''' (Waterhouse George-Robert)։— Բնախույզ Անգլիայում (1810—1888)։</ref> և այլ կենդանաբանների կարծիքի, համապատասխանում են մեր գիշատիչներին, որոճողներին և կրծողներին, կարող էին արդյոք այդ պարկավորները հաջողությամբ մրցել մեր լավ արտահայտված կարգերի հետ։ Ավստրալիական կաթնասուններին մենք գտնում ենք բաժանման այդ պրոցեսի վաղ և անկատար աստիճանի վրա։

Բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես միայն այն փոփոխությունների պահպանման և կուտակման միջոցով, որոնք նպաստավոր են օրգանիզմի համար օրգանական և անօրգանական այն պայմաններում, որոնց նա ենթարկվում է իր կյանքի բոլոր շրջաններում։ Վերջնական հետևանքը արտահայտվում է նրանով, որ յուրաքանչյուր էակ ձգտում է ավելի ու ավելի կատարելագործվել իրեն շրջապատող պայմանների նկատմամբ։ Այդ կատարելագործության անխուսափելի հետևանքը լինում է ամենամեծ թվով կենդանի էակների կազմվածքի աստիճանական զարգացումը ամբողջ աշխարհում։ Բայց այստեղ մենք մտնում ենք մի շատ խճճված հարցի բնագավառ, որովհետև մինչև այժմ բնախույզները չեն առաջարկել բոլորին բավարարող մի սահմանում, թե ինչ պետք է հասկանալ այդ ավելի բարձր կազմվածք հասկացողության տակ։ Ողնաշարավորների նկատմամբ մտավոր ընդունակությունների զարգացումը և մարդու կազմվածքին մոտ լինելու աստիճանը գլխավոր դեր են խաղում։ Կարելի էր կարծել, որ այն փոփոխությունների չափերը, որոնց ենթարկվում են զանազան մարմնամասերը և օրգանները սաղմնային վիճակից միանգամայն հասուն վիճակի անցնելու ժամանակ, կարող էին չափանիշ ծառայել համեմատելու համար, բայց հայտնի են դեպքեր, ինչպես մի քանի մակաբույծ խեցեմորթների մոտ, երբ կազմվածքի մի մասը զարգացման հետ դառնում է ավելի պակաս կատարյալ, այնպես որ միանգամայն զարգացած կենդանին չի կարող անվանվել ավելի բարձր կազմակերպված, քան նրա թրթուրը։ Ֆոն-Բերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Baer /> առաջարկած չափանիշն ըստ երևույթին ամենից ավելի կիրառելի է և ամենալավն է թվում, այն է՝ օրգանիզմի մասերի դիֆերենցման աստիճանը (ես կավելացնեի՝ հասուն վիճակում) և նրանց մասնագիտացումը զանազան գործունեության վերաբերմամբ, կամ, ինչպես կարտահայտվեր Միլն Էդվարդսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> աշխատանքի ֆիզիոլոգիական բաժանման լրիվության աստիճանը։ Բայց մենք կհամոզվենք, թե ինչքան մութն է այդ խնդիրը, եթե դառնանք ձկներին, որոնց մոտ բնախույզներից ոմանք բարձրակարգ են համարում նրանց, որոնք շնաձկների նման ավելի մոտենում են երկկենցաղներին, մինչդեռ այլ բնախույզներ բարձրակարգ են համարում սովորական ոսկրոտ ձկներին, որովհետև նրանց մեջ ամենից ավելի պարզորոշ կերպով է արտահայտված ձկան տիպը և նրանք ամենից ավելի են տարբերվում ողնաշարավոր կենդանիների մյուս դասերից։ Էլ ավելի ակներև է դառնում այդ հարցի խճճվածությունը, եթե մենք դառնանք բույսերին, որոնց վերաբերմամբ մտավոր ընդունակությունների չափանիշը կիրառելի չէ, այստեղ մենք կհանդիպենք բուսաբանների, որոնք բարձրակարգ են համարում այն բույսերը, որոնց բոլոր օրգանները, ինչպես, օրինակ, բաժակաթերթերը, պսակաթերթերը, առէջքները և վարսանդները լիովին զարգացած են ամեն մի ծաղկի մեջ, մինչդեռ այլ բուսաբաններ, և ամենայն հավանականությամբ ավելի մեծ հիմք ունենալով, բարձրակարգ են համարում այն բույսերը, որոնց զանազան օրգանները ամենից ավելի են փոփոխված, իսկ նրանց թիվը կրճատված է։

Բայց կարող են առարկել, թե՝ եթե բոլոր օրգանական էակները դրսևորել են կազմվածքի ավելի բարձր աստիճանների բարձրանալու ձգտում, ապա ինչպե՞ս բացատրել, որ ամբողջ աշխարհում գոյություն ունի ստորակարգ ձևերի այդպիսի բազմություն, և ինչպե՞ս է, որ միևնույն դասի սահմաններում կարելի է հանդիպել ձևերի, որոնք անհամեմատ ավելի բարձր զարգացման են հասել, քան մյուսները։ Ինչո՞ւ ավելի բարձր կազմվածքով ձևերը ամենուրեք դուրս չեն մղել և չեն ոչնչացրել ստորակարգ ձևերին։ Լամարկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lamarck /> համոզված լինելով, որ բոլոր օրգանիզմներին հատուկ է կատարելագործման անշեղ ձգտումը, այնքան խիստ ապշել է այդ դժվարությունից, որ եկել է այն ենթադրության, թե ինքնածնության միջոցով շարունակ ծնվում են նոր և ամենապարզ ձևեր։ Ինչ էլ որ հայտնագործելու լինի ապագայի գիտությունը, սակայն մինչև այժմ նա չի հաստատել այդ ենթադրությունը։ Մեր տեսության տեսակետից ստորակարգ օրգանիզմների անընդհատ գոյությունը ոչ մի դժվարություն չի ներկայացնում, որովհետև բնական ընտրությունը, կամ ամենահարմարվածի գերապրումը, չի ենթադրում անպայման առաջադիմական զարգացում՝ նա միայն առավելություն է տալիս այն փոփոխություններին, որոնք բարենպաստ են նրանցով օժտված էակին նրա բարդ կենսապայմաններում։ Բայց հարց է առաջանում, ի՞նչ օգուտ, որքան մենք ի վիճակի ենք այդ մասին դատել, կկարողանային քաղել ավելի բարձր կազմվածքից ինֆուզորիան, ճիճուն կամ նույնիսկ անձրևորդը։ Իսկ եթե դրանից ոչ մի օգուտ չկա, այդ դեպքում բնական ընտրությունը կամ բոլորովին չի կատարելագործի այդ ձևերը, կամ կկատարելագործի նրանց շատ թույլ չափով, այնպես որ նրանք կպահպանվեն անվերջ ժամանակներ իրենց այժմյան կազմվածքի ցածր աստիճանի վրա։ Երկրաբանությունն էլ վկայում է, որ ամենապարզ ձևերից մի քանիսը, ինֆուզորիան և արմատոտանիները, հսկայական ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանվել են այնպես, ինչպես մենք նրանց գիտենք այժմ։ Բայց ենթադրել, թե գոյություն ունեցող ստորակարգ ձևերի մեծամասնությունը ամենևին առաջ չի շարժվել սկսած օրգանական կյանքի հենց արշալույսից, կլիներ չափազանց անշրջահայաց, որովհետև ամեն մի բնախույզ, որ հետազոտել է այդ այսպես կոչված ստորակարգ օրգանիզմներից որևէ մեկին, պետք է զարմացած լինի նրանց իսկապես զարմանալի ու հիանալի կազմվածքով։

Գրեթե նույն դիտողությունները կիրառելի են նաև միևնույն մեծ խմբի սահմաններում եղած կազմվածքի զանազան աստիճանների համեմատության վերաբերմամբ, օրինակ, երբ ողնաշարավորների մեջ մենք հանդիպում ենք միաժամանակ կաթնասուններին և ձկներին, երբ կաթնասունների մեջ հանդիպում ենք մարդուն և բադակտուցին, ձկների մեջ՝ շնաձկանը և նշտարաձկանը (Amphioxus). վերջինս իր կազմվածքի պարզությամբ մոտենում է արդեն անողնաշարավորներին։ Բայց հազիվ թե կան փոխադարձ մրցման դեպքեր կաթնասունների և ձկների միջև, կաթնասունների ամբողջ դասի կամ նրա մի քանի ներկայացուցիչների կողմից կազմվածքի ամենաբարձր սահմանին հասնելը չէր ստիպի նրանց գրավելու ձկների տեղը։ Ֆիզիոլոգները ենթադրում են, որ ուղեղի բարձրագույն գործունեության համար անհրաժեշտ է, որպեսզի նա ողողվի տաք արյունով, և դրա համար, իր հերթին, անհրաժեշտ է օդային շնչառություն, ուրեմն ջրում ապրող տաքարյուն կաթնասունները ստիպված են շնչելու համար շարունակ ջրից դուրս ցցվել, որը վնաս է իրենց։ Ձկների վերաբերմամբ կարելի է ասել, որ շնաձուկը չէր ձգտի փոխարինել նշտարաձկանը, որովհետև վերջինս, ինչպես ինձ հայտնում է Ֆրից Մյուլլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> Բրազիլիայի անպտուղ ավազուտ ափերում ունի միայն մի ուղեկից և մրցակից՝ մի ինչ որ անոմալ օղակավոր որդ։ Կաթնասունների երեք ամենապարզ կարգերը՝ պարկավորները, թերատամնավորները և կրծողները, ապրում են Հարավային Ամերիկայում բազմաթիվ կապիկների հետ միասին և, ամենայն հավանականությամբ, քիչ են շփվում իրար հետ։ Թեև էակների կազմվածքը ամբողջությամբ վերցրած ամբողջ աշխարհում առաջ է շարժվել և շարունակում է առաջ շարժվել, այնուամենայնիվ օրգանական սանդուղքը միշտ կներկայացնի կատարելագործության տարբեր աստիճաններ, որովհետև ամբողջ դասերի կամ նրանց առանձին ներկայացուցիչների բարձր զարգացումը իր հետ չի բերում այն խմբերի անխուսափելի կերպով մահաջնջում, որոնց հետ նրանք անմիջականորեն չեն մրցում։ Որոշ դեպքերում, ինչպես կտեսնենք հետագայում, ցածր կազմվածքով ձևերը, ըստ երևույթին, պահպանվել են մինչև այժմ այն հանգամանքի շնորհիվ, որ նրանք ապրել են բոլորովին բացառիկ և մեկուսացած բնակավայրերում, որտեղ ենթարկվել են ավելի քիչ անողոք մրցության և որտեղ նրանց փոքրաթիվ լինելը թուլացրել է բարենպաստ փոփոխությունների առաջացման հավանականությունները։

Եթե մեր հայացքները դարձնենք դեպի կյանքի արշալույսը, երբ, կարելի է կարծել, բոլոր օրգանիզմները ունեցել են ամենապարզ կառուցվածքը, ապա հարց է առաջանում, ինչպե՞ս կարող էին արվել առաջին քայլերը մարմնամասերի կատարելագործման և դիֆերենցման ուղիով։ Հերբերտ Սպենսերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> հավանորեն կպատասխաներ, որ հենց որ միաբջիջ օրգանիզմը աճման և բաժանման հետևանքով դառել է բազմաբջիջ կամ ամրացել է այն մակերևույթին, որի վրա նա գտնվում է, ապա իսկույն ևեթ իր ներգործությունն է ցուցաբերել Սպենսերի ձևակերպած օրենքը, որ «ամեն կարգի հոմոլոգ միավորները այնքան ավելի շատ են դիֆերենցվում, որքան ավելի բազմազան են դառնում նրանց առնչությունները իրենց վրա ներգործող ուժերի հետ»։ Բայց քանի որ մենք փաստեր չունենք, որոնցով կարողանայինք ղեկավարվել, ուստի այդ առթիվ մտահայեցողությունը համարյա ապարդյուն կլիներ։ Սակայն սխալ կլիներ ենթադրել, թե ո՛չ գոյության կռիվը, ո՛չ էլ նրանից բխող բնական ընտրությունը չէին կարող դրսևորվել մինչև շատ ձևերի երևան գալը. մեկուսացած վայրում ապրող միայնակ տեսակի մեջ եղած փոփոխությունները կարող էին օգտակար լինել և այդպիսով կարող էր փոփոխվել անհատների ամբողջ բազմությունը կամ կարող էին առաջանալ երկու տարբեր ձևեր։

Միստր Հ. Կ. Ուոտսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> կարծում է, որ ես չափազանցրել եմ հատկանիշների տարամիտման սկզբունքի նշանակությունը (որն այնուամենայնիվ, ըստ երևույթին, նա ընդունում է), և մատնանշում է այն, որ հատկանիշների մերձեցումը կամ մոտեցումը նույնպես որոշ դեր է խաղացել։ Եթե տարբեր, թեպետ և մերձավոր, սեռերի պատկանող երկու տեսակներից ամեն մեկն իր հերթին առաջացրել է բազմաթիվ նոր, միմյանցից հեռացող ձևեր, ապա կարելի է ընդունել, որ այդ ձևերից մի քանիսը կարող էին այնքան մոտենալ մեկը մյուսին, որ հարկավոր կլիներ նրանց մտցնել մի ընդհանուր սեռի մեջ. այնպես որ երկու տարբեր սեռերի հաջորդները կմիաձուլվեին ու կկազմեին մի սեռ։ Սակայն չափազանց անմտածված կլիներ, եթե մենք ուզենայինք միմյանց շատ հեռու կանգնած ձևերի փոփոխված հաջորդների մեջ կառուցվածքի ընդհանուր և մոտ նմանությունը վերագրել մերձեցմանը։ Բյուրեղի ձևը որոշվում է բացառապես մոլեկուլային ուժերի խաղով, և դրա համար զարմանալի չէ, եթե տարբեր նյութեր երբեմն ընդունում են նման ձևեր։ Օրգանական էակների վերաբերմամբ մենք չպետք է աչքաթող անենք, որ յուրաքանչյուրի ձևը կախված է ամենաբարդ հարաբերակցությունների անսահման ամբողջությունից, այն փոփոխությունների առաջացումից, որոնց պատճառներն այնքան բարդ են, որ նրանց հետամուտ լինելը նույնիսկ անհնարին է, այն փոփոխությունների բնույթից, որոնք պահպանվել են կամ ընտրվել են, իսկ դրանք բնորոշվում են շրջապատող ֆիզիկական պայմաններով և առավել ևս այն օրգանիզմներով, որոնց հետ նրանք ստիպված էին մրցման մեջ մտնելու և, վերջապես, նախնիքների անսահման շարքում ձեռք բերված ժառանգականությունից (հենց իր բնույթով անհաստատ էլեմենտից), որոնց ձևերն իրենց հերթին որոշվել են նույնպիսի բարդ պայմաններով։ Բոլորովին անհավատալի է այն ենթադրությունը, որ նախապես խիստ կերպով միմյանցից տարբերվող երկու օրգանիզմների հաջորդները կարող են իրար այն աստիճան մոտենալ, որի հետևանքով նրանց կազմվածքները գրեթե լիակատար նմանության հասնեին։ Եթե որևէ նման բան պատահեր, ապա մենք այդ միևնույն ձևին կհանդիպեինք իրարից շատ հեռու գտնվող երկրաբանական ֆորմացիաներում՝ անկախ գենետիկական կապից։ Բայց երկրաբանությունը այդպիսի ենթադրության դեմ է վկայում։

Միստր Ուոտսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> նաև առարկել է, որ բնական ընտրության տևական ներգործությունը հատկանիշների տարամիտման սկզբունքի հետ միասին պետք է առաջ բերեին տեսակային ձևերի թվի անսահմանափակ ավելացում։ Քանի դեռ խոսքը վերաբերում է միմիայն անօրգանական պայմաններից ունեցած կախմանը, ապա հավանական է թվում, որ տեսակների մի որոշ բավարար քանակություն շուտով հարմարված կլինի բոլոր իրարից խիստ տարբերվող ջերմության, խոնավության և այլ պայմաններին, բայց ես միանգամայն ընդունում եմ, որ օրգանիզմների միջև փոխհարաբերություններն ավելի կարևոր դեր են կատարում, իսկ քանի որ տեսակների թիվը յուրաքանչյուր երկրում ժամանակի ընթացքում ավելանում է, ապա և կյանքի օրգանական պայմանները պետք է ավելի և ավելի բարդանան։ Ուրեմն, առաջին հայացքից ակներև է թվում, թե կառուցվածքի մեջ օգտակար զանազանակերպության ձգտելու համար սահման չկա, հետևաբար և սահման չունի այն տեսակների թիվը, որոնք կարող են առաջանալ։ Մենք չգիտենք նույնիսկ ձևերով ամենից ավելի հարուստ մարզերի մասին, թե արդյոք նրանք լիովին ծայր աստիճան հագեցած են տեսակներով, տեսակների զարմանալի քանակություն ունեցող Բարեհուսո հրվանդանի վրա և Ավստրալիայում եվրոպական շատ բույսեր կարողացել են նատուրալիզացիայի ենթարկվել։ Բայց երկրաբանությունը մեզ ուսուցանում է, որ երրորդային դարաշրջանի սկզբից խեցիների տեսակների թիվը, իսկ նրա կեսից սկսած նաև կաթնասունների թիվը շատ քիչ է ավելացել կամ նույնիսկ բոլորովին չի ավելացել։ Իսկ ի՞նչն է սահման դնում տեսակների թվի անսահման ավելացմանը։ Կյանքերի այն քանակությունը (այդ ասելով ես չեմ հասկանում տեսակային ձևերի թիվը), որ կարող է պահպանվել մի որոշ տարածության վրա, պետք է սահման ունենա, որովհետև նա մեծ չափով կախված է ֆիզիկական պայմաններից, ուրեմն, եթե այդ տարածությունը բնակված է շատ բազմաքանակ տեսակներով, այդ դեպքում նրանցից յուրաքանչյուրը կամ գրեթե յուրաքանչյուրը կարող է ունենալ միայն աննշան թվով անհատներ, իսկ այդպիսի տեսակները կենթարկվեն ոչնչացման կլիմայական պայմանների կամ թշնամիների թվի պատահական տատանումների հետևանքով։ Այդպիսի դեպքերում ոչնչացման պրոցեսը պետք է շատ արագ ընթանա, մինչդեռ նոր տեսակների առաջացումը միշտ պետք է չափազանց դանդաղ կատարվի։ Պատկերացրեք մի ծայրահեղ դեպք, որ Անգլիայում լինեին նույնքան տեսակներ, որքան որ անհատներ կան, և առաջին դաժան ձմեռը կամ չոր ամառը կոչնչացներ հազարավոր ու հազարավոր տեսակներ։ Սակավանդամ տեսակները (իսկ նրանց թվի անսահման աճման դեպքում բոլոր տեսակները դառնում են սակավանդամ) բազմիցս պարզաբանված սկզբունքի հիման վրա մի որոշ ժամանակաշրջանում առաջացնում են քիչ օգտակար փոփոխություններ։ Ուրեմն, նոր տեսակների սկզբնավորման բուն պրոցեսը կարգելակվի։ Եթե որևէ տեսակ դառնում է շատ սակավանդամ, այդ դեպքում ազգակցության մոտ աստիճաններում կատարվող խաչաձևումը կօժանդակի նրա ոչնչացմանը„ մի քանի հեղինակներ հայտնել են այն կարծիքը, թե այդ պատճառով է բացատրվում զուբրի այլասերվելը Լիտվիայում, եղջերվինը՝ Շոտլանդիայում, արջինը՝ Նորվեգիայում և այլն։ Վերջապես, և դա, ես կարծում եմ, գլխավոր հանգամանքն է, որ տիրապետող տեսակը, որ իր բնակության մարզում արդեն հաղթել է շատ մրցակիցների, կձգտի ավելի ևս լայն կերպով տարածվելու և դուրս մղելու նաև այլ ձևեր։ Ալֆոնս դը Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> ցույց է տվել, որ լայն տարածված տեսակները սովորաբար ցուցաբերում են '''շատ լայն''' տարածվելու ձգտում. հետևաբար, նրանք կձգտեն փոխարինել և ոչնչացնել մի քանի տեսակներ մի քանի մարզերում և այսպիսով կարգելակեն տեսակային ձևերի անսահման ավելացումը երկրի վրա։ Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> վերջերս ցույց է տվել, որ Ավստրալիայի հարավ-արևելյան անկյունում, որտեղ, ըստ երևույթին, երևացել են շատ եկվորներ աշխարհիս զանազան ծայրերից, ավստրալիական էնդեմիկ տեսակները զգալիորեն նվազել են թվով։ Ես հանձն չեմ առնի ասելու, թե այդ զանազան կշռադատումներին ինչ ուժ պետք է վերադրել, բայց այդ հանգամանքները միասին վերցրած պետք է սահմանափակին յուրաքանչյուր երկրում տեսակային ձևերի թիվն անսահման ավելացնելու ձգտումը։

Չափազանց դժվար է որոշել, թե որքան հեռուն է տարածվում կլիմայի, սննդի և այլ փոփոխված պայմանների ներգործությունը այդ ուղղությամբ։ Հիմք կա կարծելու, որ առաջներում նրանց ներգործությունը ավելի մեծ է եղել քան այն, ինչ կարելի է լիակատար ստուգությամբ ապացուցել։ Սակայն մենք կարող ենք վստահ լինել, որ անթիվ բարդ փոխադարձ հարմարումները, որոնք մենք ամենուրեք նկատում ենք բնության մեջ բազմազան օրգանիզմների մոտ, չի կարելի վերագրել միայն այդ ներգործությանը։ Հետևյալ դեպքերում կենսապայմաններն ըստ երևույթին ունեցել են ինչ որ, թեպետև թույլ, որոշակի ներգործություն։ Է. Ֆորբսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes>'''Ֆորբս''' (Forbes Edward)։— Հռչակավոր բնախույզ Անգլիայում (1815—1854) Հեղինակ կապիտալ հետազոտությունների բնագիտության զանազան բնագավառներում, որոնցից բացառիկ նշանակություն ունի նրա «Բրիտանական կղզիների կենդանական և բուսական աշխարհների տարածման մեջ եղած փոխհարաբերությունների և այն փոփոխությունների մասին, որոնց ենթարկվել են նրանք երկրաբանական ժամանակաշրջանների և առանձնապես սառցադաշտային ժամանակաշրջանի ազդեցության տակ» հետազոտությունը։ Տրանսֆորմիստ է եղել։</ref> պնդում է, որ կակղամորթների խեցիները նրանց տարածման հարավային սահմանում և միաժամանակ ծանծաղ ջրերում ունենում են ավելի վառ գույն, քան ավելի մեծ խորություն ունեցող ջրերում կամ ավելի հյուսիսային տեղերում ապրող միևնույն տեսակի խեցիները, սակայն այդ, իհարկե, ընդհանուր օրինաչափություն չէ։ Գուլդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gould_John>'''Գուլդ''' (Gould John)։— Կենդանաբան Անգլիայում (1804—1881)։ Հեղինակ թռչունների և մասնավորապես Ավստրալիայի թռչունների կենդանաբանության վերաբերյալ մի շարք ուսումնասիրությունների։</ref> կարծում է, որ միևնույն տեսակի թռչունները պարզ մթնոլորտ ունեցող կլիմաներում ունենում են ավելի վառ գույն, քան ծովափնյա երկրներում կամ կղզիների վրա. իսկ Ուոլլաստոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> համոզված է այն բանում, որ ծովի հետ հարևանությամբ ապրելը ազդում է միջատների գույնի վրա։ Մոկեն-Տանդոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Moquin_Tandon>'''Մոկեն-Տանդոն''' (Moquin-Tandon Alfred-Horace-Benedict)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1804—1863)։</ref> բերում է այնպիսի բույսերի մի ցուցակ, որոնք ապրելով ծովափին, ձեռք են բերում որոշ չափով մսոտ տերևներ, թեև այլ վայրերում նրանք մսոտ չեն։ Այս թույլ փոփոխվող օրգանիզմները հետաքրքրական են այն տեսակետից, որ նրանց փոփոխությունների բնույթը համապատասխանում է այն տեսակների հատկություններին, որոնք մշտապես սահմանափակված են նման պայմաններով։

Առաջին գլխում բերված փաստերի հիման վրա, ինձ թվում է, չի կարելի կասկածել այն բանում, որ մեր ընտանի կենդանիների մի քանի օրգանների վարժեցումը ամրապնդել է այդ օրգանները և մեծացրել նրանց չափերը, իսկ ոչ վարժեցումը, ընդհակառակը, փոքրացրել է նրանց, ինչպես նաև այն բանում, որ նման փոփոխությունները ժառանգաբար փոխանցվում են։ Ազատ բնության մեջ համեմատության համար մենք չունենք նմուշներ, որոնց հիման վրա կարողանայինք դատել օրգանների տևական վարժեցման կամ ոչ վարժեցման ազդեցության մասին, որովհետև մեզ անհայտ են նախասկզբնական ձևերը։ Բայց շատ կենդանիներ ունեն այնպիսի օրգաններ, որոնց կառուցվածքը լավագույն կերպով կարելի է վերագրել նրանց ոչ վարժեցմանը։ Ինչպես նկատում է պրոֆեսոր Օուենը, ամբողջ բնության մեջ չի կարելի գտնել ավելի մեծ անոմալիա, քան թռչել չկարողացող թռչունը. բայց և այնպես կան այդպիսի մի քանի թռչուններ։ Հարավ-ամերիկական կարճաթև բադը (logger headed duck) կարողանում է միայն ջրի մակերեսին խփել թևերով, որոնք նրա մոտ նույն վիճակում են, ինչ որ ընտանի էլսբերիական բադինը (Aylesbury duck)։ Ուշագրավ է այն, որ Կյոնինգհեմի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cunningham>'''Կյոնինգհեմ''' (Cunningham Richard)։— Բուսաբան և ճանապարհորդ Անգլիայում (1793—1835)։ Բուսաբանական այգու դիրեկտոր Սիդնեյում։</ref> դիտումների համաձայն, երիտասարդ թռչունները կարող են թռչել, մինչդեռ մեծերը կորցրել են այդ ընդունակությունը։ Քանի որ արածող խոշոր թռչունները հազվադեպ են թռչում, բացի աչն դեպքերից, երբ փրկվում են վտանգից, ուստի հավանական է թվում, որ գիշատիչ գազաններից զուրկ օվկիանոսային կղզիների վրա ապրող կամ ոչ վաղուց ապրած թռչունների թևազուրկ վիճակը առաջացել է նրանց թռչելու օրգանների ոչ վարժեցման հետևանքով։ Ջայլամը, ճիշտ է, ապրում է մայր ցամաքների վրա և ենթարկվում է վտանգների, որոնցից չի կարող փրկվել թռիչքի միջոցով, բայց դրա փոխարեն նա պաշտպանվում է, աքացի տալով ոչ ավելի վատ, քան որևէ չորքոտանի։ Մենք կարող ենք ենթադրել, որ ջայլամի նախահայրը կենսակերպով նմանվել է արոսին և նրա մարմնի մեծության ու կշռի ավելացման հետ զուգընթաց մեկը մյուսին հաջորդող մի շարք սերունդների ընթացքում նրա ոտները ավելի ու ավելի են վարժվել, իսկ թևերը ավելի քիչ, մինչև որ, վերջապես, վերջնականապես անպետքացել են թռիչքի համար։

Կերբին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Kirby>'''Կերբի Վիլիամ''' (Kirby William)։— Միջատաբան Անգլիայում (1759—1850)։ Նրա աշխատությունների թվում կա մի մենագրություն Անգլիայի մեղուների մասին և կենդանիների պատմության, սովորությունների և բնազդների մասին երկհատոր աշխատությունը։</ref> նկատել է (ես էլ կարող եմ հաստատել նրա դիտողությունը), որ գոմաղբով սնվող բզեզների արուներից շատերի առջևի վերջավորությունների թաթերը հաճախ կոտրտված են։ Նա զննել է իր հավաքածուի մեջ եղած տասնյոթ օրինակ և ոչ մեկի վրա ոտների այդ մասի հետքն էլ չի գտել։ Onites appelles բզեզի ոտնաթաթերն այնպես միշտ բացակայում են, որ բզեզի նկարագրություններում նա նշված է որպես այդ մասերից զուրկ։ Մի քանի այլ սեռերի մեջ նրանք գտնվում են սաղմնային վիճակում։ Եգիպտացիների սրբազան բզեզը (Ateuchus) բոլորովին զուրկ է դրանցից։ Պատահական վնասվածքների ժառանգական փոխանցումը հաստատող վճռական վկայություն դեռևս չկա, բայց այն զարմանալի դեպքերը, որ դիտել է Բրոուն-Սեկարը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brown_Sequard>'''Բրոուն Սեկար''' (Brown-Séquard Charles-Edward)։— Հայտնի ֆիզիոլոգ և նյարդաբան Ֆրանսիայում (1817—1894)։ Աշխատել է նաև Ամերիկայում և Անգլիայում։ 1878 թ. նշանակվել է էքսպերիմենտալ բժշկականության պրոֆեսոր College de France-ում որպես Կլոդ Բերնարի հաջորդ։ Գրել է մոտ 500 աշխատություն ֆիզիոլոգիայի բնագավառից, այդ թվում նաև ներքին սեկրեցիայի մասին։ Հեղինակ լայնորեն հայտնի փորձերի, որոնք ապացուցում են օրգանիզմների ձեռք բերած Հատկությունների ժառանգումը և նյարդային սիստեմի վճռական նշանակությունը ձեռք բերվածների Ժառանգելիության գործում։</ref> երբ ծովախոզուկների վրա կատարված վիրահատության հետևանքները ժառանգական են եղել, պետք է մեզ դրդեն զգուշավոր լինել նաև այդ փաստի հնարավորությունը ժխտելու մեջ։ Համենայն դեպս Ateuchus-ի թաթերի լրիվ բացակայությունը և այլ սեռերի մեջ նրանց թերզարգացումը ավելի շրջահայաց է դիտել ոչ թե որպես ժառանգական վնասվածքների դեպքեր, այլ որպես վարժեցման տևական բացակայության հետևանքներ։ Քանի որ աղբաբզեզներից շատ շատերին մենք գտնում ենք կոտրատված թաթերով, ուստի այդ կորուստը պետք է տեղի ունենա նրանց կյանքի վաղ շրջանում, իսկ դա ցույց է տալիս, որ տվյալ օրգանները մեծ նշանակություն չեն կարող ունենալ և հետևապես զգալի վարժեցման չեն կարող ենթարկվել։

Այլ դեպքերում մենք կարող ենք վարժեցման և ոչ վարժեցման վերագրել կառուցվածքի այնպիսի ձևափոխությունները, որոնք բացառապես կամ գլխավորապես առաջացել են ընտրության միջոցով։ Միստր Ուոլլաստոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> հայտնագործել է մի ուշագրավ փաստ, որ Մադեյրայում ապրող բզեզների 550 տեսակից 200 տեսակը (այժմ հայտնի են ավելի շատ տեսակներ) այնքան թևազուրկ են, որ բոլորովին չեն կարողանում թռչել. տեղական քսանևինը սեռերից ոչ պակաս քան 23-ի բոլոր տեսակները աչքի են ընկնում այդ հատկությամբ։ Մի շարք փաստեր, այն է՝ որ աշխարհիս շատ երկրներում բզեզները քամուց քշվում են ծովը և ոչնչանում են, որ Ուոլլաստոնի դիտումների համաձայն, բզեզները Մադեյրայում թաքնվում են, մինչև որ քամին հանդարտում է և արևն սկսում է փայլել, որ անթև միջատների հարաբերական թիվն ավելի ևս մեծ է Դեզերտաս կղզու վրա, որը քամիների առջև ավելի բաց է, քան Մադեյրան, և առանձնապես այն արտասովոր փաստը, որի վրա հատկապես խիստ կերպով պնդում է Ուոլլաստոնը, որ բզեզների որոշ խմբեր, որոնք անպայման իրենց թևերի կարիքն զգում են և այլ երկրներում բազմաթիվ են, Մադեյրայում գրեթե բացակայում են,— այս բոլոր կշռադատումներն ինձ ստիպում են ենթադրելու, որ մադեյրական այդքան բազմաթիվ բզեզների թևագուրկ վիճակը կախված է գլխավորապես բնական ընտրությունից, կարող է պատահել, և ոչ վարժեցման հետ զուգորդված։ Որովհետև այդ բզեզների յուրաքանչյուր հաջորդ սերնդում ամեն մի անհատ, որ ավելի քիչ թռիչք է գործել թեկուզ թևերի աննշան թերզարգացման պատճառով կամ ավելի ծույլ սովորությունների պատճառով, ավելի շատ շանսեր է ունեցել գերապրելու, քանի որ ավելի քիչ է ենթարկվել ծովը քշվելու վտանգին, իսկ մյուս կողմից, այն բզեզները, որոնք ավելի հաճույքով են նետվել թռիչքներ գործելու, ավելի հաճախ են տարվել ծովը և ոչնչացել։

Բայց Մադեյրայի վրա այն միջատները, որոնք կերակրվում են ոչ թե գետնի վրա սողալով, այլ ծաղիկներով սնվող բզեզների ու թիթեռների նման ստիպված են սնունդ հայթայթելու համար բանեցնել իրենց թևերը, ինչպես կարծում է Ուոլլաստոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> ունեն ոչ թե փոքրացած, այլ նույնիսկ մեծացած թևեր։ Դա միանգամայն համատեղելի է բնական ընտրության ներգործության հետ։ Որովհետև, կղզու վրա որևէ միջատի առաջին անգամ երևալու դեպքում նրա թևերը փոքրացնելու կամ մեծացնելու համար բնական ընտրության ցուցաբերած ձգտումը պետք է կախված լիներ այն հանգամանքներից, թե արդյոք անհատների մեծ մասը փրկվում էր քամու դեմ հաջողությամբ պայքարելով, թե՞ այդ պայքարից խուսափելով և քիչ կամ բոլորովին չթռչելով։ Այդպես էլ կլիներ ափի մոտ խորտակված նավի նավաստիների հետ. լավ լողորդներին ձեռնտու կլիներ որքան կարելի է ավելի երկար լողալ և ցամաքին հասնել, իսկ վատ լողորդները ավելի լավ է, բոլորովին չփորձեն լողալ, այլ կառչեն նավի բեկորներին։

Հայտնի է, որ շատ կենդանիներ, որոնք պատկանում են ամենատարբեր դասերի և ապրում են Կարնիոլիայի և Կենտուկկիի<ref>Կարնիոլիա կամ Կրայնա — Ավստրիայի ամենահարավային մարզերից մեկն է, Կենտուկկի — Հյուսիսային Ամերիկայի նահանգներից մեկն է։— ''Խմբ.։''</ref> ստորերկրյա այրերում, բոլորովին կույր են։ Մի քանի խեցեմորթների մոտ աչքի ցողունիկը պահպանվել է, բայց աչքն ինքը անհետացել է, այսինքն հեռադիտակի հաստատոցը պահպանվել է, բայց հեռադիտակն իր ապակիների հետ միասին արդեն գոյություն չունի։ Քանի որ դժվար է ենթադրել, որ աչքերը, թեկուզև օգուտ չտվող, կարող էին այս կամ այն ձևով վնասել մթության մեջ ապրող օրգանիզմներին, ուստի նրանց կորուստը պետք է վերագրել վարժեցման բացակայությանը։ Այդ կույր կենդանիներից մեկը, այն է՝ քարանձավային մեծամկները — (Neotoma), որոնցից մի զույգ բռնել է պրոֆեսոր Սիլլիմանը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Silliman>'''Սիլլիման''' (Silliman Benjamin)։— Քիմիկոս և հանքաբան Ամերիկայում (1816—1885)։</ref> քարանձավի մուտքից կես մղոն հեռավորության վրա և, հետևաբար, քարանձավի ոչ ամենախոր տեղում, ունեցել են փայլուն և զգալի մեծությամբ աչքեր։ Այդ կենդանիները, ինչպես ինձ հաղորդում է պրոֆ. Սիլլիմանը, երբ նրանց ենթարկել են մոտավորապես մի ամսվա ընթացքում շարունակ ուժեղացող լույսի ներգործությանը, սկսել են աղոտ կերպով զանազանել առարկաները։

Բույսերն ունեն ժառանգական սովորություններ, որոնք դրսևորվում են ծաղկելու և քնելու ժամանակի, սեղմերի ծլման համար անձրևաջրի անհրաժեշտ քանակության մեջ և այլն.— այս հանգամանքն ինձ դրդում է մի քանի խոսք ասել ակլիմատիզացիայի մասին։ Քանի որ շատ հաճախ միևնույն սեռի սահմաններում հանդիպում են տեսակներ, որոնք ապրում են տաք և ցուրտ երկրներում, ապա, ընդունելով այն դրույթի ճշտությունը, որ միևնույն սեռի բոլոր տեսակներն առաջացել են ընդհանուր ծնողներից, մենք պետք է ակնկալենք, որ նրանք սերունդների երկար շարանների ընթացքում կարող են հաջողությամբ կլիմայավարժվել։ Ամենքին հայտնի է, որ յուրաքանչյուր տեսակ հարմարված է իր բնակլիմայական պայմաններին. արկտիկական կամ նույնիսկ բարեխառն գոտու տեսակները չեն դիմանում արևադարձային կլիմային և ընդհակառակը։ Այդպես էլ մսալի բույսերից շատերը չեն դիմանում խոնավ կլիմայի։ Բայց իրենց սովորական կլիմային տեսակների հարմարվածության աստիճանը հաճախ չափազանցնում են։ Մենք այդ իրավունք ունենք եզրակացնելու այն փաստից, որ հաճախ անհնարին է նախօրոք ասել, թե այդպիսի բույսը կդիմանա մեր կլիմային կամ ոչ, ինչպես նաև այն դիտողությունից, որ ամենատարբեր երկրների բույսերն ու կենդանիները մեզ մոտ միանգամայն առողջ են լինում։ Մենք լիովին հիմք ունենք ենթադրելու, որ տեսակներն իրենց բնական դրության մեջ մնում են իրենց տարաբնակման սահմաններում որքան որոշ կլիմայական պայմանների հարմարվելու շնորհիվ, նույնքան էլ, եթե ոչ ավելի, այլ օրգանիզմների դեմ մրցելու շնորհիվ։ Արդյոք միշտ այդ հարմարումը սազացնում է բույսերին կլիմայական պայմաններին թե ոչ, համենայն դեպս մի քանի բույսերի վերաբերմամբ մենք ունենք պարզորոշ ապացույց, որ նրանք կարող են բնականորեն վարժվել զանազան ջերմաստիճանների, այսինքն՝ կլիմայավարժվել։ Այսպես, օրինակ, սոճիները և ռոդոդենդրոնները, որոնք ստացված են Հիմալայների զանազան բարձրություններից Հուկերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> հավաքած սերմերից, Անգլիայում ցուցաբերել են տարբեր չափի ցրտադիմացկունություն։ Միստր Տվեյտիսը Թվեյտսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thwaites>'''Թվեյտս''' (Thwaites George-Henry-Hendrick)։— Բուսաբան և միջատաբան Անգլիայում (1811—1882)։</ref> հաղորդել է ինձ, որ նա նման երևույթներ նկատել է Ցեյլոնում. նույնպիսի դիտումներ կատարել է Ուոտսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> Ազորյան կղզիներից Անգլիա բերված եվրոպական տեսակների վրա. իսկ ես կարող եմ բերել նաև այլ օրինակներ։ Ինչ վերաբերում է կենդանիներին, ապա կարելի է բերել տեսակի լայն տարածման մի քանի արժանահավատ դեպքեր, որ տեղի են ունեցել պատմական ժամանակաշրջանում տաք երկրներից դեպի ավելի ցուրտ երկրները և ընդհակառակը։ Սակայն մենք ստույգ չգիտենք, թե արդյոք այդ կենդանիները խիստ կերպով հարմարված են իրենց բնական կլիմային, թեև մենք այդ համարում ենք որպես ապացուցված, մենք չգիտենք նույնպես և այն, թե արդյոք նրանք իրենց նոր հայրենիքում կլիմայավարժվե՞լ են ժամանակի ընթացքում, արդյոք հետագայում ավելի լա՞վ են հարմարվել նրա պայմաններին, քան եղել են սկզբում։

Հոմոլոգ մասերը, ինչպես այդ նկատել են մի քանի հեղինակներ, հակում ունեն սերտաճելու, դա հաճախ նկատվում է այլանդակ բույսերի վրա, և ոչ մի բան այնքան սովորական չէ, որքան հոմոլոգ գոյացումների սերտաճումը նորմալ կառուցվածքում, ինչպես, օրինակ, երբ պսակաթերթիկները սերտաճում և կազմում են խողովակ։ Կոշտ մասերը ներգործում են իրենց հարակից փափուկ մասերի վրա. մի քանի հեղինակներ կարծում են, որ թռչունների կոնքի ձևի բազմազանությունը ազդում է նրանց երիկամների ձևի զարմանալի բազմազանության վրա։ Ուրիշները կարծում են, որ մարդու մոտ մոր կոնքի ձևը իր գործած ճնշման միջոցով ազդում է երեխայի գլխի ձևի վրա։ Շլեգելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Schlegel>'''Շլեգել''' (Schlegel Hermann)։— Հայտնի կենդանաբան Գերմանիայում (1804—1884)։</ref> կարծիքով օձերի մարմնի ձևը և սնունդը կուլ տալու եղանակը որոշում են մի քանի ներքին ամենակարևոր օրգանների դիրքն ու ձևը։

Այդ հարաբերակցության պատճառը հաճախ բոլորովին մութ է. Իսիդոր Ժոֆրուա Սենտ-Իերը Իլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> պնդել է, որ մի քանի այլանդակություններ շատ հաճախ, իսկ մյուսները, ընդհակառակը, շատ հազվագյուտ դեպքերում են ուղեկցում միմյանց, թեպետև մենք ի վիճակի չենք այդ փաստին որևէ բացատրություն տալու։ ի՞նչը կարող է ավելի տարօրինակ լինել, քան կատուների մեջ հանդիպող այն կախումը, որ գոյություն ունի մի կողմից բոլորովին սպիտակ մազերի ու կապույտ աչքերի և մյուս կողմից խլության միջև, կամ կրիային նմանվող խայտաբղետ գույնի և իգական սեռի միջև։ Իսկ աղավնիների մեջ՝ ի՞նչը կարող է օտարոտի լինել, քան այն կապը, որ մենք տեսնում ենք փետրավորման և արտաքին մատները միացնող թաղանթի միջև, կամ ձվից նոր դուրս եկած ձագուկի աղվամազով ծածկվելու աստիճանի և նրա փետուրի ապագա գույնի միջև։ Եվ, վերջապես, մերկ տաճկական շան մազի և ատամների միջև եղած կապը, թեև այստեղ, անկասկած, դեր է խաղում նաև հոմոլոգիան։ Ինչ վերաբերում է այս վերջին հարաբերակցությանը, ապա ես կարծում եմ, որ հազիվ թե կարելի է պատահական համարել այն փաստը, որ կաթնասունների երկու կարգեր, որոնք իրենց մաշկային ծածկույթի տեսակետից ամենից ավելի անկանոն են, այսինքն կետանմանները (Cetacea) և թերատամավորները (Edentata, ինչպես, օրինակ, զրահակիրները, թեփամորթները և այլն), միաժամանակ ամենից ավելի անկանոն են նաև իրենց ատամներով։ Այնուամենայնիվ՝ միստր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart>'''Մայվարտ''' (Mivart St. George-Jakson)։— Կենսաբան Անգլիայում (1827—1900)։ Գրել է մի շարք ինչպես մասնագիտական, այնպես էլ տեսական աշխատություններ կենսաբանության վերաբերյալ։ Հայտնի է որպես Դարվինի կատաղի հակառակորդ, կողմնակից տեսակառաջացման իդեալիստական «մուտացիոն» տեսության և ավտոգենեզի գաղափարի։ 1871 թվականին նրա լույս ընծայած «Տեսակի գենեզիսը» գիրքը առաջ է բերել կատաղի բանավեճ։ Այդ գրքում նա, ընդունելով տեսակի էվոլյուցիան, ժխտում էր այն մարդու ինտելեկտի նկատմամբ։ Ավելի ուշ իր «Մարդկային բանականության ծագումը» աշխատության մեջ նա մարդուն հակադրել է կենդանիներին։ Հետագայում բելգիական եպիսկոպոսարանի հրավերով նա մի շարք աշխատություններով դուրս է եկել ընդդեմ գիտության, որպես կրոնի դեմ կոնֆլիկտ առաջացնողի։</ref> այդ կանոնից այնքան բացառություններ է նշել, որ նա քիչ նշանակություն ունի։

Ինձ հայտնի չէ մի օրինակ, որ ավելի հարմար լիներ հարաբերակցության և փոփոխականության օրենքների կարևորությունը պարզաբանելու համար, անկախ օգտակարությունից և, հետևաբար, անկախ բնական ընտրության մասնակցությունից, քան այն, որ ընձեռում է մեզ բարդածաղիկների և հովանոցավորների ծաղկաբույլերի արտաքին ու ներքին ծաղիկների միջև եղած տարբերությունը։ Ո՞ւմ հայտնի չէ, օրինակ, մարգարտածաղկի եզրային և միջին ծաղիկների միջև եղած տարբերությունը, և այդ տարբերությունը հաճախ ուղեկցվում է վերարտադրողական օրգանների մասնակի կամ լիակատար թերզարգացմամբ։ Այդ բույսերից մի քանիսների նաև սերմերը ձևով և մակերեսի կառուցվածքով ներկայացնում են տարբերություններ։ Այդ տարբերությունները երբեմն վերագրվել են ծածկույթի թերթիկների ճնշմանը ծաղիկների վրա կամ ծաղիկների փոխադարձ ճնշմանը, և բարդածաղիկների եզրային ծաղիկներում սերմերի ձևը որոշ չափով հաստատում է այդ բացատրությունը։ Սակայն, ինչպես ինձ հաղորդում է Հուկերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> հովանոցավորների ամենևին ոչ այն տեսակները, որոնք ունեն ամենից ավելի խիտ ծաղկաբույլեր, աչքի են ընկնում արտաքին ու ներքին ծաղիկների միջև ամենամեծ տարբերությամբ։ Կարելի էր կարծել, որ եզրային պսակաթերթիկների զարգացումը խլելով վերարտադրողական օրգաններից սննդանյութեր, նրանց թերզարգացման պատճառ է դառնում, բայց դա հազիվ թե միակ պատճառն է, որովհետև բարդածաղիկներից շատերի արտաքին ու ներքին ծաղիկների սերմերը տարբերվում են միմյանցից, թեև նրանց պսակների միջև տարբերություն չկա։ Գուցե այդ տարբերությունները կապ ունեն դեպի եզրային և միջին ծաղիկները գնացող սննդանյութերի հոսանքի տարբերության հետ, համենայն դեպս մենք գիտենք, որ անկանոն ծաղիկներ ունեցող բույսերի այն ծաղիկները, որոնք գտնվում են ծաղկի առանցքի գագաթին, ամենից ավելի հաճախ են ներկայացնում պելորիայի երևույթ, այսինքն աննորմալ վերադարձ դեպի կանոնավոր ձևը։ Կարող եմ իբրև օրինակ, որպես հարաբերակցության մի զարմանալի դեպք բերել այն, որ շատ պելարգոնիաների ծաղկաբույլի մեջ միջին ծաղկի վերին երկու պսակաթերթիկները հաճախ կորցնում են մգա գույն բծերի և այդ դեպքում նրանց հարակից նեկտարանոցը լինում է բոլորովին անզարգացած, այսպիսով, միջին ծաղիկը պելորիկ է, կամ կանոնավոր, իսկ երբ մգագույն բիծը բացակայում է միայն մեկ պսակաթերթիկի վրա, նեկտարանոցը բոլորովին չի ոչնչանում, այլ միայն զգալիորեն կարճանում է։

Պսակի զարգացման վերաբերմամբ շատ հավանական է Շպրենգելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sprengel /> ենթադրությունը, որ եզրային ծաղիկները ծառայում են միջատներին գրավելու համար, որոնց այցելությունը չափազանց ձեռնտու է կամ նույնիսկ անհրաժեշտ է այդ բույսերի բեղմնավորման համար, իսկ եթե այդպես է, ապա բնական ընտրությունը կարող է այստեղ ցուցաբերել իր ներգործությունը։ Սակայն սերմերի վերաբերմամբ անհնարին է թվում, որ նրանց ձևի մեջ եղած տարբերությունները, որոնք ոչ միշտ հարաբերակցության մեջ են գտնվում պսակաթերթիկներում եղած որևէ տարբերությունների հետ, կարող են որևէ ձևով օգտակար լինել։ Բայց և այնպես հովանոցավորների այդ տարբերությունները այնքան ակներևորեն կարևոր են, եզրային ծաղիկները երբեմն տալիս են ուղիղ էնդոսպերմով սերմեր (Orthospermeae), իսկ միջին ծաղիկները՝ կոր էնդոսպերմով (Geolospermeae),— որ դը-Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> հովանոցավորների ընտանիքի գլխավոր ստորաբաժանումների հիմքում դրել է այդ հատկանիշները։ Այստեղից հետևում է, որ այն տարբերությունները, որոնք կարգաբանների կողմից ընդունվում են որպես շատ կարևոր, կարող են կախված լինել բացառապես փոփոխականության և հարաբերակցության (կոռելյացիայի) օրենքներից, չներկայացնելով, որքան մենք կարող ենք այդ մասին դատել, նվազագույն օգուտ անգամ։

Հաճախ մենք կարող ենք սխալմամբ հարաբերակցական փոփոխականության վերագրել կառուցվածքի այն առանձնահատկությունները, որոնք ընդհանուր են տեսակների ամբողջ խմբերի համար, իրականում իրենց ծագումով պարզապես պարտական են ժառանգականությանը։ Մի որևէ հեռավոր նախահայր կարող էր բնական ընտրության շնորհիվ ձեռք բերել այս կամ այն փոփոխությունն իր կաոուցվածքում, և ապա հազարավոր սերունդներ անցնելուց հետո՝ մի ուրիշը, աոաջինից բոլորովին անկախ կերպով. այդ փոփոխությունները փոխանցվելով տարբեր կենսակերպ ունեցող հաջորդների մի ամբողջ խմբի, մեզ կարող է թվալ, կարծես թե գտնվում են անհրաժեշտ հարաբերակցության մեջ։ Մի քանի այլ հարաբերակցություններ ըստ երևույթին կարող են առաջանալ միայն այն ներգործություններից, որոնք բացառապես հատուկ են բնական ընտրությանը։ Այսպես, օրինակ, Ալֆոնս դը-Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> ցույց է տվել, որ թռիչքաթևեր ունեցող սերմերը երբեք լեն հանդիպում չպայթող պտուղներում. ես այդ կանոնը կբացատրեի ելնելով այն բանից, որ բնական ընտրությունը չէր կարողանա առաջացնել թևավոր սերմեր, եթե տուփիկները չբացվեին. միայն այդ դեպքում կարող էին թևավոր սերմերը, որոնք ավելի լավ են տարվում քամուց, ստանալ առավելություններ լայն տարածման համար ավելի քիչ հարմարվածների հանդեպ։

Ժոֆֆրուա ավագը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Etienne /> և Գյոթեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Goethe>'''Գյոթե''' (Goethe Iohann Wolfgang)։— Հռչակավոր բանաստեղծ և գրող Գերմանիայում (1749—1832)։ Հայտնի է նաև բույսերի մորֆոգիայի, համեմատական անատոմիայի և ֆիզիկայի բնագավառներում կատարած մի շարք գիտական ուսումնասիրություններով։ 18-րդ դարի վերջերին մտքեր է հայտնել հօգուտ օրգանիզմների մետամորֆոզի (կերպարանափոխության)։ Մետամորֆոզի ուսմունքի հիմքն է կազմում այն գաղափարը, որ կառուցվածքի իդեալականորեն գոյություն ունեցող նախասկզբնական տիպերը ձևափոխվում են նոր վարիանտների, որոնք չեն փոխում տիպի էությունը։</ref> գրեթե միաժամանակ հայտարարել են աճման փոխհատուցման կամ հավասարակշռության իրենց օրենքը, որը Գյոթեն արտահայտել է այսպես. «Բնությունը, որպեսզի առատաձեռն լինի մի ուղղությամբ, ստիպված է ժլատանալու մի այլ ուղղությամբ»։ Ես կարծում եմ, որ այդ որոշ իմաստով վերաբերում է մեր ընտանի ցեղերին։ Եթե սննդարար հյութերը առատությամբ առհոսում են դեպի մի օրգանը, ապա նրանք հազվադեպ են հոսում, համենայն դեպս առատորեն չեն հոսում դեպի մի այլ օրգան. դժվար է հասնել այն բանին, որ կովը շատ կաթ տա և միևնույն ժամանակ հեշտությամբ գիրանա։ Կաղամբի միևնույն տարատեսակները չեն տալիս միաժամանակ առատ և սննդարար տերևներ և յուղատու սերմերի առատ բերք։ Երբ մեր պտուղներում սերմերը ատրոֆիայի են ենթարկվում, պտուղները դրանից շահում են մեծությամբ և որակով։ Մեր հավացեղերի մեջ գլխի վրա փետուրների մեծ փուփուլը միշտ ուղեկցվում է կատարի փոքրացմամբ, իսկ կզակի տակի փետրափունջը՝ ականջօղերի փոքրացմամբ։ Բնական վիճակում գտնվող տեսակների վերաբերմամբ հազիվ թե կարելի լինի պաշտպանել այս օրենքի ընդհանրականությունը, բայց մանրազնին դիտողներից շատերը, առավելապես բուսաբանները, համարում են այն որպես ճշմարտություն։ Այնուամենայնիվ ես այստեղ չեմ բերի օրինակներ որովհետև գրեթե հնարավոր չեմ համարում տարբերել այդ երկու երևույթները, այն է՝ մի կողմից օրգանի զգալի զարգացումը բնական ընտրության շնորհիվ և մի այլ, հարևան օրգանի թերզարգացումը միևնույն պատճառով կամ ոչ վարժեցման հետևանքով, մյուս կողմից նույնպիսի հետևանքները, որ առաջանում են մի օրգանից սննդանյութերը դեպի մյուս, ուժեղ աճող, հարևան օրգանին հատկացնելուց։

Ըստ երևույթին, պետք է որպես կանոն ընդունել այն, ինչպես այդ նկատել է Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> որ ինչպես տեսակների, այնպես էլ տարատեսակների մեջ փոփոխական է լինում այն օրգանների թիվը, որոնք միևնույն անհատի մոտ բազմիցս կրկնվող են (օրինակ, օձերի ողները, առէջքները բազմայր ծաղիկներում). ընդհակառակը, եթե նույն օրգանը կամ նույն մարմնամասը թվով ավելի քիչ է, ապա այդ թիվը հաստատուն է լինում։ Նույն գիտնականը, իսկ նրանից հետո նաև մի քանի բուսաբաններ նկատել են, որ բազմիցս կրկնվող մարմնամասերը փոփոխական են նաև իրենց կառուցվածքով։ Քանի որ «վեգետատիվ կրկնությունը», եթե այստեղ օգտագործենք պրոֆ. Օուենի այդ արտահայտությունը, հանդիսանում է ավելի ցածր կազմվածքի հատկանիշ, ապա հենց նոր արտահայտված դրույթները համընկնում են բնախույզների մեջ ավելի լայն տարածված այն կարծիքի հետ, որ կազմվածքի ավելի ցածր աստիճանների վրա կանգնած էակներն ավելի փոփոխական են, քան ավելի բարձր կազմվածքով օրգանիզմները։ Ես կարծում եմ, որ կազմվածքի ցածր աստիճան ասելով այստեղ հասկանում ենք առանձին օրգանների գործունեության մասնագիտացման ավելի ցածր աստիճան, իսկ քանի դեռ մի մարմնամասը կատարում է մի քանի տարբեր աշխատանքներ, մենք կարող ենք բացատրել, թե ինչու նա պահպանում է իր փոփոխականությունը, այսինքն, թե ինչու բնական ընտրությունը չի վերացնում ամեն մի փոքրիկ շեղում, ինչպես այդ արվում է այն դեպքում, երբ որոշ մաս կատարում է միայն մի հատուկ աշխատանք։ Նույն հիման վրա էլ դանակը, որով կտրում են ամեն տեսակի առարկաներ, կարող է համարյա ամեն ձևի լինել, մինչդեռ միայն մի որոշակի աշխատանքի համար նախասահմանված գործիքը պետք է ունենա միանգամայն որոշակի ձև։ Բնական ընտրությունը, այդ երբեք չպետք է մոռանալ, ներգործում է միայն տվյալ էակի օգտին և այդ օգուտի միջոցով։

Մի քանի տարի առաջ ես զարմացել էի միստր Ուոտերհաուզի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse /> այդ իմաստով արած դիտողության վրա։ Ըստ երևույթին պրոֆ. Օուենը նույնպես եկել է նման եզրակացության։ Բայց ինձ թվում է, թե համարյա անհուսալի է որևէ մեկին համոզելու փորձը այդ դրույթի անկասկածելիության մասին, չբերելով իմ հավաքած փաստերի երկար շարանները, որոնք, իհարկե, այստեղ բերվել չեն կարող։ Ես միայն կարող եմ իմ համոզմունքը արտահայտել այն բանում, որ այդ կանոնը ամենալայն կիրառություն է գտնում։ Ես շատ լավ գիտակցում եմ, որ նման դատողությունների ժամանակ հնարավոր են սխալների մի քանի աղբյուրներ, բայց հույսով եմ, որ դրանք ես նկատի եմ առել։ Ամենից առաջ պետք է առանձին ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ այդ կանոնը ոչ մի դեպքում չի վերաբերում օրգաններին, ինչքան էլ նրանք արտասովոր կերպով զարգացած լինեն, եթե միայն այդ օրգաններով օժտված տեսակը կամ տեսակները դրանով չեն տարբերվում իրենց մոտիկ այլ շատ տեսակներից։ Այսպիսով, չղջիկի թևը գոյացում է, որը չափազանց աննորմալ է կաթնասունների ամբողջ դասի համար, և, այնուամենայնիվ, այդ կանոնը նրա վերաբերմամբ չի կարող կիրառվել, քանի որ չղջիկների ամբողջ խումբն օժտված է թևերով. այդ կանոնը կիրառելի կլիներ միայն այն դեպքում, եթե որևէ տեսակ նույն սեռին պատկանող տեսակների համեմատությամբ ունենար անսովոր կերպով զարգացած թևեր։ Այդ կանոնը առանձնապես խիստ կերպով վերաբերում է երկրորդական սեռական հատկանիշներին, երբ նրանք արտահայտվում են որևէ անսովոր ձևով։ «Երկրորդական սեռական հատկանիշներ» տերմինը Հունտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hunter>'''Հունտեր''' (Hunter John)։— Վիրահատ և անատոմ Անգլիայում (1728—1794)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ կենսաբանության և համեմ ատ ական անատոմիայի բնագավառին վերաբերող։ Իրենից հետո թողել է մի թանգարան 10000 էքսպոնատներից թաղկացած, որի վրա ծախսել է իր ամբողջ կարողությունը։</ref> (Hunter) կիրառում է այն հատկանիշների վերաբերմամբ, որոնք պատկանում են միայն մի սեռի, թեև անմիջական առնչություն չունեն վերարտադրման բուն գործողության հետ։ Կանոնը վերաբերում է թե՛ արուներին և թե՛ էգերին, բայց վերջիններին ավելի փոքր չափով, որովհետև նրանք ավելի հազվագյուտ դեպքերում են ունենում աչքի ընկնող երկրորդական սեռական հատկանիշներ։ Պատճառը, թե ինչու այդ կանոնը այդքան խստորեն կիրառելի է երկրորդական սեռական հատկանիշներին, թերևս այն է, որ այդ հատկանիշները աչքի են ընկնում մեծ փոփոխականությամբ, անկախ նրանից, թե արդյոք նրանք բացառիկ զարգացում ունեն, թե ոչ։ Այս փաստի վերաբերմամբ, ես կարծում եմ, հազիվ թե կարելի է կասկածել։ Բայց որ մեր կանոնը չի սահմանափակվում միայն երկրորդական սեռական հատկանիշներով, պարզ կերպով երևում է հերմոֆրոդիտ փնջոտնյաների օրինակից. ուսումնասիրելով այդ ընտանիքը, ես հատկապես ի նկատի եմ ունեցել Ուոտերհաուզի դիտողությունը և լիովին համոզված եմ, որ այդ կանոնը համարյա միշտ արդարանում է։ Ես մի այլ աշխատության մեջ կբերեմ ամենից ավելի ուշագրավ դեպքերի ցուցակը, իսկ այստեղ կսահմանափակվեմ միայն մեկ օրինակով, որը կպարզաբանի կանոնն իր ամենալայն կիրառման մեջ։ Նստակյաց կյանք վարող փնշոտնյաների (Cirripedia ծովային ժայռերի) ծածկափեղկերը, որ նրանց կազմվածքի բառիս լիակատար իմաստով չափազանց կարևոր մասեր են, շատ քիչ են տարբերվում նույնիսկ տարբեր սեռերի մեջ. բայց Pyrgoma սեռի մի քանի տեսակների մոտ այդ փեղկերը ունենում են զարմանալի չափերով բազմազանություն, զանազան տեսակների հոմոլոգ փեղկերը իրենց ձևով բոլորովին տարբեր են լինում։ Միևնույն տեսակի պատկանող անհատների մոտ այդ տարբերության աստիճանը այնքան մեծ է, որ առանց չափազանցության մեջ ընկնելու կարելի է ասել, որ միևնույն տեսակին պատկանող տարատեսակները այդ կարևոր օրգանների կառուցվածքում ներկայացնում են ավելի խոր տարբերություններ, քան տարբեր սեռերի պատկանող տեսակների միջև եղած տարբերությունները։

Պարզաբանենք այդ օրինակով. եթե մի մեծ սեռի մեջ մի քանի տեսակներ ունենային կապույտ ծաղիկներ, իսկ մյուսները՝ կարմիր, ապա նրանց գույնը կլիներ միայն տեսակային հատկանիշ, և ոչ ոքի չէր զարմացնի, եթե կապույտ ծաղիկներ ունեցող տեսակներից մեկը փոխակերպվեր կարմրի կամ ընդհակառակը. բայց եթե բոլոր ծաղիկները կապույտ լինեին, ապա այդ արդեն կլիներ սեռային հատկանիշ, և նրա փոփոխությունը կներկայացներ արդեն ավելի անսովոր երևույթ։ Ես դիտմամբ ընտրեցի այդպիսի օրինակ, որի վերաբերմամբ կիրառելի չէ այն բացատրությունը, որ սովորաբար այդպիսի դեպքերում առաջարկում են մի քանի բնախույզներ, այն է՝ տեսակային հատկանիշներն ավելի փոփոխական են, որովհետև նրանք վերաբերում են ֆիզիոլոգիական տեսակետից ավելի պակաս էական մասերի, քան նրանք, որոնց հիման վրա որոշում են սեռերը։ Ես կարծում եմ, որ այդ բացատրությունը մասամբ ճիշտ է, թեև ոչ ուղղակի իմ աստով, դրան ես կվերադառնամ դասակարգության նվիրված գլխում։ Ավելորդ կլիներ փաստեր բերել հաստատելու, որ սովորական տեսակային հատկանիշներն ավելի փոփոխական են, քան սեռայինները, բայց էական հատկանիշների վերաբերմամբ բնապատմական աշխատություններում ես բազմիցս նկատել եմ հետևյալը՝ եթե հեղինակը զարմանքով նշում է, որ որևէ օրգան կամ մաս, որը տեսակների մի մեծ խմբի մոտ հաստատուն է, մերձավոր որևէ տեսակների մեջ խիստ '''տարբերվում է''', ապա միաժամանակ այդ օրգանը կամ մասը այդ տեսակի տարբեր անհատների մոտ լինում է '''փոփոխական'''։ Իսկ այդ փաստը ապացուցում է, որ սովորաբար սեռային նշանակություն ունեցող հատկանիշը այն դեպքերում, երբ նա իջնում է մինչև տեսակային մակարդակի, հաճախ դառնում է փոփոխական, ընդ որում չփոխելով իր ֆիզիոլոգիական նշանակությունը։ Նման մի բան կիրառելի է նաև այլանդակությունների նկատմամբ. գոնե Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> ըստ երևույթին, չի կասկածում, որ որքան նորմալ օրգանը միևնույն խմբի տեսակների մոտ ավելի է տարբերվում, այնքան ավելի շատ նա ենթակա է անոմալիաների առանձին անհատ֊ ների մոտ։

Այդ փաստը հաստատելու համար ես կբերեմ իմ ցուցակի սկզբին գտնվող առաջին երկու օրինակը, և քանի որ այդ դեպքերում երևան եկող տարբերությունները շատ արտասովոր բնույթ ունեն, ուստի հարընչությունը հազիվ թե կարող է պատահական լինել։ Թաթի մեջ հոդերի միանման թիվ բզեզների ամբողջ մեծ խմբերի համար կայուն հատկանիշ է, բայց Engidae-ի մոտ ինչպես նկատել է Ուեստվուդը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Westwood /> նրանց թիվը զգալիորեն տատանվում է, և միաժամանակ այդ թիվը տատանվում է միևնույն տեսակի թե՛ արուների և թե՛ էգերի մոտ։ Ճիշտ նույնն է նաև այն թաղանթաթևերի մոտ, որոնք իրենց համար բնիկներ են փորում ավազի մեջ, ջղերի դասավորությունը թևերի վրա չափազանց կարևոր հատկանիշ է, որովհետև նա կայուն է մեծ խմբերի համար, բայց մի քանի սեռերում տարբեր տեսակների մոտ ջղավորումը տարբերվում է, ինչպես նաև այն տարբեր է միևնույն տեսակի տարբեր սեռի անհատների մոտ։

Սըր Ջ. Լեբբոկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> վերջերս նկատել է, որ մի քան մանր խեցեմորթներ ներկայացնում են այդ օրենքի հիանալի օրինակ, «Pontella-ի, օրինակ, սեռական հատկանիշները վերաբերում են միայն առջևի բողկուկներին և ոտների հինգերորդ զույգին, տեսակային հատկանիշները նույնպես սահմանափակվում են գլխավորապես այդ օրգաններով»։ Այդ հարաբերությունը ինձ համար միանգամայն պարզ է, որովհետև ինձ համար մի սեռի տեսակները, անշուշտ, նույնպես ծագում են մեկ ընդհանուր նախահորից, ինչպես որ միևնույն տեսակի երկու սեռերը։ Ուրեմն՝ եթե ընդհանուր նախահոր կամ նրա ամենամերձավոր հաջորդների կազմվածքի որևէ մասը փոփոխական է դարձել, ապա շատ հավանական է, որ նրա փոփոխությունները աջակցություն են ստացել բնական ու սեռական ընտրությունների կողմից, որպեսզի հարմարեցնեն զանազան տեսակները համապատասխան տեղերին բնական տնտեսության մեջ, կամ երկու սեռերը մեկը մյուսին, կամ, վերջապես, արուներին այն պայքարին, որ նրանք մղում են միմյանց հետ էգերին տիրանալու համար։

Այս դրույթները մեզ իսկույն հասկանալի կդառնան, եթե մենք դրանք կիրառենք մեր ընտանի ցեղերի նկատմամբ։ Մեկը մյուսից հեռու գտնվող երկրներում աղավնիների ամենատարբեր ցեղերը ներկայացնում են այնպիսի ենթացեղեր, որոնք ունենում են գլխի վրա խճճված փետուրներ, փետրածածկ ոտքեր, այսինքն հատկանիշներ, որ հատուկ չեն իրենց տեղական նախահորը, ժայռաղավնուն, հետևաբար դրանք անալոգ փոփոխություններ են երկու կամ ավելի թվով ցեղերի մեջ։ Փքաղավնու պոչի հաճախ տասնչորս կամ նույնիսկ տասնվեց փետուրներ ունենալը կարելի է դիտել որպես մի փոփոխություն, որը համապատասխանում է մի այլ ցեղի՝ սիրամարգաաղվանու նորմալ ձևին։ Ոչ ոք, ես կարծում եմ, չի կասկածում, որ նման բոլոր անալոգ փոփոխություններն իրենց ծագումով պարտական են այն հակումին, որ աղավնիների զանազան ցեղերը ժառանգել են մի ընդհանուր նախահորից, այն է՝ նման, մեզ համար անհայտ ազդեցությունների ներգործությամբ փոփոխվելու հակումը։ Բույսերի մեջ անալոգ փոփոխության մի դեպք են ներկայացնում, սովորաբար, արմատներ կոչվող հաստացած ցողունները շվեդական գոնգեղի և սովորական կերաշաղգամի մոտ, որոնք մի քանի բուսաբանների կողմից համարվում են մի ընդհանուր նախահորից առաջացած կուլտուրական տարատեսակներ, բայց եթե այդ ենթադրությունը ճիշտ չէ, ապա մենք այստեղ ևս կունենանք երկու, այսպես կոչված, առանձին տեսակների անալոգ փոփոխության դեպք, իսկ դրանց կարելի է միացնել նաև երրորդը, այն է՝ սովորական շաղգամը։ Տեսակների մասին տարածված այն տեսակետի հիման վրա, որ նրանք առանձին ստեղծագործական ակտերի արդյունքներ են, մենք չենք կարող ընդունել, որ այդ երեք բույսերի ցողունների միանման հաստացման vera causa-ն<ref>Իսկական պատճառը։— ''Խմբ.։''</ref> գտնվում է նրանց ընդհանուր ծագման և այստեղից բխող միանման փոփոխության ձգտելու մեջ, այլ պետք է ընդունենք երեք ինքնուրույն, թեև մեկը մյուսին շատ մոտիկ ստեղծագործական ակտեր։ Անալոգ փոփոխությունների նման շատ դեպքեր նկատեք է Նոդենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naudin /> դդմազգիների ընտանիքում և զանազան հեղինակներ՝ մեր հացազգիների մեջ։ Նման օրինակներ հանդիպում են նաև միջատների մեջ բնական վիճակում և վերջերս մեծ հմտությամբ մշակվել են միստր Ուելշեմի կողմից, որը խմբավորել է այդ երևույթները «համազոր փոփոխականության» (equable variability) օրենքի անվան տակ։

Սակայն ես կբերեմ մի հետաքրքիր և բարդ դեպք, ոչ այն պատճառով, որ նա վերաբերում է մի կարևոր հատկանիշի, այլ այն պատճառով, որ նա ընդգրկում է մի քանի տեսակներ, որոնք մասամբ գտնվում են բնական վիճակում, մասամբ էլ ընտանեցված են։ Դա համարյա հաստատապես վերադարձի դեպք է։ Էշի ոտքերի վրա երբեմն լինում են լայնական պարզորոշ զոլեր, ինչպես զեբրի ոտքերի վրա. պնդում են, որ նրանք ավելի պարզ կերպով երևում են քուռակի վրա, և իմ հավաքած տեղեկությունների հիման վրա, ես կարծում եմ, որ այդ ճիշտ է։ Ուսի վրա զոլը երբեմն կրկնակի է և խիստ տատանվում է ինչպես երկարությամբ, այնպես էլ ձևով։ Հայտնի է մի դեպք, որ սպիտակ, բայց '''ոչ ալբինիոս''' էշը ոչ ուսի, ոչ էլ մեջքի զոլեր չի ունեցել, իսկ մուգ թույր ունեցող էշերի վրա այդ զոլերը երբեմն աննշմարելի են կամ բոլորովին բացակայում են։ Պալլասի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pallas>'''Պալլաս Պետր-Սիմոն''' (Pallas Peter-Simon)։— Հռչակավոր բնախույզ, էվոլյուցիոն tտեսության ակտիվ հակառակորդ Ռուսաստանում (1741—1811), ծագումով գերմանացի։ Դուրս է եկել ընդդեմ Լիննեյի տեսության՝ հիբրիդացման միջոցով տեսակների ծագման մասին և ընդդեմ Բյուֆոնի տեսության՝ կլիմայի ազդեցության տակ տեսակների ձևափոխման մասին։ Ռուսաստան է եկել 1768 թ. որպես արդեն հայտնի կենդանաբան և նշանակվել է Պետերբուրգի Գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ։ Իր կյանքի քառասուն տարին նվիրել է Ռուսաստանի հետազոտությանը։ Կատարել է երկու ճանապարհորդություն դեպի Սիբիր։ որոնք տևել են 10 տարուց ավելի, ուսումնասիրել է Ղրիմը, որտեղ ապրել է 15 տարի։ Նրա ճանապարհորդությունների նկարագրությունները արժեքավոր տեղեկություններ են տվել Ռուսաստանի բնության մասին։ Պալլասի աշխատություններում եղած փաստական տվյալների հարստությունը վկայում է, որ նա բացառիկ գիտնական է իր գիտելիքներով և դիտողականությամբ։</ref> կուլանի վրա պատահել է կրկնակի, ուսազոլ։ Միստեր Բլիտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Blyth /> տեսել է մի ջիգետայ (hemionus), որն ունեցել է ուսի վրա պարզորոշ զոլ, թեև տիպականորեն ջիգետայը չի ունենում այն. իսկ գնդապետ Պուլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Poole>'''Պուլ''' (Poole)։— Գնդապետ, ձիաբուծություն իմացող Անգլիայում։</ref> հաղորդել է ինձ, որ այդ տեսակի քուռակները սովորաբար ունենում են զոլավոր ոտներ և ոչ պարզորոշ ուսազոլ։ Կվագգան, որի մարմինը զեբրին բոլորովին նման ծածկված է զոլերով, իր ոտների վրա զոլեր չունի, բայց դոկտոր Գրեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_John_Edward>'''Գրեյ Ջ. Է.''' (Gray John-Edward)։— Հայտնի կենդանաբան Անգլիայում (ծնվ. 1800 թ.)։ Գրել է կենդանաբանությունից բազմաթիվ աշխատություններ կաթնասունների, կակղամորթների և այլոց մասին։</ref> նկարագրել է մի օրինակ, որ ունեցել է զեբրին հիշեցնող պարզ զոլեր։

Հյուսիս-արևմայան Հնդկաստանում կատտիվարյան ցեղի ձիերը այնքան միշտ լինում են զոլավոր, որ ինչպես ինձ հաղորդել է գնդապետ Պուլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Poole /> որն ուսումնասիրել է այդ ցեղը հնդկական կառավարության հանձնարարությամբ, այդ զոլերը չունեցող ձին զտարյուն չի համարվում։ Մեջքի վրա միշտ գտնվում է մի զոլ, ոտները սովորաբար զոլավոր են, իսկ ուսի զոլերը, թվով երկ ու կամ երեք հատ, նույնպես հազվադեպ չեն, բացի դրանից, զոլեր կան նաև այտերի վրա։ Հաճախ զոլերը ավելի նկատելի են մտրուկի վրա, իսկ ծեր ձիերի վրա երբեմն բոլորովին անհետանում են։ Գնդապետ Կուլը նկատել է, որ կատտիվարյան թե՛ գորշ և թե՛ դեղնակարմիր զամբիկները առաջին անգամ ծնելիս բերում էին զոլավոր մտրուկներ։ Միստեր Էդվարդսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> ինձ հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա ես առիթ ունեմ ենթադրելու, որ անգլիական արշավաձիու մեջքի զոլը ավելի սովորական է մտրուկի վրա, քան չափահաս ձիու վրա։ Ես ինքս նույնպես վերջերս ստացել եմ մի մտրուկ դեղնակարմիր զամբիկից (որն առաջացել է թուրքմենական հովատակից և ֆլամանդական զամբիկից) և դեղնակարմիր անգլիական արշավաձիու հովատակից, երբ այդ մտրուկը մոտավորապես մեկ շաբաթական էր, նա ուներ իրանի հետևի մասի և ճակատի վրա բազմաթիվ նեղ մգագույն ղողեր, ինչպես զեբրինն է, և երևան էր բերում ոտների թույլ զոլավորություն. բայց շուտով այդ բոլոր զոլերն անհետացան։ Չմտնելով հետագա մանրամասնությունների մեջ, միայն կասեմ, որ ես ուսերի և ոտների վրա եղած զոլերի մասին փաստեր հավաքել եմ ամենաբազմազան ցեղերի վերաբերյալ և զանազան երկրներում՝ սկսած Բրիտանիայից մինչև Արևելյան Չինաստան և հյուսիսում գտնվող Նորվեգիայից մինչև Մալայան արշիպելագը հարավում։ Բոլոր երկրներում այդ զոլերը ամենից ավելի հաճախ հանդիպում են բաց աշխետ, մկնագույն աշխետ ձիերի վրա. այդ '''աշխետ''' տերմինի տակ հասկացվում է թույրերի բավական լայնածավալություն սկսած սևագորշից մինչև սերուցքի գույնը։

Ես շատ լավ գիտեմ, որ գնդապետ Համիլտոն Սմիտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Smith_Hamilton>'''Սմիտ Համիլտոն''' (Smith Hamilton)։— Գնդապետ Անգլիայում։</ref> որը գրել է այդ հարցի մասին, կարծում է, թե ձիերի զանազան ցեղերը առաջացել են մի քանի նախնական տեսակներից, որոնցից մեկը՝ բաց աշխետը եղել է զոլավոր և որ նկարագրված առանձնահատկություններն առաջանում են այդ բաց աշխետ ցեղի հետ կատարված հին խաչաձևումներից։ Բայց այդ տեսակետը կարելի է համարձակորեն ժխտել, որովհետև վերին աստիճանի անհավանական է, որ բելգիական ծանրաքաշը (բեռնակիրը), վալլիսյան պոնին, նորվեգիական ձին, նիհարակազմ կատիվարյան ցեղը, որոնք ապրում են աշխարհիս ամենահեռավոր ծայրերում, բոլորը խաչաձևված լինեն մի ենթադրական նախնական ցեղի հետ։

Այժմ դառնանք ձիու սեռի տարբեր տեսակների խաչաձևման արդյունքներին։ Ռոլլենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Rollin>'''Ռոլլեն''' (Rollin)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում։</ref> պնդում է, որ էշից ու ձիուց ստացված խառնացեղ սովորական ջորին առանձնապես հաճախ երևան է բերում ոտների վրա զոլեր. ըստ միստեր Գոսսեյի՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gosse>'''Գոսսե''' (Gosse Philip-Henry)։— Անգլիական բնախույզ (1810—1888)։ ճանապարհորդ և հեղինակ մի շարք կենդանաբանական աշխատությունների, ողնաշարավորների, միջատների և ծովային պլանկտոնի մասին, «Օմֆալոս-երկրաբանական հանգույցը արձակելու մի փորձ» գրքում ծայրահեղ հետադիմական փորձով հանդես է եկել ապացուցելու, որ աշխարհի ստեղծագործության մասին աստվածաշնչի առասպելը ճիշտ է, այդ բոլորը պաշտպանելով ամենաանհեթեթ «փաստարկներով» ընդդեմ բնության վերաբերմամբ եղած պատմական տեսակետի։</ref> Միացյալ Նահանգների որոշ մասերում տասը ջորուց ինը ունեն զոլավոր ոտներ։ Ես մի անգամ տեսել եմ մի ջորի, որի ոտներն այնպես զոլավոր էին, որ նրան կարելի էր ընդունել որպես զեբրի խառնացեղ, իսկ Վ. Մարտինը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Martin>'''Մարտին Վիլիամ''' (Martin William)։— Բնախույզ Անգլիայում (1767—1810)։ Հեղինակ հնէաբանության վերաբերյալ մի շարք աշխատությունների։</ref> ձիու մասին գրած իր հիանալի աշխատության մեջ բերում մեջբերում է նման մի ջորու պատկերը։ Էշից և զեբրից ստացված հիբրիդների գունազարդ չորս նկարների վրա, որ ես տեսել եմ, ոտները այնքան էլ խիստ զուլավոր չէին, ինչպես մարմնի մնացած մասերը, իսկ նրանցից մեկի վրա կար կրկնակի ուսազոլ։ Լորդ Մորտոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Morton>'''Մորտոն''' (Morton Samuel-Georg)։— Հռչակավոր բնախույզ Ամերիկայում (1799—1851)։ Բժիշկ։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ բժշկականության, կենդանաբանության, հնէաբանության և մարդաբանության վերաբերյալ։</ref> նշանավոր հիբրիդը, որն ստացվել էր մուգ շագանակագույն զամբիկից և կվագայի հովատակից, ինչպես նաև դրանից հետո նույն զամբիկից և արաբական սև հովատակից ստացված զտարյուն քուռակը, ունեցել են ոտների վրա ավելի ևս ցայտուն զոլեր, քան նույնիսկ զտարյուն կվագան։ Վերջապես, այս էլ չափազանց ուշագրավ դեպք է, դոկտոր Գրեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_John_Edward /> տալիս է էշից ու ջիգետայից ստացված հիբրիդի պատկերը (իսկ ինձ նա հաղորդում է, որ իրեն հայտնի է նաև մի երկրորդ այդպիսի դեպք)։ Չնայած այն բանին, որ էշը ոտների վրա երբեմն է ունենում զոլեր, իսկ ջիգետայը երբեք չի ունենում, և նույնիսկ ոչ մի հատ ուսազոլ չի ունենում, այդ հիբրիդի չորս ոտներն էլ եղել են զոլավոր, իսկ ուսերի վրա երեք կարճ զոլեր, ինչպես դեվոնշիրյան և վալլիսյան բաց աշխետ պոնիների վրա, և նույնիսկ ուներ մի քանի զոլեր այտերի վրա, ինչպես զեբրինն է։ Այս վերջին փաստի առթիվ ես համոզված էի այն բանում, որ ոչ մի նույնիսկ գույնի զոլ չի կարող, այսպես ասած, պատահականության արդյունք լինել, որ էշի և ջիգետայի այդ հիբրիդի այտերի զոլերի հիման վրա ես հարցումով դիմել եմ գնդապետ Պուլին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Poole /> ցանկանալով իմանալ, թե արդյոք նրանք լինո՞ւմ են նաև ձիերի կատտիվարյան ցեղի վրա, որն այնքան աչքի է ընկնում էր զոլավորությամբ, և ստացել եմ, ինչպես արդեն տեսանք, դրական պատասխան։

Ուշադրության առնելով տեսակների ժամանակակից բաշխումը լայնարձակ տարածության վրա, մենք սովորաբար նկատում ենք, որ նրանք բավականաչափ բազմաթիվ են նրա տարածության մեծ մասում, այնուհետև նրա սահմանների մոտ բավական անսպասելիորեն սկսում են նոսրանալ և վերջապես անհետանում են։ Այսպիսով, երկու տեսակների ներկայացուցիչների միջև գտնվող չեզոք գոտին սովորաբար նեղ է նրանցից յուրաքանչյուրին պատկանող մարզերի համեմատությամբ։ Նույնը տեսնում ենք լեռները բարձրանալիս և երբեմն ուղղակի զարմանալի է, ըստ Ալֆոնս-դը-Կանդոլի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> դիտողության, թե ինչպես հանկարծ անհետանում են սովորական ալպիական տեսակները։ Նույն փաստը նկատել է Է. Ֆորբսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> խորջրյա ծովային ուսումնասիրությունների ժամանակ, որոնք կատարվել են հողհանի միջոցով։ Նրանց, ովքեր տեսնում են կլիմայի և ֆիզիկական պայմանների մեջ օրգանիզմների տարաբնակեցումը որոշող բացառիկ տարրեր, այդ փաստերը պետք է ապշեցնեն, որովհետև կլիման և բարձրությունը և կամ խորությունը փոփոխվում են անզգալի աստիճանականությամբ։ Բայց, երբ մենք աչքաթող չենք անում այն նկատառումը, որ գրեթե յուրաքանչյուր տեսակ, մինչև անգամ իր մայր երկրում կարող էր բազմանալ հսկայական չափերով, եթե չհանդիպեր այլ տեսակների մրցությանը, ,որ գրեթե բոլոր տեսակները ապրում են այլ տեսակների հաշվին, կամ իրենք են ծառայում նրանց որպես որս, մի խոսքով, որ ամեն մի օրգանական էակ, ուղղակի կամ անուղղակի ձևով էականորեն կապված է այլ էակների հետ,— այդ ժամանակ մենք հեշտությամբ համոզվում ենք, որ որևէ երկրի բնակիչների տարածումը ոչ մի կերպ կախված չէ բացառապես անզգալիորեն փոփոխվող ֆիզիկական պայմաններից, այլ մեծ չափով կախված է այլ տեսակների ներկայությունից, որոնց հետ նրանք մտնում են մրցման մեջ։ Բայց քանի որ այդ տեսակներն իրենցից ներկայացնում են խիստ սահմանազատված, այլ ոչ թե անզգալի անցումներով միաձուլվող մի ինչ որ բան, ուստի և յուրաքանչյուր տեսակի տարաբնակման սահմանը, կախված լինելով այլ տեսակների տարաբնակման սահմանից, կլինի խիստ նկատելի։ Բացի դրանից, յուրաքանչյուր տեսակ իր տարաբնակման սահմանների մոտ, որտեղ նա գոյություն ունի անհատների փոքր թվով, նրա թշնամիների կամ որսի քանակության տատանումների դեպքում, կամ կլիմայական անբարենպաստ պայմանների դեպքում շատ հեշտությամբ կենթարկվի լիակատար ոչնչացման և դրա հետևանքով նրա աշխարհագրական սահմանները ավելի խիստ նկատելի կլինեն։

Որովհետև ազգակից կամ փոխարինող տեսակները, որոնք ապրում են անընդհատ տարածության վրա, սովորաբար բաշխվում են այնպես, որ յուրաքանչյուրը տարաբնակված է լայն սահմաններում՝ ունենալով իրենց միջև համեմատաբար նեղ չեզոք գոտի, որտեղ նրանք գրեթե հանկարծ նոսրանում են, ապա և տարատեսակները, որոնք էականորեն չեն տարբերվում տեսակներից, պետք է ենթարկվեն նույն կանոնին, այսինքն, եթե մենք կանգ առնենք խիստ փոփոխվող և մեծ տարածություն գրավող տեսակի վրա, ապա մենք պետք է ենթադրենք, որ երկու տարատեսակները հարմարված են երկու մեծ տարածություններին, իսկ երրորդը՝ նեղ, միջին գոտուն, միջակա տարատեսակը, որպես փոքր և նեղ տարածության վրա գոյություն ունեցող, ներկայացված կլինի ավելի սակավաթիվ անհատներով և, որքան որ ես կարող եմ նկատել, այդ կանոնը իրոք արդարանում է բնական վիճակում գտնվող տարատեսակների վերաբերմամբ կիրառելու դեպքում։ Ես հանդիպել եմ այդ կանոնի ապշեցուցիչ օրինակներին այն տարատեսակների վերաբերմամբ, որոնք միջակա տեղ են գրավում Balanus սեռի խիստ արտահայտված տարատեսակների միջև։ Եվ, ըստ երևույթին, միստր Ուոտսոնի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> Ազա-Գրեյի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> և Ուոլլաստոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> կողմից ինձ հայտնած տեղեկությունների հիման վրա, այն տարատեսակները, որոնք միջակա են երկու ձևերի միջև, սովորաբար ներկայացված են լինում զգալիորեն ավելի քիչ թվով, քան այն ձևերը, որոնց նրանք շաղկապում են։ Բայց եթե միայն մենք վստահենք այդ վկայություններին ու փաստերին և գանք այն եզրակացության, որ երկու այլ տարատեսակներ շաղկապող տարատեսակները սովորաբար գոյություն ունեն անհատների ավելի քիչ թվով, քան նրանցով շաղկապված ձևերը, այն ժամանակ մենք կըմբռնենք, թե ինչու այդ միջակա տարատեսակները չեն կարող իրենց գոյությունը պահպանել առանձնապես երկար ժամանակ, թե ինչու, որպես ընդհանուր կանոն, նրանք պետք է ենթարկվեն ոչնչացման և վերանան ավելի շուտ, քան այն ձևերը, որոնց սկզբում նրանք շաղկապել են։

Եթե թռչունների մոտ մեկ դյուժին սեռեր վերջնականապես անհետանային, ում մտքով կարող էր անցնել, որ գոյություն են ունեցել թռչուններ, որոնք Էյտոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Eyton>'''Էյտոն''' (Eyton Thomas-Campbell)։— Բնախույզ Անգլիայում (1809—1880)։</ref> Micropterus-ի նման կարող էին միայն թափահարել իրենց թևերը, օգտագործել նրանց որպես լողաթևեր կամ որպես առջևի ոտքերի պինգվինի նման, որպես առագաստ ջայլամի նման, կամ, վերջապես պահպանել նրան առանց որևէ գործունեության, ինչպես ապտերիքսի մոտ։ Եվ այնուամենայնիվ, այդ թռչուններից յուրաքանչյուրի կառուցվածքը պիտանի է իրեն համար, որովհետև նրանք բոլորը պետք է ապրեն պայքար մղելով, բայց այդ ոչ մի կերպ չի կարող համարվել ամենալավը ամեն տեսակի պայմաններում։ Ասվածից չպետք է անել այնպիսի եզրակացություն, թե բերված հաջորդական աստիճանները թևի կառուցվածքում ներկայացնում են իրական քայլեր թռիչքի կատարյալ ընդունակության մշակման ճանապարհին, կարող է պատահել, որ այդ միայն վարժության բացակայության հետևանք է, բայց համենայն դեպս այդ օրինակները ցույց են տալիս, թե ինչպիսի բազմազան անցումներ կարող են միանգամայն հնարավոր լինել։

Այժմ, ես կբերեմ միևնույն տեսակին պատկանող անհատների կենսակերպի բազմազանության ու փոփոխության երկու կամ երեք օրինակներ։ Այդ դեպքերից յուրաքանչյուրում բնական ընտրությունը կարող էր կենդանու կառուցվածքը հարմարեցնել կամ ընդհանրապես նրա փոփոխված սովորություններին, կամ նրա մի քանի սովորություններից բացառապես մեկին։ Սակայն դժվար է որոշել, և մեզ համար էլ էական չէ, արդյոք սկզբից փոխվում են սովորությունները և հետո օրգանների կառուցվածքը, թե՞ կառուցվածքի մեջ հենց փոփոխություններն առաջացնում են սովորությունների փոփոխություններ, ամենայն հավանականությամբ, թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը հաճախ տեղի են ունենում գրեթե միաժամանակ։ Որպես փոփոխված սովորությունների օրինակ, արժե մատնանշել բրիտանական միջատներից շատերին, որոնք սնվում են էկզոտիկ բույսերով, կամ բացառապես արհեստական մթերքներով։ Ինձ պատահել է հետևել հարավ-ամերիկական ճանճորսին (Saurophagus sulphuratus), մերթ ճախրելիս մի տեղի վրա և հետո բազեի պես թռչելով անցնելիս մի ուրիշ տեղ, մերթ ափին կանգնած հանկարծ նետվելիս ջրի մեջ, ձկան ետևից, ինչպես ալկիոն։ Անգլիայում մեծ երաշտահավը (Parus major) երբեմն մագլցում է ծառերի վրա, համարյա ինչպես սիտեղ, կամ կարմրաշամփրուկի պես սպանում է փոքրիկ թռչուններին կտուցով հարվածելով գլուխներին, և ես շատ անգամ տեսել և լսել եմ, ինչպես նա ջարդում էր կենու սերմերը, նրանց խփելով ճյուղերին, ինչպես սիտեղը, Հյուսիսային Ամերիկայում սև արջը, Հերնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hearne>'''Հերն''' (Hearne Samuel)։— Ծովագնաց և ճանապարհորդ Անգլիայում (1745—1792)։ Հայտնի է Հյուսիսային Ամերիկայում՝ Հուդզոնի ծոցում կատարած իր հետազոտություններով։ Թողել է ճանապարհորդությունների նկարագրությունը։</ref> դիտումների համաձայն, լողում է ժամերով լայն բացած երախով և այսպիսով որսում է ջրային միջատներին, ճիշտ կետի նման։

Քանի որ մենք երբեմն հանդիպում ենք անհատների, որոնք ունեն իրենց տեսակի ներկայացուցիչներին և նույն սեռի այլ տեսակներին հատուկ սովորություններից բոլորովին տարբերվող սովորություններ, ապա կարող ենք ենթադրել, որ այդպիսի անհատները երբեմն կարող են սկիզբ տալ անկանոն նոր տեսակների, որոնք ունեն անկանոն սովորություններ ու կազմվածք, որը թեթևակի, իսկ երբեմն էլ զգալիորեն տարբերվում է տիպի կազմվածքից։ Եվ այդպիսի դեպքեր իրոք հանդիպում են բնության մեջ։ Արդյոք կարելի է բերել հարմարվածության ավելի զարմանալի օրինակ, քան այն, որը ներկայացնում է մեզ ծառերի բների վրայով մագլցող և կեղևի ճեղքվածքներում միջատներ որսացող փայտփորիկը։ Եվ, այնուամենայնիվ, Հյուսիսային Ամերիկայում հանդիպում են պտուղներով սնվող փայտփորիկներ և ուրիշներ, որոնք ունեն երկարած թևեր և միջատներ են որսում թռչելիս։ Լա-Պլատայի հարթավայրում, որտեղ հազիվ թե կարելի է գտնել գեթ մի ծառ, հանդիպում է փայտփոր (Colaptes campestris), որի երկու մատը ուղղված են առաջ և երկուսը ետ, լեզուն երկար ու սրածայր է, պոչի փետուրները սրածայր են և բավականաչափ կոշտ, որպեսզի թռչունին պահեն ուղղաձիգ վիճակում ձողի վրա, բայց ոչ այնքան կոշտ, ինչպես տիպիկ փայտփորինը և ուժեղ ուղիղ կտուց։ Թեև կտուցը այնքան էլ ուղիղ չէ ու այնքան էլ ուժեղ չէ, ինչպես տիպիկ փայտփորիկինը, բայց և այնպես բավականաչափ ուժեղ է ծառի կեղևը ծակելու համար։ Այսպիսով, այդ Colaptes-ը իր բոլոր էական մասերով իսկական փայտփորիկ է. մինչև անգամ այնպիսի մանր առանձնահատկություններում, ինչպիսիք են գույնը, ձայնի սուր տոնը և ալիքաձև թռիչքը, պարզ կերպով դրսևորվում է նրա արենակցությունը մեր փայտփորիկի հետ։ Բայց և այնպես ես կարող եմ հաստատել ոչ միայն իմ սեփական, այլև իր ցուցմունքներում միշտ մանրազնին Ազարայի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Asara /> դիտումների հիման վրա, որ այդ թռչունը որոշ ընդարձակ մարզերում երբեք չի մագլցում ծառերի վրա և իր բունը շինում է գետերի զառիթափ ափերին։ Ընդհակառակը, այլ մարզերում, միևնույն փայտփորիկը, միստր Հուդզոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hudson>'''Հուդզոն''' (Hudson William)։— Բնախույզ Անգլիայում (1730—1793)։</ref> վկայության համաձայն, այցելում է ծառերը և իրեն համար բույն է փորում նրանց բների մեջ։ Կարող եմ բերել մեկ օրինակ ևս, որը ապացուցում է այդ սեռի թռչունների սովորությունների բազմազանությունը։ Մի մեքսիկական Colaptes, ըստ դը Սոսյուրի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Saussure>'''Սոսյուր-դե''' (Saussure Horace-Benedict de)։— Հռչակավոր բնախույզ և ֆիզիկոս Շվեյցարիայում (1740—1799)։ Աշխատել է բնագիտության զանազան բնագավառներում, գլխավորապես ֆիզիկայի, օդերևութաբանության, բուսաբանության և երկրաբանության բնագավառներում։ Հիմնադիր բույսերի ֆիզիոլոգիայի։ Հետազոտել է Ալպերը, որոնց վրա կատարած ճանապարհորդություններին նվիրել է մի հատուկ աշխատություն։</ref> նկարագրությունների, կարծր ծառի մեջ ծակեր է փորում և լցնում է դրանք խոզակաղնու պաշարներով։

Մրրկահավերը թռչունների մեջ ամենից շատ օդային և օվկիանոսային են, բայց Հրո երկրի հանդարտ նեղուցներում հանդիպող Puffinuria berardi-ն իր կենսաձևի ընդհանուր կացույթով, սուզվելու զարմանալի ընդունակությամբ, լողալու և թռչելու եղանակով, երբ նրան խրտնեցնում են, հեշտությամբ կարելի է ընդունել ծովային սուզաբադի կամ սուզահավի տեղ, և այնուամենայնիվ դա իսկական մրրկահավ է, միայն իր նոր կենցաղին համապատասխան խոր կերպով փոփոխվել է կազմվածքի շատ գծերով, մինչդեռ Լա-Պլատայի փայտփորիկի կազմվածքը փոփոխված է միայն թեթևակի։ Ամենախորաթափանց դիտողը, ուսումնասիրելով ջրային կեռնեխին մեռած վիճակում, չէր կասկածի, որ նա ունի ստորջրյա սովորություններ, մինչդեռ այդ թռչունը, որը ազգակից է կեռնեխայիններին, իր գոյությունը պահպանում է միայն շնորհիվ իր սուզվելու ընդունակության, ջրի տակ օգտվելով իր թևերով և ոտքերով կառչելով քարերից։ Թաղանթաթևավորների ընդարձակ կարգի բոլոր ներկայացուցիչները ցամաքի վրա ապրող միջատներ են. բացառություն է կազմում Proctotrupes-ը, որն ունի, ըստ սըր Ջոն Լեբբոկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> դիտումների, ջրային միջատի սովորություններ. նա հաճախակի ընկղմվում է ջրի մեջ և սուզվում է, ընդ որում օգտագործում է ոչ թե թաթիկները, այլ թևերը, և հաճախ մնում է ջրի տակ չորս ժամ շարունակ և, այնուամենայնիվ, չնայած այդ բոլորովին շեղված սովորություններին, նա ոչ մի համապատասխան փոփոխություն չունի իր կառուցվածքի մեջ։

Փնտրելով որևէ տեսակի մոտ միջակա աստիճանները, որոնցով անցել է օրգանը հետզհետե կատարելագործվելով, մենք, իհարկե, պետք է որ կանգ առնենք առանձնապես նրա նախնիների վերընթաց տոհմագրության վրա, բայց այդ հազիվ թե իրագործելի է, և այդ պատճառով էլ ստիպված ենք կանգ առնել միևնույն խմբի նույնանման տեսակների ու սեռերի վրա, այսինքն միևնույն ընդհանուր նախնիներից առաջացած կողմնակի գծերի վրա։ Այսպիսով, մենք հույս ունենք իմանալու, թե ինչպիսի աստիճանական անցումներ են հնարավոր և ինչպիսին է նրանց անփոփոխ կամ քիչ փոփոխված վիճակում փոխանցման հավանականությունը։ Բայց օրգանի վիճակը, մինչև անգամ տարբեր դասերում, երբեմն կարող է լույս սփռել այն միջակա աստիճանների վրա, որոնցով նա անցել է։ Ամենապարզ օրգանը, որը կարելի է աչք անվանել, կազմված է օպտիկական նյարդից, որը շրջապատված է պիգմենտային բջիջներով և ծածկված է թափանցիկ մաշկով, բայց առանց որևէ մի ոսպնյակի կամ լուսաբեկող մարմնի։ Ժուրդենի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jourdain>'''Ժուրդեն''' (Jourdain Sylvain Hippolyte)։— Բնախույզ Ֆրանսիայում (ծնվ. 1832 թ.)։</ref> կարծիքով, մենք թերևս կարող ենք մի աստիճան ցած իջնել և էլի կգտնենք պիգմենտային բջիջների կուտակումներ, որոնք հավանորեն ծառայում են որպես նյարդերից զուրկ և կենդանի հյուսվածքի վրա գտնվող տեսողության օրգաններ։ Վերոհիշյալ պարզ կազմությամբ աչքերը զրկված են պարզորոշ տեսողության ընդունակությունից և ծառայում են միայն լույսը մթությունից տարբերելու համար։ Որոշ ծովաստղերի մոտ, նույն հեղինակի նկարագրությամբ, նյարդը շրջապատող պիգմենտային շերտում փոսիկները լցված են թափանցիկ դոնդողանման նյութով, որը իրենից ներկայացնում է բարձրակարգ կենդանիների եղջերաթաղանթի նման կորնթարթ մակերես։ Նա այն ենթադրությունն է անում, որ այդ օրգանը ծառայում է ոչ թե պատկեր ստանալու, այլ միայն ճառագայթներ հավաքելու համար, որով ուժեղանում է նրանց ներգործությունը։ Ճառագայթների համակենտրոնացման մեջ մենք տեսնում ենք առաջին և ամենակարևոր քայլի իրագործումը դեպի պատկեր տվող, իսկական աչքի առաջացումը. մնում է միայն օպտիկական նյարդի մերկ վերջավորությունը տեղավորել, որը որոշ պարզագույն կենդանիների մոտ ընկղմված է մարմնի մեջ խոր, իսկ ուրիշների մոտ դուրս է գալիս մակերեսին մոտիկ համակենտրոնացնող ապարատից պատշաճ հեռավորության վրա, և այդ վերջավորության վրա կստացվի պատկերը։

Հոդվածոտանիների ընդարձակ դասում մենք կարող ենք սկսել օպտիկական ներվից, որը ուղղակի ծածկված է պիգմենտով, ընդորում վերջինը կազմում է բբի նման ինչ որ մի բան, բայց առանց ոսպնյակի կամ որևիցե օպտիկական ապարատի հետքերի։ Միջատների վերաբերմամբ այժմ հայտնի է, որ նրանց մեծ, բարդ աչքերի եղջերաթաղանթի բազմաթիվ նիստերը իրենցից ներկայացնում են իսկական ոսպնյակներ, իսկ կոները պարունակում են արտասովոր կերպով փոփոխված նյարդային թելիկներ։ Բայց օրգանները հոդվածոտանիների մոտ այնպես բազմազան են, որ դեռ Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> բաժանել է նրանց երեք ընդհանուր դասի յոթ ստորաբաժանումներով, չհաշված դեռ հավաքական պարզ աչքերի չորրորդ դասը։

Նա, ով այդքան հեռու կգնա, չպետք է վարանի մի նոր քայլ ևս անելու, եթե կարդալով այս գիրքը, նա համոզվի, որ այլ տեսակետից չբացատրվող փաստերի ընդարձակ շարքերը բացատրվում են բնական ընտրության միջոցով փոփոխության տեսությամբ, ապա նա պետք ,է ընդունի որ մինչև անգամ այնքան կատարելագործված կառուցվածքը, ինչպիսին է արծվի աչքը, կարող է առաջանալ նույն ճանապարհով, թեև այս անգամ նա չունի միջակա ստադիաներ։ Ներկայացվել է նաև այսպիսի առարկություն, աչքը փոփոխելու և այն որպես կատարյալ կերպով աշխատող գործիք մշտապես պահպանելու համար, պետք է մի քանի զուգահեռ փոփոխություններ կատարվեն միաժամանակ, պնդելով, իբրև թե դա անհասկանալի է բնական ընտրության միջոցով, բայց ինչպես ես փորձել եմ ապացուցել ընտելացված կենդանիների փոփոխությունների մասին իմ գրքում, հարկ չկա ենթադրելու, որ այդ փոփոխությունները կատարվել են միաժամանակ, միայն եթե նրանք կատարվել են հաջորդաբար՝ չափազանց աննշան աստիճաններով։ Եվ բացի դրանից, տարբեր ձևի փոփոխություններ կարող էին ծառայել միևնույն ընդհանուր նպատակին, ինչպես նշել է Ուոլլեսը. <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> «Եթե ոսպնյակն ունի չափազանց մեծ կամ չափազանց փոքր կիզակետային հեռավորություն, այն կարելի է ուղղել փոփոխելով կորությունը, կամ նրա նյութի խտությունը։ Եթե կորությունը անկանոն է և ճառագայթները չեն հավաքվում մի կետում, այդ դեպքում կորության ճշտության յուրաքանչյուր մեծացումը կլինի արդեն բարելավում։ Ոչ բբի կծկումները, ոչ աչքի մկանային շարժումները չի կարելի համարել, որ անպայման անհրաժեշտ են տեսողության համար, այլ ներկայացնում են միայն կատարելագործումներ, որոնք կարող էին ավելանալ ու բարելավվել այդ գործիքի մշակման ամեն մի ստադիայում։ Կենդանական թագավորության բարձրակարգ բաժնում, հատկապես ողնաշարավորների մոտ, մենք տեսնում ենք այնքան պարզ աչք, որ նա նշտարաձկան մոտ կազմված է թափանցիկ մաշկի փոքրիկ պարկից, որն օժտված է նյարդով և պատած է պիգմենտով, բայց զրկված է որևէ այլ ապարատից։ Ձկների և սողունների մոտ, ինչպես նկատել է Օուենը «Դիօպտրիկական ապարատը ներկայացնում է կատարելագործվածության աստիճանների մի երկար շարք»։ Զարմանալի է, որ մինչև անգամ մարդու մոտ, Վիրխովի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Virchow>'''Վիրխով''' (Virchow Rudolph)։— Հայտնի բժիշկ և անատոմ, գիտության մեջ հետադիմական, քաղաքականության մեջ սոցիալիզմի թշնամի։ Հեղինակ, տեսության օրգանիզմի մասին՝ որպես «ինքնուրույն բջիջների ֆեդերացիայի» և պրեֆորմիստական ուսմունքի, որ ամեն կենդանի բան միայն բջջից է»։ Այդ տեսությունը հերքված է Օ. Բ. Լեպեշինսկայայի աշխատանքներով։</ref> հեղինակավոր վկայության հիման վրա, հիանալի ոսպնյակ է առաջանում սաղմի մոտ մաշկի պարկանման ծալքում տեղավորված վերնամաշկի բջիջների կուտակումից, իսկ ապակենման մարմինը առաջանում է սաղմնային ենթամաշկային հյուսվածքից։ Բայց աչքի կառուցվածքի զարմանալի, թեև ոչ բացարձակ կատարյալ մանրամասնությունների ծագման մասին ճիշտ եզրակացության հանգելու համար, անհրաժեշտ է, որ մեր բանականությունը հաղթահարի երևակայությանը։ Սակայն, ես ինքս չափազանց խիստ զգացել եմ այդ դժվարությունը, ուստի չեմ զարմանա, որ ուրիշները ևս կարող են տատանվել այդ մտքի հանդեպ, թե հնարավոր է կիրառել բնական ընտրության սկզբունքն այդպիսի լայն սահմաններում։

Այդ տեսակետին համապատասխան կարելի է եզրակացնել, որ իսկական թոքեր ունեցող բոլոր ողնաշարավոր կենդանիները ծագել են մի հին ու անհայտ նախատիպից, որն օժտված է եղել լողացող դրության մեջ մարմինը պահելու ապարատով կամ լողափամփուշտով։ Այսպիսով, մենք կարող ենք բացատրել, ինչպես որ ես այդ եզրակացնում եմ այդ մասերի վերաբերյալ Օուենի տված հետաքրքրական նկարագրությունից, այդ տարօրինակ փաստը, որ մեր ուտելիքի կամ ըմպելիքի յուրաքանչյուր պատառը պետք է անցնի շնչափողի անցքի վերևից, ենթարկվելով թոքերի մեջ ընկնելու վտանգին, չնայած այն հիանալի հարմարումին, որով փակվում է կոկորդի ճեղքը։ Բարձրակարգ ողնաշարավորների մոտ խռիկները վերջնականապես անհետացել են, բայց սաղմերի մոտ պարանոցի կողքերին ճեղքերը և արտերիաների օղականման ծռվածքները դեռևս նշում են նրանց նախկին դիրքը։ Հնարավոր է, որ բոլորովին կորցված խռիկները բնական ընտրությամբ աստիճանաբար վերամշակվել են որևէ մի այլ դեր կատարելու համար, այսպես, օրինակ, Լանդուան <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Landois>'''Լանդուա''' (Landois Leonard)։— Ֆիզիոլոգ Գերմանիայում (ծնվ. 1837 թ.)։ Գրել է ֆիզիոլոգիայի հայտնի դասագիրք, որը մի քանի անգամ է հրատարակվել և թարգմանված է շատ լեզուներով, այդ թվում նաև ռուսերեն։ Շատ է գրել զանազան պարազիտների անատոմիայի մասին։</ref> ցույց է տվել, որ միջատների թևերն առաջացել են տրախեաներից։ Ուրեմն, շատ հավանական է, որ այդ լայնածավալ դասի մեջ օրգանները, որոնք մի ժամանակ ծառայել են շնչելու համար, իսկապես դարձել են թռչելու օրգաններ։

Գոյություն ունի անցման նաև մի այլ հնարավոր եղանակ՝ դա վերարտադրության շրջանի արագացման կամ դանդաղեցման միջոցն է։ Պրոֆեսոր Կոպը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cope>''Կոպ'' (Cope Edvard-Drinker)։— Հնէաբան ԱՄՆ-ում (1840—1897)։ 1864—1867 թվականներին բնապատմության պրոֆեսոր Haverford College-ում, իսկ հետագայում երկրաբանության պրոֆեսոր Պենսիլվանիայի համալսարանում։ Նեոլամարկիստ իդեալիստական ուղղությամբ (այսպես կոչված «պսիխոլամարկիստ»), որը համարում է, որ կենդանի ձևերի առաջադիմական զարգացման հիմքը կազմում է «ճիգը», որը պայմանավորված է «գիտակցությամբ»։<br>Գրել է հնէաբանության և կենդանիների էվոլյուցիայի վերաբերյալ աշխատություններ։</ref> և մի քանի այլ գիտնականներ Միացյալ Նահանգներում վերջերս առանձնապես պնդում են դրա վրա։ Այժմ հայտնի է, որ որոշ կենդանիներ կարող են բազմանալ շատ վաղ հասակում, մինչև իսկ ավելի շուտ, քան նրանք լիովին ձեռք են բերել իրենց հատկանիշները, եթե որևէ տեսակի այդ ընդունակությունը ամուր կերպով հաստատվել է, ապա հավանական է թվում, որ նրա անհատները վաղ թե ուշ կկորցնեն իրենց զարգացման բարձր ստադիաները, և այդ դեպքում, մանավանդ եթե թրթուրները խիստ տարբերվում են հասունացած կենդանուց, տեսակի կազմվածքը ուժեղ կերպով կփոփոխվեր ու կթուլանար: կթուլանար։ Այնուհետև, մեծ թվով կենդանիներ, հասունության հասնելուց հետո արդեն, շարունակում են փոփոխվել իրենց հատկանիշներով գրեթե իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Այսպես, օրինակ, կաթնասունների գանգի ձևը հասակի հետ միասին զգալիորեն փոփոխվում է, որի մասին դոկտոր Մյուրին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Muehry>'''Մյուրի''' (Mühry Adalbert-Adolf)։— Կլիմայագետ Գերմանիայում (1810—1888)։ Ձեռնարկել է մի շարք ճանապարհորդություններ և հրատարակել է իր դիտումների արդյունքները բազմաթիվ հատուկ գրքերում։</ref> բերեք է զարմանալի օրինակներ փոկերի վերաբերմամբ։ Ամեն ոք գիտե, որ եղջերուի եղջյուրների ճյուղավորումները տարիքի հետ միասին ավելի ու ավելի բարդանում են, ինչպես նաև թռչունների փետրավորումը դառնում է ավելի փարթամ։ Պրոֆ. Կոպը վկայում է, որ մի քանի մողեսների ատամների ձևը տարիքի հետ միասին զգալիորեն փոփոխվում է։ Խեցեմորթների մոտ, ըստ Ֆրից Մյուլլերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> դիտողությունների, ոչ միայն բազմաթիվ ոչ էական, այլև մի քանի կարևոր մասերը բոլորովին նոր տեսք են ընդունում լրիվ հասունության հասնելուց հետո։ Բոլոր այսպիսի դեպքերում, իսկ դրանցից կարելի էր շատ բերել, եթե վերարտադրության հասակը հետաձգվել է, այդ դեպքում նաև տեսակի հատկությունները, համենայն դեպս նրանց չափահաս վիճակում, կփոփոխվեին, նույնպես անհավանական չէ այն, որ զարգացման նախորդ ավելի վաղ ստադիաները անցնեին կրճատված ձևով և, վերջապես, իսպառ անհետանային։ Արդյոք հաճա՞խ է կատարվում փոփոխության այդպիսի պրոցես և ընդհանրապես այն երբևիցե կատարվե՞լ է արդյոք, հանձն չեմ առնում վճռել, բայց, համենայն դեպս, եթե նա երբևիցե կատարվել է, ապա հավանորեն մատաղ հասակի ու հասունացածի միջև և հասունացած հասակի ու ծեր հասակի միջև եղած բուն տարբերությունները սկզբում ձեռք են բերվել միայն աստիճանական քայլերով։

Ամենադժվարին փաստերից մեկն այն է, որ անսեռ միջատներն իրենց կազմվածքով հաճախ տարբերվում են միևնույն տեսակի թե՛ արուներից և թե՛ պտղաբերելու ընդունակ էգերից. այդ հարցը կքննարկվի հաջորդ գլխում։ Ձկների էլեկտրական օրգանները ներկայացնում են երկրորդ բացառիկ դժվարությունը, որովհետև դժվար է պատկերացնել, թե ինչպիսի միջակա աստիճաններով կարող էին անցնել այդ զարմանալի օրգանները։ Բայց այս դեպքում հազիվ թե առիթ կա զարմանալու, որովհետև մենք նույնիսկ չգիտենք, թե ինչի համար են ծառայում նրանք։ Գիմնոտի և տորպեդոյի մոտ նրանք, անկասկած, հանդիսանում են պաշտպանության և գուցե նաև որսին հետապնդելու հզոր գործիք, բայց կատվաձկան մոտ, ինչպես նկատել է Մատտեուչին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Matteucci>'''Մատտեուչչի''' (Matteucci Carlo)։— Ֆիզիկոս Իտալիայում (1811—1868)։ Հայտնի էր իր աշխատություններով կենդանիների մեջ կատարվող էլեկտրական երևույթների բնագավառում։</ref> համանման մի օրգան պոչում քիչ էլեկտրականություն է զարգացնում, նույնիսկ երբ կենդանին խիստ գրգռված է՝ այնքան քիչ, որ նա հազիվ թե կարող է ծառայել մատնանշված նպատակների համար։ Բացի դրանից, կատվաձուկը, պոչում նշված օրգանից զատ, ինչպես ցույց է տվել դ-ր Մակ Դոննելը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Мс_Donnell>'''Մակ-Դոննել''' (Мс-Donnell R.)։</ref> ունի գլխի մոտ մի ուրիշը, որի վերաբերմամբ հայտնի չէ, թե պե՞տք է արդյոք նրան էլեկտրական օրգան համարել, բայց որն ըստ երևույթին հոմոլոգ է տորպեդոյի էլեկտրական մարտկոցին։ Բոլորն ընդունում են, որ այդ օրգանները սերտ անալոգիա ունեն սովորական մկանների հետ ինչպես նյարդերի ներքին կառուցվածքով ու բաշխմամբ, այդպես էլ նրանց վրա զանազան ռեակտիվների ներգործությամբ։ Պետք է նկատել, որ մկանի կծկումը ուղեկցվում է էլեկտրական պարպում ով և, ըստ դ-ր Ռադկլիֆֆի Ռադկլիֆի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Radcliffe>'''Ռադկլիֆ''' (Radcliffe John)։— Բժիշկ Անգլիայում (1650—1714)։ </ref> խոսքերի, «տորպեդոյի անշարժ էլեկտրական ապարատում գոյություն ունի էլեկտրական լիցք, որը բոլորովին նման է անշարժ մկանի և նյարդի մեջ եղածին, իսկ պարպումը տորպեդոյի մոտ փոխանակ մի ինչ-որ բացառիկ բան ներկայացնելու՝ կարող է լինել միայն մկանի և շարժողական նյարդի գործողության ժամանակ դրսևորվող պարպումի մի այլ ձև»։ Դրանից ավելի հեռու մեր բացատրությունն առայժմ չի տարածվում, բայց քանի որ մեր տեղեկություններն այդ օրգանների մասին այնքան անբավարար են և մենք բոլորովին ոչինչ չգիտենք գոյություն ունեցող էլեկտրական ձկների նախնիների կառուցվածքի և կենսակերպի մասին, ուստի չափազանց համարձակ կլիներ պնդել, որ չէին կարող գոյություն ունենալ որևէ բանի համար պիտանի ոչ մի միջակա ստադիաներ, որոնցով այդ օրգանները անցնելով՝ կարող էին աստիճանաբար զարգանալ։

Բայց այդ օրգաններն առաջին հայացքից ներկայացնում են նաև մի այլ, անհամեմատ ավելի կարևոր դժվարություն, այն է՝ նրանք հանդիպում են համարյա մի դյուժին զանազան ձկների մոտ, որոնցից մի քանիսը կապված են իրար հետ շատ հեռավոր ազգակցությամբ։ Երբ միևնույն օրգանը հանդիպում է նույն դասի մի քանի ներկայացուցիչների մոտ, մանավանդ այնպիսիների մոտ, որոնք ապրում են շատ տարբեր կենսապայմաններում, մենք սովորաբար կարող ենք նրա ներկայությունը վերագրել մի ընդհանուր նախահորից ժառանգելուն, իսկ մի քանի ներկայացուցիչների մոտ նրա բացակայությունը վարժության պակասությանը կամ բնական ընտրությանը։ Այնպես որ եթե էլեկտրական օրգանը ժառանգված լիներ որևէ հին նախահորից, մենք պետք է սպասենք, որ բոլոր էլեկտրական ձկները միմյանց հետ մոտ ազգակցության մեջ են գտնվում, բայց իրականում այդ չի լինում։ Երկրաբանությունը նույնպես առիթ չի տալիս ենթադրելու, որ ձկների մեծամասնությունը երբևիցե ունեցել է էլեկտրական օրգաններ, որոնց կորցրել են այդ ձկների փոփոխված հաջորդները։ Բայց երբ մենք ավելի մոտիկից զննում ենք գործը, համոզվում ենք նրանում, որ տարբեր ձկների մոտ այդ օրգանները տեղավորված են մարմնի տարբեր մասերում, որ նրանք տարբեր ձևով են կառուցված ինչպես թիթեղների դասավորման տեսակետից, այնպես էլ, ըստ Պաչինիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pacini>'''Պաչինի''' (Pacini Philippo)— Անատոմ Իտալիայում (1812—1883), անատոմիայի և հյուսվածաբանության պրոֆեսոր Ֆլորենցիայում։ Գրել է այդ գիտությունների վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ։</ref> վկայության, նրանց մեջ էլեկտրականություն հարուցելու եղանակով և, վերջապես, որ նրանք օժտված են նյարդերով, որոնք ուղղվում են զանազան կենտրոններից, այս վերջին տարբերությունը թերևս ամենաէականն է։ Այսպիսով, էլեկտրական օրգաններով օժտված ձկների այդ օրգանները չեն կարող դիտվել որպես հոմոլոգ մասեր, այլ միայն որպես օրգաններ, որոնք իրենց աշխատանքով անալոգ են։ Այստեղից առիթ չկա ենթադրելու, որ նրանք ժառանգվել են մի ընդհանուր նախահորից, որովհետև նման դեպքում նրանք պետք է բոլոր տեսակետներից մոտիկ նմանություն ունենային։ Ուրեմն, այն դժվարությունը, որ պարփակվում է շատ հեռավոր ազգակցության մեջ գտնվող տեսակների, ըստ երևույթին, միևնույն օրգանի երևան գալու փաստի մեջ, ինքնըստինքյան բացառվում է, թռցնելով միայն թեև ավելի քիչ էական, բայց և այնպես մի կարևոր դժվարություն, այսինքն՝ այն աստիճանների անհայտությունը, որոնցով պետք է անցներ այդ օրգանը ձկների յուրաքանչյուր առանձին խմբում։

Ճառագայթման օրգանները, որոնք հանդիպում են մեկը մյուսից շատ հեռավոր ընտանիքների պատկանող մի քանի միջատների մոտ և զետեղված են մարմնի տարբեր մասերում, մեր արդի անգիտակության պատճառով հանդիսանում են դժվարության օրինակ, որը միանգամայն զուգահեռ է այն դժվարություններին, որ ներկայացնում են էլեկտրական օրգանները։ Կարելի է բերել դարձյալ նման օրինակներ, այսպես, օրինակ, բույսերի մեջ ծաղկափոշու զանգվածի, որն օժտված է, ծայրին գեղձ ունեցող կոթունով, վերին աստիճանի զարմանալի կառուցվածքը համարյա միևնույնն է խոլորձու մոտ և ծիծեռնախոտի (Asclepias) մոտ՝ այսինքն երկու այնպիսի սեռերի մոտ, որոնք այնքան հեռու են մեկը մյուսից, որքան այդ հնարավոր է երկու ծաղկավոր բույսերի միջև, բայց այս անգամ էլ մասերը միմյանց հետ հոմոլոգ չեն։ Բոլոր դեպքերում, երբ կենդանի էակները մեկը մյուսից կարգաբանական տեսակետից հեռացած են, բայց օժտված բացառիկ և նման օրգանով, այդ օրգանը, ինչպիսին էլ ուզում է լինի նրա նմանությունը թե՛ կառուցվածքով և թե՛ աշխատանքով, միշտ ցուցաբերում է արմատական տարբերություն։ Այսպես, օրինակ, գլխոտանիների կամ թանաքաձկան և ողնաշարավորների աչքերն արտաքուստ զարմանալի կերպով նման են իրար, բայց այնքան լայն կերպով անջատված խմբերում նմանության նվազագույն բաժինն անգամ չի կարող վերագրվել մի ընդհանուր նախահորից ժառանգվելուն։ Մ-ր Մայվարտն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> առաջադրել է այդ օրինակը, որն իբրև թե, նրա կարծիքով, ներկայացնում է բացառիկ դժվարություն, բայց ես չեմ նկատում, թե իսկապես ինչումն է նրա փաստարկի ուժը։ Տեսողության ամեն մի օրգան պետք է կազմված լինի թափանցիկ հյուսվածքից և պետք է բովանդակի որոշ ձևի ոսպնյակ, որպեսզի պատկերն անդրադարձնի մութ խցիկի հետևի պատի վրա։ Այս մակերեսային համեմատությունից ավելի՝ այլևս դժվար թե որևէ ընդհանուր բան կարելի է գտնել թանաքաձկան և ողնաշարավորների աչքի միջև, ինչպես այդ ակներևությամբ բխում է գլխոտանիների աչքի մասին Հենզենի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hensen>'''Հենզեն''' (Hensen Victor)։— Ֆիզիոլոգ Գերմանիայում (1835—1924)։ Ֆիզիողոգիայի պրոֆեսոր Քիլում։ Նրա հիմնական աշխատությունները վերաբերում են զգայարանների սաղմնաբանությանը, անատոմիային և ֆիզիոլոգիային։</ref> կատարած հիանալի հետազոտությունից։ Այստեղ, իհարկե, անհնարին է մտնել մանրամասնությունների մեջ, բայց և այնպես ես կարող եմ նշել տարբերության մի քանի գծեր։ Բարձրակարգ գլխոտանիների ոսպնյակը կազմված է երկու մասերից, որոնք զետեղված են մեկը մյուսի հետևին, ինչպես երկու ոսպեր, թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը ինչպես կառուցվածքով, այնպես էլ դիրքով արմատական կերպով տարբերվում են ողնաշարավորների համապատասխան մասից։ Ցանցենին կառուցված է բոլորովին այլ կերպ, նրա տարրերն ունեն հակառակ դրություն, և աչքի բուն թաղանթների ներսում է գտնվում նյարդային հանգույցը։ Մկանների հարաբերությունն այնքան տարբեր է, որքան միայն կարելի է պատկերացնել. նույնը ճիշտ է նաև մյուս մասերի վերաբերմամբ։ Այստեղից բավական դժվար է նույնիսկ լուծել այն հարցը, թե որչափ ճիշտ է միևնույն տերմինների կիրառումը գլխոտանիների և ողնաշարավորների աչքը նկարագրելու ժամանակ։ Իհարկե, ամեն ոք ազատ է ժխտելու, որ թե՛ մեկ և թե՛ մյուս դեպքում աչքը մշակվել է թույլ հաջորդական փոփոխությունների բնական ընտրության հետևանքով, բայց եթե այդ մեկնաբանությունն ընդունվի մի դեպքում, ապա այն նույնպես հնարավոր է մյուս դեպքում, և երկու խմբերում օրգանի կառուցվածքում եղած արմատական տարբերությունը կարելի էր կանխատեսել նրանց ծագման նկատմամբ արտահայտված տեսակետի հիման վրա։ Նման այն բանին, երբ երկու մարդ երբեմն իրարից անկախ կերպով անում են միևնույն հայտնագործությունը, այդպես էլ, ըստ երևույթին, վերևում բերված դեպքերից մի քանիսում բնական ընտրությունը, գործելով յուրաքանչյուր էակի օգտին և օգտագործելով յուրաքանչյուր փոփոխություն, առաջացրել է օրգաններ, որոնք նման են, որչափ որ այդ վերաբերում է նրանց աշխատանքին տարբեր էակների մոտ, բայց իրենց նման գծերից ոչ մեկով պարտական չեն մի ընղհանուր նախահորից ժառանգելուն։

Ֆրից Մյուլլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> ցանկանալով ստուգել այն եզրակացությունները, որոնց ես հանգում եմ այս գրքում, աշխատել է հետևել պատճառաբանության շատ նման ուղղության։ Խեցեմորթների որոշ ընտանիքներ իրենց մեջ պարփակում են մի քանի տեսակներ, որոնք օժտված են շնչառական ապարատով և հարմարված են ջրից դուրս ապրելու համար։ Այդ ընտանիքներից երկուսի մեջ, որոնք առանձնապես մանրազնին կերպով ուսումնասիրվել են Մյուլլերի կողմից և մոտ ազգակից են իրար հետ, տեսակները նման են միմյանց իրենց բոլոր էական հատկանիշներով, այն է՝ զգայարաններով, արյան շրջանառության սիստեմով, բարդ ստամոքսի ներսում մազափնջերով և, վերջապես, ջրի մեջ շնչելու խռիկների կառուցվածքի բոլոր մանրամասնություններով՝ մինչև այն միկրոսկոպիկական կարթիկները ներառյալ, որոնք ծառայում են խռիկները մաքրելու համար։ Այստեղից կարելի էր սպասել, որ այդ երկու ընտանիքների ցամաքի վրա ապրող սակավաթիվ տեսակների մեջ նաև օդային շնչառության համար հավասարապես կարևոր ապարատները պետք է նույնպես նման լինեն։ Ինչո՞ւ, թվում է թե, միայն այդ միակ ապարատը, որ ծառայում է միանման նպատակի համար, պետք է տարբերվեր, մինչդեռ մյուս կարևոր օրգանները միմյանց լիովին նման են, կամ ավելի ճիշտ նույնական են։

Ֆրից Մյուլլերն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> ապացուցում է, որ կառուցվածքի այդքան բազմաթիվ գծերով այդ մոտ նմանությունը, համաձայն իմ առաջադրած տեսակետների, պետք է բացատրվեր ժառանգական փոխանցմամբ մի ընդհանուր նախահորից։ Բայց քանի որ տեսակների հսկայական մեծամասնությունը նշված երկու ընտանիքներում, ինչպես նաև բոլոր խեցեմորթների մեծամասնությունը վարում է ջրային կենդանիների կենցաղ, ուստի վերին աստիճանի անհավանական է թվում, որ նրանց ընդհանուր նախահայրը հարմարված լիներ օղային շնչառության։ Այսպիսով, Մյուլլերը հանգել է օդով շնչող տեսակների ապարատի ուսումնասիրությանը և համոզվել է, որ նրանցից յուրաքանչյուրի մոտ նա տարբերվել է մի քանի շատ էական կողմերով, ինչպիսիք են անցքերի դիրքը, նրանց բացման ու փակման եղանակը և մի քանի այլ երկրորդական մանրամասնություններ։ Այդպիսի տարբերությունները միանգամայն հասկանալի են, դրանց մասին կարելի էր նույնիսկ կանխագուշակել, ենթադրելով, որ տարբեր ընտանիքների պատկանող տեսակներն աստիճանաբար ավելի ու ավելի հարմարվել են, որպեսզի ապրեն ջրից դուրս և շնչեն օդով։ Քանի որ այդ տեսակները պատկանել են զանազան ընտանիքների ուստի և նրանք պետք է որոշ չափով տարբերվեին, և այն սկզբունքի շնորհիվ, որ ամեն մի փոփոխության բնույթ կախված է երկու գործոններից, բուն օրգանիզմի բնույթից և շրջապատող պայմանների բնույթից,— նրանց փոփոխությունները չէին կարող միանգամայն նույնական լինել։ Հետևաբար, բնական ընտրությանը տրամադրված է եղել մշակելու և միանման գործող հետևանքի բերելու համար տարբեր նյութ, այսինքն զանազան փոփոխություններ։ Հասկանալի է, որ այդ ձևով ձեռք բերված օրգաններն անխուսափելիորեն պետք է տարբերվեին իրարից։ Առանձին ստեղծագործական ակտեր ընդունող հիպոթեզի հիման վրա բերված ամբողջ օրինակը անհասկանալի կլիներ։ Ըստ երեվույթին այդ ձևի փաստարկումը ամենից ավելի ազդել է Ֆրից Մյուլլերի վրա և դրդել է նրան ընդունելու այն տեսակետները, որոնք ես բերում եմ այս գրքում։

Մի այլ ականավոր կենդանաբան, հանգուցյալ պրոֆ. Կլապարեդը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Claparede>'''Կլապարեդ''' (Claparede Jean-Louis-Rene Antoine Edouard)։— Ականավոր կենդանաբան Շվեյցարիայում (1832—1870)։ Համեմատական անատոմիայի պրոֆեսոր Ժևում։ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» լույս տեսնելուց հետո դարձել է նրա կողմնակիցներից մեկը և հրատարակել է մի շարք արժեքավոր աշխատություններ, որոնք հաստատում են նրա տեսակետները։</ref> նման ձևով դատելով, եկել է նույն եզրակացությանը։ Նա մատնանշում է այն բանի վրա, որ գոյություն ունեն մակաբույծ տիզեր (Acaridae,), որոնք պատկանում են ինքնուրույն ենթաընտանիքների ու ընտանիքների և օժտված են ճանկերով մազեր բռնելու համար։ Այդ օրգանները պետք է առաջ գային մեկը մյուսից անկախ կերպով, որովհետև չէին կարող ժառանգված լինել մի ընդհանուր նախահորից, և տարբեր խմբերում նրանք առաջ են եկել առջևի ոտների, ետևի ոտների, ծնոտների կամ շրթունքների կամ, վերջապես, իրանի ետևի մասի ստորին մակերեսի հավելուկների ձևափոխությամբ։

Մեկնելով այս պարզագույն ստադիայից, մենք կարող ենք հետամուտ լինել մի շարք գրեթե անսպառ հարմարումների, որոնք ուղղված են միևնույն նպատակին և էապես նման են, բայց կապված են ծաղկի համարյա բոլոր մասերի փոփոխության հետ։ Նեկտարը կարող է կուտակվել ամենաբազմազան ձևերի զետեղարանների մեջ, իսկ առէջքներն ու վարսանդը կարող են փոփոխվել ամենատարբեր եղանակներով, երբեմն առաջացնելով յուրատեսակ թակարդներ, երբեմն դրսևորելով չափազանց ճիշտ հարմարեցված շարժումներ, որոնք առաջ են գալիս գրգռականությամբ կամ առաձգականությամբ։ Մենք կարող ենք այս օրգաններից է՛լ ավելի հեռու գնալ, մինչև որ կհանդիպենք մի այնպիսի բացառիկ հարմարեցման, ինչպիսին է այն, որ նկարագրել է վերջերս դ-ր Կրյուգերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cruger>'''Կրյուգեր''' (Cruger), Դոկտոր։</ref> Coryanthes-ի մոտ։ Այդ խոլորձու labellum-ի, կամ շրթունքի մի մասը ծռված է մեծ դույլի ձևով, որի վրա տեղավորված երկու եղջերանման ելուստները նրա մեջ անընդհատ արտադրում են գրեթե մաքուր ջրի կաթիլներ։ Երբ դույլիկը կիսով չափ լցվում է, ջուրը նրա միջից հոսում է կողքի ակոսիկով։ Շրթունքի հիմնական մասը գտնվում է դույլերից ավելի վեր և սնամեջ է՝ երկու կողքերից անցքեր ունեցող խցիկի նման, որի մեջ տեղավորված են հետաքրքրական, մսալի սանրիկներ։ Ամենահնարագետ մարդը, եթե նա չի տեսել, թե ինչ է տեղի ունենում այդ ծաղկի մեջ, չի կարողանա կռահել, թե ինչի համար են ծառայում այդ բոլոր մասերը։ Սակայն դ-ր Կրյուգերը տեսել է բազմաթիվ մեծ իշամեղուներ, որոնք այցելում են այդ խոլորձու հսկա ծաղիկները ոչ նրա համար, որպեսզի ծծեն նրա նեկտարը, այլ նրա համար, որպեսզի կրծոտեն դույլիկի վրայի շրթունքի վերին խցիկում եղած այդ սանրիկները։ Խռնվելով, նրանք հաճախ մեկը մյուսին հրում են ջրի մեջ, և նրանք, որոնց թևերը թրջվել են, արդեն չէին կարողանում թռչել, այլ ստիպված էին դուրս սողալ բացատար ակոսիկի միջով։ Դ-ր Կրյուգերն առիթ է ունեցել ներկա լինելու այն իշամեղուների «անընդհատ երթին», որոնք դուրս էին գալիս ակամայից ընդունած լոգանքից։ Անցքը շատ նեղ է և վերևից, ինչպես կամարով, ծածկված է ծաղկի մասով, որը կրում է փոշանոթներ և սպի, այնպես որ իշամեղուն հազիվհազ անցնում է ծաղկից դուրս, ստիպված է մեջքով քսվել սկզբում մածուցիկ սպիին, իսկ հետո ծաղկափոշու զանգվածների մածուցիկ գեղձիկներին։ Նոր բացված ծաղկի միջից դուրս եկած իշամեղվի մեջքին այս ձևով կպած այդ ծաղկափոշու զանգվածները դուրս են բերվում ծաղկից։ Դ-ր Կրյուգերն ինձ ուղարկել է սպիրտի մեջ պահված ծաղիկը իշամեղվի հետ, որը սպանվել է նախքան ծաղկից դուրս գալը, և նրա մեջքին կպած ծաղկափոշու զանգվածի հետ։ Երբ իշամեղուն, որն օժտված է այդպիսի ծաղկափոշու զանգվածով, թռչում է մի ուրիշ ծաղկի վրա կամ կրկին նույն ծաղկի վրա, և նրա ընկերները նրան նորից կհրեն ու կգցեն դույլիկի մեջ, իսկ նա դուրս կսողա ակոսիկի միջով, այդ դեպքում ծաղկափոշու զանգվածն անհրաժեշտորեն շփման մեջ է մտնում սկզբում մածուցիկ սպիի հետ, կկպչի նրան, և ծաղիկը կբեղմնավորվի։ Այսպիսով մենք, վերջապես, նկատում ենք, թե ինչ նշանակություն ունեն ծաղկի բոլոր մասերը՝ ջուր արտադրող եղջյուրները, դույլիկը, որի մինչև կեսը լցված է ջրով, որը խանգարում է իշամեղվին թռչել և ստիպում է նրան սողալ ակոսիկի միջով ու քսվել պատշաճ ձևով դասավորված մածուցիկ սպիին և մածուցիկ ծաղկափոշու զանգվածներին։

Վերջիվերջո, թեպետ շատ դեպքերում նույնիսկ դժվար է պատկերացնել, թե այս կամ այն օրգանը ինչպիսի անցումային ձևերի շարաններով անցնելով, հասել է իր այժմյան վիճակին, այնուամենայնիվ ի նկատի ունենալով, թե որքան չնչին է մեզ հայտնի ձևերի թիվը գոյություն ունեցածների և մեզ անհայտների համեմատությամբ, ես կարող եմ միայն զարմանալ այն օրգանների թվի աննշանության վրա, որոնց վերաբերմամբ մեզ հայտնի չէ ոչ մի անցումային միջակա ստադիա։ Անկասկած ճիշտ է այն դրույթը, որ նոր օրգանները, որոնք կարծես ստեղծված են որևէ որոշակի նպատակի համար, հազվագյուտ դեպքում կամ նույնիսկ երբեք չեն առաջանում մի որևէ էակի մոտ, ինչպես արտահայտված է հին, թեև կարող է պատահել մի քիչ չափազանցված ասացվածում, «Natura non facit saltum»<ref>Բնությունը թռիչքներ չի անում։— ''Խմբ.։''</ref>։ Մենք այդ կարծիքին հանդիպում ենք գրեթե բոլոր հմուտ բնախույզների գրվածքներում։ Միլն Էդվարդսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> հիանալի կերպով է արտահայտել նույն միտքը հետևյալ խոսքերով՝ բնությունը առատաձեռն է բազմազանության նկատմամբ, բայց չափազանց ժլատ է նորամուծությունների նկատմամբ։ Առանձին ստեղծագործական ակտերի տեսության հիման վրա ի՞նչպես բացատրել, որ բնությունը մեզ ներկայացնում է այդ բազմազանության հարստությունը և այդքան քիչ իսկական նորություն իր արտադրանքներում։ Ինչո՞ւ համար բազմաթիվ, բոլորովին անկախ էակների, որոնք այդ ենթադրության հիման վրա ստեղծված են առանձին ֊առան ձին բնության մեջ որոշակի տեղեր գրավելու համար, տարբեր մասերը սովորաբար պետք է շաղկապված լինեին միմյանց հետ աստիճանական անցումներով։ Ի՞նչ պատճառով բնությունը հանկարծական թռիչքներով չի անցել մի կառուցվածքից մյուսին։ Բնական ընտրության տեսության հիման վրա մենք հստակ կերպով ըմբռնում ենք՝ թե ինչու։ Բնական ընտրությունը ներգործում է միայն օգտագործելով յուրաքանչյուր թույլ հաջորդական շեղում։ Նա երբեք չի անում հանկարծական, մեծ թռիչքներ, այլ միշտ շարժվում է կարճ, բայց հաստատուն, թեպետև դանդաղ քայլերով։

Մենք համարյա ոչինչ չգիտենք յուրաքանչյուր թույլ փոփոխության կամ անհատական տարբերության պատճառի մասին, դրանում դժվար չէ համոզվել, եթե ուշադրություն դարձնենք մեր ընտանեցված կենդանիների ցեղերի միջև եղած տարբերության վրա զանազան երկրներում, առանձնապես քիչ քաղաքակրթված երկրներում, որտեղ գրեթե չի կիրառվել մեթոդական ընտրությունը։ Զանազան երկրներում վայրենիների պահած անասունները հաճախ ստիպված են իրենց գոյության միջոցների համար պայքարի մեջ մտնել և որոշ չափով ենթարկվել բնական ընտրության, ըստ որում թեթևակի փոփոխված կերտվածք ունեցող անհատները կարող են մեծ հաջողություն ունենալ զանազան կլիմայական պայմաններում։ Եղջերավոր անասունների այն ընդունակությունը, որ նրանք դիմանում են միջատների հարձակմանը, ինչպես նաև թունավոր բույսերի ներգործությանը, կապված է նրանց թույրի հետ, այնպես որ կենդանու գույնը նույնիսկ կենթարկվի բնական ընտրության ներգործությանը։ Մի քանի դիտողներ խորապես համոզված են, որ խոնավ կլիման նպաստում է մազերի աճին, և որ մազերի աճման հետ կախման մեջ է գտնվում նաև եղջյուրների աճը։ Լեռնային ցեղերը սովորաբար տարբերվում են հարթավայրերում տարածված ցեղերից, լեռնոտ վայրը, ամենայն հավանականությամբ, կարող է ետևի վերջավորությունների ավելի զգալի վարժեցման հետևանքով ազդել նրանց վրա, միգուցե նաև կոնքի ձևի վրա, հոմոլոգ փոփոխականության օրենքի հետևանքով այդ փոփոխությունը թերևս կարող է անդրադառնալ առջևի վերջավորությունների և գլխի վրա։ Կոնքի ձևն իր հերթին ճնշման հետևանքով կարող է ազդել նաև ձագերի ձևի վրա։ Բարձրադիր վայրերում ուժեղ շնչառությունը կարող է առաջ բերել կրծքի լափերի ավելացում, որի հետ միասին կազմվածքի մեջ կառաջանան էլի նոր հարաբերակցություններ։ Առատ սնման դեպքում նվազած վարժեցման ազդեցությունը թերևս ավելի ևս խոր կերպով է ներգործում ամբողջ կազմվածքի վրա. ըստ երևույթին դրանում, ինչպես ցույց է տվել Նատուզիուսն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Nathusius>'''Նատուզյուս''' (Nathusius Hermann Engelhardt)։— Բնախույզ Գերմանիայում (ծնվ. 1809 թ.)։ Զբաղվել է Անգլիայում եղջերավոր անասունների զանազան ցեղերի նատուրալիզացիայով։ Նրա տնտեսությունը դարձել էր Անգլիայում ցեղական անասունների ստեղծման կենտրոն։ Իր աշխատությունների և դիտումների արդյունքները նա շարադրել է մի շարք աշխատություններում, որոնց մեջ հանգես է եկել Դարվինի տված էվոլյուցիայի ընդհանուր սխեմայի կողմնակից։</ref> իր հիանալի աշխատության մեջ, գտնվում է այն խոր փոփոխությունների գլխավոր պատճառը, որոնց ենթարկվել են խոզերի ցեղերը։ Բայց մեր անտեղյակությունն այնպես խորն է, որ մենք չենք կարող գնահատական տալ փոփոխականության մեզ հայտնի ու անհայտ պատճառների նշանակության մասին։ Ես այս դիտողությունները բերեցի միայն այն բանի համար, որպեսզի ցույց տամ, որ մենք ի վիճակի չենք բացատրելու մեր ընտանի ցեղերի բնորոշ տարբերությունների ծագումը, որոնց վերաբերմամբ, այնուամենայնիվ, բոլորն էլ համաձայն են, որ նրանք ծագել են սովորական ճանապարհով մեկ կամ մի քանի նախնական ձևերից։ Այդ պատճառով էլ մենք առիթ չունենք առանձին նշանակություն տալու իսկական տեսակների միջև եղած նման թույլ տարբերությունների ամենամոտ պատճառների չիմանալուն։

Բնական ընտրությունը երբեք չի կարող որևէ էակի մեջ առաջացնել որևէ օրգան կամ կառուցվածք, որը նրա համար ավելի վնասակար լիներ, քան օգտակար, որովհետև բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես միայն տվյալ էակի բարօրության համար և այդ բարօրության միջոցով։ Երբեք չի կարող գոյանալ մի օրգան, ինչպես նկատել է Պալեյը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Paley>'''Պալեյ''' (Paley)։</ref> որ ցավ կամ որևէ վնաս պատճառեր իր տիրոջը։ Եթե տանք կազմվածքի յուրաքանչյուր մասի պատճառած բարիքի և չարիքի հանրագումարը, ապա այն ամբողջությամբ վերցրած ավելի օգտակար է լինում։ Եթե ժամանակի ընթացքում փոփոխվող կենսապայմաններում որևէ մարմնամաս վնասակար է դարձել, նա կփոփոխվի, իսկ եթե այդ անհնարին է լինում, այդ դեպքում տվյալ տեսակը կանհետանա, ինչպես որ իսկապես անհետացել են բյուրավոր ուրիշները։

Բնական ընտրությունը ձգտում է յուրաքանչյուր օրգանական էակ դարձնել նույնքան կատարյալ կամ քիչ ավելի կատարյալ, քան նույն երկրի մյուս բնակիչները, որոնց հետ նա մտնում է մրցման մեջ։ Եվ մենք տեսնում ենք, որ այդպիսին է բնության մեջ հասանելի կատարելության չափանիշը։ Տեղական օրգանիզմները, օրինակ, Նոր Զելանդիայում կատարյալ են միմյանց հետ համեմատելիս, բայց այժմ նրանք արագ կերպով տեղի են տալիս Եվրոպայից բերված բույսերի և կենդանիների լեգիոնների գրոհի առջև։ Բնական ընտրության հետևանքով չի կարող բացարձակ կատարելություն ստեղծվել, և իսկապես էլ, որքան մենք ի վիճակի ենք դատել, մենք այդ բանին չենք հանդիպում բնության մեջ։ Մյուլլերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> խոսքերով՝ լույսի աբերացիայի շտկումը ոչ լիովին կատարյալ է նույնիսկ օրգաններից ամենից ավելի կատարյալի մեջ, մարդկային աչքի մեջ։ Հելմհոլցը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Helmholtz>'''Հելմհոլց Հերման''' (Helmholtz Hermann)։— Ֆիզիոլոգ և ֆիզիկոս Գերմանիայում (1821—1894), ֆիզիոլոգիայի պրոֆեսոր Քյոնիկսբերգում, Բոննում և Հայդելբերգում։ Հայտնի է զգայարանների, հատկապես տեսողության զգայարանի իր հետազոտություններով։ Նրա երկասիրությունների մեջ գլխավորներից մեկն է «Ֆիզիոլոգիայի օպտիկան»։ </ref> որի դատողությունները ոչ ոք չի կարող ժխտել, ամենաուժեղ արտահայտություններով նկարագրելով մարդու աչքի զարմանալի հատկությունները, ավելացնում է այս ուշագրավ խոսքերը. «Այն, ինչ որ մենք կարողացել ենք օպտիկական ապարատի մեջ և ցանցաթաղանթի վրա նրա առաջացրած պատկերի մեջ հայտնագործել անճշտության և անկատարյալության իմաստով, ոչինչ բան է այն անհարիրությունների համեմատությամբ, որոնց մենք հանդիպում ենք զգայությունների բնագավառում։ Կարելի է ասել, որ բնությունը կարծես թե զվարճացել է իրար վրա կիտելով հակասությունները նրա համար, որպեսզի խլի ամեն մի հիմք արտաքին ու ներքին աշխարհների միջև նախորդող ներդաշնակության տեսության համար»։ Եթե մեր բանականությունը մեզ զարմանքի զգացմունք է ներշնչում բնության ներկայացրած անզուգական հարմարումների բազմության հանդեպ, ապա նա էլ ուսուցանում է մեզ, թեև սխալները հավասարապես հնարավոր են թե այս և թե այն ուղղությամբ, որ գոյություն ունեն ավելի նվազ կատարյալ ուրիշ հարմարեցումներ։ Կարո՞ղ ենք արդյոք մենք կատարյալ համարել մեղվի խայթոցը, որը նրա բազմազան թշնամիներից որևէ մեկի դեմ գործադրելիս դուրս չի կարող քաշվել, որովհետև նրա ատամիկները դեպի ետ են շրջված, և դրանով էլ անխուսափելի մահ է պատճառում միջատին, պոկելով վերջինիս փորոտիքը։

Հանրաճանաչ է համարվում, որ օրգանական էակներն առաջացել են երկու մեծ օրենքների համաձայն՝ տիպի միասնականության և գոյության պայմանների։ Տիպի միասնականություն ասելով հասկացվում է կազմության մեջ եղած այն հիմնական նմանությունը, որ մենք նկատում ենք մի դասի պատկանող էակների մեջ և որը միանգամայն անկախ է նրանց կենսակերպից. իմ տեսությամբ տիպի միասնականությունը բացատրվում է ծագման միասնականությամբ։ «Գոյության պայմաններ» արտահայտությունը, որի վրա այնքան հաճախ պնդել է հռչակավոր Կյուվիեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier>'''Կյուվյե''' (Cuvier George Leopold Frederic-Dagobert)։— Հռչակավոր կենդանաբան և հնէաբան Ֆրանսիայում (1769—1832)։ Կրեացիոնիստ, կողմնակից «կատաստրոֆների տեսության» և այն գաղափարի, որի համաձայն տեսակները շատ անգամ են երևան եկել ոչ թե պատմական զարգացման մեջ, այլ «վերջնական պատճառների» հետևանքով։ Բացատրել է կենդանական աշխարհների հաջորդականությունը կատասարոֆաներից գերապրած «կյանքի անմահ սաղմերով»։ Օրգանիզմների ծագման միասնականության տեսության հակառակորդ։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ կենդանաբանության և ողնաշարավորների, հատկապես կաթնասունների համեմատական անատոմիայի բնագավառի վերաբերյալ։ Գրել է օրգանիզմների կառուցվածքի բացարձակ նպատակահարմարության և գոյության պայմանների» սկզբունքի մասին տեսությունը։</ref> լիովին ընդգրկվում է բնական ընտրության սկզբունքի կողմից։ Բնական ընտրությունը ներգործում է շնորհիվ այն բանի, որ հարմարեցնում է էակների փոփոխվող մասերը նրանց կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմաններին, կամ հարմարեցրել է նրանց անցած ժամանակներում, ըստ որում այդ հարմարումները շատ դեպքերում պահպանվել են ուժեղացրած վարժեցման միջոցով կամ, ընդհակառակը, վարժեցման բացակայությամբ, գտնվել են արտաքին պայմանների ուղղակի ներգործության ազդեցության տակ և, համենայն դեպս, ենթարկվել են աճման ու փոփոխականության հայտնի օրենքներին։ Ուրեմն, գոյության պայմանների օրենքը իրականում հանդիսանում է բարձրագույն օրենք, որովհետև նա նախկին փոփոխությունների և հարմարեցումների ժառանգման միջոցով իր մեջ է առնում նաև տիպի միասնականության օրենքը։

Վերջերս մի քննադատ, պճնվելով մաթեմատիկական ճշգրտությամբ, պնդում էր, թե երկարակեցությունը շատ օգտավետ է բոլոր տեսակներին. այնպես որ, ով հավատում է բնական ընտրությանը, «պետք է իր ծննդաբանական ծառը կառուցի» այնպիսի ձևով, որ բոլոր հետնորդները ավելի երկարակյաց լինեն իրենց նախնիներից։ Մի՞թե մեր քննադատը չի կարողանում ըմբռնել այն, ար երկամյա բույսը կամ մեր կենդանիներից մեկը կարող է ընկնել ցուրտ կլիմայի մեջ և այնտեղ ոչնչանալ յուրաքանչյուր ձմեռ, և սակայն, բնական ընտրության միջոցով ձեռք բերված օգտակար հատկությունների շնորհիվ, տարեցտարի ապրել իր սերմերի կամ ձվերի օգնությամբ։ Ռեյ Լանկեստերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lankester>'''Լանկեստեր Ռեյ''' (Lankester Rau-Edwin)։— Կենդանաբան Անգլիայում (1847—1929)։ Բրիտանական թանգարանի բնապատմական բաժանմունքի դիրեկտոր, հիմնադիր Ծովային կենսաբանական միության Անգլիայում։ Գրել է մի շարք աշխատություններ համեմատական անատոմիայի վերաբերյալ և բազմաթիվ հանրամատչելի գրքեր ու հոդվածներ։</ref> վերջերս քննարկել է այդ հարցը և, որքան խնդրի բարդությունը հնարավորություն է տալիս որոշակի դատողություն կազմելու, նա գալիս է այն եզրակացության, որ երկարակեցությունը սովորաբար հարաբերակցության մեջ է գտնվում օրգանական սանդուխքի վրա յուրաքանչյուր տեսակի ունեցած դրության հետ, ինչպես նաև վերարտադրության պրոցեսի ու ընդհանուր գործունեության վրա օրգանիզմի ծախսի աստիճանի հետ։ Իսկ այդ հատկությունները հավանորեն շատ մեծ չափով կախված են բնական ընտրությունից։

Բերվել է նաև այն փաստարկը, թե ինչպես որ եգիպտական այն կենդանիներից ու բույսերից ոչ մեկը, որոնց մասին մենք որևէ բան գիտենք, չի փոփոխվել վերջին երեք կամ չորս հազարամյակների ընթացքում, ճիշտ այդպես էլ հավանորեն չի փոփոխվել նրանցից ոչ մեկը և ոչ մի տեղ աշխարհում։ Բայց, ըստ Ջ. Հ. Լյուիսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lewes>'''Լյուիս''' (Lewes George-Harris)։— Փիլիսոփա և գրականագետ Անգլիայում (1817—1878)։ Նպատակ ունենալով ժողովրդականացնել գիտության զանազան ճյուղերը, հրատարակել է մի շարք աշխատություններ, այդ թվում «Կենդանիների կյանքը», «Գիտության պատմությունը», «Կյանքի պրոբլեմները»։</ref> դիտողության, փաստարկման այդ եղանակը ոչինչ չի ապացուցում, որովհետև հնագույն ընտանի ցեղերը, որ պատկերված են եգիպտական հուշարձաններում կամ զմռսված են, շատ մոտ են կամ նույնիսկ նման են նրանց, որոնք ապրում են ներկայումս, իսկ մինչդեռ բոլոր բնախույզներն ընդունում են, որ այդ ցեղերն առաջացել են իրենց նախասկզբնական տիպերի ձևափոխման միջոցով։ Շատ կենդանիներ, որոնք առանց փոփոխվելու մնացել են սառցադաշտային շրջանից սկսած, կարող էին անհամեմատ ավելի զարմանալի օրինակ ծառայել, որովհետև նրանք ենթարկվել են կլիմայի մեծ փոփոխությունների ու տեղափոխվել են մեծ հեռավորությունների վրա, մինչդեռ Եգիպտոսում վերջին մի քանի հազարամյակների ընթացքում կենսապայմանները, որքան մենք գիտենք, մնացել են բոլորովին միանման։ Սառցադաշտային շրջանի ժամանակից սկսած փոփոխությունների աննշանության կամ նույնիսկ լիակատար բացակայության փաստը, որոշ հաջողությամբ կարելի է շրջել նրանց դեմ, ովքեր հավատում են զարգացման բնածին ու անհրաժեշտ օրենքին, և այդ փաստը բոլորովին անզոր է բնական ընտրությանը, կամ ամենահարմարվածի գերապրելուն վերաբերող ուսմունքի հանդեպ, մի ուսմունքի, որը ենթադրում է, որ երբ պատահաբար առաջանում են օգտակար հատկություն ունեցող ձևափոխություններ կամ անհատական տարբերություններ, ապա նրանք պահպանվում են, բայց այդ իրագործվում է միայն որոշ բարենպաստ հանգամանքներում։

Նշանավոր հնէաբան Բրոննը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn>'''Բրոնն Հենրիխ-Գեորգ''' (Bronn Hejnrich-Georg)։— Հնէաբան Գերմանիայում (1800—1862)։ Բնապատմության պրոֆեսոր Հայդելբերգում։ Հեղինակ է մի շարք հնէաբանական աշխատությունների։</ref> գրքիս իր գերմաներեն թարգմանության վերջում հարցնում է, թե ինչպե՞ս բացատրել բնական ընտրության տեսակետով այն, որ տարատեսակը և նրան ծնունդ տվող տեսակը կարող են ապրել կողք կողքի։ Եթե նրանք երկուսն էլ հարմարվել են թեթևակի տարբերվող կենսական շրջադրության կամ պայմաններին, այդ դեպքում նրանք կարող են միասին ապրել և եթե մի կողմ թողնենք պոլիմորֆ ձևերը, որոնց փոփոխականությունն ըստ երևույթին առանձին բնույթ է կրում, և բոլոր ժամանակավոր ձևափոխությունները, ինչպիսիք են մեծությունը, ալբինիզմը և այլն, ապա ավելի կայուն տարատեսակները, որքան ես կարող եմ դատել, սովորաբար լինում են զանազան ապրելավայրերում, օրինակ, բարձունքներում կամ հարթավայրերում, չոր կամ խոնավ տեղերում բնակվողներ։ Այնուհետև շատ թափառող և հեշտությամբ միմյանց հետ խաչաձևվող կենդանիների տարատեսակները, ըստ երևույթին, սովորաբար կապված են տարբեր վայրերի հետ։

Բրոննը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn /> հաստատամտորեն պնդում է նաև, որ առանձին տեսակները մեկը մյուսից երբեք չեն տարբերվում առանձին հատկանիշներով, այլ միշտ շատ հատկանիշներով. նա հարցնում է, թե ինչպե՞ս է միշտ լինում, որ օրգանիզմի մի քանի մասերը, վարիացիաների և բնական ընտրության միջոցով միաժամանակ ձևափոխվում են։ Բայց այս դեպքում ոչ մի անհրաժեշտություն չկա ենթադրելու, որ որևէ օրգանիզմի բոլոր մասերը փոփոխվել են միաժամանակ։ Ամենազարմանալի ձևափոխությունները, որոնք հիանալի կերպով հարմարված են որևէ նպատակի համար, ինչպես առաջ արդեն նկատված է, կարող են ձեռք բերվել, թեկուզև թույլ, հաջորդական շեղումների միջոցով՝ սկզբում մի մասում, հետո մյուսում, բայց քանի որ նրանք փոխանցվում են բոլորը միասին, ուստի և մեզ վրա այնպիսի տպավորություն են թողնում, որ կարծես թե նրանք միասին են առաջացել։ Վերոհիշյալ առարկությանը ամենալավ պատասխան կարող են ծառայել, ասենք, այն ընտանի կենդանիները, որոնք ձևափոխվել են մարդու կամքով, որը նրանց. ընտրել է որևէ հատուկ նպատակով։ Նայենք արշավաձիուն և ծանրաքաշ ձիուն, կամ բարակ շանը և դոգ գամփռին (mastiff)։ Նրանց բոլոր մարմնակազմությունը և նույնիսկ նրանց մտավոր կերտվածքը ձևափոխվել են, մինչդեռ, եթե մենք հնարավորություն ունենայինք հետամտելու նրանց կերպափոխումների պատմության ընթացքում եղած յուրաքանչյուր ստադիային,— իսկ վերջին ստադիաներին հետամտել հնարավոր է,— մենք չէինք տեսնի խոշոր և միաժամանակ տեղի ունեցած փոփոխություններ, այլ միայն թեթև ձևափոխություններ ու կատարելագործություններ սկզբում մի մասում, ապա և մյուս մասում։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ մարդը կիրառել է միայն որևէ մի հատկանիշի ընտրություն,— որի ամենալավ օրինակ կարող են ծառայել մեր մշակովի բույսերը,— մենք անփոփոխ կերպով նկատում ենք, որ եթե մի մասը, լինի դա ծաղիկ, պտուղ կամ տերևներ, շատ ուժեղ կերպով փոփոխվել է, ապա նաև գրեթե բոլոր մյուս մասերը թեթև ձևափոխություններ են կրել։ Դա մասամբ կարելի է բացատրել հարաբերակցական աճման սկզբունքով, մասամբ էլ այսպես կոչված ինքնակամ վարիացիայով։

Անհամեմատ ավելի լուրջ առարկություն է առաջադրել Բրոննը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn /> իսկ վերջերս նաև Բրոկան, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Broca>'''Բրոկա''' (Broca Paul)։— Վիրահատ Ֆրանսիայում (ծն. 1824 թ.)։ Իրեն ժամանակակից անտրոպոլոգների դպրոցի պարագլուխ։ Հեղինակ բժշկականության և անտրոպոլոգիայի վերաբերյալ մի շարք աշխատությունների։</ref> այն է՝ որ շատ հատկանիշներ, ըստ երևույթին, ոչ մի օգուտ չեն բերում իրենց տերերին և այդ պատճառով չէին կարող իրենց վրա կրել բնական ընտրության ազդեցությունը։ Բրոննը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn /> մատնանշում է, օրինակ, նապաստակների և մկների տարբեր տեսակների ականջների ու պոչերի երկարությունը, շատ կենդանիների ատամների արծնապակու բարդ ծալքերը և բազմաթիվ համանման օրինակներ։ Բույսերի վերաբերմամբ այդ հարցը պարզաբանել է Նեգելին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naegeli>'''Նեգելի''' (Naegeli Karl-Wilhelm)։— Հայտնի բուսաբան Գերմանիայում (1817—1891)։ Ծագումով շվեյցարացի։ Պրոֆեսոր Մյունխենում։ Հեղինակ «իդիոպլազմների» տեսության, որը հետագայում Վեյսմանը դրել է իր հակադարվինիստական տեսության հիմքում։ Կողմնակից «իմանենտ պրոգրեսի» (ավտոգենեզի) գաղափարի։ Նրա բազմաթիվ աշխատություններից ամենից ավելի հետաքրքրական է «Էվոլյուցիայի մեխանիկա-ֆիզիոլոգիական տեսությունը»։</ref> իր հիանալի հետազոտության մեջ։ Նա ընդունում է, որ բնական ընտրությունը շատ բան է արել, բայց պնդում է, թե բույսերի ընտանիքները մեկը մյուսից տարբերվում են գլխավորապես մորֆոլոգիական հատկանիշներով, որոնք, ըստ երևույթին, բոլորովին կարևոր չեն տեսակների բարեկեցության համար։ Դրա համար էլ նա հավատում է, որ տեսակներն ունեն առաջադիմելու և կատարելագործվելու բնածին հակում։ Նա մատնանշում է բջիջների դասավորությունը հյուսվածքներում և տերևներինը՝ առանցքային մասերի վրա որպես օրինակներ, երբ բնական ընտրությունը չի կարողացել ներգործել։ Դրան կարելի է ավելացնել նաև ծաղկի մասերի թիվը, սերմնաբողբոջների դիրքը, սերմերի ձևը, երբ վերջինս ոչ մի օգուտ չի բերում սերմնավորման ժամանակ և այլն։

Ավելորդ չի լինի նախորդ դիտողություններից մի քանիսը պարզաբանել օրինակներով։ Զանազան մասերի և օրգանների ենթադրյալ անօգտակարության մասին հազիվ թե հարկ կա նշելու, որ նույնիսկ բարձրակարգ և ամենից ավելի ծանոթ կենդանիներն ունեն կառուցվածքի առանձնահատկություններ, որոնք այնքան բարձր զարգացման են հասել, որ ոչ ոք չի կասկածում նրանց կարևորության մասին, սակայն նրանց նշանակությունը մինչև այժմ պարզված չէ, կամ պարզվել է միայն վերջերս։ Բրոննը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn /> մատնանշում է մկների զանազան տեսակների ականջների ու պոչի երկարությունը որպես կառուցվածքի թեպետև չնչին, բայց այնպիսի տարբերությունների օրինակներ, որոնք ոչ մի հատուկ, նշանակություն չունեն, այդ առթիվ ես կարող եմ հիշատակել, որ ըստ դոկտոր Շեբլի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Schoobl>'''Շեբլ''' (Schoobl), դոկտոր։</ref> հետազոտությունների, սովորական մկան արտաքին ականջը չափազանց հարուստ է նյարդերով, այնպես որ նա անկասկած ծառայում է որպես շոշափելիքի օրգան. հետևաբար, ականջների երկարությունը հազիվ թե բոլորովին անկարևոր հատկանիշ լինի։ Մենք հիմա կտեսնեք նաև, որ պոչը մի քանի տեսակների համար ծառայում է որպես շատ օգտակար բռնիչ օրգան, և այդ դեպքում նրա դերը մեծ կախման մեջ է գտնվում երկարությունից։

Ինչ վերաբերում է բույսերին, որոնցով ես բացառապես կզբաղվեմ հետագայում՝ Նեգելիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naegeli /> հոդվածի առթիվ, ապա բոլորը, իհարկե, կհամաձայնվեն, որ խոլորձիների ծաղիկները ներկայացնում են կառուցվածքի բազմաթիվ հետաքրքրական մանրամասնություններ, որոնց վրա մի քանի տարի առաջ կնայեին որպես պարզ մորֆոլոգիական առանձնահատկությունների վրա, որոնք ոչ մի հատուկ ֆունկցիա չունեն, մինչդեռ ներկայումս հայտնի է, որ նրանք խոշորագույն նշանակություն ունեն միջատների օգնությամբ տեսակների բեղմնավորման համար և հավանորեն ձեռք են բերվել բնական ընտրության միջոցով։ Մինչև վերջին ժամանակները ոչ ոքի մտքով չէր անցնի, որ դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի առէջքների և վարսանդների անհավասար երկարությունը և նրանց դասավորությունը կարող են որևէ նշանակություն ունենալ, իսկ այժմ մենք գիտենք, որ այդ հենց այդպես էլ է։

Բույսերի որոշ խմբերում բոլոր տեսակների սերմնաբողբոջները ուղիղ են կանգնած, մյուսներինը՝ կախված են, իսկ մի քանի սակավաթիվ բույսերի միևնույն սերմնարանում մի սերմնաբողբոջը գրավում է կանգուն դիրք, իսկ մյուսը՝ կախված։ Սերմնաբողբոջների այդ դիրքերը առաջին հայացքից զուտ մորֆոլոգիական հատկանիշներ են թվում, այսինքն չունեն ոչ մի ֆիզիոլոգիական նշանակություն, բայց դոկտոր Հուկերն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> ինձ հաղորդում է, որ միևնույն սերմնարանի մեջ երբեմն բեղմնավորվում են միայն վերին սերմնաբողբոջները, իսկ այլ դեպքերում միայն ստորինները, և նա ենթադրություն է անում, որ դա հավանորեն կախված է այն ուղղությունից, որով ծաղկափոշու խողովակները մտնում են սերմնարանի մեջ։ Եթե այդ այդպես է, ուրեմն սերմնաբողբոջների դիրքը,— եթե անգամ միևնույն սերմնարանում նրանցից մեկը ուղիղ կանգնած է, իսկ մյուսը՝ կախված,— կարող է լինել դիրքի մեջ տեղի ունեցած այնպիսի թեթև որոշ շեղումների ընտրության հետևանք, որոնք նպաստել են բեղմնավորմանը և սերմերի ստացմանը։

Որոշ բույսեր, որոնք պատկանում են զանազան ընտանիքների, սովորաբար առաջացնում են երկու ձևի ծաղիկներ՝ մի քանիսը բաց, սովորական կառուցվածքով, մյուսները՝ փակ և թերզարգացած։ Ծաղիկների այդ երկու ձևերը երբեմն զարմանայի կերպով տարբերվում են միմյանցից իրենց կառուցվածքով, այնուամենայնիվ կարելի է տեսնել, թե ինչպես նրանք միևնույն բույսի վրա աստիճանաբար փոխակերպվում են մեկը մյուսին։ Սովորական բաց ծաղիկները կարող են միմյանց հետ խաչաձևվել և այդպիսով ապահովում են այն օգտակարությունը, որն անշուշտ ստացվում է խաչաձևման ժամանակ։ Սակայն փակ և թերզարգացած ծաղիկները<ref>Փակ ծաղիկները սովորաբար կոչվում են կլեյստոգամներ։— ''Խմբ.։''</ref> ակներևորեն շատ մեծ նշանակություն ունեն, որովհետև նրանք ապահովաբար տալիս են որոշ քանակությամբ սերմեր՝ ծախսելով զարմանալի քիչ քանակությամբ ծաղկափոշի։ Այդ երկու ձևի ծաղիկները, ինչպես հենց նոր մատնանշվեց, հաճախ խիստ տարբերվում են միմյանցից իրենց կառուցվածքով, թերի ծաղիկների պսակաթերթերը համարյա միշտ կազմված են միայն թերաճիկներից, և փոշեհատիկների տրամագիծը փոքրացած է։ Ononis columnae-ի միմյանց հաջորդող տասը առէջքներից հինգը սաղմնային վիճակում են, իսկ Viola-ի առէջքներից երեքը գտնվում են այդպիսի վիճակում, այնպես որ միայն երկուսն են պահպանում իրենց նորմալ ֆունկցիան և այն էլ շատ փոքր չափով։ Հնդկական մի մանուշակի (անունն ինձ անհայտ է, որովհետև այդ բույսերն ինձ մոտ լիովին զարգացած ծաղիկներ երբեք չեն տվել) երեսուն փակ ծաղիկներից վեցի մեջ փոխանակ հինգ բաժակաթերթի, որ նորմալ է, զարգացել էին երեքը։ Malpighiaceae-ի մի ենթաընտանիքում, ըստ Ա. դը Ժյուսսյեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jussien>'''Ժյուսյե''' (Jussien Antoine-Laurent de)։— Հռչակավոր բուսաբան Ֆրանսիայում (1748—1836)։ Բուսաբանության պրոֆեսոր և Բուսաբանական այգու դիրեկտոր Փարիզում։ Հեղինակ է հանդիսանում բուսական թագավորության առաջին բնական սիստեմի, որի հիմքը կազմում են այն սկզբունքները, որոնք մշակել է նրա հորեղբայր Բեռնար Ժյուսյեն։ Հիմնական աշխատությունն է «Cenera plantarum»։</ref> հետազոտությունների, փակ ծաղիկները ավելի ևս ձևափոխված են, որովհետև բաժակաթերթերի դիմացի հինգ առէջքները բոլորն էլ ապաճած են և զարգանում է միմիայն վեցերորդը, որը գտնվում է պսակաթերթի դիմաց (այս վերջին առէջքը այդ տեսակի սովորական ծաղիկներում չի լինում). սռնակը զարգացած չէ, և սերմնարանների թիվը երեքի փոխարեն վերածվել է երկուսի։ Եվ ահա թեև բնական ընտրությունը, անտարակույս, կարող էր խոչընդոտ լինել այդ ծաղիկներից մի քանիսի բացվելուն և պակասեցնել ծաղկափոշու ծախսումը, որովհետև նրա նախկին քանակը ավելորդ կլիներ փակ ծաղիկներում, սակայն հազիվ թե վերոհիշյալ հատուկ ձևափոխություններից որևէ մեկը ծագել է հենց այդ ձևով, այլ հավանորեն աճման օրենքների հետևանք է եղել (այդ թվում հաշվելով մասերի ֆունկցիոնալ անգործունեությունը) ծաղկափոշու քանակի աստիճանական կրճատման և ծաղիկների փակման դեպքում։

Աճման օրենքների ներգործության կարևորության պատշաճ գնահատումն այնքան անհրաժեշտ է, որ ես կբերեմ այլ տեսակի մի քանի լրացուցիչ օրինակներ ևս, այսինքն միևնույն մասի կամ օրգանի մեջ եղած այնպիսի տարբերությունների օրինակներ, որոնք կախված են տվյալ բույսի վրա նրանց հարաբերական դիրքի տարբերություններից։ Իսպանական շագանակենու և մի քանի փշատերև ծառերի տերևների բաժանման անկյունները, Շախտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Schacht>'''Շախտ''' (Schacht Hermann)։— Բուսաբան (1814—1864)։ Եղել է պրոֆեսոր Բոննում։ Գրել է շատ աշխատություններ, գլխավորապես բույսերի անատոմիայի վերաբերյալ։</ref> հետազոտությունների համաձայն, միանման չեն համարյա հորիզոնական և ուղիղ կանգնած ճյուղերի վրա։ Սովորական փեգենայի և մի քանի այլ բույսերի վրա մի ծաղիկը, սովորաբար կենտրոնականը կամ գագաթնայինը, առաջինն է բացվում և ունենում է հնգական բաժակաթերթ ու պսակաթերթ և հնգաբաժան սերմնարան, մինչդեռ նույն բույսի վրա մնացած ծաղիկները քառանդամ են։ Բրիտանական Adoxa-ի գագաթնային ծաղկի բաժակը սովորաբար երկբլթականի է և մնացած օրգանները քառանդամ են, մինչդեռ շրջապատող ծաղիկների բաժակները սովորաբար եռաբլթակ են, իսկ մնացած մասերը հնգանդամ են։ Բարդածաղիկներից ու հովանոցավորներից (Compositae, Umbelliferae) շատերի, ինչպես նաև մի քանի այլ բույսերի եզրային ծաղիկների պսակներն անհամեմատ ավելի զարգացած են. քան ներքին ծաղիկներինը և այդ, ըստ երևույթին, հաճախ կապ ունի բազմացման գործարանների ատրոֆիայի հետ։ Առավել ևս հետաքրքրական է մի փաստ, որը մենք շոշափել ենք առաջ, այն է, որ եզրային սերմիկները կամ սերմերը երբեմն խիստ տարբերվում են ներքիններից իրենց ձևով, գույնով և այլ հատկանիշներով։ Carthamus-ի [սաֆլորի] և մի քանի այլ բարդածաղիկների միայն կենտրոնական սերմիկներն են ունենում փուփուլիկներ, իսկ Hyoseris-ի մոտ միևնույն գլխիկը տալիս է երեք տարբեր ձևի սերմիկներ։ Մի քանի հովանոցավորների (Umbelliferae,) արտաքին սերմերը, ըստ Տաուշի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Tausch>'''Տաուշ''' (Tausch Ignaz Friedrich)։— Բուսաբան-սիստեմատիկ (1792—1848)։ Եղել է բուսաբանության պրոֆեսոր Պրագայում։ Նրա հայտնի երկերից մեկում նկարագրված է Բոհեմիայի բուսականությունը։</ref> ունենում են ուղիղ էնդոսպերմ, իսկ կենտրոնականները՝ ծռված էնդոսպերմ, մինչդեռ դը-Կանդոլն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> այլ տեսակների մոտ այդ հատկանիշը դիտել է որպես սիստեմատիկայի մեջ շատ մեծ կարևորություն ունեցող։ Պրոֆեսոր Բրաունը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Braun>'''Բրաուն Ալեքսանդր''' (Braun Alexander)։— Հայտնի բուսաբան Գերմանիայում (1805—1877)։ Բուսաբանության պրոֆեսոր Գերմանիայի զանազան քաղաքներում, այդ թվում նաև Բեռլինում։ Հեղինակ է բազմաթիվ աշխատությունների, գլխավորապես բույսերի մորֆոլոգիայի և սիստեմատիկայի մասին, ստեղծել է բուսական աշխարհի բնական սիստեմներից մեկը։</ref> հիշատակում է Fumariaceae-ի մի սեռի մասին, որի մեջ ողկույզի ստորին մասում ծաղիկները տայիս են ձվաձև կողավոր, միասերմ կաղիններ, իսկ վերին մասում՝ նիզակաձև, երկփեղկանի և երկսերմ պատիճներ։ Այդ բոլոր դեպքերում, եթե չհաշվենք լավ զարգացած եզրային ծաղիկները, որոնք օգտակար են նրանով, որ գրավում են միջատների ուշադրությունը, բնական ընտրությունը չէր կարող, որքան ես ըմբռնում եմ, ոչ մի դեր խաղալ, կամ միայն ստորադաս դեր է խաղացել։ Այդ բոլոր ծխափոխությունները մասերի հարաբերական դիրքի և փոխադարձ ազդեցության արդյունք են, և հազիվ թե կարելի է կասկածել այն բանի վրա, որ եթե տվյալ բույսի վրա բոլոր ծաղիկները և տերևները գտնվեին միևնույն արտաքին ու ներքին պայմանների ներգործության տակ, ինչպես այդ լինում է որոշ գիրք գրավող ծաղիկների ու տերևների նկատմամբ, ապա նրանք բոլորն էլ կձևափոխվեին միանման կերպով։

Այլ բազմաթիվ դեպքերում մենք նկատում ենք, որ կառուցվածքում եղած ձևափոխությունները, որոնց բուսաբանները սովորաբար մեծ նշանակություն են վերադրում, վերաբերում են միայն տվյալ բույսի վրա գտնվող մի քանի ծաղիկների կամ պատահում են միևնույն պայմաններում կողք կողքի աճող զանազան բույսերի վրա։ Քանի որ այդ ձևափոխությունները, ըստ երևույթին, առանձին ոչ մի օգուտ չեն բերում բույսերին, ուստի բնական ընտրությունը չէր կարող նրանց վրա ազդեցություն գործել։ Դրանց պատճառը մեզ բոլորովին անհայտ է, մենք չենք կարող դրանք նույնիսկ վերագրել, ինչպես օրինակների նախորդ խմբում, փոխադարձ դիրքի նման մի որևէ մերձավոր գործոնի ազդեցությանը։ Կբերեմ միայն մի քանի օրինակներ։ Միևնույն բույսի վրա թե՛ տետրամեր և թե՛ պենտամեր ծաղիկների հանդիպելը այնքան սովորական դեպք է, որ ես օրինակներ ցույց տալու կարիք չունեմ, բայց քանի որ թվական վարիացիաները համեմատաբար հազվադեպ են, երբ մասերը քիչ են, ուստի ես կարող եմ հիշատակել, որ Paraver bracteatum-ի ծաղիկները, ինչպես հաղորդում է դը-Կանդոլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> ունենում են կամ երկու բաժակաթերթիկ և չորս պսակաթերթիկ (կակաչների սովորական տիպը), կամ թե երեք բաժակաթերթիկ և վեց պսակաթերթիկ։ Ծաղկաբողբոջում պսակաթերթիկների դասավորման եղանակը խմբերի մեծամասնության համար շատ կայուն մորֆոլոգիական հատկանիշ է հանդիսանում, բայց պրոֆեսոր Ազա-Գրեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> հաղորդում է, որ Mimulus սեռի մի քանի տեսակների մոտ բողբոջակազմությունը նույնքան հաճախ կառուցված է ըստ Rhinanthideae տիպի, որքան ըստ Antirrhinideae տիպի, որպիսի խմբի էլ պատկանում է հիշված սեռը։ Օգյուստ Սենտ Իլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Saint_Hillare>'''Սենտ-Իլեր Օգյուստ''' (Saint-Hillare Auguste François César Prouvencal de)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1799—1853)։ 1816—1822 և 1830 թվականներին կատարել է ճանապարհորդություններ Հարավային Ամերիկայում, Բրազիլիայում։ Իր ճանապարհորդությունների արդյունքները հրատարակել է բազմաթիվ գրքերով ու հոդվածներով, որոնցից առանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում «Հարավային Բրազիլիայի բուսականությունը» (1825—1832) և «Բրազիլիայի օգտակար բույսերը» (1827—1828)։</ref> բերում է հետևյալ օրինակները. Zanthoxylon-ը պատկանում է Rutaceae ընտանիքի մեջ այն խմբին, որն աչքի է ընկնում իր անբաժան սերմնարանով, բայց միևնույն բույսի վրա կամ նույնիսկ միևնույն հուրանի մեջ կարելի է գտնել ինչպես մեկ, այնպես էլ երկբաժան սերմնարան ունեցող ծաղիկներ. Helianthemum սեռի մեջ սերմնատուփիկը նկարագրվել է թե որպես միաբուն և թե որպես եռաբուն, իսկ H. mutabile-ի մոտ «une lame, '''plus ou moin large''', s’etend entre le pericarpe et le placentea»<ref>«Միջնապատը, որ '''քիչ թե շատ լայն''' է, տեղավորված է պտղապատյանի և սերմնակիրի միջև։— ''Խմբ.։''</ref>։ Դոկտոր Մաստերսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Masters>'''Մաստերս''' (Masters)։</ref> Saponaria officinalis-ի ծաղիկներում տեսել է ինչպես եզրային, այնպես էլ կենտրոնական սերմնակիրի օրինակներ։ Վերջերս Սենտ-Իլերը Gomphia oleaeformis-ի տարածման հարավային սահմանի մոտ գտել է երկու ձևեր, որոնց նա սկզբում համարել է անկասկածելի երկու տեսակներ, բայց հետո տեսել է, որ նրանք աճել են մեկ արմատից, և այն ժամանակ նա ավելացնում է. «voila done dans սո même individu des boges et un style qui se rattachent tantôt à un axe vertical, et tantôt à un ginobase»<ref>«Այսպիսով, միևնույն անհատի վրա բներն ու սռնակը երբեմն ամրակցված են ուղղաձիգ առանցքի վրա, երբեմն էլ գինոբազայի (գինեցեի հիմքի) վրա։— ''Խմբ.։''</ref>։

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ բույսերի մորֆոլոգիական շատ փոփոխություններ կարող են կախման մեջ դրվել աճման օրենքներից, և մասերի փոխազդեցությունից՝ անկախ բնական ընտրությունից։ Բայց կանգնելով Նեգելիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naegeli /> ուսմունքի այն տեսակետի վրա, որ վերաբերում է կատարելագործման կամ առաջադիմական զարգացման բնածին հակումին և գործ ունենալով փոփոխությունների այդ խիստ արտահայտված օրինակների հետ, կարելի՞ է արդյոք ասել, որ բույսերին մենք գտնում ենք դեպի զարգացման բարձր աստիճանը առաջ ընթանալու մոմենտում։ Ընդհակառակը, արդեն այն փաստից, որ մեր կողմից քննարկվող մասերը միևնույն բույսի վրա խիստ կերպով տարբերվում են կամ ձևափոխվում, ես պետք է եզրակացնեմ, որ նման ձևափոխությունները, որքան էլ նրանք կարևոր լինեն մեր դասակարգումների համար, շատ չնչին կարևորություն ունեն հենց բույսերի համար։ Հազիվ թե կարելի է ասել, որ օրգանիզմը, ձեռք բերելով որևէ անօգուտ մաս, բարձրանում է բնության սանդուխքով, և իրոք, եթե մենք օգնության էլ կանչենք մի որևէ սկզբունք՝ բացատրելու համար թերզարգացած փակ ծաղիկների վերևում նկարագրված օրինակը, ապա այդ կլինի հետագնաց շարժման, այլ ոչ թե առաջընթաց շարժման սկզբունք, այդպես է նաև շատ մակաբույծ և թերզարգացած կենդանիների նկատմամբ։ Մենք չգիտենք, թե մատնանշված յուրահատուկ ձևափոխության պատճառն ինչ է, բայց եթե այդ պատճառը ներգործեր գրեթե միանման ձևով երկար ժամանակի ընթացքում, ապա հետևանքն էլ, կարելի է կարծել, կլիներ գրեթե միանման, իսկ այդ դեպքում տվյալ տեսակի բոլոր անհատները կձևափոխվեին միանգամայն միանման ձևով։

Հայտնի կենդանաբան միստեր Ստ. Գեորգ Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> վերջերս ամփոփել է այն բոլոր առարկությունները, որ երբևիցե ես և ուրիշները արել ենք այն ձևի բնական ընտրության դեմ, ինչ ձևով որ այն արտահայտել ենք միստեր Ուոլլեսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> և ես, և հիանալի հմտությամբ ու համոզարարությամբ պաշտպանել է իր շարադրանքը օրինակներով։ Այդ ձևով կառուցված լինելով, նրանք ուժեղ տպավորություն են թողնում, իսկ որովհետև միստեր Մայվարտը բոլորովին մտադրություն չունի իր եզրակացություններին հակառակ փաստեր ու կշռադատումներ բերելու, ուստի ընթերցողը, որը կցանկանար այդ հարցին երկու կողմից նայել, նվազագույն հնարավորություն էլ չունի այդ անելու։ Քննարկելով առանձին դեպքեր, միստեր Մայվարտը կանգ չի առնում օրգանների աստիճանաբար ավելացող գործածության և անգործածության հետևանքների վրա, որը ես համարել եմ վերին աստիճանի կարևոր հանգամանք և որը ես պարզաբանել եմ «Կենդանիների և բույսերի փոփոխությունն ընտանեցման ազդեցության տակ» աշխատությանս մեջ ավելի լրիվ կերպով, քան այդ արել է, որքան ես գիտեմ, որևէ մեկ ուրիշը։ Նմանապես էլ նա հաճախ հավատացնում է, թե ես փոփոխականությանը նշանակություն չեմ տալիս բնական ընտրությունից անկախ, մինչդեռ հենց նոր հիշատակածս աշխատության մեջ ես այդ ուղղությամբ հավաքել եմ ավելի մեծ քանակությամբ հաստատուն կերպով ապացուցված տվյալներ, քան դրանք կարելի է գտնել որևէ այլ ինձ հայտնի աշխատության մեջ։ Իմ կարծիքը կարող է վստահության արժանի չլինել, բայց ուշադիր կերպով ընթերցելով միստեր Մայվարտի գիրքը և համեմատելով նրա յուրաքանչյուր բաժինը այդ նույն խնդրի մասին իմ ասածի հետ, ես երբեք ինձ այնպես խորապես համոզված չեմ զգացել այն եզրակացությունների ընդհանուր ճշմարտության մեջ, որոնց ես հանգել եմ այստեղ, թեև բնականաբար, այդպիսի խրթին հարցում ես կարող էի առանձին դեպքերում ընկնել նույնիսկ ոչ աննշան սխալի մեջ։

Միստեր Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> բոլոր առարկությունները կամ քննարկված են, կամ քննարկվելու են այս հատորում։ Միակ նոր կետը, որը կարծես շփոթեցրել է մի քանի ընթերցողների, այն է, «որ բնական ընտրությունը չի կարող բացատրել կառուցվածքի օգտակար առանձնահատկությունների սկզբնական ստադիաները»։

Այդ հարցը սերտորեն կապված է առանձնահատկությունների աստիճանական ուժեղացման հարցի հետ, որին հաճախ ուղեկցում է օրգանի աշխատանքի փոփոխությունը, օրինակ՝ լողափամփուշտի փոխարկվելը թեքերի, որն արդեն քննարկվել է նախորդ գլխի երկու բաժիններում։ Այնուամենայնիվ ես այստեղ քիչ թե շատ մանրամասնորեն կքննարկեմ Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> բերած օրինակներից մի քանիսը, ընտրելով նրանցից ամենից ավելի բնորոշները, որովհետև տեղի սղությունը ինձ թույլ չի տալիս բոլորը քննարկելու։

Ընձուղտն իր բարձր հասակով, շատ երկար վզով, առջևի ոտներով, գլխով և լեզվով հիանալի կերպով հարմարված է ծառերի վերին ճյուղերից տերևներ պոկելու համար։ Դրա շնորհիվ նա կարողանում է իրեն կեր հայթայթել միևնույն երկրում ապրող այլ սմբակավոր կենդանիների, այսպես ասած, բնագավառի սահմաններից դուրս, և այդ կարող է նրան մեծ առավելություն տալ երաշտների ժամանակաշրջաններում։ Հարավ-ամերիկական եղջերավոր անասուն նյատայի վրա իր հերթին կարելի է տեսնել, որ կառուցվածքի նույնիսկ փոքրիկ առանձնահատկությունները այդպիսի չոր ժամանակաշրջաններում կենդանիների պահպանման տեսակետից մեծ տարբերության պատճառ են հանդիսանում։ Այդ անասունը ուրիշների նման կարող է կերակրվել խոտով, բայց ստորին ծնոտի դուրս ցցվածքի պատճառով չի կարողանում հաճախակի կրկնվող անանձրև ժամանակաշրջաններում կերակրվել ծառերի ճյուղերով, եղեգով և այլն, որոնցով կերակրվելուն են անցնում սովորական եղջերավոր անասունները և ձիերը, դրա հետևանքով այդպիսի ժամանակաշրջաններում նյատաները ոչնչանում են, եթե տերերը չեն կերակրում նրանց։ Նախքան միստեր Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> առարկություններին անցնելը՝ օգտակար է մի անգամ ևս բացատրել, թե բնական ընտրությունը ինչ ձևով է իր ազդեցությունը թողնում սովորական դեպքերում։ Մարդը փոփոխել է մի քանի կենդանիների, ձեռք չտալով նրանց կառուցվածքի այս կամ այն առանձնահատկություններին, այլ պարզապես պահպանելով ու բազմացնելով, կամ ամենաարագավազ անհատների, ինչպես, օրինակ, արշավաձին ու բարակ շունը ստեղծելիս, կամ բազմացնելով հաղթող թռչուններին՝ կռվան աքլորներ ստեղծելիս։ Ճիշտ այդպես էլ բնական պայմաններում նոր ծնունդ առնող ընձուղտի դեպքում ամենաբարձրահասակ անհատները, որոնք մեկ կամ երկու դյույմով ավելի բարձր էին մյուսներից, հաճախ կկարողանային պահպանվեք .երաշտների ժամանակաշրջանում, կեր որոնելու համար թափառելով ամբողջ երկրում։ Որ մի տեսակի անհատները հաճախ քիչ տարբերվում են մեկը մյուսից մարմնամասերի հարաբերական երկարությամբ, կարելի է գտնել բնապատմական շատ աշխատություններում, որտեղ բերված են մանրազնին կերպով կատարված չափումներ։ Չափերի այդ աննշան տարբերությունը, որը պայմանավորված է աճման և փոփոխականության օրենքներով, տեսակների մեծամասնության համար նշանակություն չունի։ Բայց այլ բան էր նոր ծնունդ առնող ընձուղտի նկատմամբ, եթե ուշադրության առնենք նրա հավանական կենսակերպը, որովհետև այն անհատները, որոնց որևէ կամ մի քանի զանազան մարմնամասերը ավելի երկար էին, քան սովորականները, ընդհանրապես պետք է գերապրեին։ Խաչաձևվելիս նրանք պետք է թողնեին կամ կառուցվածքի նույն առանձնահատկություններով օժտված կամ միևնույն ուղղությամբ փոփոխվելու հակում ունեցող կենդանիներ, մինչդեռ այդ տեսակետից ավելի քիչ նպաստավոր կերպով կազմակերպված անհատները պետք է ամենից ավելի ենթարկվեին ոչնչացման։

Դրա դեմ մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> բերում է երկու առարկություն։ Մեկն այն է, որ կենդանու չափերի աճող մեծությունը հավանականորեն պետք է առաջ բերի նրա սպառած սննդի քանակության ավելացում, և նա համարում է «չափազանց կասկածելի, թե արդյոք սննդի պակասության ժամանակաշրջաններում դրանից բխող անբարենպաստ պայմաններն ավելի կարևոր են, քան նրանց հակառակ բարենպաստ պայմանների ազդեցությունը»։ Բայց քանի որ ընձուղտները իրականում մեծ թվով գոյություն ունեն հարավային Աֆրիկայում և քանի որ հենց այստեղ բազմաթիվ են աշխարհիս ամենախոշոր, ցուլից ավելի մեծ անտիլոպներից մի քանիսը, հապա էլ ինչո՞ւ մենք պետք է կասկածենք, որ այստեղ առաջներում, որքանով այդ վերաբերում է մեծությանը, գոյություն են ունեցել անցողիկ ձևեր, որոնք նույնպես, ինչպես որ այժմ, ենթարկվել են դաժան երաշտներին։ Իհարկե, նոր ծնունդ առնող կենդանու ընձուղտի համար կարող էր որոշ առավելություն ներկայացնել այն ընդունակությունը, որի շնորհիվ մեծացող հասակի յուրաքանչյուր ստադիայում կենդանին հայթայթում էր այն կերը, որը երկրի մյուս չորքոտանի սմբակավոր կենդանիների համար անմատչելի էր մնում։ Մենք չպետք է մոռանանք նաև այն, որ հասակի ավելացումը պաշտպանություն էր համարյա բոլոր գիշատիչ գազաններից, բացի առյուծից, իսկ նրա նկատմամբ երկար վիզը,— իսկ որքան ավելի երկար է, այնքան ավելի լավ,— կարող էր ծառայել, ըստ միստեր Չոնսեյ Ռայտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wright>'''Ռայտ Չոնսեյ''' (Wright Chauncey)։— Մաթեմատիկոս և փիլիսոփա ԱՄՆ-ում (1830—1875)։</ref> դիտողության, ինչպես հսկողական աշտարակ։ Այդ պատճառով, ինչպես ասում է սըր Ս. Բեկերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Beker>'''Բեկեր Սամուիլ''' (Beker Samuel-White)։— Ճանապարհորդ Անգլիայում (1821—1893)։ Հետազոտել է անհայտ շատ մարզեր, գլխավորապես Կենտրոնական Աֆրիկայում, այդ թվում և Նեղոսի ակունքները։ Թողել է իր Ճանապարհորդությունների արժեքավոր նկարագրությունները։</ref> ընձուղտին ավելի դժվար է գաղտագողի մոտենալ, քան մի որևէ այլ կենդանու։ Նա իր երկար վիզը գործածում է նաև հարձակման ու պաշտպանության համար, ուժեղ կերպով շարժելով գլուխը, որը զինված է կոճղանման եղջյուրներով։ Յուրաքանչյուր տեսակի պահպանումը հազվագյուտ դեպքում է որոշվում միայն մի որևէ առավելությամբ, իսկ սովորաբար բոլոր՝ թե՛ խոշոր և թե՛ մանր առավելությունների ամբողջությամբ։

Մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> հարցնում է (և դրանումն է նրա երկրորդ առարկությունը), արդյոք իսկապե՞ս այդքան մեծ է բնական ընտրության ազդեցությունը, և եթե բարձր նստած տերևները պոկելու ընդունակությանը այդքան մեծ առավելություններ է տալիս, ապա ինչո՞ւ մյուս չորքոտանիները, բացի ընձուղտից և քիչ չափով էլ ուղտից, գուանակոյից և լամայից, չեն ձեռք բերել երկար վիզ ու բարձր հասակ։ Կամ թե չէ՝ ինչո՞ւ այդ խմբի կենդանիներից ոչ մեկը չի ձեռք բերել երկար կնճիթ։ Հարավային Աֆրիկայի վերաբերմամբ, որտեղ առաջ ընձուղտի բազմաթիվ հոտեր էին ապրում, պատասխանը դժվար չէ և ամենից ավելի լավ կարող է տրվել համապատասխան օրինակով։ Անգլիայի ամեն մի արոտավայրում, որտեղ միայն աճում են ծառեր, նրանց ստորին ճյուղերը կարծես քշտված կամ խուզված են մինչև մի որոշ մակարդակի վրա, որովհետև նրանց կրծում են ձիերը և եղջերավոր անասունները։ Այստեղ ի՞նչ առավելություն կարող էր ունենալ, օրինակ, քիչ ավելի երկար վիզ ունեցող ոչխարը։ Յուրաքանչյուր շրջանում կենդանիների որևէ ցեղ գրեթե ապահովաբար կարող է մյուսներից ավելի բարձր սաղարթը պոկել, և գրեթե նույն չափով էլ հավանական է, որ միայն այդ ցեղն էլ կարող էր ունենալ ավելի երկար վիզ՝ շնորհիվ բնական ընտրության ազդեցության և օրգանի շարունակ ավելացող գործածության։ Հարավային Աֆրիկայում ակացիայի և այլ ծառերի բարձր ճյուղերից տերևներ պոկելու գործում մրցում կարող է տեղի ունենալ միայն ընձուղտների միջև, այլ ոչ թե ընձուղտների և այլ սմբակավորների միջև։

Այժմ դառնանք միստեր Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> մյուս առարկություններին։ Միջատները հաճախ, որպես պաշտպանողական առանձնահատկություններ, ձեռք են բերում նմանություն զանազան առարկաների հետ, օրինակ, կանաչ կամ թափված տերևների, չոր ճյուղերի, քարաքոսերի կտորների, ծաղիկների, փշերի, թռչունների աղբի և այլ խմբերի պատկանող կենդանի միջատների հետ. այս վերջին նմանությանը ես հետագայում դեռ կվերադառնամ։ Այդ նմանությունը հաճախ զարմանալիորեն մոտ է լինում և, չսահմանափակվելով գույնով, տարածվում ձևի և նույնիսկ շարժուձևի վրա։ Թրթուրները, որոնք չոր ճյուղի նման անշարժ կերպով կախվում են թփուտից, որի վրա կերակրվում են, այդպիսի նմանության հիանալի օրինակ են ծառայում։ Այնպիսի առարկաների, ինչպես թռչունների աղբն է, նմանվելու դեպքերը հազվագյուտ են և բացառիկ։ Այդ առթիվ մ-ր Մայվարտը նկատում է հետևյալը. «Քանի որ Դարվինի տեսության համաձայն գոյություն ունի անսահման փոփոխելիության մշտական ձգտում և քանի որ նոր սկզբնավորվող փոքրագույն փոփոխությունները տեղի են ունենում '''բոլոր ուղղություններով''', ուստի նրանք պետք է ձգտեն չեզոքացնել մեկը մյուսին և հենց սկզբից առաջացնել այնպիսի անկայուն փոփոխություններ, որ դժվար է ու նույնիսկ անհնարին է ըմբռնել, թե ինչպես անսահմանորեն փոքրիկ սկզբնավորությունների անսահման տատանումները երբևիցե կհանգեն տերևի, եղեգի կամ այլ առարկայի հետ նմանության և այնքան բավարար չափով արտահայտված, որ բնական ընտրությունը կարողանա դրանք իրեն ենթարկել ու ավելի ևս զարգացնել»։

Բայց բոլոր նախորդ դեպքերում միջատներն արդեն իրենց նախասկզբնական վիճակում, անկասկած, ներկայացրել են ընդհանուր պատահական նմանություն իրենց շրջապատող իրադրության մեջ գտնվող որևէ սովորական առարկայի հետ։ Դա բոլորովին չի կարելի անհավանական համարել, ուշադրության առնելով շրջապատող առարկաների գրեթե անսահման քանակությունը և գոյություն ունեցող միջատների ձևի ու գույնի տարբերությունը։ Քանի որ ընդհանուր նմանությունը անհրաժեշտ է սկզբնավորման համար, ապա մեզ հասկանալի է դառնում, թե ինչու խոշոր և բարձրակարգ կազմվածքով կենդանիները (որքան ես գիտեմ, բացառությամբ մեկ ձկան) պաշտպանողական նպատակով չեն նմանվում որոշակի առարկաների, այլ միայն նմանվում են իրենց շրջապատող սովորական մակերևույթին, և այն էլ միայն գույնով։ Եթե ընդունենք, որ միջատներից մեկին պատահաբար վիճակվել է որոշ նմանություն ունենալ չոր ճյուղի կամ թափած տերևի հետ, և որ այդ միջատը փոփոխվում է զանազան ուղղություններով, այդ դեպքում անշուշտ բոլոր այն փոփոխությունները, որոնք նրան ամենից ավելի են նմանեցնում այդ առարկային և նպաստում են նրա թաքնվելուն, կպահպանվեն, մինչդեռ մյուս փոփոխությունները կթուլանան և, վերջապես իսպառ կանհետանան։ Իսկ եթե այդ փոփոխությունները միջատին դարձնում են նմանվելիք առարկային ընդհանրապես ավելի քիչ նմանվող, այդ դեպքում նրանք ևս կանհետանան։ Սակայն մ-ր Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> առարկությունը ուժ կունենար, եթե մեզ հաջողվեր վերոհիշյալ նմանությունը բացատրել առանց բնական ընտրության օգնության, պարզապես անորոշ փոփոխականության միջոցով, իսկ իրերի ներկա դրությամբ այն նշանակություն չունի։

Ես չեմ կարող նշանակություն տալ այն դժվարությանը, որին հանդիպում է մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> «միմիկրիայի կատարելության վերջին աստիճաններում», ինչպես, օրինակ, մ-ր Ուոլլեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> բերած դեպքը ձողիկանման միջատ Ceroxylus laceraetus-ի հետ, որը նման է «սողացող մամուռով կամ jungermannia-ով պատված ձողիկի»։ Այդ նմանությունը այնքան մեծ է, որ մի բնիկ Դայակ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=dayak>'''Դայակ''' (Դայակներ — ցեղի անուն)։</ref> պնդում էր, որ տերևանման մակաճումները իրոք ներկայացնում են մամուռներ։ Միջատները որպես կեր են ծառայում թռչունների և այլ թշնամիների համար, որոնց տեսողությունն անշուշտ ավելի սուր է մերինից, և նմանության ամեն մի աստիճան, որ օգնում է միջատին աննկատելի մնալու կամ չհայտնաբերվելու, նպաստում է նրա պահպանմանը, իսկ որքան նմանությունը ավելի լրիվ է, այնքան ավելի լավ է միջատի համար։ Ուսումնասիրելով տեսակային տարբերությունների բնույթը այդ խմբում, որին պատկանում է վերոհիշյալ Ceroxylus-ը մենք անհավանական ոչինչ չենք գտնում այն բանում, որ այդ միջատը փոփոխվել է իր մակերեսի անկանոնությունների կողմից, որոնք ձեռք են բերել շատ թե քիչ կանաչ գույն, որովհետև ամեն մի խմբում այն հատկանիշները, որոնք տարբեր են զանազան տեսակների մեջ, ամենից ավելի հակված են փոփոխվելու, մինչդեռ սեռայինները, այսինքն՝ բոլոր տեսակների համար ընդհանուր հատկանիշները, ամենից ավելի կայուն են։

Գրենլանդական կետը աշխարհի ամենազարմանալի կենդանիներից մեկն է և այսպես կոչված կետոսկրը ներկայացնում է նրա ամենից ավելի աչքի ընկնող առանձնահատկություններից մեկը։ Կետոսկրը կազմված է մի շարք եղջերաթիթեղներից, որոնք, գտնվելով վերին ծնոտի յուրաքանչյուր կողմում 300-ական հատ, դասավորված են բերանի խոռոչի երկայնական առանցքին հակառակ ուղղությամբ։ Գլխավոր շարքի շուրջը գտնվում են մի քանի լրացուցիչ շարքեր։ Եղջերաթիթեղների ծայրերը և ներսի եզրերը ճղված ու վերածված են ամուր խոզանների, որոնք պատում են ամբողջ ահռելի քիմքը և ծառայում են ջուր դուրս ծորելու կամ քամելու համար և պահելու համար մանր որսը, որով սնվում է հսկա կենդանին։ Գրենլանդական կետի միջին և ամենաերկար եղջերաթիթեղը հասնում է 10, 12 և նույնիսկ 15 ոտնաչափ երկարության, բայց կետերի տարբեր տեսակների մոտ այդ երկարությունը ներկայացնում է հաջորդական փոփոխություններ։ Ըստ Սկորեսբիի՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Scoresby>'''Սկորեսբի''' (Scoresby William)։— Ծովագնաց և գիտնական Անգլիայում (1789—1857)։ Գրել է ձկնորսական նավերով Արկտիկական ծովերում իր ճանապարհորդությունների մի շարք նկարագրություններ, որոնց թվում նաև կետերի որսը Գրենլանդիայի ափերի մոտ։</ref> մի տեսակի միջին եղջերաթիթեղը հասնում է չորս ոտնաչափի, մյուսինը՝ երեքի, երրորդինը՝ տասնևութ դյույմի, Balaenoptera rostrata մոտ՝ միայն մոտավորապես ինը դյույմի։ Կետոսկրի որակը նույնպես փոփոխվում է զանազան տեսակների մոտ։

Կետոսկրի մասին մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> նկատում է, որ «մի անգամ հասնելով այնպիսի մեծության և այնպիսի զարգացման, որով կետոսկրը դարձել է ընդհանրապես օգտակար, նա կարող է արդեն և՛ պահպանվել, և՛ զարգանալ հարկավոր չափերով միայն բնական ընտրության ազդեցության տակ։ Բայց ինչպե՞ս ստանալ այդպիսի օգտակար գոյացման սկզբնավորումը։ Ի պատասխան դրան կարելի է հարցնել, ինչո՞ւ կետերի հեռավոր նախնիները կետոսկրի հետ միասին չպետք է ունենային այնպիսի բերան, որն իր կառուցվածքով մի քիչ նման է բադի ատամնավոր կտուցին։ Բադերը կետերի նման կերակրվում են ցեխը և ջուրը քամելով, և այդ ընտանիքը երբեմն անվանել են Criblatores կամ քամողներ։ Հույսով եմ, որ ինձ սխալ կերպով չեն մեկնաբանի, իբրև թե ես ասում եմ, որ կետերի նախնիները ունեցել են եղջերաթիթեղներով օժտված բերան, որը նմանվել է բադի կտուցին։ Ես ուզում եմ միայն ասել, որ այդ անհավանական չպետք է համարել, և որ գրենլանդական կետի հսկայական եղջերաթիթեղները կարող էին աստիճանաբար զարգանալ այնպիսի թիթեղներից, որոնք զարգացման յուրաքանչյուր ստադիայում օգտակար են եղել իրենց տիրոջ համար։

Լայնակտուցի բարձր զարգացած կառուցվածք ունեցող կտուցից մենք կարող ենք (ինչպես ես այդ գիտեմ այն հաղորդումից ու նմուշներից, որ ինձ ուղարկել է մ-ր Սալվինը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Salvin>'''Սալվին''' (Salvin)։</ref>), առանց մեծ ընդհատման, որքանով այդ վերաբերում է քամելու համար կտուցի պիտանիությանը, անցնել Merganetta armata-ի կտուցով և որոշ տեսակետներից Aix sponsa-ի կտուցով դեպի սովորական բադի կտուցը։ Վերջին տեսակի մոտ թիթեղիկներն անհամեմատ ավելի կարճ են, քան լայնակտուցինը, և ամուր կերպով առաճել են ծնոտի կողքերին, յուրաքանչյուր կողմից նրանք ընդամենը մոտավորապես հիսունական են և ծնոտի եզրից ցած չեն իջնում։ Իսկ այդ թիթեղիկների քառակուսի գագաթները եզրին վերածվում են թափանցիկ ամուր հյուսվածքի, որը պիտանի է սնունդը մանրացնելու համար։ Ստորին ծնոտի եզրերը ծածկված են բազմաթիվ բարակ լայնակի կողերով, որոնք շատ քիչ են դուրս ցցվում։ Թեև այդպիսի կառուցվածքով կտուցը որպես մաղ անհամեմատ ավելի ցածր է կանգնած, քան լայնակտուցի կտուցը, սակայն այդ թռչունները, ինչպես ամենքին հայտնի է, իրենց կտուցը միշտ օգտագործում են այդ նպատակի համար։ Մյուս տեսակների թիթեղիկները, ինչպես ինձ հաղորդել է մ-ր Սալվինը, նույնիսկ զգալի չափով ավելի քիչ են զարգացած, քան սովորական բադինը, բայց ես չգիտեմ, արդյոք նրանք օգտագործո՞ւմ են իրենց կտուցը ջուր քամելու համար։

Դառնանք նույն ընտանիքի մի այլ խմբի, Եգիպտական սագի (Chenalopex) կտուցը շատ նման է սովորական բադի կտուցին, բայց նրա թիթեղիկներն այնպես բազմաթիվ չեն, այնպես խիստ հեռացած չեն մեկը մյուսից և այնպես չեն կարկառվում դեպի ներս, ինչպես մեր բադինը, սակայն այդ սագը, ինչպես ինձ հաղորդել է մ-ր Բարտլետտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bartlett>'''Բարտլետտ''' (Bartlett Elisha)։— Բժիշկ ԱՄՆ-ում (1804—1855)։ Բժշկականության պրոֆեսոր Նյու-Յորքում։</ref> «իր կտուցը գործ է ածում, ինչպես բադը, ջուրը թիթեղների միջև եղած արանքներով քամելու համար», թեև նրա գլխավոր կերը կազմում է խոտը, որ պոկոտում է սովորական սագի նման։ Վերջին թռչունի վերին ծնոտի թիթեղիկներն անհամեմատ ավելի կարճ են, քան ընտանի բադինը. նրանք համարյա միաձուլվում են, յուրաքանչյուր կողմում գտնվում են մոտավորապես 27-ական հատ և վերջանում են ատամնանման թմբիկներով։ Քիմքը նույնպես ծածկված է ամոլը բութ ելուստներով։ Ստորին ծնոտի եզրերը ատամնավոր են, անհամեմատ ավելի զարգացած քառթերի ներկայության շնորհիվ, որոնք թե՛ ավելի խոշոր են և թե՛ ավելի սուր են, քան բադինը։ Սովորական սագը ջուր չի քամում, այլ իր կտուցը օգտագործում է բացառապես նրա համար, որպեսզի խոտ պոկռտի, որին այդ կտուցը այնքան լավ է հարմարված, որ սագը կարող է նրանով խոտը ավելի տակից պոկռտել, քան մյուս կենդանիները։ Սագերի այլ տեսակների մոտ, ինչպես ինձ հաղորդել է մ-ր Բարտլետտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bartlett />, թիթեղիկներն ավելի քիչ են զարգացած, քան սովորական սագի մոտ։

Դառնանք կետերին։ Hyperoodon bidens-ը հասուն վիճակում զուրկ է իսկական ատամներից, բայց դրա քիմքը ծածկված է, ըստ Լասեպեդի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lacopede>'''Լասեպեդ''' (Lacopede)։— Ֆրանսիական կենդանաբան, Բյուֆֆոնի շարունակողը։ «Տեսակների սահմանափակ փոփոխելիության» տեսության կողմնակից։</ref> փոքրիկ անհավասար ու ամուր եղջերային կետերով։ Այդ պատճառով ոչ մի անհավանական բան չկա այն ենթադրության մեջ, որ կետերի վաղ ձևերից որևէ մեկը ունենար այնպիսի քիմք, որը ծածկված էր մի քիչ ավելի կանոնավոր դասավորված նույնպիսի եղջերացած տեղամասերով, որոնք սագի կտուցում եղած թմբիկների նման օգնել են կերը բռնելուն և մանրացնելուն։ Բայց եթե այդպես է, ապա հազիվ թե կարելի է ժխտել, որ մատնանշված տեղամասերը փոփոխելիության ու բնական ընտրության հետևանքով կարող էին փոխարկվել թիթեղիկների, որոնք նույնքան զարգացած էին, որքան եգիպտական սագի մոտ, և միաժամանակ պիտանի էին թե՛ ջուր քամելու և թե՛ որս բռնելու համար. այնուհետ և հետևում են ընտանի բադի թիթեղիկներին նմանվող թիթեղիկները, և այսպես էլ հետագայում, մինչև որ նրանք դարձել են նույնքան կատարյալ, ինչքան լայնակտուցինն է, փոփոխվելով ու վերածվելով բացառապես քամելու համար պիտանի ապարատի։ Սկսած այդ ստադիայից, երբ թիթեղիկներն ունենում են Balaenoptera rostrata-ի կետոսկրի թիթեղի երկարության երկու երրորդականը, աստիճանաբար նրանց զարգացումը, որը նկատվում է դեռ ապրող կետերի մոտ, հասնում է գրեն լան դա կան կետի կետ֊ ոսկրի հսկայական թիթեղներին։ Մենք ամենափոքրիկ հիմք էլ չունենք կասկածելու, որ այդ շարքում յուրաքանչյուր աստիճան կարող էր նույնքան օգտակար լինել նախկին դարաշրջանների կետերից մի քանիսին, երբ ուսումնասիրվող գոյացումները հաջորդական զարգացման ընթացքում կրել են ֆունկցիաների աստիճանական փոփոխություն, որքան որ օգտակար են կտուցի հաջորդական փոփոխությունները բադազգիների ընտանիքի գոյություն ունեցող զանազան անդամների համար։ Մենք պետք է հիշենք, որ բադերի յուրաքանչյուր տեսակ ենթակա է գոյության դաժան կռվին և որ թռչունի մարմնի յուրաքանչյուր օրգանը պետք է լավ հարմարված լինի նրա կենսապայմաններին։

Pleuronectidae կամ տափակաձկները զարմանալի են իրենց մարմնի անհամաչափությամբ։ Նրանք հատակին պառկում են մի կողքի վրա, տեսակների մեծամասնությունը՝ ձախ կողքի վրա, մի քանիսը՝ աջ, պատահմամբ հանդիպում են հակառակ զարգացում ունեցող հասուն անհատներ։ Ներքևի կողմը, որի վրա պառկում է ձուկը, առաջին հայացքից նման է սովորական ձկան որովայնի կողմին. նա սպիտակ գույն ունի, շատ տեսակետներից ավելի քիչ զարգացած է, քան վերևինը, ունի փոքրիկ լողաթևեր։ Բայց ամենագլխավոր առանձնահատկությունը կազմ ում են աչքերը, որոնք երկուսն էլ գտնվում են գլխի վերին կողմում։ Սակայն վաղ հասակում նրանք գտնվում են մեկը մյուսի հակադիր կողմում, և այդ ժամանակ ամբողջ մարմինը համաչափ է, երկու կողմերն էլ միանման գույն ունեն։ Շուտով ներքևի աչքն սկսում է աստիճանաբար տեղափոխվել դեպի գլխի վերին կողմը, բայց չի անցնում ուղղակի գանգի միջով, ինչպես կարծում էին առաջ։ Ակներև է, որ քանի դեռ ներքևի աչքն անցնում է դեպի վերին կողմը, ձուկը, պառկած լինելով իր սովորական դրության մեջ մի կողմի վրա, չի կարող այն օգտագործել։ Այդ աչքը, բացի դրանից, գտնվելով ներքևի կողմում, պետք է շփվեր ավազոտ գետնի հետ։ Որ Pleuronectidae-ները իրենց տափակ ձևով և անհամաչափ կառուցվածքով հիանալի կերպով հարմարված են իրենց կենսակերպին, ապացուցվում է նրանով, թե ինչքան սովորական են նրանց շատ տեսակները, օրինակ պալտուսը և այլն։ Դրանից բխող ամենակարևոր առավելությունները, ըստ երևույթին, թշնամիներից պաշտպանվելն է և հատակում հեշտությամբ կեր ճարելն է։ Սակայն ըստ Շիեդտեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Schioedte /> դիտողության, այդ ընտանիքի զանազան անդամները կազմում են «ձևերի երկար շարք, որոնք ներկայացնում են աստիճանական անցում սկսած Hippoglossus piuguis պալտուսից, որը ձվից դուրս գալիս ստացած տեսքը որևէ նկատելի չափով չի կորցնում, մինչև տափակաձկները, որոնք բոլորովին շրջված են մի կողմի վրա»։

Մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> կանգ է առնում այդ դեպքի վրա և նկատում է, որ աչքերի դիրքի անսպասելի ինքնակամ փոփոխությունը հազիվ հասկանալի է, որի մասին ես նրա հետ համաձայն եմ։ Նա դրան ավելացնում է. «Եթե այդպիսի տեղափոխությունը եղել է աստիճանաբար, ապա բնավ պարզ չէ, թե անհատի օգուտն ինչումն է արտահայտվել աչքերի այդպիսի շատ փոքր տարածության վրա՝ գլխի մի կողմից մյուսը տեղափոխվելուց։ Նույնիսկ թվում է, թե օրգանի դիրքի այդպիսի հազիվ նշմարելի փոփոխությունը կարող էր որոշ չափով վնասակար լինել»։ Բայց նա իր առարկությունների պատասխանը կարող էր գտնել Մալմի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Malm>'''Մալմ''' (Malm)։</ref> հիանալի դիտողություններում, որ հրատարակված են 1867 թվականին։ Տափակաձկները շատ վաղ հասակում լինելով համաչափ, ունենալով գլխի հակադիր կողմերում գտնվող աչքեր, չեն կարող երկար ժամանակ մնալ ուղղաձիգ գրության մեջ իրենց մարմնի բարձրության, կողքի լողաթևերի շատ փոքրության և լողափամփուշտի թերզարգացման հետևանքով։ Աճման հետ զուգընթաց նրանք ուղղաձիգ դրության մեջ արագորեն հոգնում են և ընկնում հատակին մի կողքի վրա։ Գտնվելով այդպիսի վիճակում, նրանք հաճախ, ինչպես դիտել է Մալմը, ներքևի աչքը շրջում են դեպի վեր, որպեսզի տեսնեն իրենցից վեր, և այդ անում են այնպիսի եռանդով, որ աչքը պինդ սեղմում են ակնախոռոչի վերին եզրին։ Հեշտությամբ կարելի է տեսնել, որ այդ ժամանակ երկու աչքերի միջև գտնվող գլխամասը ժամանակավորապես կրճատվում է լայնությամբ։ Մի դեպքում Մալմը տեսել է, թե ինչպես մատղաշ ձուկը իջեցրել ու բարձրացրել է աչքը, ըստ որում անկյունային տեղաշարժը հասել է 70°-ի։

Մենք պետք է հիշենք, որ գանգը զարգացման վաղ ստադիայում կրճկային է և ճկուն, ուստի և հեշտությամբ ենթարկվում է մկանների ներգործությանը։ Բարձրակարգ կենդանիների մասին հայտնի է նաև, որ նրանց վաղ երիտասարդական շրջանից հետո անգամ գանգը փոփոխություններ է կրում, եթե մաշկը կամ մկանները շարունակ կծկված են հիվանդության կամ որևէ այլ հանգամանքի ազդեցության տակ։ Եթե երկարականջ ճագարների մի ականջը կախված է դեպի առաջ ու ցած, ապա նրա ծանրությունը ձգում է դեպի առաջ գանգի միևնույն կողմի բոլոր ոսկորները, որը ես ցույց եմ տվել իմ «Կենդանիների և բույսերի փոփոխությունն ընտանեցման ազդեցության տակ» աշխատության առաջին հատորում զետեղված մի նկարի վրա։ Մալմը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Malm /> պնդում է, որ պերկեսների, սալմոնների և զանազան այլ համաչափ ձկների նորածին ձկնիկները սովորություն ունեն երբեմն հանգստանալու, պառկելով հատակին մի կողքի վրա, և նա դիտել է, որ նրանք հաճախ այդ ժամանակ իրենց ներքևի աչքը շրշում են դեպի վեր. դրա հետ միասին նրանց գանգը փոքր ինչ ծռվում է։ Սակայն այդ ձկները շուտով ընդունակ են դառնում շարունակ մնալու ուղղաձիգ գրության մեջ և նրանց ժամանակավոր սովորությունը ոչ մի հետևանք չի առաջացնում։ Մյուս կողմից, Pleuronectidae-ը իրենց մարմնի տափակացումն ավելանալու հետ միասին որքան մեծանում են, այնքան ավելի երկար են մնում մի կողքի վրա, և որի մշտական հետևանքն այն է լինում, որ փոփոխվում է գլխի ձևը և աչքերի դիրքը։ Դատելով անալոգիայի հիման վրա, կասկած չկա, որ ծռվելու հակումը ժառանգության օրենքով ուժեղանում է։ Հակառակ մի քանի այլ բնախույզների, Շիեդտեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Schioedte /> կարծում է, որ Pleuronectidae-ը բոլորովին համաչափ չեն լինում նույնիսկ սաղմնային վիճակում, և եթե այդ ճիշտ է, ապա մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու մի քանի տեսակների ձկնիկները վաղ հասակում սովորաբար ընկնում են հատակին ու մնում ձախ կողմի վրա պառկած, մյուսները՝ աջ։ Մալմը վերոհիշյալ կարծիքը հաստատելու համար ավելացնում է, որ չափահաս Trachiptefus arcticus-ը, որը Pleuronectidae-ի ընտանիքին չի պատկանում, հատակին պառկում է ձախ կողքի վրա, իսկ լողում է շեղակի վիճակում. այդ ձկան գլխի աջ և ձախ կողմերը, ինչպես ասում են, ամենևին համաչափ չեն։ Ձկների վերաբերյալ մեր ականավոր հեղինակություն դոկտոր Գյունտերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther>'''Գյունտեր''' (Günther Albert-Karl-Ludwik-Gotthilf)։ Կենդանաբան Անգլիայում (1830—1914)։</ref> Մալմի հոդվածից արած քաղվածքը վերջացնում է դիտողությամբ, որ հեղինակը Pleuronectidae-ների աննորմալ վիճակին շատ պարզ բացատրություն է տալիս»։

Սրանից կարելի է տեսնել, որ գլխի մի կողմից մյուսը աչքի տեղափոխության ստադիաները, մի հանգամանք, որ մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> համարում է վնասակար, կարող են թե՛ անհատի և թե՛ տեսակի համար անկասկած բարենպաստ այն սովորությանը վերադրվել, որ ձուկը երկու աչքն էլ դեպի վեր է դարձնում, որպեսզի կարողանա նրանցով տեսնել, երբ պառկած է հատակին մի կողքի վրա։ Ճիշտ այդպես էլ մենք կարող ենք գործածության ժառանգված հետևանքին վերագրել այն, որ որոշ տափակամարմին ձկների բերանը ուղղված է դեպի ցած և որ գլխի այդ, աչքերից զուրկ կողմում ծնոտներն ավելի ամուր են և ուժեղ, քան մյուս կողմում, որպեսզի ավելի հեշտությամբ ապահովվի, ինչպես ենթադրում է դոկտոր Տրակվերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Traquair>'''Տրակվեր''' (Traquair)։</ref> կերի հայթայթումը հատակից։ Մյուս կողմից, անգործածությամբ բացատրվում է մարմնի ամբողջ ստորին կեսի, ներառյալ նաև կողքի լողաթևերի թերզարգացումը, թեև Յարրելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Yarrel>'''Յարրել''' (Yarrel)։— Բնախույզ Անգլիայում (1784—1856)։</ref> կարծում է, որ այդ կողքի լողաթևերի փոքրացումը օգտակար է ձկան համար, որովհետև «ներքևի կողմում նրանց շարժելու համար անհամեմատ ավելի քիչ տեղ կա, քան վերևի կողմում։ Գուցե պալտուսի ծնոտների ստորին կեսերի ունեցած 25—30 ատամների համեմատությամբ վերին կեսերի ատամների թվի նվազումը մինչև 4—7-ի, կարելի է բացատրել նրանց անգործածությամբ։ Ելնելով ձկների մեծամասնության և շատ այլ կենդանիների որովայնի կողմում գունավորման բացակայությունից, մենք լիովին հիմք ունենք ենթադրելու, որ տափակաձկան մի կողմում, այդ միևնույնն է, թե աջն է ներքևում, կամ ձախը, գույնի բացակայությունը լույսի բացակայությունից է։ Բայց չի կարելի կարծել, թե տափակաձկան վերին կողմի յուրահատուկ բծավոր գույնը, որ այնքան նմանվում է ծովի ավազոտ հատակին, ինչպես նաև մի քանի տեսակների ընդունակությունը փոփոխելու իրենց գույնը շրջապատող մակերևույթի համեմատ, որ վերջերս ապացուցել է Պուշեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pouchet>'''Պուշե''' (Pouchet Felix-Archimede)։— Գիտնական Ֆրանսիայում (1800—1872)։ Կրթությամբ բժիշկ, հետագայում աշխատել է բուսաբանության և կենդանաբանության բնագավառներում, հրատարակել է գիտության այդ ճյուղերի վերաբերյալ 80-ից ավելի աշխատություններ։ Բնագիտության պրոֆեսոր Ռուսաստանում։ Հայտնի է որպես Պասստյորի հակառակորդ օրգանիզմների ինքնածնության հարցերում և հեղինակ այն փորձերի, որոնք ապացուցում են ամենապարզ կենդանի մարմինների, այսպես կոչված, ինքնաբերական ծնունդն անկենդան օրգանական նյութերից։</ref> կամ տափակաձկան վերին կողմում ոսկրային թմբիկների ներկայությունը պարտական են լույսի ազդեցությանը։ Այդ դեպքերում հավանորեն արտահայտվել է բնական ընտրության գործունեությունը, որը մի կողմից փոփոխել է այդ ձկների մարմնի ընդհանուր ձևը, իսկ մյուս կողմից՝ նաև նրանց կազմվածքի մասնավոր շատ առանձնահատկություններ, համապատասխանեցնելով նրանց կենսակերպին։ Մենք պետք է հիշենք, որի վրա ես առաջները պնդել եմ, որ օրգանների գործածության, կամ կարող է պատահել, նաև նրանց անգործության հետ կապ ունեցող ժառանգված առանձնահատկությունները ուժեղանում են բնական ընտրության ազդեցության տակ։ Այսպիսով պահպանվում են և՛ բոլոր պատահական օգտակար առանձնահատկությունները, և՛ այն անհատները, որոնք ամենամեծ լափով են ժառանգել որևէ օրգանի ուժեղացած օգտակար գործածության հետևանքները։ Յուրաքանչյուր առանձին դեպքում թե ինչը պետք է վերագրել գործածության հետևանքներին և ինչը բնական ընտրության ազդեցությանը, հավանորեն անհնարին է որոշել։

Ես կարող եմ բերել կառուցվածքի այդպիսի փոփոխության մի այլ օրինակ ևս, որը, ըստ երևույթին, սկիզբ է առել բացառապես օրգանի գործածությունից կամ որոշ սովորությունից։ Ամերիկական կապիկներից մի քանիս-ի պոչի ծայրը փոփոխվել ու դարձել է բռնելու զարմանալի կատարյալ օրգան և ծառայում է որպես հինգերորդ ձեռք։ Մի բնախույզ, որ իր տեսակետներով մինչև մանրունքները համաձայն է Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> հետ, պոչի կառուցվածքի մասին նկատում է հետևյալը. «Անհնարին է կարծել, որ որևէ դրության մեջ առաջին անգամ երևան եկած բռնելու հազիվ նշմարելի հակումը կարող էր ծառայել դրանով օժտված անհատների պաշտպանության համար կամ նպաստեր նրանց ունենալու և դաստիարակելու իրենց սերունդներին»։ Բայց այդպիսի ենթադրության ոչ մի անհրաժեշտություն չկա։ Ամենայն հավանականությամբ այս դեպքում բավական է սովորությունը, որն ինքնին արդեն հարկադրում է ենթադրելու, որ դրա հետ կապված է ավելի կամ պակաս չափով օգուտ։ Բրեմը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brehm>'''Բրեմ''' (Brehm Alfred)։— Կենդանաբան և ճանապարհորդ Գերմանիայում (1829—1884)։ Կենդանաբանական այգու դիրեկտոր Համբուրգում, Բեռլինի «Ակվարիումի» հիմնադիր։ Հեղինակ «Կենդանիների կյանքը» հայտնի աշխատության։</ref> տեսել է, որ աֆրիկական փոքրիկ կապիկները (CerգոpithecusCercopithecus) ձեռքերով կպչելով մոր մարմնին ցածի կողմից, միաժամանակ իրենց կարճ պոչը փաթաթում են մոր պոչին։ Պրոֆ. Հենսլոուն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Henslow>'''Հենսլոու''' (Henslow John-Stevens)։— Բուսաբան և հանքաբան Անգլիայում (1796—1861), սկզբում հանքաբանության, իսկ հետո բուսաբանության պրոֆեսոր Քեմբրիջի համալսարանում։</ref> անազատ վիճակում պահել է մի քանի դաշտային մկներ (Mus messorius), որոնք չունեն իսկական կառչող պոչ. բայց հաճախ է տեսել, որ նրանք իրենց պոչերով փաթաթվում էին իրենց վանդակում դրված թփի ճյուղին և այդպիսով օգնում էին իրենց մագլցելու ժամանակ։ Համանման դիտողության մասին ինձ հաղորդել է դ-ր Գյունտերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> որը տեսել է, թե ինչպես մուկն այդ ձևով կախվել է։ Եթե դաշտային մուկը հարմարված լիներ ծառերի վրա ապրելու համար, ապա թերևս նրա պոչը կառուցվածքով ավելի կառչուն կդառնար, ինչպես այդ տեսնում ենք հենց նույն կարգի մի քանի անդամների մոտ։ Թե ինչու ցերկոպիթեկը իր սովորություններով հանդերձ վաղ հասակում ձեռք չի բերել այդ դժվար է ասել։ Սակայն հնարավոր է, որ այդ կապիկի երկար պոչը նրան ավելի մեծ ծառայություն է մատուցում նրա զարմանալի թռիչքների ժամանակ որպես հավասարակշռության պահպանելու օրգան, քան թե որպես բռնելու օրգան։

Կաթնագեղձերը հանդիպում են կաթնասունների ամբողջ դասի մեջ և անհրաժեշտ են նրանց գոյության համար, ըստ երևույթին, նրանք զարգացել են շատ հեռավոր ժամանակաշրջանում, և մենք նրանց զարգացման եղանակի մասին հաստատական ոչինչ չգիտենք։ Մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> հարց է տալիս. «Կարելի՞ է արդյոք ընդունել, որ մի որևէ կենդանու ձագ երբևիցե մահից ազատվել է նրանով, որ պատահաբար ծծել է նվազ սննդարար հեղուկի մի կաթիլ իր մոր մաշկի հիպերտրոֆիայի ենթարկված գեղձերից։ Եվ եթե այդպես եղել է մի անգամ, ապա ի՞նչ հավանականություններ կան նման փոփոխության կրկնության համար»։ Բայց այստեղ բանն այդպես չէ։ Էվոլյուցիոնիստների մեծամասնությունն ընդունում է, որ կաթնասուններն առաջացել են երկարգանդային ձևից, իսկ եթե այդպես է, այդ դեպքում կաթնագեղձերն սկզբում զարգացել են պարկի մեջ, որը բնորոշում է երկարգանդավորներին։ Մի ձկան (ծովաձի, Hippocampus) ձվերը պահպանվում են և նորածին ձկնիկները որոշ ժամանակ սնվում են նման պարկի մեջ, և ամերիկական բնախույզ մ-ր Լոկվուդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lockwood>'''Լոկվուդ''' (Lockwood)։— Կենդանաբան ԱՄՆ-ում։</ref> կարծում է, դատելով նրանից՝ ինչ ինքը նկատել է ձկնիկների զարգացման վերաբերմամբ, որ ձկնիկները սնվում են պարկի մաշկագեղձերի արտաթորանքով։ Այժմ, ինչ վերաբերում է կաթնասունների հեռավոր նախնիներին, մոտավորապես այն ժամանակից առաջ, երբ նրանք դեռ հազիվ արժանանում էին այդ անունը կրելու, ապա լի կարելի արդյոք գոնե հնարավոր համարել, որ նրանց զավակները կերակրվել են հենց նման ձևով։ Եվ այս դեպքում այն անհատները, որ արտաթորել են այս կամ այն կերպ ավելի սննդարար և կաթի հատկություն ունեցող հեղուկ, կարող էին երկար ժամանակամիջոցի ընթացքում սնուցել ավելի մեծ թվով լավ կերակրված հաջորդներ, քան այն անհատները, որոնք արտաթորել են ավելի պակաս սննդարար հեղուկ։ Ընդսմին մաշկային գեղձերը, որ հոմոլոգ են կաթնագեղձերին, կարող էին կատարելագործվել և դառնալ ավելի գործունյա։ Այն հանգամանքը, որ պարկի որոշ տարածության մեջ պարփակվող գեղձերը կարող էին մյուսներից ավելի զարգանալ, լիովին համաձայնվում է մասնագիտացման վերաբերյալ լայնորեն տարածված սկզբունքի հետ, նրանք կարող էին գոյացնել նաև «կուրծ» սկզբում առանց պտուկի, ինչպես բադակտուցինն է, որը կանգնած է կաթնասունների շարքի սկզբում։ Ես ինձ վրա չեմ վերցնում որոնելու այն, թե ինչից կախված մի տեղում գեղձերն ավելի մասնագիտացել են, քան մի այլ տեղում, գուցե կախված է եղել մասամբ աճումից, մասամբ որպես գործածության հետևանք կամ բնական ընտրության ազդեցության տակ։

Կաթնագեղձերի զարգացումը նշանակություն չէր ունենա և բնական ընտրության ազդեցության տակ չէր ընկնի, եթե նորածինները չկարողանային միևնույն ժամանակ օգտվել նրանց արտաթորությունից։ Հասկանալ այն, թե ինչպես նորածին կաթնասունը սովորել է բնազդաբար ծծել կուրծը, ավելի դժվար չէ, քան հասկանալ այն, թե ինչպես ձվից դուրս չեկած ճուտերը սովորել են կոտրել ձվի կեղևը, խփելով նրան հատկապես դրա համար հարմարված կտուցով, կամ ինչպես նրանք սովորել են ձվից դուրս գալուց մի քանի ժամ հետո կեր կտցել։ Այդպիսի դեպքերում հարցի ամենահավանական լուծումը, թվում է թե, այն է, որ այս կամ այն սովորությունը սկզբում ձեռք է բերվել ավելի ուշ հասակում, իսկ հետո հաջորդին փոխանցվել է ավելի վաղ հասակում։ Բայց նորածին կենգուրուն, ինչպես ասում են, չի ծծում, այլ միայն կպչում է մոր պտկին, որն ընդունակություն ունի կաթ սրսկելու իր անօգնական և կիսակազմավորված զավակի բերանը։ Դրա վերաբերմամբ մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> նկատում է. «Եթե գոյություն չունենար հատուկ նախապաշտպանում, նորածին ձագը հավանորեն կոչնչանար կաթը շնչափողի մեջ թափանցելուց։ Բայց այդպիսի նախապաշտպանում գոյություն ունի։ Կոկորդի եզրերը հեռացած են այնքան, որ հասնում են քթանցքի վերջի եզրին, որով հնարավոր է լինում օդի թափանցումը թոքերի մեջ, մինչդեռ կաթն անարգել կերպով հոսում է կոկորդի կողքերով և հաջող կերպով անցնում կերակրափողի մեջ»։ Այնուհետև մ-ր Մայվարտը հարցնում է, թե ի՞նչ կերպով բնական ընտրությունը ոչնչացրել է չափահաս կենգուրուի (և մյուս կաթնասունների մեծամասնության, ընդունելով նրանց ծագումը երկար գանգային ձևից) «կառուցվածքի այդ, առնվազն, բոլորովին անմեղ ու անվնաս առանձնահատկությունը»։ Ի պատասխան դրան, կարելի է ենթադրել, որ ձայնը, որը անշուշտ մեծ նշանակություն ունի շատ կենդանիների համար, հազիվ թե հասներ լիակատար ուժգնության, քանի դեռ կոկորդը մտնում էր քթանցքի մեջ, իսկ պրոֆ. Ֆլոուերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower>'''Ֆլոուեր''' (Flower William Henry)։— Կենսաբան Անգլիայում (1831—1899)։ Բնապատմական թանգարանի դիրեկտոր Հարավային Կենսինգտոնում։ Աշխատել է կաթնասունների համեմատական անատոմիայի բնագավառում և ֆիզիոլոգիայի բնագավառում։</ref> ինձ հայտնել է մի կշռադատություն, որ այդպիսի կառուցվածքը մեծ արգելք կլիներ պինդ սնունդ կուլ տվող կենդանու համար։

Այդ օրգանների վերաբերմամբ մ-ր Մայվարտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> ինչպես և նախորդ շատ դեպքերում, հարցնում է. «Ի՞նչ ձևի օգուտ կարող էր լինել այդ օրգանների '''առաջին սկզբնավորումից''' և ինչպե՞ս այդ չնչին սկզբնավորումները կարող էին պահպանել առանձին ծովաոզնիների կյանքը»։ Եվ նա ավելացնում է. «Նույնիսկ բռնելու գործողության '''հանկարծական''' զարգացումը օգուտ չէր բերի առանց շարժական կոթունի, ճիշտ այդպես էլ վերջինս նշանակություն չէր ունենա առանց բռնող ունելիների. սակայն կառուցվածքի մեջ այդ բարդ համապատասխանության զարգացման համար բավական չէին միաժամանակ անսահմանորեն մանր, պարզապես անորոշ փոփոխություններր,— ժխտել այդ՝ նշանակում է, առնվազն պաշտպանել մի կատարյալ պարադոքս»։ Սակայն Մայվարտին այդ ինչքան էլ պարադոքսային թվա, երեք սայրով ունելիները, որ իրենց հիմքով անշարժ ամրակցված են, բայց ընդունակ են բռնելու գործողության համար, անկասկածորեն գոյություն ունեն մի քանի փշամորթների մոտ. և այդ միանգամայն հասկանալի է, եթե նրանք թեկուզև մի քիչ ծառայում են պաշտպանության համար։ Մ-ր Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis />, որի սիրալիրությանը ես պարտական եմ այդ խնդրի վերաբերյալ տեղեկությունների մեծ մասի համար, հաղորդել է ինձ, որ մի քանի փշամորթների եռաժանու երեք ճյուղերից մեկը մյուս երկուսին օժանդակելու համար է, այնինչ կան նաև այնպիսի սեռեր, որոնք երրորդ ճյուղը բոլորովին չունեն։ Պերյեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Perrier>'''Պերյե''' (Perrier Jean-Octave-Edmond)։— Կենդանաբան Ֆրանսիայում (ծնվ. 1844 թ.)։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ անողնաշարավոր կենդանիների կենդանաբանության վերաբերյալ։</ref> նկարագրությամբ Echinoneus-ի պեդիցելլյարիաները երկու ձև ունեն, մի քանիսը նման են Echinus-ի պեդիցելլյարիաներին, մյուսները՝ սպատանգի պեդիցելլյարիաներին. այդպիսի դեպքերը միշտ հետաքրքրական են, որովհետև ծառայում են բացատրելու համար, ըստ երևույթին, անսպասելի փոփոխությունները օրգանի երկու վիճակներից մեկը կորցնելու միջոցով։

Ինչ վերաբերում է այն գոյացումներին, որոնցից կարող էին զարգանալ այս հետաքրքրական օրգանները, ապա մ-ր Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> իր սեփական հետազոտությունների և Մյուլլերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հետազոտությունների հիման վրա եկել է այն եզրակացության, որ ինչպես ծովաստղերի, այնպես էլ ծովաոզնիների պեդիցելլյարիաները անկասկածորեն կարելի է գիտել որպես ձևափոխված փշեր։ Դրանում կարելի է համոզվել ինչպես առանձին անհատների մոտ նրանց զարգացումից, այնպես էլ այն անցումների լրիվ շարքից, որոնք զանազան տեսակների և սեռերի մեջ պարզ թմբիկներից տանում են դեպի փշերը և փշերից դեպի լիովին զարգացած եռաճյուղ պեդիցելլյարիաները։ Անցման աստիճանականությունը տարածվում է նույնիսկ սովորական փշի ու պեդիցելլյարիայի և նրանց նեցուկ հանդիսացող կրային թիթեղիկների հետ հոդավորման եղանակի վրա։ Ծովաստղերի մի քանի սեռերի մոտ կարելի է գտնել «ցուցումներ այն մասին, որ պեդիցելլյարիաները ներկայացնում են պարզապես փոփոխված ճյուղավոր փշեր»։ Նրանք ունեն անշարժ փշեր սղոցաձև երեք շարժական ճյուղերով, որոնք բաժանված են հավասար հեռավորություններով և հոդավորված են փշի հիմքում, իսկ ավելի բարձր, միևնույն փշի վրա, նստած են երեք ուրիշ շարժական ճյուղիկներ։

Մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> բերում է այդ օրինակը գլխավորապես այն կարծեցյալ դժվարության պատճառով, որ առաջ է գալիս բնական ընտրության ազդեցությամբ այդ, նրա կարծիքով, «էապես նման» օրգանների զարգացումը կենդանական թագավորության միմյանցից հեռու կանգնած երկու խմբերի մեջ բացատրելու տեսակետից։ Բայց որքան դա վերաբերում է կառուցվածքին, ես նմանություն չեմ տեսնում եռաճյուղ պեդիցելլյարիայի և ավիկուլարիայի միջև։ Վերջինս մի քիչ ավելի նման է խեցեմորթնեըի chelae-ին կամ բռնաչանչին, և մ-ր Մայվարտը նույն իրավունքով կարող էր բերել այդ նմանությունը որպես բացատրության համար դժվարին մի դեպք, ինչպես նաև նրանց նմանությունը թռչունի գլխի և կտուցի հետ։ Կենդանիների այդ խումբը մանրազնին կերպով ուսումնասիրած բնախույզների՝ մ-ր Բյոսկի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Busk>'''Բյոսկ''' (Busk George)։— Վիրահատ, կենդանաբան և հնէաբան, Անգլիայում (1807—1886)։ Մի շարք կենդանաբանական հնէաբանական աշխատությունների հեղինակ է։</ref> դ-ր Սմիտտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Smitt>'''Սմիտտ''' (Smitt), դոկտոր։</ref> և դ-ր Նիտչեի Նիտշեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Nitsche>'''Նիտշե''' (Nitsche Dr.)։— Կենդանաբան։</ref> կարծիքով ավիկուլարիաները հոմոլոգ են զոոիդներին ու բջիջներին, որոնցից կառուցված են զոոֆիտները. բջջի շարժական կափարիչը համապատասխանում է ավիկուլարիայի շարժական ստորին ծնոտին։ Սակայն մ-ր Բյոսկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Busk /> չգիտե անցումներ, որոնք ներկայումս կարող էին գոյություն ունենալ զոոիդի և ավիկուլարիայի միջև, ուստի և չի կարելի դատել, թե ինչպիսի օգտակար անցումային աստիճաններով մի գոյացում կարող էր փոխարկվել մի այլ գոյացման. բայց դրանից երբեք չի հետևում, որ այդպիսի անցումներ գոյություն չեն ունեցել։

Բացի ավիկուլարիաներից, մամռակենդանիներն ունեն էլի մի հետաքրքրական օրգան, այսպես կոչված վիբրակուլները, որոնք սովորաբար լինում են երկար խոզանների տեսքով, ընդունակ են շարժվելու և հեշտությամբ գրգռվելու։ Իմ ուսումնասիրած մի տեսակի վիբրակուլները թեթևակի ծռված են և իրենց արտաքին եզրում ատամնաձև են. մեկ գաղութի բոլոր վիբրակուլները հաճախ շարժվում են միաժամանակ, գործելով երկար թիակների նման, նրանք արագ կերպով տեղաշարժում էին մի ճյուղ իմ մանրադիտակի տեսողության դաշտում։ Եթե ճյուղը զետեղվում էր նրա առջևի կողմում, վիբրակուլները խճճվում էին և մեծ ջանք էին գործադրում, որպեսզի ազատվեն։ Ենթադրում են, որ այգ օրգանները ծառայում են պաշտպանության համար և, ըստ մ-ր Բյոսկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Busk /> դիտողության, «կարելի է տեսնել, թե ինչպես նրանք դանդաղորեն և զգուշությամբ սահում են մամռակենդանիների գաղութի մակերեսով, հեռացնելով այն, ինչ որ կարող է անհանգստացնել բջիջների քնքույշ բնակիչներին, երբ շոշափուկները դուրս են հանված»։ Ավիկուլարիաները վիբրակուլների նման հավանորեն նույնպես ծառայում են պաշտպանության համար, բայց նրանք կարող են նաև բռնել ու սպանել մանր ողջ կենդանիների, որոնք դրանից հետո, ինչպես կարծում են, ջրի շարժման միջոցով տարվում են ու հասնում զոոիդի շոշափուկներին։ Մի քանի տեսակներ օժտված են ավիկուլարիաներով և վիբրակուլներով, մի քանիսը՝ միայն ավիկուլարիաներով, քչերը՝ միայն վիբրակուլներով։

Հեշտ չէ պատկերացնել երկու այդքան տարբեր առարկաներ, ինչպիսիք են խոզանաձև վիբրակուլը և թռչունի գլխի նմանվող ավիկուլարիան. սակայն նրանք գրեթե հաստատապես հոմոլոգ են և զարգացել են միևնույն սաղմից, այն է՝ բջիջ ունեցող զոոիդից։ Սրանից մենք կարող ենք հասկանալ, ինչպես ինձ հաղորդում է մ-ր Բյոսկը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Busk /> թե ինչ կերպով այդ օրգանները որոշ դեպքերում, փոխարկվում են մեկը մյուսին։ Այսպես, Lepralia-ի մի քանի տեսակների ավիկուլարիաների շարժական ծնոտը այնպես զարգացած է և այնքան նման է խոզանի, որ կտուցի վերին կամ անշարժ մասի ներկայությունն է ծառայում որոշելու համար, թե այդ օրգանը ավիկուլարիա է։ Վիբրակուլները կարող էին զարգանալ նաև ուղղակի բջջի կափարիչից, նախապես չանցնելով ավիկուլարիայի ստադիան, բայց ավելի հավանական է, որ նրանք անցել են այդ ստադիայով, որովհետև ձևափոխման վաղ ստադիաների ընթացքում հազիվ թե զոոիդ պարունակող բջջի մյուս մասերը կարող վին միանդամից անհետանալ։ Շատ դեպքերում վիբրակուլները հենվում են աոանձին հիմքի վրա, որն, ըստ երևույթին, ներկայացնում է կտուցի անշարժ մասը, թեև մի քանի տեսակներ այդ հիմքը բոլորովին չունեն։ Վիբրակուլների զարգացման այդ ընթացքը, եթե դա իրոք ճիշտ է, հետաքրքրական է, որովհետև եթե ենթադրենք, որ ավիկուլարիաներ ունեցող բոլոր տեսակները մահաջնջվել են, ապա ոչ ոք, նույնիսկ շատ վառ երևակայություն ունենալով, երբեք չէր մտածի, որ վիբրակուլները սկզբում գոյություն են ունեցել որպես թռչունի գլխի, անկանոն արկղի կամ գլխանոցի նմանվող օրգանի մասեր։ Հետաքրքիր է տեսնել, որ երկու այդքան տարբեր օրգաններ զարգացել են միևնույն սկզբնավորությունից, իսկ քանի որ բջջի շարժական կափարիչը ծառայում է զոոիդի պաշտպանության համար, ուստի դժվար չէ պատկերացնել, որ բոլոր աստիճանական անցումները, որոնց միջոցով շարժական կափարիչը սկզբում փոխարկվել է ավիկուլարիայի ստորին ծնոտի, իսկ հետո՝ երկարավուն խոզանի, միանման ձևով ծառայել են այս կամ այն եղանակով և զանազան պայմաններում պաշտպանության համար։

Բուսական թագավորության մեջ մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> կանգ է առնում միայն երկու դեպքի վրա, այն է՝ խոլորձիների ծաղիկների կառուցվածքի և փաթաթվող բույսերի շարժումների վրա։ Առաջինների վերաբերմամբ, ասում է նա «նրանց '''ծագման''' մեկնաբանությունը պետք է միանգամայն անբավարար, միանգամայն թերի համարել բացատրելու համար կառուցվածքի անսահմանորեն փոքր փոփոխությունները, որոնք օգտակար են դառնում միայն այն ժամանակ, երբ նրանք հասնում են զգալի զարգացման»։ Քանի որ այս խնդիրը ես քննարկում եմ ամբողջ լրիվությամբ մի այլ աշխատության մեջ, ուստի ես այստեղ կբերեմ միայն մի քանի դիտողություններ խոլորձիների ծաղիկների մեջ եղած ամենից ավելի զարմանալի առանձնահատկություններից մեկի, այն է՝ նրանց ծաղկափոշու զանգվածների (pollinia) կառուցվածքի վրա։ Ծաղկափոշու զանգվածն իր ամենաբարձր զարգացման ժամանակ ներկայացնում է ծաղկափոշու հատիկների մի գնդիկ, որտեղ փոշեհատիկները միացած են ճկուն կոթունի կամ caudicula-ի հետ, որն իր ծայրին կրում է խիստ կպչուն նյութի գնդիկ։ Այսպիսով, ծաղկափոշու այդ զանգվածները միջատների միջոցով տեղափոխվում են մի ծաղկից մյուսի սպիի վրա։ Մի քանի խոլորձիների ծաղկափոշու զանգվածները կոթուն չունեն և փոշեհատիկները միմյանց հետ միացած են բարակ թելիկներով. քանի որ այս վերջինները խոլորձիների բացառիկ առանձնահատկություններ չեն, ուստի կարելի էր այստեղ կանգ չառնել նրանց ծագման վրա. այնուամենայնիվ ես կնշեմ, որ Cypripedium-ի վրա, որ խոլորձիների սիստեմում գրավում է ամենացածր տեղը, մենք կարող ենք նկատել, թե այդ թելիկներն ինչպես են առաջացեք սկզբում։ Մյուս խոլորձիների մոտ այդ թելիկները փոշեզանգվածի մի ծայրում մոտենում են միմյանց, որը և ներկայացնում է կոթունի առաջին կամ սկզբնական ստադիան։ Որ այդպիսին է կոթունի ծագումը, նույնիսկ երբ նա հասնում է զգալի երկարության ու զարգացման, մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու ծաղկափոշու թերազարգացած հատիկների հիման վրա, որոնք երբեմն գտնվում են նրա կենտրոնական և ամուր մասերի ներսում։

Քանի որ գալարվելը նեցուկի վրայով սողալու ամենապարզ եղանակն է և փաթաթվող ցողունները ներկայացնում են ամենապարզ ձևը, որը կազմում է ամբողջ շարքի հիմքը, ապա բնականաբար հարց է ծագում՝ իսկ ինչպե՞ս են ձեռք բերել բույսերն այդ ընդունակությունը նրա սկզբնական վիճակում, որը հետագայում միայն զարգացել ու կատարելագործվել է բնական ընտրությամբ։ Փաթաթվելու ընդունակությունը կախված է, նախ, այն բանից, որ շատ մատաղ ցողուններ չափազանց հեշտությամբ ճկվում են, կորանում (մի առանձնահատկություն, որ ընդհանուր է նաև չփաթաթվող բույսերի շատ մեծ թվի համար), և երկրորդ, այն բանից, որ նրանք հաջորդաբար կորանում են հորիզոնի բոլոր կողմերի վրա, կրկնելով այդ շարժումները միևնույն կարպով. այդ շարժման հետևանքով նրանք թեքվում են բոլոր կողմերը և նրանց գագաթները գծում են շրջաններ։ Հենց որ ցողունի ստորին մասը դիպչում է որևէ առարկայի և դադարում է շարժվելուց, իսկ վերինը շարունակում է թեքվել և պտտվել, ապա նա, ըստ անհրաժեշտության, բարձրանում է դեպի վերև և փաթաթվում նեցուկի շուրջը։ Պտտական շարժումը դադարում է յուրաքանչյուր ընձյուղի սկզբնական աճեցողության հետ միասին։ Քանի որ պտտելու այդ ընդունակությամբ օժտված են բույսերի միմյանցից հեռու կանգնած ընտանիքների առանձին սեռեր և առանձին տեսակներ, ուստի ակներև է, որ նրանք փափաթվող բույսեր են դառել մեկը մյուսից բոլորովին անկախ կերպով, այլ ոչ թե մի ընդհանուր նախահորից ժառանգելու շնորհիվ։ Սրանից ես կարող էի նախագուշակել, որ այդպիսի շարժումների նկատմամբ թույլ հակումը պետք է ամենևին էլ հազվադեպ չլինի նաև չփաթաթվող բույսերի մեջ և որ այդ հակումը ծառայել է որպես հիմք, որը վաղուց մշակվել ու կատարելագործվել է բնական ընտրության միջոցով։ Երբ ես արեցի այդ կանխագուշակումը, ինձ հայտնի էր միայն մի շատ անկատար դեպք, այն է՝ Maurandia-ի մատաղ ծաղկակոթերը, որոնք թեթևակի և շատ անկանոն կերպով պտտվում են փաթաթվող բույսերի ցողունների նման, բայց դրանից իրենց համար ոչ մի օգուտ չեն քաղում։ Շատ չանցած՝ Ֆրից Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> նկատել է, որ Alisma-ի և կտավատի՝ բնական սիստեմում մեկը մյուսից հեռու տեղ գրավող այդ չփաթաթվող բույսերի մատաղ ցողունները ակնհայտորեն պտտվում են, թեև անկանոն կերպով. նա ավելացնում է, թե հիմք ունի կասկածելու, որ այդ երևույթը գոյություն ունի նաև մի քանի այլ բույսերի մոտ։ Այդ թույլ շարժումները, ըստ երևույթին, ոչ մի նշանակություն չունեն հիշված բույսերի համար, համենայն դեպս նրանք ոչ մի առնչություն չունեն բույսի վեր մագլցելու ընդունակության հետ, որը և միմիայն մեզ հետաքրքրում է։ Ինչ էլ որ լինի, մենք կարող ենք պատկերացնել, որ եթե այդ բույսերի ցողունները հեշտությամբ ճկվել են և եթե իրենց գոյության պայմաններում նրանց ձեռնտու է եղել դեպի վեր մագլցելը, ապա աննշան ու անկանոն պտտվելու այդ սովորությունը ևս կարող էր ուժեղացվել ու օգտագործվել բնական ընտրությամբ այն աստիճան, որ այդ տեսակները կփոխարկվեն իսկական փաթաթվող բույսերի։

Տերևակոթերի, ծաղկակոթերի և խիղբերի գրգռականության վերաբերմամբ կիրառենք կշռադատության գրեթե նույն եղանակը, ինչ որ փաթաթվող բույսերի պտտական շարժումների վերաբերմամբ։ Քանի որ այդքան մեծ թվով տեսակներ, որոնք պատկանում են մեկը մյուսից հեռու կանգնած խմբերի, ունեն այդպիսի գրգռականություն, ապա մենք պետք է սպասենք, որ կհանդիպենք նրանց սաղմնային վիճակում նաև այնպիսի բույսերի վրա, որոնք չեն դարձել փաթաթվող։ Այդ էլ նկատվում է իրականության մեջ։ Ես նկատել եմ, որ սրանից առաջ հիշատակած Maurandia-ի մատաղ ծաղկակոթերը թեթևակի ծռվում էին դեպի այն կողմը, որ կողմից նրանց հետ շփվում էին։ Մորրենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Morren>'''Մորրեն''' (Morren Charles-Francois Antoine)։— Բնախույզ Բելգիայում (1807—1858)։ Բուսաբանության պրոֆեսոր և բուսաբանական այգու դիրեկտոր Լիեժում։ Գրել է մի շարք աշխատություններ բույսերի ֆիզիոլոգիայի, այգեգործության և գյուղատնտեսության վերաբերյալ։</ref> նկատել է, որ թթվառվույտի մի քանի տեսակների տերևները և տերևակոթերը, հատկապես երբ նրանք կիզիչ արևի տակ են գտնվել, կրկնվող զգուշավոր հպումների կամ ցնցումների ժամանակ ցուցաբերել են շարժումներ։ Ես կրկնել եմ այդ փորձերը նույնպիսի հաջողությամբ թթվառվույտի այլ տեսակների վրա. մի քանիսի շարժումը շատ ակներև էր, նա ամենից լավ նկատվում էր մատաղ տերևների վրա. այլ տեսակների շարժումները չափազանց աննշան էին։ Շատ կարևոր է այն փաստը, որ հաստատել է այնպիսի բարձր հեղինակություն, ինչպիսին է Հոֆմեյստերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hofmeister>'''Հոֆմեյստեր''' (Hofmeister Wilhelm Friedrich Benedikt)։— Հայտնի բուսաբան Գերմանիայում (1824—1877)։ Բուսաբանության պրոֆեսոր Հեյդելբերգում, հետո Թյուրինգենում։ Կատարել է հետազոտություններ բույսերի համեմատական սաղմնաբանության բնագավառում, որոնց հիման վրա հաստատվել են բույսերի մոտ անսեռ ու սեռական սերունդների հերթափոխության մասին եղած պատկերացումները։</ref> որ բոլոր բույսերի մատաղ ընձյուղները և տերևները ցուցաբերում են շարժում՝ որպես ցնցումների հետևանք. և մենք գիտենք, որ փաթաթվող բույսերի տերևակոթերը և խիղբեըը գրգռականություն են ցուցաբերում միայն աճման վաղ ստադիաներում։

Հաճախ հարց է հարուցվել, թե՝ եթե բնական ընտրությունը այդպես հզոր ուժ է ներկայացնում, հապա ինչո՞ւ նա չի օժտել որոշ տեսակների այս կամ այն օրգանով, որ հավանորեն կարող էր նրանց օգտակար լինել։ Սակայն միանգամայն անխոհեմություն է նման հարցերին որոշակի պատասխան սպասելը, հիշելով, թե որքան խորն է մեր անգիտակությունը ամեն մի տեսակի անցյալ պատմության և այն պայմանների մասին, որոնք ներկայումս որոշում են նրա թիվը և տարածման սահմանները։ Մեծ մասամբ կարելի է նշել այդ երևույթների ընդհանուր և միմիայն հազվագյուտ դեպքերում մերձավոր պատճառները։ Մի որևէ տեսակ որպեսզի հարմարվի նոր կենսակերպի, անհրաժեշտ են բազմաթիվ միաժամանակ տեղի ունեցող փոփոխություններ, և հաճախ կարող էր պատահել, որ համապատասխան մասերում հարկավոր ուղղությամբ կամ հարկավոր չափով փոփոխություններ չեն դրսևորվել։ Շատ տեսակների բազմացումը կարող էր դադարել այն գործոնների քայքայիչ ներգործության հետևանքով, որ ոչ մի առնչություն չունեն այնպիսի օրգանների հետ, որոնք մեզ թվում են օգտակար և կարծես կարող էին առաջանալ բնական ընտրության միջոցով։ Այդպիսի դեպքերում, քանի որ գոյության կռիվը չէր պայմանավորվել այդ օրգաններով, նրանք չէին կարող մշակվել բնական ընտրությամբ։ Հաճախ որոշ օրգանի զարգացման համար կարող էին անհրաժեշտ լինել միանգամայն յուրահատուկ բարդ և երկարատև պայմաններ, իսկ այդպիսի պայմաններ կարող էին միայն շատ հազվագյուտ դեպքում իրագործվել։ Այն ենթադրությունը, թե տվյալ յուրաքանչյուր օրգան, որը մեր, հաճախ սխալ կարծիքով կարող էր օգտակար լինել տեսակի համար, պետք է բոլոր հանգամանքներում առաջանա ր բնական ընտրության շնորհիվ, ուղղակի հակասում է նրան, ինչ մեզ հայտնի է այդ սկզբունքի ներգործության եղանակի մասին։ Միստր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> չի ժխտում, որ բնական ընտրությունը որոշ բան արել է, բայց նա կարծում է, որ կարելի է ապացուցել նրա «ակնհայտ անբավարարությունը» ամբողջ մի շարք երևույթների բացատրության համար, որոնք ես բացատրում եմ բնական ընտրությամբ։ Նրա ամենագլխավոր փաստարկներն այստեղ քննարկվել են, իսկ մնացածները ուշադրության կառնվեն հետագայում։ Ինձ թվում է, որ նրանք ապացուցականություն չունեն և շատ քիչ կշիռ են ներկայացնում նրանց համեմատությամբ, որոնք առաջադրվում են հօգուտ բնական ընտրության ներգործության, որին օժանդակում են նաև այլ գործոններ, որոնց մասին հաճախ է հիշատակվել։ Իմ պարտքն եմ համարում նկատել, որ վերևում իմ շարադրած փաստերից ու ապացույցներից մի քանիսը նույն նպատակով արդեն բերվել են մի հիանալի հոդվածում, որը վերջերս լույս է տեսել «Medico-Chirurgical Review»<ref>Բժշկավիրահատական հանդես։— ''Խմբ.։''</ref>-ում։

Ներկայումս համարյա բոլոր բնախույզներն ընդունում են էվոլյուցիան այս կամ այն ձևով։ Մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> ենթադրում է, որ տեսակները փոփոխվում են և այդ փոփոխությունը առաջանում է ինչ որ «ներքին ուժով կամ ձգտմամբ», որի բնույթի մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Որ տեսակները փոփոխվելու ընդունակություն ունեն, այդ ընդունում են բոլոր էվոլյուցիոնիստները, բայց, իմ կարծիքով, ոչ մի կարիք չկա հրավիրելու որևէ ներքին ուժի միջամտությունը, բացի սովորական փոփոխականության հակումից, որը արհեստական ընտրության աջակցությամբ, մարդու մասնակցությամբ սկիզբ է տվել հիանալի կերպով հարմարված ընտանի ցեղերին, իսկ բնական ընտրության աջակցությամբ նա նույնպես կարող էր աննկատելի անցումների միջոցով առաջացնել բնական ցեղեր, կամ տեսակներ։ Վերջնական հետևանքում, ինչպես արդեն բացատրվել է, ստացվել է կազմվածքի ընդհանուր առաջադիմություն, իսկ քիչ դեպքերում նաև հետադիմություն։

Մ-ր Մայվարտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> այնուհետև ըստ երևույթին հակվում է դեպի այն կարծիքը, որին համաձայն են նրա հետ նաև մի քանի բնախույզներ, որ նոր տեսակները երևան են եկել «նաև միանդամից առաջացած փոփոխությունների միջոցով»։ Այսպես, օրինակ, նա ենթադրում է, որ մահաջնջված եռամատ հիպարիոնի և ձիու միջև եղած տարբերությունը հանկարծակի է առաջացել։ Նա դժվարանում է ենթադրել, որ թռչունի թևը, «կարող էր առաջանալ այլ կերպ, քան խիստ արտահայտված ու կարևոր հատկության համեմատաբար հանկարծակի փոփոխությամբ», ըստ երևույթին, նույն տեսակետը նա պատրաստ է տարածելու նաև չղջիկի և պտերոդակտիլի թևի վրա։ Այդ եզրակացությունը, որ հարկադրում է ենթադրելու հսկայական ընդմիջումներ զարգացման վարընթաց շարքերում, ինձ վերին աստիճանի անհավանական է թվում։

Այն ապացույցները, որոնք ինձ հարկագրում են կասկածել նրանում, որ բնական տեսակները կարող էին փոփոխվել այնպես հանկարծակի կերպով, ինչպես այդ պատահում է ընտանի ցեղերի հետ, և հարկադրում են ինձ վերջնականապես ժխտել նրանց փոփոխությունների այդ հրաշագործ եղանակը, որ ենթադրում է մ-ր Մայվարտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> հետևյալներ են։ Մեր փորձի հիման վրա հանկարծական և խիստ արտահայտված փոփոխությունները մեր ընտանի ցեղերի մեջ երևան են գալիս որպես եզակի դեպքեր և ժամանակի երկար ընդմիջումներից հետո։ Եթե այդպիսի փոփոխությունները երևան են եկել բնական վիճակում, նրանք, ինչպես պարզաբանվել է առաջ, շատ հեշտությամբ կանհետանային պատահական քայքայիչ պատճառների և ձևերի հետագա խաչաձևման հետևանքով, նույնը ճիշտ է նաև ընտանի ցեղերի նկատմամբ, եթե միայն այդ հանկարծական փոփոխությունները առանձին խնամքով չեն պահպանվում և ընտրվում մարդու հոգատարությամբ։ Ուրեմն մ-ր Մայվարտի մատնանշած եղանակով տեսակների հանկարծական առաջացումն ընդունելու, համար պետք է հակառակ բոլոր անալոգիաներին ընդունենք, որ միաժամանակ միևնույն մարզում այդպիսի հրաշագործ եղանակով առաջացել են մի քանի փոփոխված անհատներ։ Այդ դժվարությունը, ինչպես որ մարդու կատարած անգիտակցական ընտրության դեպքում, վերացվում է աստիճանական էվոլյուցիայի տեսության տեսակետից այն ենթադրությամբ, որ մեծ թվով անհատներ ավելի կամ պակաս փոփոխվել են բարենպաստ ուղղությամբ և պահպանվել, իսկ հակառակ ուղղությամբ փոփոխված մեծ թվով անհատներ ենթարկվել են ոչնչացման։

Թեև շատ բազմաթիվ տեսակներ գրեթե հաստատապես առաջացել են հաղորդական աստիճաններով, որոնց տարբերությունները ավելի մեծ չեն, քան ամենանուրբ տարատեսակների միջև եղած տարբերությունները, այնուամենայնիվ կարելի է ընդունել, որ այլ դեպքերում անցումը կարող էր կատարվել մի այլ, ավելի հանկարծական եղանակով, բայց այդպիսի ենթադրությունը չի կարելի ընդունել առանց պարզորոշ ակներևություն ներկայացնելու։ Հեռավոր և շատ դեպքում սխալ անալոգները, ինչպես այդ ցույց է տվել Չոնսեյ Ռայտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wright /> (Chauncey Wright), որոնք ներկայացված են ի պաշտպանություն այդ տեսակետի, ինչպես, օրինակ, անօրգանական նյութերի բյուրեղացման հանկարծականությանը կամ մի բազմակողմանու փոխարկվելը մի ուրիշի՝ նրա կողմերի փոփոխության միջոցով, հազիվ թե արժանի են ուշադրության։ Փաստերի միայն մեկ կատեգորիան, այն է՝ կյանքի այն նոր ձևերի երևան գալը, որոնք տարբերվում են մնացածներից մեր երկրաբանական ֆորմացիաներում, առաջին հայացքից կարծես թե հաստատում է այդ ենթադրությունը հանկարծական փոփոխության մասին, բայց այդ վկայությունների համոզարարությունը կախված է բացառապես երկրի պատմության հեռավոր ժամանակաշրջանների վերաբերյալ երկրաբանական տարեգրության կատարելության աստիճանից։ Եթե այդ տարեգրությունն այդքան կցկտուր է, ինչպես հաստատում են շատ երկրաբաններ, ապա զարմանալի ոչինչ չկա, որ շատ ձևեր մեզ թվում են հանկարծակի կերպով զարգացած։

Եթե միայն մենք չընդունենք այն ձևափոխությունները, որ նույնքան հրաշալի են, ինչպես մ-ր Մայվարտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> պաշտպանածները, ինչպիսիք են թռչունի կամ չղջիկի թևի հանկարծակի երևան գալը, կամ Հիպարիոնի նույնպիսի հանկարծակի փոխարկվելը ձիու, ապա ես չեմ կարծում, որ հանկարծական ձևափոխությունների մասին եղած ենթադրությունը որևէ լույս կսփռեր մեր երկրաբանական տարեգրության մեջ շաղկապող օղակների բացակայության վրա։ Հանկարծական փոփոխությունների գոյությանը համոզվելու դեմ բողոքում է նաև սաղմնաբանությունը։ Հասկանալի է այն փաստի կարևորությունը, որ թռչունի կամ չղջիկի թևերը և ձիու կամ որևէ այլ չորքոտանու ոտքերը սաղմի զարգացման վաղ շրջանում միմյանցից չեն տարբերվում և, միայն ավելի ուշ դիֆերենցվում են աստիճանաբար համարյա անզգալի աստիճաններով։ Սաղմնաբանական նմանության բազմապիսի գծերը կարելի է, ինչպես մենք հետագայում կտեսնենք, բացատրել նրանով, որ գոյություն ունեցող տեսակների նախնիները փոփոխվել են ոչ թե իրենց զարգացման ամենավաղ ժամանակաշրջանում, այլ իրենց ձեռք բերած հատկանիշները փոխանցել են իրենց հետնորդներին համապատասխան հասակում։ Ուրեմն՝ ներգործությունը համարյա չի շոշափում սաղմի զարգացման վաղ ստադիաները, և սաղմը մնում է կարծես վկա այն անցյալ վիճակների, որոնցով անցել է տեսակը։ Դրանով է բացատրվում այն փաստը, որ գոյություն ունեցող տեսակները իրենց զարգացման վազ ստադիաների ընթացքում այնքան հաճախ նմանվում են նույն ղասի ավելի հին ու անհետացած ձևերին։ Սաղմնաբանական նմանության տեսակետից, բայց ըստ էության ամեն մի այլ տեսակետից էլ, անհավանական է թվում, որ կենդանին կարող էր ենթադրվել այնպիսի ակնթարթային ու հանկարծական ձևափոխությունների, որոնց մասին խոսվել է, և որ նրա զարգացման սաղմնային ստադիաները չպահպանեին այդ հանկարծական ձևափոխությունների հետքերը. կառուցվածքի յուրաքանչյուր ամենաաննշան գիծ զարգանում է աստիճանաբար, անզգալի աստիճաններով։

Ես չպիտի փորձեմ տալ բնազդի որևէ սահմանում։ Հեշտ կլիներ ցույց տալ, որ այդ անվան տակ սովորաբար հասկանում են տարբեր մտավոր գործողություններ, բայց յուրաքանչյուր ոք հասկանում է, թե ինչ են ուզում ասել, երբ խոսում են, որ բնազդն ստիպում է կկուին կատարելու իր թռիչքները և ձու ածելու այլ թռչունների բներում։ Մի այնպիսի գործողություն, որը մենք կարող ենք կատարել միայն որոշ փորձառությունից հետո, եթե կատարում է կենդանին, հատկապես շատ մատաղ հասակում՝ առանց նախնական փորձառության, կամ կատարում են միանման ձևով շատ անհատներ՝ առանց գիտենալու, թե ինչ նպատակի համար է կատարվում այն, սովորաբար անվանում են բնազդ։ Բայց ես կարող էի ցույց տալ, որ այդ սահմանումներից ոչ մեկն էլ ընդհանուր չէ։ Ըմբռնողության կամ դատողության մի փոքրիկ մաս, ինչպես արտահայտվում է Պ. Հուբերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber>'''Հուբեր''' (Huber Pierre)։— Բնախույզ Շվեյցարիայում (1777—1840), որդին մեղուների կյանքը հետազոտող Ֆրանսուա Հուբերի, որին Դարվինն անվանում է Հուբեր ավագ։ Շարունակել է հոր աշխատանքը։ Գրել է մի շարք աշխատություններ միջատների՝ իշամեղուների, մրջյունների, թիթեռների կենսաբանության մասին։</ref> հաճախ նկատվում է բնության սանդուխքի նույնիսկ ցածր աստիճանների վրա կանգնած կենդանիների մոտ։

Ֆրեդերիկ Կյուվյեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> և հին մետաֆիզիկներից էլի մի քանիսը բնազդը համեմատել են սովորության հետ։ Ես կարծում եմ, որ այդ համեմատությունը ճիշտ պատկերացում է տալիս բնազդական գործողության մեջ արտահայտվող մտավոր վիճակի բնույթի մասին, բայց ոչ միշտ նրա ծագման մասին։ Սովորական շատ շարժումներ մենք կատարում ենք բոլորովին անգիտակցաբար և հաճախ նույնիսկ ուղղակի հակառակ գիտակցական ցանկության, բայց կարող են փոփոխվել կամքի կամ դատողության մասնակցությամբ։ Որոշ սովորություններ հաճախ զուգորդվում են մյուսների հետ, կապված են լինում մերթ որոշ ժամանակաշրջանի և մերթ օրգանիզմի որոշ դրության հետ։ Երբ ձեռք են բերված, նրանք մնում են անփոփոխ ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Կարելի է մատնանշել նմանության նաև այլ գծեր բնազդների և սովորությունների միջև։ Ինչպես լավ ծանոթ եղանակի կրկնության ժամանակ, այնպես էլ բնազդական գործողության ժամանակ մի վարմունքը հետևում է մյուսին որոշ չափով ռիթմիկ կերպով, եթե որևէ մեկին ընդհատում են երգելիս կամ մի անգիր արած բան կրկնելիս, նա սովորաբար ստիպված է լինում ետ դառնալու, որպեսզի ձեռք բերի մտածողության սովորական ընթացքը. նույնն է դիտել Պ. Հուբերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> շատ բարդ բոժոժ հյուսող թրթուրի վերաբերմամբ։ Եթե նա վերցրել է բոժոժի կառուցումը, ասենք թե, մինչև վեցերորդ ստադիան հասցրած թրթուրին և տեղափոխել նրան միայն մինչև երրորդ ստադիան հասցրած բոժոժի մեջ, այդ դեպքում թրթուրը պարզապես նորից հյուսել է կառուցման չորրորդ, հինգերորդ և վեցերորդ ստադիաները։ Բայց երբ թրթուրը վերցրել է, օրինակ, երրորդ ստադիայի բոժոժից ու տեղափոխել վեցերորդ ստադիային հասցրած բոժոժի մեջ, այնպես որ նրա աշխատանքի մեծ մասն արդեն կատարված էր, այդ դեպքում նա փոխանակ դրանում որևէ թեթևություն գտնելու, ընկել է շատ մեծ դժվարության մեջ, և աշխատանքը վերջացնելու համար ստիպված է եղել սկսելու երրորդ ստադիայից, որի վրա նրան կանգնեցրել էին, և այդտեղից էլ փորձել է ավարտել գրեթե արդեն վերջացրած աշխատանքը։

Եթե մենք ենթադրենք, որ մի որևէ սովորական գործողություն դառնում է ժառանգական, իսկ ապացուցել կարելի է, որ երբեմն իրոք այդպես էլ լինում է, այդ դեպքում այն նմանությունը, որ սկզբում կար սովորության և բնազդի միջև, հասնում է դժվար տարբերելիության աստիճանին մոտ։ Եթե երեք տարեկան Մոցարտն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mozart>'''Մոցարտ''' (Mozart Wolfgang-Gottlieb)։— Հռչակավոր կոմպոզիտոր Ավստրիայում (1756—1791)։</ref> սկսեր դաշնամուր նվագել ոչ թե զարմանայի փոքրիկ պրակտիկայից հետո, այլ բոլորովին առանց պրակտիկայի, այդ դեպքում իրավացի կլիներ ասել, որ նա այդ անում է բնազդաբար։ Բայց մեծ սխալ կլիներ կարծել, որ բնազդների մեծ մասը կարող է ծագում առնել մի սերնդի սովորությունից և ժառանգաբար փոխանցվել հաջորդ սերունդներին։ Առանց դժվարության կարելի է ապացուցել, որ այն բնազդներից ամենազարմանալիները, որոնց հետ մենք գործ ունենք, այն է՝ մեղուների և մրջյուններից շատերի բնազդները, չէին կարող ձեռք բերվել այդպիսի ճանապարհով։

Այնուհետև ճիշտ այնպես, ինչպես որ օրգանիզմի կառուցվածքի դեպքում և իմ տեսության համաձայն՝ յուրաքանչյուր տեսակի բնազդը օգտակար է հենց իրեն, բայց որքան մենք կարող ենք դատել, երբեք չի զարգանում ուրիշների համար նրանից առաջացող օգուտի պատճառով։ Ինձ հայտնի այդպիսի ամենաբնորոշ օրինակներից մեկը, երբ կենդանին կատարում է գործողություն, որն ըստ երևույթին օգտակար է միայն մի ուրիշի համար, ներկայացնում են խոտային լվիճները, որոնք, ինչպես այդ առաջին անգամ նկատել է Հուբերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> կամավոր կերպով քաղցր արտաթորանք են տալիս մրջյուններին, որ նրանք այդ անում են կամավոր կերպով, ապացուցվում է հետևյալ փաստերով։ Թրթնջուկի տերևի վրա նստած մոտավորապես մի դյուժին լվիճներից ես հեռացրի մրջյուններին և մի քանի ժամ շարունակ մրջյուններին չէի թողնում նրանց այցելելու։ Ես համոզվեցի, որ այդ ժամանակն անցնելուց հետո լվիճները նեղվում են, որ իրենց քաղցր պարունակությունը չեն արտաթորում։ Որոշ ժամանակ ես նրանց զննում էի խոշորացույցով, բայց նրանցից ոչ մեկը չէր արտաթորում. այնուհետև մազով դիպչում և խուտուտ էի ածում, աշխատելով ըստ հնարավորության անել այդ այնպես, ինչպես անում են մրջյուններն իրենց բողկուկներով, բայց և այնպես ոչ մեկը չարտաթորեց։ Դրանից հետո ես նրանց մոտ թողեցի մի մրջյուն և նրա արագ շարժումներից իսկույն երևաց, որ նա լավ գիտե, թե ինչ հարուստ նախիր է գտել, այնուհետև նա սկսեց իր բողկուկներով շոյել նախ մեկ, հետո մյուս լվիճի որովայնը և նրանցից յուրաքանչյուրը հենց որ զգում էր բողկուկների հպումը, իսկույն բարձրացնում էր իր որովայնը և արտաթորում հեղուկ քաղցր նյութի կաթիլ, որը ագահաբար լափում էր մրջյունը։ Նույնիսկ բոլորովին մատղաշ լվիճները իրենց պահում էին ճիշտ նույն ձևով, ապացուցելով, որ այդ գործողությունը նրանց մոտ բնազդային է, այլ ոչ թե փորձի արդյունք։ Հուբերի դիտումներից հայտնի է, որ լվիճները անբարյացակամություն չեն տածում դեպի մրջյունները, բայց եթե վերջիններս չկան, լվիճները, վերջապես, հարկադրված են լինում բաց թողնել իրենց արտաթորանքը առանց մրջյունների։ Քանի որ այդ արտաթորանքը չափազանց կպչուն է, ապա կասկած չկա, որ նրա հեռացումը լվիճների համար ձեռնտու է. իսկ այստեղից էլ հավանական է այն, որ նրանք այն արտաթորում են ոչ բացառապես մրջյունների օգտին։ Այսպիսով, թեև ապացույց չկա, որ մի որևէ կենդանի կատարի մի գործողություն, որը բացառապես օգտակար է մի այլ տեսակի համար, սակայն յուրաքանչյուրը ձգտում է ուրիշների բնազդներից օգուտ քաղել ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուրն օգտագործում են մի այլ տեսակի կառուցվածքի նույնիսկ մանը թերությունները։ Հետևաբար, որոշ բնազդներ բացարձակորեն կատարյալ չի կարելի համարել, բայց քանի որ այդ և նման մյուս կետերի վերաբերյալ մանրամասնություններն անհրաժեշտ չեն, ուստի այստեղ նրանց վրա կարելի է կանգ չառնել։

Քանի որ բնական վիճակում բնազդների փոփոխելիության որոշ աստիճանը և այդպիսի վարիացիաների ժառանգական փոխանցումը անհրաժեշտ են նրա համար, որպեսզի բնական ընտրությունը կարողանա ներգործել նրանց վրա, ուստի այդ հաստատելու համար պետք էր բերել հնարավորին չափ շատ օրինակներ, բայց տեղի սղությունը ինձ խանգարում է այդ անել։ Ես միայն կարող եմ վավերացնել, որ բնազդներն անշուշտ փոփոխվում են, օրինակ, թափառելու բնազդը կարող է փոփոխվել ինչպես թափառումների չափերի և ուղղությունների, այնպես էլ այդ ընդունակության կորստի տեսակետից։ Ճիշտ նույնն է նաև թռչունների բների հետ, որոնք մասամբ փոխվում են՝ կախված նրանք համար ընտրված տեղից, թռչունների ապրած երկրի բնույթից ու ջերմաստիճանից, մասամբ էլ մեզ բոլորովին անհայտ պատճառներից. Օդյուբոնը բերել է Հյուսիսային և Հարավային Միացյալ նահանգներում միևնույն տեսակի բների կառուցվածքում եղած տարբերության մի քանի ուշագրավ դեպքեր։ Սակայն եթե բնազդը կարող է փոփոխվել, այդ դեպքում կարելի է հարցնել, թե ինչո՞ւ նա մեղուներին չի տալիս «որևէ այլ նյութից օգտվելու հմտություն, երբ մեղրամոմ չկա»։ Բայց ուրիշ ի՞նչ բնական նյութ կարող են գործածել մեղուները։ Նրանք կարող են գործադրել, ինչպես ես տեսել եմ, պնդացած մեղրամոմը կինաբարի հետ խառը և փափուկը՝ ճարպի հետ խառը։ Անդրյու Նայտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Knight /> դիտել է, որ իր մեղուները փոխանակ աշխատասիրութամբ մոմ հավաքելու, գործ են ածել մեղրամոմի և սկիպիդարի խառնուրդ, որով քսված էին պլոկված կեղևով ծառերը։ Վերջերս ապացուցվել է, որ մեղուները փոխանակ ծաղկափոշի հավաքելու, սիրով օգտվում են բոլորովին այլ նյութերից, այն է՝ վարսակի ալյուրից։ Որևէ որոշակի թշնամուց վախենալը, ի հարկե, բնազդական հատկություն է, ինչպես այղ կարելի է տեսնել թռչունների ձագերի վրա, բայց այն պահպանվում է փորձով և նույն թշնամուց այլ կենդանիների վախը դիտելով։ Մարդուց վախենալը ձեռք է բերվում դանդաղորեն, ինչպես ես այդ ցույց եմ տվել մի այլ տեղում անմարդաբնակ կղզիների վրա բնակվող զանազան կենդանիների վերաբերմամբ, և դրա օրինակը մենք տեսնում ենք նույնիսկ Անգլիայում, որտեղ մեր բոլոր խոշոր թռչունները փոքրերի համեմատությամբ ավելի վայրենի են, որովհետև խոշորներին ուժեղ կերպով հալածում են մարդիկ։ Խոշոր թռչունների ավելի մեծ վայրենությունը մենք կարող ենք հանգիստ կերպով վերագրել այդ պատճառին, որովհետև անմարդաբնակ կղզիների վրա խոշոր թռչունները փոքրերից ավելի վախկոտ չեն, և կաչաղակը, որն այնքան զգույշ է Անգլիայում, նույնքան էլ վստահացող է Նորվեգիայում, ինչքան գորշ ագռավը Եգիպտոսում։

Բնազդի ժառանգական փոփոխությունների հնարավորությունը կամ նույնիսկ հավանականությունը բնական պայմաններում կարող է հաստատվել ընտանի կենդանիներին վերաբերող մի քանի դեպքերի համառոտ ակնարկով։ Այսպիսով, մենք կկարողանանք ծանոթանալ այն մասնակցությանը, որ ունեցել են սովորությունը և այսպես կոչված պատահ ական շեղումների ընտրությունը մեր ընտանի կենդանիների մտավոր հատկությունների փոփոխության ժամանակ։ հայտնի է, թե ինչքան ուժեղ կերպով են տարբերվում ընտանի կենդանիներն իրենց մտավոր հատկություններով։ Այսպես, օրինակ, որոշ կատուներ ծնվելու օրից բռնում են մեծամկներ, մյուսները՝ մկներ, և այդ հակումները ժառանգաբար փոխանցվում են։ Մի կատու, ըստ մ-ր Ս. Ջոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=St_John>'''Ստ. Ջոն''' (St. John Charles-William George)։— Բնախույզ և սպորտսմեն Անգլիայում (1809—1856)։ Գրել է մի քանի աշխատություններ «Բնագիտություն և սպորտ» վերնագրով։</ref> վկայության, միշտ թռչուն էր բերում տուն, մյուսը՝ նապաստակներ կամ ճագարներ, երրորդը որս էր անում ճահճուտ հողամասում և համարյա ամեն գիշեր որսում էր անտառակտցարներ և մորեկտցարներ։ Կարելի է բերել որոշ տրամադրությունների կամ ժամանակաշրջանների հետ կապ ունեցող զանազան ձևի հակումների, ճաշակների և վերին աստիճանի զարմանալի տարօրինակությունների ժառանգական փոխանցման բազմաթիվ հետաքրքրական ու անկասկածելի դեպքեր։ Բայց կանգ առնենք շան ձագերի լավ հայտնի դեպքի վրա. ոչ մի կասկած չկա, որ երիտասարդ պոյնտերները (ես ինքս եմ տեսել այդ ապշեցուցիչ օրինակը) երբեմն կարողանում են կաց անել և նույնիսկ ավելի լավ, քան ուրիշ շներ հենց առաջին անգամից, երբ նրանք դուրս են գալիս որսի, որսորդական շները, անկասկած, որոշ չափով ժառանգում են վարժեցումները, ոչխարապահ շները փոխանակ ոչխարներին դեմ հանդիման դուրս գալու, ժառանգում են հոտի շուրջը վազելու սովորություն։ Ես չեմ կարող ընդունել, որ այդ գործողությունները գրեթե միանման ձևով, առանց որևէ նախնական փորձի, ընդունակ են կատարելս բոլոր մատղաշ անհատները, ըստ որում յուրաքանչյուր շան ձագ դրանք կատարում է մեծ բավականությամբ և առանց գիտենալու, թե ինչի է հանգում այդ, որովհետև նույնքան քիչ է հասկանում, որ ինքը օգնում է տիրոջը, ինչքան որ կաղամբաթիթեռը գիտե, թե ինչու նա իր ձվերն ածում է կաղամբի տերևի վրա,— ես չեմ կարող ընդունել, որ այդ գործողությունները էապես տարբերվում են իսկական բնազդայիններից։ Եթե մենք տեսնենք, թե ինչպես մի երիտասարդ և անվարժ գայլ, որսի հոտն զգալով, կանգ է առնում մեխվածի պես և հետո դանդաղորեն առանձին քայլվածքով գաղտագողի շարժվում է առաջ, մինչդեռ մի ուրիշը փոխանակ հարձակվելու եղջերուների հոտի վրա, վազում է նրա շուրջը, որպեսզի քշի դեպի մեկուսի մի տեղ, մենք վստահությամբ կարող ենք այդ գործողություններն անվանել բնազդական։ Ընտանի բնազդները, ինչպես կարելի է անվանել նրանց, ի հարկե, անհամեմատ ավելի քիչ կայուն են, քան բնականները, բայց նրանք ենթակա են անհամեմատ ավելի պակաս դաժան ընտրության և փոխանցվել են անհամեմատ ավելի կարճ ժամանակաշրջանի ընթացքում, գոյության նվազ կայուն պայմաններում։

Թե ինչքան ուժեղ. է այդ ընտանի բնազդների, սովորությունների և հակումների ժառանգական փոխանցումը և ինչքան հետաքրքրական ձևով խառնվում են նրանք միմյանց հետ, կարելի է տեսնել զանազան ցեղերի շները խաչաձևելիս։ Հայտնի է, որ բուլդոգի հետ խաչաձևումը զարգացնում է համարձակություն և համառություն բարակի շատ սերունդների մեջ. բարակի հետ խաչաձևումը զարգացրել է հովվական շների մի ամբողջ ընտանիքում նապաստակներ որսալու ձգտում։ Այդ ընտանի բնազդները, փոխանցվելով խաչաձևման ժամանակ, նմանվում են բնական բնազդներին, որոնք նույնպես հետաքրքիր ձևով խառնվում են միմյանց հետ և երկար ժամանակի ընթացքում պահպանում են ծնողներից յուրաքանչյուրի բնազդների հետքերը։ Օրինակ, Լերուան <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Le_Roy>'''Լերուա''' (Le Roy)։</ref> նկարագրում է մի շուն, որի նախապապը գայլ է եղել և որը պահպանել էր իր վայրենի արյան հետքերը միայն նրանով, որ երբեք, ուղիղ գծով չէր գնում տիրոջ մոտ, երբ նա կանչում էր նրան։

Ընտանի բնազդները երբեմն դիտվում են որպես այնպիսի գործողություններ, որոնք ժառանգական են դարձել միայն տևական բռնի կերպով պատվաստված սովորությունների հետևանքով, բայց այդ ճիշտ չէ։ Ոչ ոք չէր մտածի, ասենք, հավանորեն չէր էլ կարողանա սովորեցնել թուրմանին գլխկոնձի տալ օդում, մի շարժում, որը, ինչպես ես կարող եմ հաստատել, կատարում են նաև երիտասարդ թռչունները, որոնք երբեք չեն տեսել գլխկոնձի տվող աղավնի։ Մենք կարող ենք կարծել, որ որևէ աղավնի այդ տարօրինակ սովորության նկատմամբ հակում է ցուցաբերել, և լավագույն անհատների երկարատև ընտրությունը հաջորդական սերունդների շարքում թուրմաններին դարձրել է այնպես, ինչպես մենք նրանց տեսնում ենք այժմ։ Գլազգոյի մոտերքը կան թուրմաններ, որոնք, ինչպես ես լսել եմ մ-ր Բրենտից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brent>'''Բրենտ''' (Brent)։— Աղավնաբույծ։</ref> առանց գլխկոնձի տալու 18 դյույմ չեն կարող բարձրանալ։ Կարելի է կասկածել, որ որևէ մեկը մտածեր սովորեցնել շանը կաց անելու, եթե մի որևէ շուն դրա նկատմամբ բնածին հակում չցուցաբերեր, բայց հայտնի է, որ առիթ ներկայանալիս այդ ընդունակությունն ինքն իրեն երևան է գալիս, ինչպես որ ինքս նկատել եմ մի զտարյուն տերյերի վրա։ Կացը, ինչպես կարծում են շատերը, հավանորեն ներկայացնում է որսի վրա հարձակվելու պատրաստվող կենդանու միայն տևական կանգառ։ Եթե մի անգամ երևան է եկել կացի հակումը, ապա, այդ ընդունակության ուժեղ զարգացման հետևանքների սիստեմատիկ ընտրությունը և ժառանգական փոխանցումը հաջորդ սերունդներում կարող էին արագ կերպով ավարտել գործը, անգիտակցական ընտրությունը միշտ մասնակցում է այդ գործին, որովհետև յուրաքանչյուրը ձգտում է, առանց հոգ տանելու ցեղի բարելավման մասին, ձեռք բերել այնպիսի շներ, որոնք դիմացկուն են և ամենալավ ձևով են անում կաց։ Մյուս կողմից, որոշ դեպքերում բավական էր միայն սովորությունը, հազիվ թե մի այլ կենդանու ավելի դժվար լինի վարժեցնել, քան երիտասարդ վայրենի ճագարին, և հազիվ թե մի այլ կենդանի ավելի ձեռնասուն կլինի, քան ընտելացրած երիտասարդ ճագարը. բայց ես դժվարությամբ կարող եմ ենթադրել, որ ընտանի ճագարները երբևիցե ընտրության նյութ են դարձել միայն իրենց հեզության համար և այդ պատճառով գոնե նրանց ժառանգական փոփոխության ավելի մեծ մասը՝ սկսած ծայրահեղ վայրենությունից մինչև ընտելացրած վիճակի ծայրահեղ աստիճանը մենք պետք է վերագրենք սովորությանը և անազատ դրության մեջ երկարատև պահվածքին։

''Կկուի բնազդները։'' Մի քանի բնախույզներ կարծում են, թե կկուի բնազդի անմիջական պատճառն այն է, որ նա ամեն որ ձու չի ածում, այլ միշտ երկու կամ երեքօրյա ընդմիջումներով. ուստի՝ եթե հա շիներ իր սեփական բունը և ինքը թուխս նստեր, այդ դեպքում կամ առաջին ածած ձվերը մի որոշ ժամանակ կմնային չթխսված, կամ միևնույն բնում կլինեին թե ձվեր և թե զանազան հասակի ձագեր։ Այդ դեպքում ձու ածելու և թխսելու ժամանակաշրջանը անհարիր կերպով մեծ կլիներ, մանավանդ որ կկուն շատ վաղ է չվում, և առաջին դուրս եկած ձագին հավանորեն միայն արուն պիտի կերակրեր։ Սակայն ամերիկական կկուն գտնվում է հենց այդ դրության մեջ, որովհետև նա իր սեփական բունն է շինում և ունենում է միևնույն ժամանակ թե ձվեր և թե ձվից հաջորդականորեն դուրս եկած ձագեր։ Ոմանք պնդել են, մյուսները ժխտել են, որ ամերիկական կկուն ուրիշների բներում պատահաբար է ածում ձվեր, բայց ես վերջերս լսել եմ այովացի դ-ր Մերրելից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Merrell>'''Մերրել''' (Merrell), դոկտոր։</ref> որ նա մի անգամ Իլլինոիսում գտել է կապույտ ճայի (Garrulus cristatus) բնում մատղաշ ճայի հետ միասին մատղաշ կկու, և որովհետև երկու թռչնակներն էլ համարյա փետրավորված էին, ուստի այս դեպքում թռչուններին որոշելու մեջ սխալ չէր կարող լինել։ Ես կարող էի այդպիսի թռչունների մի քանի օրինակներ ևս բերել, որոնք պատահականորեն ածում են իրենց ձվերն ուրիշների բներում։ Այժմ ենթադրենք, թե մեր եվրոպական կկուի հեռավոր նախահայրը ունեցել է ամերիկական կկուի սովորությունը և պատահականորեն ձու է ածել ուրիշի բնում։ Եթե այդ պատահական հանգամանքի շնորհիվ ծեր թռչունը օգուտ է ձեռք բերել նրանով, որ կարողացել է ավելի վաղ չվել կամ օգտվել է մի այլ ձևով, կամ եթե մատղաշ թռչնակը դարձել է ավելի ամրակազմ, մի այլ թռչնատեսակի խաբված բնազդի հետևանքով գտնվելով ավելի բարենպաստ պայմաններում, քան եթե սնուցվեր իր մոր կողմից, որը չափազանց ծանրաբեռնված է միաժամանակյա հոգսերով ձվերի և զանազան հասակի ձագերի մասին, այդ դեպքում թե ծեր թռչունները և թե սնուցված ձագերը կգտնվեին բարենպաստ դրության մեջ։ Իսկ անալոգիան մեգ հարկադրում է ընդունել, որ այդ ձևով սնուցված ձագերը ժառանգականության միջոցով կարողացել են յուրացնել իրենց մոր պատահական ու շեղվող սովորությունը, կարողացել են իրենց հերթին ձվեր ածել ուրիշների բներում և դրա շնորհիվ հաջողությամբ մեծացնել ձագեր։ Այդպիսի երկարատև պրոցեսի միջոցով, ես կարծում եմ, մեր կկուի յուրահատուկ բնազդը կարող էր դառնալ բնածին։ Վերջերս Ադոլֆ Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Adolf>'''Մյուլլեր Ադոլֆ''' (Müller Adolf)։— Գերմանիայում (ծնվ. 1821 թ.)։ Իր եղբոր՝ Կարլ Մյուլլերի հետ միասին գրել է մի շարք աշխատություններ բնապատմության վերաբերյալ։</ref> նույնպես բավարար ապացույց է բերել, որ կկուն երբեմն ձվերն ածում է լերկ գետնի վրա, թուխս է նստում և սնուցում է ձագերին։ Այդպիսի հազվագյուտ դեպքը հավանորեն ներկայացնում է վերադարձ դեպի բնակալության վաղուց կորցրած բնազդը։

Այժմ դառնանք ավստրալիական տեսակներին, թեև այս թռչունները սովորաբար մեկական ձու են ածում բնում, բայց հազվադեպ չէ միևնույն բնում երկու և նույնիսկ երեք ձու գտնելը։ Բրոնզագույն կկուի ձվերն իրենց մեծությամբ զգալիորեն տատանվում են, ունենալով ութից մինչև տասը գծաչափ երկարություն։ Եթե տեսակի համար ձեռնտու լիներ ավելի ևս փոքր չափերի ձվեր ածել, քան նա ածում է այժմ նրա համար, որպեսզի ձագերն ավելի շուտ դուրս գան ձվից (որովհետև ապացուցված է, որ ձվերի մեծության և նրանց թխսելու տևողության միջև գոյություն ունի հարաբերակցություն), այդ դեպքում դժվարություն չկա ընդունելու այնպիսի ցեղի կամ տեսակի առաջացման հնարավորությունը, որը կածեր ավելի ու ավելի մանր ձվեր, որովհետև ավելի հուսալի կլիներ նրանց վրա թուխս նստել և խնամել։ Մ-ր Ռեմզեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey>'''Ռեմզեյ''' (Ramsey Andrew Crombia)։— Երկրաբան Անգլիայում (1814—1891)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ երկրաբանության վերաբերյալ։ </ref> նկատում է, որ ավստրալիական երկու կկուներ, ձվերը բաց բնում ածելիս, բացահայտ գերադասություն են տալիս իրենց սեփական ձվերին գույնով նմանվող ձվեր ունեցող բներին։ Եվրոպական տեսակը նկատելի կերպով հակում է ցուցաբերում դեպի այդպիսի բնազդը, բայց հաճախ նաև շեղվում է դրանից, ինչպես այդ երևում է նրանից, որ նա իր բաց գույնի, դժգույն ձվերն ածում է կանաչակապույտ գույնով ձվեր ունեցող շիկահավի բներում։ Եթե մեր կկուն անպայման դրսևորեր մատնանշված բնազդը, ապա այդ բնազդը անշուշտ կդասվեր նրանց շարքը, որոնց վերաբերմամբ ընդունվում է, որ նրանք բոլորը միաժամանակ են ձեռք բերվել։ Ավստրալիական բրոնզագույն կկուի ձվերը, ըստ մ-ր Ռեմզեյի խոսքերի, գույնով արտասովոր կերպով փոփոխական են. այդ պատճառով բնական ընտրությունը կարող էր զարգացնել և ամրացնել նրանց մեջ ամեն մի բարենպաստ փոփոխություն ինչպես այդ ուղղությամբ, այնպես էլ մեծության տեսակետից։

Եվրոպական կկուի ձագերն իրենց ընդունող ծնողների ձագերին բնից դուրս են նետում ձվից դուրս գալուց հետո երեք օրվա ընթացքում, իսկ քանի որ կկուի ձագն այդ հասակում խիստ անօգնական է, ուստի մ-ր Գուլդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gould_John /> սկզբում հակվել է կարծելու, որ ձագերին դուրս նետելու գործողությունը կատարում են հենց իրենց ընդունող ծնողները։ Բայց այժմ նա վստահելի վկայություն է ստացել, որ իրոք տեսել են, թե ինչպես մատղաշ կկուն, որը թեև կույր է և գլուխը բարձրացնելու ընդունակ չէ, ինքն է դուրս նետում իր խորթ եղբայրներին։ Դիտողը նրանցից մեկին նորից է դրել բնի մեջ, և նրան այնտեղից նորից դուրս են նետել։ Ինչ վերաբերում է այն բանին, թե ինչպես կարող էր զարգանալ այդպիսի տարօրինակ ու զզվելի մի բնազդ, ապա այն դեպքում, եթե մատղաշ կկուի համար շատ կարևոր էր,— ինչպես որ հավանորեն կա իրականում,— ծնվելուց հետո շուտով ստանալ հնարավորին չափ ավելի շատ սնունդ, ես առանձին դժվարություն չեմ տեսնում այն բանում, որ կկուն աստիճանաբար մի շարք հաջորդական սերունդներում ձեռք է բերել կույր ցանկություն, ուժ և կառուցվածք, որոնք անհրաժեշտ են ձագերին դուրս նետելու գործողությունը կատարելու համար, որովհետև այդպիսի սովորությունների և անհրաժեշտ կառուցվածքի ամենալավ զարգացում ունեցող մատղաշ կկուները կարող էին ամենից ավելի հեշտությամբ մեծանալ։ Այդ բնածին բնազդը ձեռք բերելու համար առաջին քայլը կարող էր լինել մատղաշ թռչունների մի մասի բոլորովին չնախամտածված անհանգստությունը, երբ նրանք մեծացել և ավելի ամրակազմ էին դարձել, իսկ հետո այդ սովորությունը կարող էր զարգանալ և անցնել ավելի վաղ հասակին։ Դա ինձ համար ավելի մեծ դժվարություն չի ներկայացնում, քան այն, որ ձվից դեռ դուրս չեկած ճուտը ձեռք է բերել կեղևը ծակելու բնազդ, կամ այն, որ օձի ձագը իր վերին ծնոտի վրա, ըստ Օուենի դիտողության, ունի ժամանակավոր սուր ատամ ձվի ամուր կեղևը պատռելու համար։ Ուստի՝ եթե օրգանիզմի յուրաքանչյուր մասը ենթակա է անհատական տատանումների ամեն մի հասակում և վարիացիաները հակում ունեն համապատասխան կամ ավելի վաղ հասակում ժառանգաբար փոխանցվելու,— սրանք դրույթներ են, որոնք չի կարելի ժխտել,— այդ դեպքում երիտասարդ անհատի բնազդները և կառուցվածքը կարող են աստիճանաբար փոփոխվել, ինչպես չափահաս անհատ ինը, այս երկու բացատրությունները պետք է կամ պահպանվեն կամ ընկնեն բնական ընտրության ամբողջ տեսության հետ միասին։

Ամերիկական թռչունների մի շատ յուրահատուկ սեռի Molothrus-ի մի քանի տեսակները, որոնք մոտ են մեր սարյակներին, կկուի նման ունեն պարազիտային սովորություններ և իրենց բնազդների կատարելության աստիճանի մեջ ներկայացնում են հետաքրքրական հաջորդականություն։ Molothrus badius-ի երկու սեռն էլ, ինչպես այդ հաստատում է գերազանց դիտող մ-ր Հուդզոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hudson /> երբեմն ապրում են խառը երամներով, երբեմն էլ զույգերով։ Երբեմն նրանք սեփական բուն են շինում, երբեմն էր գրավում են որևէ այլ թռչունի պատկանող բուն և այդ դեպքում դուրս են նետում օտար ձագերին։ Որոշ դեպքերում նրանք ձու են ածում իրենց գրաված բնում, այլ դեպքերում դրա համար բնի գագաթին սարքում են մի բավական տարօրինակ կառուցում։ Սովորաբար այդ թռչուններն իրենց ձվերի վրա իրենք են թուխս նստում և իրենք էլ սնուցում են իրենց ձագերին, բայց մ-ր Հուդզոնն ասում է, որ ամենայն հավանականությամբ, նրանք երբեմն են պարազիտություն անում, որովհետև նա տեսել է այդ տեսակի երիտասարդ թռչուններ, որոնք գնում են այլ տեսակների չափահաս թռչունների հետևից, ըստ որում նրանք ճիչերով պահանջում էին իրենց համար կեր։ Molothrus-ի մի այլ տեսակի՝ M. bonariensis-ի մոտ պարազիտային սովորությունները անհամեմատ ավելի մեծ չափով են զարգացած, քան առաջինի մոտ, բայց դեռ ամենևին կատարելագործված չեն։ Որքան ինձ հայտնի է, այդ թռչունը միշտ ուրիշների բներում է ձու ածում, բայց ուշագրավ է այն, որ երբեմն մի քանի թռչուններ միասին սկսում են շինել կոպիտ անկանոն մի բուն, տեղավորելով այն զարմանալի մի անհաջող տեղում, օրինակ մեծ տատասկափշի վրա։ Սակայն, որքան մ-ր Հուդզոնը կարողացել է համոզվել, նրանք երբեք չեն ավարտում իրենց այդպիսի բունը։ Հաճախ նրանք օտար բնում այնքան շատ (15-ից մինչև 20) ձու են ածում, որ այդ ձվերից հավանորեն միայն շատ քչերի կամ նույնիսկ ոչ մեկի վրա թուխս չեն նստում։ Բացի դրանից, նրանք սովորություն ունեն գրաված բնի ձվերը կտցահարելով ծակել անկախ այն բանից, թե նրանք պատկանում են իրենց սեփական տեսակին կամ ընդունող ծնողներին։ Վերջապես, նրանք գետին են նետում շատ ձվեր, որոնք այնտեղ էլ ոչնչանում են։ Երրորդ տեսակը՝ հյուսիս-ամերիկական M. pecoris-ը ձեռք է բերել նույնքան կատարելագործված բնազդներ, ինչքան կկուն, և օտար բնում մեկ ձվից ավելի երբեք չի ածում, որի հետևանքով մատղաշ թռչունի սնուցում ր բոլորովին ապահովված է լինում։ Հուդզոնը էվոլյուցիայի վճռական հակառակորդ է, բայց թվում է, թե նա այնքան զարմացել է Molothus bonariensis-ի անկատար բնազդներից, որ բերում է իմ խոսքերը, հարցնելով. «Արդյոք չպե՞տք է մենք այդ սովորությունները համարենք ոչ թե որպես հատկապես ի վերուստ առաքված կամ ստեղծված բնազդներ, այլ որպես փոքրիկ հետևանքներ, որոնք բխում են մի ընդհանուր օրենքից, այն է՝ աստիճանական անցման օրենքից»։

Շատ մեղուներ պարազիտություն անողներ են, շարունակ իրենց ձվերը դնում են այլ մեղուների բներում։ Այս դեպքն ավելի ևս ուշագրավ է, քան կկուի պարազիտությունը, որովհետև այդ մեղուների մոտ, նրանց պարազիտային սովորություններից կախված, փոփոխվել է ոչ միայն բնազդը, այլև կառուցվածքը, նրանք չունեն ծաղկափոշի հավաքելու ապարատ, մինչդեռ այն անհրաժեշտ կլիներ, եթե նրանք իրենք կերի պաշար հավաքեին իրենց սերնդի համար։ Sphegidae-ի (պիծակների նման միջատներ) մի քանի տեսակներ նմանապես պարազիտություն են անում, և մ-ր Ֆաբրը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Fabre /> վերջերս բերել է լավ ապացույց հաստատելու համար այն, որ թեև Tachites nigra-ն սովորաբար իր սեփական բներն է շինում, դրանք օժտելով կաթվածահար արված որսով իր թրթուրների համար, սակայն եթե գտնում է մի ուրիշ սֆեքսի համարյա պատրաստի, պաշարներ ունեցող բնիկ, այդ դեպքում օգտվում է ավարից և դառնում է պարազիտ։ Այս դեպքում էլ, ինչպես որ Molothrusրի կամ կկուի վերաբերմամբ, ես դժվարություն չեմ տեսնում, որպեսզի բնական ընտրությունը պատահական սովորությունը դարձներ մշտական, եթե նա օգտակար է տեսակի համար և եթե այն մի շատը, որի բունը և կերի պաշարը այդպիսի դավաճանական ձևով բռնագրավված են, չի մահաջնջվի դրանից։

''Ստրկատիրական բնազդ։'' Այս ուշագրավ բնազդն առաջին անգամ հայտնագործել է Formica (Polyerges) rufescens-ի մոտ Պյոտր Հուբերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> որը էլ ավելի լավ դիտող էր, քան նրա հռչակավոր հայրը։ Մրջյունը, որի մասին խոսվում է, լիակատար կախման մեջ է գտնվում իր ստրուկներից. առանց նրանց օգնության այս տեսակը հավանորեն կմահաջնջվեր մի տարվա ընթացքում։ Արուները և պտղաբերող էգերը բոլորովին չեն աշխատում, իսկ աշխատավորները կամ ամուլ էգերը, լինելով շատ եռանդուն և արի ստրուկներ բռնելիս, ուրիշ ոչինչ չեն անում։ Նրանք անընդունակ են իրենց համար մրջնանոց կառուցելու կամ կերակրելու իրենց թրթուրներին։ Երբ գտնում են, որ հին բունը անբավարար է, և նրանք հարկադրված են տեղափոխվելու, ապա այդ տեղափոխությունը կատարում են ստրուկները, որոնք իրենց տերերին տանում են ծնոտների մեջ բռնած։ Տերերն այնքան անօգնական են, որ երբ Հուբերը նրանցից մոտավորապես 30 հատ փակել է առանց ստրուկների, բայց առատությամբ տալով սիրած կերը և նրանց մոտ դնելով թրթուրներ և բոժոժներ, որպեսզի նրանք ստիպվեն գործելու, նրանք չեն արել, չեն կարողացել նույնիսկ կերակրվել և նրանցից շատերը սովամահ են եղել։ Այն ժամանակ Հուբերը նրանց մոտ թողել է մի ստրուկ (F. fusca), վերջինս իսկույն անցել է գործի, կերակրել ու փրկել ողջ մնացածներին, պատրաստել է մի քանի բջիջներ, հոգ է տարել թրթուրների մասին և ամեն ինչ կարգի է բերել։ Ի՞նչը կարող է այդ ստույգ փաստերից ավելի զարմ անալի լիներ Եթե մենք չգիտենայինք ոչ մի ուրիշ ստրկատեր մրջյուն, ապա բոլորովին անհուսալի կլիներ քննարկել, թե ինչպես կարող էր զարգանալ մի այդքան զարմանալի բնազդ։

Մի այլ տեսակ՝ Formica sanguinea-ն որպես ստրկատեր մրջյուն առաջին անգամ հայտնի է դարձել նույնպես շնորհիվ Պ. Հուբերի։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> Այս տեսակը հանդիպում է Անգլիայի հարավային մասերում, և նրա կենսակերպը ուսումնասիրել է Բրիտանական թանգարանի կողմից մ-ր Ֆ. Սմիտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Smith_F>'''Սմիտ Ֆ.''' (Smith F.)։</ref> որին ես շատ պարտական եմ ինչպես այդ, այնպես էլ այլ փաստերի մասին ինձ հաղորդածի համար։ Լիովին վստահելով Հուբերի և Սմիտի վկայություններին, ես այնուամենայնիվ թերահավատությամբ վերաբերվեցի տվյալ դեպքին, որովհետև հասկանալի է, որ յուրաքանչյուրին ներելի են նրա կասկածները մի այդպիսի անսովոր բնազդի գոյության մասին, ինչպիսին է ստրկատիրական բնազդը։ Այդ պատճառով ես այստեղ կհաղորդեմ իմ կատարած դիտումները որոշ մանրամասնություններով։ Ես բաց եմ արել Formica sanguinea-ի տասնևչորս բուն և բոլորի մեջ գտել եմ մի քանի ստրուկներ։ Ստրկացրած տեսակի (P. fusca) արուներն ու պտղաբերող էգերը գտնվել են միայն իրենց սեփական բներում և երբեք չեն նկատվել F. Sanguinea-ի բներում։ Ստրուկները սև են և երկու անգամ ավելի մանր են իրենց կարմրագույն տերերից, այնպես որ արտաքին տեսքով մեկի և մյուսի տարբերությունը շատ մեծ է։ Եթե մրջնանոցն անհանգստացված է թույլ լափով, ապա որոշ դեպքերում ստրուկները դուրս են վազում և նույնպես, ինչպես և տերերը, խիստ գրգռված են լինում, պաշտպանելով բունը, իսկ եթե մրջնանոցը շատ խիստ է վնասված, այնպես որ թրթուրներն ու բոժոժները դուրս են մնում, այդ դեպքում ստրուկները տերերի հետ միասին եռանդուն կերպով աշխատում են, որպեսզի նրանց տեղափոխեն անվտանգ տեղ։ Այստեղից պարզ է, որ ստրուկներն իրենց զգում են ինչպես բոլորովին սեփական տանը։ Երեք տարի անընդհատ հունիսի և հուլիսի ընթացքում ես ժամերով դիտել եմ զանազան բներ Սուրրեյում և Սուսսեքսում և երբեք ստրուկներին չեմ տեսել ել ու մուտ անելիս։ Որովհետև այդ ամիսներին ստրուկները շատ սակավաթիվ են, ուստի ես կարծում էի, որ նրանք կարող են այլ կերպ վարվել, երբ ավելի բազմաթիվ են լինում, բայց մ-ր Սմիտը ինձ հաղորդում է, որ մայիսի, հունիսի և օգոստոսի ընթացքում, ինչպես Սուրրեյում, այնպես էլ Հեմպշիրում նա դիտել է բները օրվա տարբեր ժամերին և երբեք չի տեսել, որ ստրուկները մտնեին բները կամ նրանցից դուրս գային, թեև օգոստոսին նրանք խիստ բազմաթիվ են։ Այստեղից էլ նա նրանց համարում է բացառապես տնային ստրուկներ։ Իսկ տերերին, ընդհակառակը, շարունակ կարելի է տեսնել, երբ նրանք բնի համար բերում են նյութեր կամ բազմապիսի կեր։ Սակայն 1860 թվականի հուլիսին հանդիպել եմ անսովոր կերպով մեծ քանակությամբ ստրուկներ ունեցող մի համայնքի և դիտել եմ, թե ինչպես նրանցից մի քանիսը տերերի հետ միասին թողեցին բունը և գնացին միասին մի ճանապարհի երկարությամբ դեպի 25 յարդ հեռավորության վրա կանգնած շոտլանդական սոճին, որի վրա նրանք բարձրանում էին հավանորեն լվիճներ ու զատիկներ որոնելու համար։ Ըստ Հուբերի, որը հնարավորություն է ունեցել երկարատև դիտումներ կատարելու, ստրուկները Շվեյցարիայում սովորաբար տերերի հետ միասին են աշխատում բունը շինելու ժամանակ, բայց առավոտյան ու երեկոյան միայն նրանք են բաց անում և փակում մուտքի անցքերը, նրանց գլխավոր պարտականությունը, ինչպես հաստատում է Հուբերը, լվիճներ որոնելն է։ Տերերի և ստրուկների կենսակերպի միջև եղած տարբերությունը երկու երկրներում հավանորեն կախված նրանից, որ Շվեյցարիայում ավելի մեծ քանակությամբ ստրուկներ են որսվում, քան Անգլիայում։

Միևնույն ժամանակ ես նույն տեղում դրեցի մի այլ տեսակի՝ F. flava-ի մի քանի հարսնյակներ այդ փոքրիկ դեղնագույն մրջյունի մի քանի անհատների հետ միասին, որոնք դեռ կպած էին իրենց բնից պոկած մասնիկներին։ Այս տեսակը, թեև հազվադեպ, երբեմն նույնպես ենթարկվում է ստրկացման, ինչպես այդ նկարագրել է Սմիտը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Smith_F /> Չնայած իր չնչին մեծությանը, դեղին մրջյուններն աչքի են ընկնում արիությամբ, և ես տեսել եմ, որ նրանք կատաղի կերպով հարձակվել են այլ մրջյունների վրա։ Մի անգամ, ի զարմանս իմ, ես գտա F. flava-ի մի անկախ գաղութ ստրկատիրական F. sanguinea տեսակի բնից ցած, քարի տակ, և երբ ես պատահաբար վնասեցի երկու բները, փոքրիկ մրջյունները զարմանալի արիությամբ հարձակվեցին իրենց խոշոր հարևանների վրա։ Ինձ հետաքրքիր է համոզվել, թե արդյոք F. sanguinea-ի տարբերում է F. fusca-ի հարսնյակները, որոնց սովորաբար նրանք ստրկացնում են, փոքրիկ ու կատաղի F. flava-ի հարսնյակներից, որոնց նրանք միայն հազվադեպ են ստրկացնում, և ակնհայտ եղավ, որ նրանք իսկույն տարբերեցին նրանց։ Մենք տեսանք, որ նրանք եռանդուն ու արագ կերպով հափշտակեցին F. fusca-ի հարսնյակներին, բայց շատ վախեցան, երբ հանդիպեցին F. flava-ի հարսնյակներին կամ բնից պոկված հողակտորներին և փութով փախչում էին հեռու, սակայն մոտավորապես քառորդ ժամից հետո քիչ ժամանակ անց, երբ բոլոր դեղին մրջյունները հեռացել էին, նրանք արիությամբ զինվեցին ու հարսնյակներին տիրացան։

Այդ հարցն ուսումնասիրելու ինձ դրդել է մ-ր Ուոտերհաուզը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse /> որը ցույց է տվել, որ բջջի ձևը սերտ կախման մեջ է հարևան բջիջների ներկայությունից, և այդ պատճառով ստորև արտահայտված տեսակետը գուցե պետք է դիտել միայն որպես նրա տեսության մի ձևափոխություն։ Որպես ելակետ ընդունենք հաջորդական զարգացման մեծ սկզբունքը և տեսնենք, արդյոք բնությունն ինքը մեզ չի՞ բացատրի, թե ինչպես է կատարվում նրա աշխատանքը։ Կարճ շարքի մի ծայրում մենք ունենք իշամեղուներին, որոնք մեղր պահելու համար օգտագործում են իրենց հին բոժոժները, որոնց վրա նրանք երբեմն շինում են մեղրամոմե կարճ խողովակներ, իսկ երբեմն էլ պատրաստում են առանձին և չափազանց անկանոն մեղրամոմե կլորիկ բջիջներ։ Այդ շարքի մյուս ծայրում են գտնվում մեղուների բջիջները, որոնք դասավորված են երկու շարքով, յուրաքանչյուր բջիջ, ինչպես հայտնի է, ներկայացնում է վեցանիստ հատվածակողմ, որի հիմքը այնպես է հատված, որ կազմվում է երեք շեղանկյուններից բաղկացած բուրգ։ Այդ շեղանկյուններն ունեն որոշակի անկյուններ, և մեղրահացի մի կողմի վրա գտնվող առանձին բջիջի բրգաձև հիմքը առաջացնող երեք շեղանկյունիները մտնում են հակառակ կողմի երեք հարակից բջիջների կազմի մեջ։ Այդ շարքում, մեղուների չափազանց կատարեգործված և իշամեղուների պարզ բջիջների միջև, մենք ունենք մեքսիկական Melipona domestica-ի բջիջները, որոնք մանրազնին կերպով նկարագրել ու նկարել է Պյոտր Հուբերը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> Melipolici-ն ինքն իր կառուցվածքով միջակա տեղ է գրավում մեղվի և իշամեղվի միջև, բայց վերջինիս ավելի մոտ կանգնած։ Նա կառուցում է գլանաձև բջիջներից բաղկացած բավական կանոնավոր մեղրամոմի մեղրահացեր, որոնց մեջ մեծանում են նրա թրթուրները և, բացի ղրանից, մի քանի խոշոր բջիջներ մեղր պահելու համար։ Վերջինները համարյա գնդաձև են, մոտավորապես հավասար մեծությամբ և հավաքված են, կազմելով անկանոն զանգված։ Առանձնապես պետք է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ այդպիսի բջիջները կառուցվում են մեկը մյուսին այնքան մոտիկ, որ եթե գնդերը լինեին լրիվ, նրանք կհատեին մեկը մյուսին կամ էլ իրար մեջ կմտնեին, այդպես, սակայն, երբեք չի լինում, որովհետև այն տեղերում, որտեղ գնդերը պետք է իրար հետ հատվեն, մեղուները նրանց միջև կառուցում են բոլորովին տափակ մեղրամոմե պատեր։ Դրա հետևանքով յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է արտաքին գնդաձև մասից և երկու, երեք կամ ավելի տափակ մակերեսներից, նայած այն բանին, թե բջիջը հարում է երկու, երեք կամ ավելի թվով այլ բջիջների։ Երբ մի բջիջ կռթնում է ուրիշ երեքի վրա, որ անհրաժեշտորեն հաճախ է լինում բջիջների մոտավորապես միանման մեծության դեպքում, երեք տափակ մակերեսները միանալով՝ կազմում են բուրգ, որը, ինչպես նկատում է Հուբերը, ներկայացնում է մեղվի բջջի բրգաձև եռանիստ հիմքի կոպիտ նմանություն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես մեղվի բջիջներինն է, մի բջջի երեք տափակ մակերեսները անհրաժեշտորեն մտնում են հարակից երեք բջիջների կազմի մեջ։ Ակներև է, որ կառուցման այդ եղանակով Melipona-ն խնայում է մեղրամոմ և, որն ավելի ես կարևոր է, աշխատանք, որովհետև հարևան բջիջների միջև եղած տափակ պատերը ոչ թե կրկնակի, այլ միևնույն հաստությունն ունեն, ինչ որ արտաքին գնդաձև մասերը և յուրաքանչյուր տափակ պատ կազմում է երկու բջջի մաս։

Խորհելով դրա վրա, ես եկել եմ այն եզրակացության, որ եթե Melipona-ն կառուցեր իր գնդերը մեկը մյուսից որոշակի հեռավորությամբ, շիներ դրանք միևնույն մեծությամբ և դասավորեր համաչափորեն երկու շարքով, այդ դեպքում կառուցումը կլիներ նույնքան կատարյալ, ինչքան մեղվի մեղրահացերն են։ Այդ հիման վրա ես գրել եմ Քեմբրիջ՝ պրոֆեսոր Միլլերին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Miller>'''Միլլեր''' (Miller)։— Երկրաչափ Անգլիայում։ Քեմբրիջի համալսարանի պրոֆեսոր։</ref> և այդ երկրաչափը սիրալիր կերպով ստուգել է իր ցուցումների հիման վրա արված հետևյալ կշռադատությունները և գտել է, որ նրանք միանգամայն ճիշտ են։

Արտագծենք որոշ թվով հավասար գնդեր, որոնց կենտրոնները տեղավորված են երկու զուգահեռ շարքում, յուրաքանչյուր գնդի կենտրոնը գտնվում է միևնույն չարքի շրջապատող վեց գնդերի կենտրոններից շառավիղը <math>x\sqrt{2}</math>, կամ շառավիղը x1,41421 (կամ ավելի ևս փոքր) հեռավորության վրա և մյուս զուգահեռ շարքի հարակից գնդերի կենտրոններից միևնույն հեռավորության վրա. այն ժամանակ, կառուցելով երկու շարքերի փոխադարձ հատման հարթությունները, մենք կստանանք վեցանիստ հատվածակողմերի կրկնակի շարք, որոնք միմյանց հետ միացած են երեք շեղանկյունիներից կազմված բրգաձև հիմքերով, և ինչպես շեղանկյունիները, այնպես էլ վեցանիստ հատվածակողմերի կողմերը, ամենամանրազնին չափումների համաձայն, կունենան այն բոլոր անկյունները, որոնք համապատասխանում են մեղվի մեղրահացի բջիջների նույնական անկյուններին։ Բայց ես իմացել եմ պրոֆ. Ուայմենից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wyman>'''Ուայմեն''' (Wyman)։— Պրոֆեսոր ԱՄՆ-ում։</ref> որը կատարել է բազմաթիվ մանրազնին չափումներ, որ մեղվի աշխատանքի ճշտակատարությունը չափազանցված է, որովհետև ինչպիսին էլ որ լինի բջջի տիպական ձևը, այն շատ հազվագյուտ դեպքում է իրագործված լինում, եթե միայն առհասարակ իրագործվում է այն։

Բայց այդ տեսությունը կարելի է ստուգել փորձով։ Հետևելով Տեգետմեյերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Tegetmeier>'''Տեգետմեյեր''' (Tegetmeier William Bernhard)։— Բնախույզ Անգլիայում (1816— 1912)։</ref> օրինակին, ես բաժանեցի երկու մեղրահաց և նրանց միջև դրեցի մի երկար, հաստ ուղղանկյուն մոմաշերտ, մեղուներն անմիջապես սկսեցին նրա մեջ փորել փոքրիկ կլոր փոսիկներ և դրանք խորացնելու հետ զուգընթաց նաև լա խտացնում էին, մինչև որ նրանք դարձան ոչ խոր փոսեր, որոնք աչքաչափով թվում էին կանոնավոր գնդի մի մասը, որի տրամագիծը մոտավորապես հավասար էր բջջի տրամագծին։ Չափազանց հետաքրքիր էր դիտեի երբ մի քանի մեղուներ սկսում էին փորել իրենց փոսիկները մեկը մյուսի մոտ, աշխատելով այնպիսի հեռավորության վրա, որ ժամանակին այդ փոսիկներն ստանում էին վերոհիշյալ լայնությունը (այսինքն մոտավորապես սովորական բջջի լայնությունը), ունենալով այն գնդի տրամագծի շուրջ <math>^1/_6</math>-ը, որի մի մասն էին կազմում նրանք, ըստ որում փոսիկների եզրերը հատում էին միմյանց և անցնում մեկը մյուսին։ Հենց որ այդ տեղի էր ունենում, մեղուները դադարում էին փոսիկներ խորացնել և սկսում էին մեղրամոմից տափակ պատեր կառուցել փոսիկների հատման գծերի ուղղությամբ. այսպիսով, յուրաքանչյուր վեցանիստ հատվածակազմ կառուցվում էր ոչ խոր փոսիկի ատամնավոր եզրի վրա, այլ ոչ թե եռանիստ բուրգի ուղիղ եզրերի վրա, ինչպես ալդ լինում է սովորական բրիչների կառուցման դեպքում։

Կինաբարով ներկված մեղրամոմի թիթեղի վրա կատարված փորձից կարելի է տեսնել, որ եթե մեղուներն իրենք կառուցեին իրենց համար բարակ մեղրամոմե պատ, նրանք կկարողանային պատրաստել հարկավոր մեծության բջիջներ, տեղավորվելով մեկը մյուսից պատշաճ հեռավորության վրա, աշխատելով միևնույն արագությամբ և ջանալով կառուցել միանման գնդաձև փոսիկներ, բայց թույլ չտալով գնդերին մտնելու մեկը մյուսի մեջ։ Զննելով կառուցվող մեղրահացի եզրը, կարելի է պարզ կերպով տեսնել, որ մեղուները մեղրահացի շուրջը շինում են հաստ եզրակ կամ շրջանակ և հետո կրծոտում են այն հակառակ երեսից, միշտ պատրաստելով կլոր փոսիկներ յուրաքանչյուր բջջի համար։ Նրանք միանգամից չեն անում բջջի եռանիստ բրգաձև հիմքը, այլ պատրաստում են երբեմն մեկ, երբեմն էլ երկու շեղանկյունի թիթեղիկներ, նայած թե նրանցից մեկը, թե երկուսն է ընկնում կառուցվող մեղրահացի ամենածայրին, և երբեք չեն ավարտում շեղանկյունի թիթեղիկների վերին եզրերը, քանի դեռ չեն սկսել հատվածակողմային պատերի կառուցումը։ Այս դիտումներից մի քանիսը տարբերվում են ըստ արժանվույն հռչակված Հուբեր ավագի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> կատարած դիտումներից, բայց ես համոզված եմ նրանց ճշտության միջև, եթե տեղը թույլ տար, ես կարող էի ապացուցել, որ նրանք համապատասխանում են իմ տեսությանը։

Հուբերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> պնդումը, թե ամենաառատին բջիջը փորվում է զուգահեռ պատերով, փոքրիկ մոմաթիթեղի մեջ, որքան ես կարող եմ դատել, այնքան էլ ճիշտ չէ. մեղրահացի սկիզբը միշտ ներկայացնում ,է մեղրամոմի թասակ, բայց ես այստեղ չեմ մտնի մանրամասնությունների մեջ։ Մենք տեսանք, թե բջիջների կառուցման մեջ ինչպիսի կարևոր ղեր է կատարում փոսիկներ պատրաստելը, բայց մեծ սխալ կլիներ ենթադրել, թե մեղուները չեն կարող մեղրահացի անհարթ եզրին կառուցում կատարել հարկ եղած ձևով, այսինքն պատրաստելով միջնապատեր հարևան գնդերի հատման հարթություններում։ Ես ունեմ մի քանի նմուշներ, որոնք անկասկած ապացուցում են, որ մեղուները կարող են աշխատել այդ ձևով։

Կառուցվող մեղրահացի նույնիսկ կոպիտ կերպով պատրաստված մեղրամոմե եզրակի կամ մեղրամոմե պատի մեջ երբեմն կարելի է տեսնել ծռվածքներ, որոնք իրենց դիրքով համապատասխանում են ապագա բջիջների հիմնական շեղանկյունաձև թիթեղիկների հարթություններին։ Բայց հաստ մոմե շրջանակի մեջ կառուցումը համենայն դեպս ավարտվում է մոմի թե մեկ և թե մյուս կողմից լայն չափերով գործադրվող կրծոտման միջոցով։ Մեղուների ընտրած կառուցման եղանակը շատ հետաքրքրական է. նրանք միշտ շինում են առաջին կոպիտ պատը 10—20 անգամ ավելի հաստ, քան բջիջի չափազանց բարակ, բոլորովին պատրաստի պատը, որը վերջ ի վերջո մնում է նրանից։ Այդ աշխատանքի կատարումը մեզ հասկանալի կդառնա, եթե մենք ենթադրենք, թե որմնադիրները սկզբում պատրաստում են ցեմենտից հաստ պատ, իսկ հետո սկսում են երկու կողմից հիմքի մոտ տաշել այն, մինչև որ մեջտեղում կմնա շատ բարակ, հարթ պատ։ Միաժամանակ որմնադիրները շարունակ հավաքում են տաշված ցեմենտը և նորից ավելացնում են պատի վերին եզրի վրա։ Այսպիսով, մեր առջև կլինի մի բարակ պատ, որը աստիճանաբար աճում է դեպի վեր, բայց միշտ պսակված է հսկայական քիվով։ Քանի որ բոլոր բջիջները, ինչպես հենց նոր սկսվածները, այնպես էլ բոլորովին ավարտվածները, ծածկված են մեղրամոմի մեծ զանգվածով, ուստի մեղուները կարող են խմբվել և սողալ մեղրահացի վրայով, չվախենալով, որ կարող են վնասել հատվածակողմերի բարակ պատերը։ Այդ պատերն իրենց հաստությամբ, համաձայն պրոֆ. Միլլերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Miller /> հաշվումների, որ նա սիրալիր կերպով արել է ինձ համար, խիստ տատանվում են, մեղրահացի եզրին մոտիկ արված 12 չափումներով այստեղ նրանց հաստությունը միջին հաշվով <math>^1/_{352}</math> դյույմ է, մինչդեռ հիմքային շեղանկյունաձև թիթեղիկները համ ար յա մեկ երրորդականով ավելի հաստ են, ունենալով մոտավորապես <math>^1/_{229}</math> դյույմ միջին հաստություն, որը վերցված է 21 չափումներից։ Կառուցման յուրահատուկ եղանակի շնորհիվ շարունակ պահպանվում է մեղրահացի ամրությունը` պահպանելով մեղրամոմի խիստ խնայողություն։

Առաջին հայացքից թվում է, թե բջիջների կառուցման ձևն ըմբռնելու դժվարությունը միայն ավելանում է կառուցմանը մասնակցող մեղուների քանակությունից, մեղուն կարճ ժամանակ աշխատելով բջջի վրա, անցնում է մյուսին, այնպես, որ, ինչպես ասում է Հուբերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huber /> տասնյակ անհատներ աշխատում են առաջին բջջի սկզբնավորման վրա։ Ինձ հաջողվել է գործնականում ապացուցել այդ, ծածկելով կարմիր մեղրամոմի շատ բարակ շերտով միակ հատվածակողմաձև բջջի պատերի եզրերը կամ մեղրամոմի եզրակի արտաքին եզրերը. այդպիսի դեպքում ես միշտ տեսել եմ, որ մեղուներն այդ գույնը շատ համաչափորեն տարածում էին ամբողջ մեղրահացի վրա, այնքան համաչափ կերպով, ինչպես նկարիչն այդ կաներ վրձինով. ներկված մեղրամոմի մասնիկները վերցվում էին այն տեղերից, որտեղ նրանք կպցրած էին և զետեղվում էին կառուցվող բջիջների եզրերին։ Կառուցման ամբողջ աշխատանքն իրենից ներկայացնում է յուրահատուկ հավասարակշռություն, որը պահպանում են բազմաթիվ աշխատող մեղուները, նրանք բոլորը բնազդաբար կանգնում են մեկը մյուսից հավասար հեռավորության վրա, աշխատում են պատրաստել միանման գնդեր և կամ վերևում կառուցումը շարունակելով, կամ թողնելով չկրծոտված, շինում են հատման հարթությունները գնդերի միջև։ Իրոք հետաքրքրական էր դիտել, թե ինչպես դժվարին դեպքերում, օրինակ, երբ երկու մեղրահացեր հանդիպում են՝ կազմելով այս կամ այն անկյունը, մեղուները ստիպված էին լինում մի քանի անգամ քանդել և ամենատարբեր ձևով վերակառուցել միևնույն բջիջը, երբեմն վերադառնալով այն ձևին, որն սկզբից իրենք խոտանել էին։

Քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես անհատի գոյության տվյալ պայմաններում նրան օգտակար բնազդների կամ կաոուցվածքի թույլ փոփոխությունների կուտակման միջոցով, ուստի մենք լիակատար հիմք ունենք հարցնելու, ի՞նչ օգուտ են ձեռք բերել մեղվի նախնիները շինարարական բնազդի այդ հաջորդական փոփոխությունների երկար շարքից, որոնք հանգեցրել են կառուցման այժմյան կատարելագործված եղանակին։ Ես կարծում եմ, որ այդ հարցին դժվար չէ պատասխանել. բջիջները, որոնք կառուցված են ինչպես մեղուների և պիծակների բջիջները, շահել են ամրության տեսակետից և դրա հետ միասին խնայվել են, մի կողմից, շատ աշխատանք ու տեղ, մյուս կողմից՝ շինանյութ, որից կառուցվում են նրանք։ Ինչ վերաբերում է մեղրամոմի առաջացմանը, ապա մենք գիտենք, որ մեղուները հաճախ բավարար քանակությամբ նեկտարի շատ մեծ կարիք են զգում, և մ-ր Տեգետմեյերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Tegetmeier /> ինձ հաղորդում է, որ ինչպես փորձով ապացուցված է, մեկ ֆունտ մեղրամոմ արտաթորելու համար փեթակը գործ է ածում 12-ից մինչև 15 ֆունտ չոր շաքար. սրանից հետևում է, որ փեթակում մեղրահացերի կառուցման վրա ծախսվող անհրաժեշտ մեղրամոմն արտաթորելու համար մեղուները պետք է հավաքեն ու սպառեն ահագին քանակությամբ հեղուկ նեկտար։ Բացի դրանից, մոմ արտաթորելու պրոցեսի ժամանակ բազմաթիվ մեղուներ պետք է շատ օրեր անգործ մնան։ Մեծ քանակությամբ մեղուներ ձմեռվա ընթացքում պահելու համար անհրաժեշտ է մեղրի մեծ պաշար, իսկ ինչպես հայտնի է, փեթակի գոյության ապահովությունը կախված է առավելապես պահպանվող մեղուների մեծ քանակությունից։ Ուրեմն, մեղրի, ինչպես նաև նրա հավաքման վրա ծախսված աշխատանքի ուժեղ տնտեսման միջոցով մոմի խնայողությունը պետք է հանդիսանա ամեն մի մեղվաընտանիքի բարգավաճման էական բաղադրիչը։ Իհարկե, տեսակի բարգավաճումը կարող է կախված լինել նրա թշնամիների, մակաբույծների և բոլորովին առանձնահատուկ պատճառների թվից և այդ իմաստով կախում չունի մեղրի այն քանակությունից, որ կարող են հավաքել մեղուները։ Բայց ենթադրենք, թե վերջին հանգամանքը որոշում է, ինչպես հավանորեն իրականում հաճախ և որոշել է, թե կարո՞ղ է արդյոք մեր իշամեղվին մոտիկ մի մեղու գոյություն ունենալ մեծ քանակությամբ որևէ երկրում. այնուհետև ենթադրենք, թե իշամեղուների համայնքը գոյություն է ունեցել ձմեռվա ընթացքում և, հետևաբար, մեղրի պաշարի կարիք է ունեցել, այդ դեպքում կասկած չի կարող լինել, որ մեր երևակայած իշամեղվի համար ձեռնտու էր նրա բնազդներում այդպիսի փոփոխությունը, որի ուղղությունն է՝ կառուցել մոմե բջիջներ այնքան մոտ, որպեսզի նրանք մի քիչ փոխադարձաբար հատվեն, որովհետև երկու կողք-կողքի գտնվող բջիջների ընդհանուր պատն անգամ կարող է խնայել որոշ քանակությամբ թե՛ աշխատանք և թե՛ մեղրամոմ։ Այս հիման վրա մեր իշամեղուների համար ավելի ու ավելի ձեռնտու կլիներ, եթե նրանք իրենց բջիջները պատրաստեին ավելի կանոնավոր, մեկը մյուսին ավելի մոտիկ և նրանց հավաքեին կույտերում՝ Melipona-ի բջիջների նման, այդ դեպքում յուրաքանչյուր բջջի սահմանազատող մակերեսի մեծ մասը միաժամանակ կծառայեր հարևան բջիջների սահմանազատման համար, և դրանով իսկ կխնայվեր շատ աշխատանք և մոմ։ Բայց հետո, դարձյալ նույն հիման վրա, Melipona-ի համար ձեռնտու կլիներ բջիջներ պատրաստել մեկը մյուսից ավելի մոտիկ և ընդհանրապես ավելի կանոնավոր, քան անում է նա այժմ, որովհետև այդ դեպքում, ինչպես մենք տեսանք, գնդաձև մակերեսները կարող էին իսպառ անհետանալ, իրենց տեղը զիջելով տափակ մակերեսներին, և Melipona-ն կկարողանար նույնքան կատարելագործված մեղրահաց պատրաստել, ինչքան այն, որ կառուցում է մեր մեղուն։ Ճարտարապետության մեջ դրանից ավելի կատարելության աստիճանի չէր կարող հասցնել բնական ընտրությունը, որովհետև, ինչպես մենք տեսանք, մեղվի մեղրահացերը բացարձակապես կատարյալ են աշխատանքի ու մոմի տնտեսման տեսակետից։

Սակայն այդ դժվարությունը, թեև անհաղթահարելի է թվում, նվազում է և, իմ կարծիքով, նույնիսկ իսպառ անհետանում է, եթե մենք հիշենք, որ ընտրությունը կարող է ընտանիքին վերաբերել նույնպես, ինչպես որ անհատին և ինչպես մի, այնպես էլ մյուս դեպքում հասցնել որոշ նպատակի։ Անասնաբույծները ցանկանում են, որ միսն ու ճարպը միացած լինեն որոշ ձևով, և թեպետ այդ հատկություններն ունեցող կենդանին սպանդանոց է տարվում, սակայն անասնաբույծը ամենայն վստահությամբ առաջացնում է այդ ցեղը, և նրան այդ հաջողվում է։ Որքան մենք պիտի հավատանք ընտրության ուժին, որպեսզի ընդունենք, թե եղջերավոր անասունների այն ցեղը, որը միշտ առաջացնում է շատ երկար եղջյուրներով եզներ, ամենայն հավանականությամբ ստեղծվել է ցուլերի և կովերի այնպիսի անհատների մանրազնին ընտրությամբ, որոնք զուգավորվելով՝ ծնել են ամենից ավելի երկար եղջյուրներով եզներ, թեև եզն ինքը չի կարող շարունակել իր ցեղը։ Բայց այդ տեսակետից կարելի է բերել ավելի ևս լավ ու ավելի համոզիչ օրինակ։ Միամյա շահպրակների մի քանի տարատեսակները, ինչպես ասում է Վերլոն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Verlot>'''Վերլո''' (Verlot Jean Baptiste)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում, բուսաբանական այգու դիրեկտոր Գրենոբլեում։</ref> երկարատև ու մանրազնին ընտրության միջոցով հասած լինելով որոշ աստիճանի կատարելության, միշտ տալիս են զգալի քանակությամբ սերմնաբույսեր, որոնք ունենում են բոլորովին անպտուղ բազմաթերթ ծաղիկներ, բայց նմանապես տալիս են նաև որոշ քանակությամբ պարզ, պտղատու բույսեր։ Վերջինները, որոնց շնորհիվ միայն տարատեսակը կարող է բազմանալ, կարելի է համեմատել մրջյունների պտղատու արուների և էգերի հետ, իսկ բազմաթերթ անպտուղ բույսերը համապատասխանում են նույն համայնքի անպտուղ անհատներին։ Ինչպես շահպրակի տարատեսակի, այնպես էլ հասարակական միջատների մոտ որոշ նպատակի հասնելու ձգտող ընտրությունը կիրառվել է ընտանիքի, այլ ոչ թե անհատի նկատմամբ։ Սրանից մենք պետք է հետևեցնենք, որ կառուցվածքում և բնազդի մեջ տեղի ունեցող փոքրիկ փոփոխությունները, որոնք կապված են համայնքի որոշ անդամների անպտղության հետ, օգտակար են եղել, դրա շնորհիվ պտղաբերող արուներն ու էգերը բարգավաճել են և իրենց հերթին փոխանցել են իրենց պտղաբերող հետնորդներին միևնույն փոփոխություններն ունեցող անպտուղ անհատներ առաջացնելու հակումը։ Այդ պրոցեսը պիտի կրկնվեր բազմիցս անգամ, մինչև որ միևնույն տեսակի պտղաբերող ու անպտուղ էգերի միջև տարբերությունը կհասներ այն չափերին, որ մենք նկատում ենք զանազան հասարակական միջատների մոտ։

Գուցե կարելի է կարծել, թե ես չափազանցրած հավատ ունեմ դեպի բնական ընտրության սկզբունքը, եթե ընդունում եմ, որ այդքան զարմանալի փաստերը, ապացուցված լինելով, միանգամից չեն խորտակում տեսությունս։ Այն ավելի պարզ դեպքից, որ մի կաստայի անսեռ միջատները առաջացել են, ինչպես ես կարծում եմ, պտղաբերող արուներից և էգերից բնական ընտրության միջոցով սովորական փոփոխությունների անալոգիայով, կարելի է եզրակացնել, որ հաջորդական, թույլ բարենպաստ փոփոխությունները միանգամից չեն առաջացել մի բնի բոլոր անսեռ անհատների մեջ, այլ սկզբում երևացել են քչերի մեջ, և որ այն համայնքները, որոնց էգերն ամենամեծ քանակությամբ են առաջացրել բարենպաստ փոփոխություններ ունեցող անսեռ անհատներ, գերապրել են, որի հետևանքով բոլոր անսեռ անհատները ձեռք են բերել վերջապես այդ առանձնահատկությունները։ Այս տեսակետի համաձայն, մենք պետք է հույս ունենանք միևնույն բնում երբեմն գտնելու անսեռ միջատներ, որոնք ներկայացնում են կառուցվածքի հաջորդական փոփոխություն. և մենք իրոք գտնում ենք դրանց և նույնիսկ հաճախ, եթե ուշադրության առնենք այն, թե Եվրոպայի սահմաններից դուրս ինչքան քիչ անսեռ միջատներ ենթարկվել են մանրազնին հետազոտման։ Մ-ր Ֆ. Սմիտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Smith_F /> ցույց է տվել, որ բրիտանական զանազան մրջյունների անսեռ անհատները զարմ անալի կերպով տարբերվում են միմյանցից մեծությամբ և երբեմն էլ գույնով, և որ այդպիսի ծայրային ձևերը կարող են միացած լինել մեկը մյուսի հետ միևնույն բնից վերցրած անհատներով. ես ինքս համեմատել եմ այդպիսի հիանալի աստիճանական անցումները։ Երբեմն պատահում է, որ առանձնապես բազմաթիվ են ավելի խոշոր կամ ավելի մանր աշխատավորները կամ թե մեկը և մյուսը բազմաթիվ են, իսկ միջակա անհատները՝ սակավաթիվ։ Formica flava-ն ունի խոշոր և մանր աշխատավորներ միջին մեծությամբ սակավաթիվ անհատների հետ միասին, և այդ տեսակի խոշոր աշխատավորները, մ-ր Ֆ. Սմիտի դիտումների համաձայն, ունենում են պարզ աչքեր (ocelli) թեև փոքրիկ, բայց պարզ կերպով նկատելի, մինչդեռ մանրերի մոտ նրանք թերաճ են։ Այս աշխատավորներից մի քանի անհատների մանրազնին հերձման հիման վրա ես կարող եմ հաստատել, որ մանր աշխատավորների աչքերը անհամեմատ ավելի թերաճ են, քան այդ կարելի էր սպասել միայն նրանց փոքրիկ մեծության հիման վրա. և ես լիովին համոզված եմ, թեև չեմ կարող այդ նույնքան էլ վճռականորեն հաստատել, որ միջակ մեծություն ունեցող աշխատավորների պարզ աչքերն իրենց զարգացմամբ հենց միջին տեղ են գրավում։ Ուրեմն՝ այս դեպքում մենք ունենք մեկ բնում անպտուղ աշխատավորների երկու խումբ, որոնք տարբերվում են իրարից ոչ միայն մեծությամբ, այլև տեսողության օրգաններով, ինչպես նաև կապված են միմյանց հետ միջին դրություն գրավող սակավաթիվ անհատներով։ Ես կարող եմ սրանով վերջացնել, ավելացնելով, որ եթե մանր աշխատավորները շատ օգտակար լինեին համայնքի համար և ընտրությունը շարունակաբար տարածվեր այն արուների և էգերի վրա, որոնք արտադրում են ավելի ու ավելի մեծ քանակությամբ մանր աշխատավորներ, մինչև որ բոլոր աշխատավորները կդառնային այդպիսիներ, այդ դեպքում մենք կունենայինք մրջյունի մի տեսակ, որի անսեռ անհատները մոտավորապես նման են նրանց, որոնք մենք տեսնում ենք Myrmica-ի մոտ։ Myrmica-ի աշխատավորները չունեն նույնիսկ թերաճ պարզ աչքեր, թեև այդ մրջյունի արուների ու էգերի աչքերը լավ զարգացած են։

Բերեմ էլի մի օրինակ։ Խորապես վստահ լինելով, որ միևնույն տեսակի անսեռ ձևի զանազան կաստաների միջև հնարավոր է գտնել աստիճանական անցումներ կառուցվածքի էական գծերում, ես մեծ գոհունակությամբ օգտագործել եմ արևմտյան Աֆրիկայից մ-ր Սմիտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Smith_F /> բերած Anomma մրջյունի բազմաթիվ անհատները, որոնք վերցված են մի բնից։ Գուցե ընթերցողն ավելի լավ պատկերացնի այդ աշխատավորների մեծությունների տարբերությունը, եթե ես պարզ չափերի փոխարեն ակներևության համար բերեմ այսպիսի համեմատություն՝ պատկերացնենք, որ մենք տեսնում ենք տուն կառուցող բանվորներ, որոնցից ոմանք ունեն հինգ ոտնաչափ և չորս դյույմ բարձրություն, իսկ մյուսները՝ տասնը վեց ոտնաչափ, դրան ավելացնենք, որ մեծ բանվորների գլուխը ոչ թե երեք, այլ չորս անգամ մեծ է փոքրերի գլխից, ծնոտներն էլ հինգ անգամ մեծ են։ Զանազան մեծություն ունեցող աշխատավոր մրջյունների ծնոտները առանձնապես զարմանալի բազմազանություն են ներկայացնում իրենց տեսքով, ձևով և ատամիկների թվով։ Բայց մեզ համար կարևոր է այն, որ թեև աշխատավորներն իրենց մեծությամբ կարող են բաժանվել մի քանի կաստաների, սակայն նրանց միջև գոյություն ունեն մի շարք աստիճանական անցումներ, ինչպես որ անցումներ կան նաև նրանց զարմանալիորեն բազմազան ծնոտների միջև։ Ես համարձակորեն եմ ասում վերջինի մասին, որովհետև սըր Ջ. Լեբբոկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> լյուցիդա-խցիկի միջոցով ինձ համար նկարել է զանազան աշխատավոր մրջյունների ծնոտներ, որոնք կտրված էին իմ ձեռքով։ Մ-ր Բետսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates>'''Բետս''' (Bates Henry Walter)։— Բնախույզ և ճանապարհորդ Անգլիայում (ծն. 1825 թ.)։ Հետազոտել է Ամազոնը և նրա վտակները, հավաքել է արժեքավոր կենդանաբանական կոլեկցիաներ և գրել է «Բնասերը Ամազոն գետի վրա» հետաքրքրական գիրքը։ Կենդանաբանական մի քանի աշխատությունների հեղինակ է։</ref> իր «Բնախույզը Ամազոն դետի վրա» հետաքրքրական գրքում բերել է համանման տվյալներ։

Համանման բացատրություն է առաջարկել մ-ր Ուոլլեսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> մալայան թիթեռների մի քանի տեսակների մեջ երկու կամ նույնիսկ երեք տարբեր ձևի էգերի երևան գալու նույնքան բարդ դեպքի համար և Ֆրից Մյուլլերը՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> արուների երկու շատ տարբեր ձևեր ունեցող բրազիլական մի քանի խեցեմուրթների համար։ Բայց կարիք չկա այստեղ քննարկել այդ երևույթները։

Այսպիսով, ես կարծում եմ, ինձ հաջողվեց բացատրել անպտուղ աշխատավորների երկու խիստ տարբեր կաստաների ծագումը, որոնք գոյություն ունեն միևնույն բնում, բայց խիստ տարբերվում են թե մեկը մյուսից և թե իրենց ծնողներից։ Թե որքան այդ օգտակար է մրջնային համայնքների համար, կարելի է հասկանալ ելնելով աշխատանքի բաժանման հենց այն սկզբունքից, որն այնքան մեծ օգուտ է բերում քաղաքակրթված մարդուն։ Սակայն մրջյուններն աշխատում են ժառանգված բնազդների և ժառանգված օրգանների կամ գործիքների միջոցով, մինչդեռ մարդն աշխատում է ձեռք բերված գիտելիքի և հատկապես պատրաստված գործիքների միջոցով։ Բայց ես պիտի խոստովանեմ, որ չնայած իմ ամբողջ հավատին դեպի ընտրությունը' ես երբեք չէի կարող ենթադրել, թե այդ սկզբունքը կարող է այդքան մեծ չափով արտահայտվել, եթե ինձ այդ եզրակացության չբերեին անսեռ միջատների ներկայացրած օրինակները։ Դրա համար էլ ես այդ հարցի վրա քիչ ավելի կանգ առա, թեև ընդհանրապես ոչ բավականաչափ մանրամասնորեն, ինչպես բնական ընտրության նշանակությունն ապացուցելու համար, այնպես էլ այն պատճառով, որ այդ դեպքերը հանդիսանում են իմ տեսության ամենամեծ դժվարություններից մեկը։ Այդ դեպքերը հետաքրքրական են նաև որպես ապացույց այն բանի, որ կենդանին, ինչպես նաև բույսը, կարող է ենթարկվել ամեն մի փոփոխության բազմաթիվ թույլ պատահական փոփոխությունների կուտակման միջոցով, միայն թե նրանք որևէ բանով օգտակար լինեն՝ առանց վարժեցման կամ սովորության որևէ մասնակցության։ Յուրահատուկ սովորությունները, որ հատուկ են աշխատավոր կամ անպտուղ էգերին, ինչքան ժամանակ էլ գոյություն ունենային, իհարկե, չէին կարողանա ներգործել արուների և պտղաբերող էգերի վրա, որոնք միայն սերունդ են տալիս։ Եվ ինձ զարմացնում է այն, որ մինչև այժմ ոչ ոք չի օգտագործել անսեռ միջատների այդ ցուցադրական օրինակը ժառանգված սովորությունների մասին՝ Լամարկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lamarck /> պաշտպանած լավ հայտնի ուսմունքի դեմ։

Ամենից առաջ դառնանք խաչաձևման ժամանակ տեսակների և նրանից առաջացած հիբրիդների անպտղությանը։ Անկարելի է ուսումնասիրել երկու բարեխիղճ և զարմանալի հետազոտողների և գրեթե իրենց ամբողջ կյանքը այդ հարցին նվիրած Կյոլռեյտերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> և Գերտների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> զանազան մեմուարները և աշխատությունները, և խոր տպավորություն չստանալ այն բանից, որ միջտեսակային խաչաձևումները մինչև որոշ աստիճանը անպտուղ են։ Կյոլռեյտերն այդ կանոնից բացառություն չի ընդունում, բայց այդ դեպքում կտրում է հանգույցը, որովհետև տասը դեպքում, երբ հեղինակների մեծամասնության կողմից որպես առանձին տեսակներ ընդունված երկու ձևերը եղել են լիովին պտղաբեր, նա առանց տատանվելու այդ ձևերը համարում է որպես տարատեսակներ։ Գերտները նույնպես դրանից ընդհանուր կանոն է հանում և վիճարկում է Կյոլռեյտերի նշած տասը դեպքի լրիվ պտղաբերությունը։ Բայց այդ և շատ այլ դեպքերում հերաներն ստիպված է խնամքով հաշվել սերմերը, որպեսզի ցույց տա որոշ աստիճանի անպտղության գոյությունը։ Նա միշտ համեմատում է սերմերի ամենամեծ թիվը, որ տալիս են երկու տեսակները խաչաձևման ժամանակ և նրանց հիբրիդային սերունդները, այն սերմերի միջին թվի հետ, որը տալիս են երկու ծնողական տեսակները բնական դրության մեջ։ Բայց այստեղ լուրջ սխալի առիթ է ներկայանում. բույսը խաչաձևելու համար հարկավոր է նրան նախապես ենթարկել կաստրացիայի, և, որ հաճախ ավելի ևս կարևոր է, նրան պետք է մեկուսացնել, որպեսզի արգելվի այլ բույսերի ծաղկափոշու տեղափոխությունը նրա վրա միջատների միջոցով։ Համարյա բոլոր բույսերը, որոնց վրա Կյոլռեյտերը կատարել է իր փորձերը, տնկված են եղել ծաղկամաններում և պահվել են իր տանը՝ սենյակում։ Որ այդ եղանակները հաճախ վնասակար ազդեցություն են ունենում բույսերի պտղաբերության վրա, դրանում կասկած չի կարող լինել։ Գերտներն ինքը իր աղյուսակում բերում է երկու տասնյակ դեպքեր, երբ նա բույսերին կաստրացիայի է ենթարկել և արհեստական եղանակով բեղմնավորել իրենց սեփական ծաղկափոշիով, ըստ որում այդ քսան բույսերից կեսի պտղաբերությունը (չհաշված այնպիսի բույսերի վրա կատարված փորձերը, ինչպես լոբազգիներն են, որոնց հետ վարվելը ակնհայտորեն շատ դժվար է), եղել է քիչ թուլացած։ Բացի դրանից, Գերտները բազմիցս խաչաձևել է մի քանի ձևեր, ինչպես օրինակ, սովորական կարմիր և կապույտ տզրուկախոտը (Anagallis arvensis և coerolea), որոնց լավագույն բուսաբանները համարում են տարատեսակներ, և գտել է, որ նրանք միանգամայն անպտուղ են. այդ պատճառով մենք իրավունք ունենք կասկածելու, թե շատ տեսակներ արդյո՞ք իսկապես այդպես անպտուղ են խաչաձևման ժամանակ, ինչպես նա կարծել է։

Մի կողմից, անկասկածելի է, որ տարբեր տեսակների խաչաձևման ժամանակ անպտղությունը այնքան տարբեր է ըստ աստիճանի և ներկայացնում է այնքան աննկատելի անցումներ, իսկ մյուս կողմից, որ մաքուր տեսակների պտղաբերության վրա այնքան հեշտությամբ են ազդում զանազան հանգամանքներ, որ բոլոր գործնական նպատակների համար շատ դժվար է ասել, թե որտեղ է վերջանում լրիվ պտղաբերությունը և որտեղ է սկսվում անպտղությունը։ Իմ կարծիքով, դրան ավելի լավ ապացույց չի կարելի պահանջել, քան այն փաստը, որ երբևիցե ապրածներից երկու ամենափորձված դիտողները, այսինքն՝ Կյոլռեյտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> և Գերտները, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> միևնույն ձևերի վերաբերող մի քանի դեպքերում եկել են տրամագծորեն իրար հակառակ եզրակացությունների։ Չափազանց ուսանելի է համեմատել,— բայց տեղի սղության պատճառով ես չեմ կարող մանրամասնությունների մեջ մտնել,— նաև մեր լավագույն բուսաբանների ներկայացրած ապացույցները այն հարցի վերաբերյալ, թե կարո՞ղ են արդյոք որոշ կասկածելի ձևեր համարվել տեսակներ կամ տարատեսակներ, այն ապացույցների հետ, որոնք վերցվում են պտղաբերության փաստերից և բերվում են ձևերի խաչաձևմամբ զբաղվող տարբեր դիտողների կողմից, կամ տարբեր տարիների ընթացքում միևնույն դիտողի կատարած փորձերի հիման վրա։ Ուրեմն, կարելի է ցույց տալ, որ ոչ անպտղությունը և ոչ էլ պտղաբերությունը վստահելի հատկանիշներ չեն, որոնցով կարելի է տարբերել տեսակները տարատեսակներից։ Այս աղբյուրից բխող մատնանշումները ներկայացնում են նույնպիսի աննկատելի աստիճաններ և նույնքան կասկածելի են, որքան կազմվածքի ու կառուցվածքի այլ տարբերությունների վրա հիմնված ապացույցները։

Ինչ վերաբերում է հիբրիդների անպտղությանը հաջորդական սերունդներում, ապա թեև Գերտներին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> հաջողվել է վեց, յոթ և մի դեպքում նույնիսկ տասը սերունդների ընթացքում ստանալ մի քանի հիբրիդներ՝ խիստ կերպով թույլ չտալով նրանց խաչաձևումը մաքուր ծնողական ձևերի հետ, սակայն նա դրականապես հաստատում է, որ նրանց պտղաբերությունը երբեք չի բարձրանում, այլ սովորաբար խիստ և հանկարծակի կերպով նվազում է։ Պտղաբերության այդ նվազման վերաբերմամբ, ամենից առաջ կարելի է նկատել, որ կառուցվածքում կամ կազմվածքում երբ որևէ շեղում երկու ծնողների համար էլ ընդհանուր է, նա փոխանցվում է ժառանգներին ուժեղացած աստիճանով, մինչդեռ հիբրիդային բույսերի մոտ երկու սեռական տարրերը արդեն մի քիչ տուժած են լինում։ Բայց ես կարծում եմ, որ նրանց պտղաբերությունը գրեթե բոլոր դեպքերում նվազել է մի անկախ պատճառից, այսինքն նրա հետևանքով, որ խաչաձևումը կատարվել է միմյանց հետ չափազանց մոտ ազգակից անհատների միջև։ Ես այնքան փորձեր եմ կատարել և հավաքել այնքան փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, մի կողմից, որ մի ուրիշ անհատի կամ ուրիշ տարատեսակի հետ պատահական խաչաձևումը մեծացնում է սերնդի ուժն ու պտղաբերությունը և, մյուս կողմից, որ չափազանց մոտ ազգականների խաչաձևումը նվազեցնում է նրանց ուժն ու պտղաբերությունը, որ ես չեմ կարող կասկածել այդ եզրակացության ճշտության վերաբերմամբ։ Փորձարարները հազվագյուտ դեպքում են առաջ բերում մեծ քանակությամբ հիբրիդներ, իսկ քանի որ ծնողական տեսակները կամ այլ ազգակից հիբրիդները սովորաբար աճում են միևնույն պարտեզում, ուստի ծաղկման շրջանում պետք է նրանց խնամքով պաշտպանել միջատների այցելությունից. հետևապես եթե նրանք թողնվեն իրենք իրենց, այդ դեպքում սովորաբար նրանք յուրաքանչյուր սերնդի ընթացքում կբեղմնավորվեն միևնույն ծաղկի ծաղկափոշիով, իսկ այդ հավանորեն կարող է վատ անդրադառնալ նրանց պտղաբերության վրա, որն արդեն թուլացած է նրանց հիբրիդային ծագման հետևանքով։ Այդ համոզմունքն իմ մեջ ամրացնում է այն ուշագրավ ցուցումը, որ բազմիցս արել է Գերտներր, այն է՝ որ եթե արհեստականորեն բեղմնավորենք նույնիսկ ամենաքիչ պտղաբերող հիբրիդներին միանման հիբրիդների ծաղկափոշիով, այդ դեպքում նրանց պտղաբերությունը, չնայած այդ գործողության հաճախ նկատվող վնասակար հետևանքներին, հաճախ վճռականորեն բարձրանում է և շարունակում է բարձրանալ։ Բայց քանի որ արհեստական բեղմնավորման ժամանակ ծաղկափոշին նույնքան էլ հաճախ վերցվում է պատահականորեն (ինչպես այդ ինձ հայտնի է իմ սեփական վարձերից) մի այլ ծաղկի փոշանոթներից, ինչպես նաև հենց բեղմնավորման ենթարկվող նույն ծաղկի փոշանոթներից, ուստի այդ դեպքում տեղի է ունենում խաչաձևում երկու, թեկուզև միևնույն բույսին պատկանող, ծաղիկների միջև։ Բացի դրանից, ամեն անգամ, երբ կատարվել են նման բարդ փորձեր, այնպիսի մանրազնին դիտողը, ինչպիսին է Գերտները, հավանորեն կաստրացիայի ենթարկել է իր հիբրիդներին և դրանով ապահովել է յուրաքանչյուր սերնդում խաչաձև բեղմնավորումը այլ ծաղկի ծաղկափոշու միջոցով, որը պատկանել է նույն բույսին կամ նույնպիսի հիբրիդային հատկություններ ունեցող մի այլ բույսի։ Ուրեմն՝ ինքնաբեղմնավորվող հիբրիդներին հակառակ '''արհեստականորեն''' բեղմնավորվող հիբրիդների հաջորդական սերունդների շարքում պտղաբերության բարձրացման տարօրինակ փաստը, ինչպես ինձ թվում է, կարելի է բացատրել նրանով, որ այդ դեպքում վերացվել է խաչաձևումը այնպիսի անհատների միջև, որոնք չափազանց մոտ ազգակցության մեջ են գտնվում։

Այժմ դառնանք այն արդյունքներին, որ ստացել է խաչաձևումների գործում չափազանց փորձված մի երրորդ դիտող, այսինքն՝ արժանահարգո Վ. Հերբերտը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> Նա պնդում է, որ որոշ հիբրիդներ միանգամայն պտղաբեր են՝ նույնքան պտղաբեր են, ինչպես որ մաքուր ծնողական տեսակները, և պնդում է այդ այնպիսի հաստատամտությամբ, ինչպես Կյոլռեյտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> և Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> հավատացնում են, որ տեսակների խաչաձևումների ժամանակ նրանց որոշ աստիճանի անպտղաբերությունը բնական օրենք է, որը բացառություններ չի ընդունում։ Նա փորձերը կատարել է նույն բույսերից մի քանիսի վրա, որոնց վերցրել էր նաև հերաները։ Արդյունքների տարբերությունը, ես կարծում եմ, կարելի է մասամբ բացատրել Հերբերտի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> որպես այգեգործի, մեծ հմտությամբ, մասամբ էլ նրանով, որ նա իր տրամադրության տակ ունեցել է ջերմատներ։ Նրա կարևոր շատ վկայություններից, օրինակի համար, ես կբերեմ միայն մեկը, այն է՝ որ «Crinum capense-ի ծաղկափոշիով բեղմնավորված Crinum revolutum-ի սերմնարանում յուրաքանչյուր սերմնաբողբոջ առաջ է բերել բույս, որը ես երբեք չեմ նկատել նրա բնական բեղմնավորման դեպքերում»։ Հետևաբար, մենք այստեղ ունենք լիակատար կամ նույնիսկ սովորականից ավելի քան լիակատար պտղաբերություն երկու տարբեր տեսակների առաջին խաչաձևման ժամանակ։

Crinum-ի այդ դեպքը ինձ առիթ է տալիս հիշելու մի ուշագրավ փաստի մասին, այն է, որ Lobelia-ի Yerbascum-ի և Passiflora-ի մի քանի տեսակների առանձին բույսեր հեշտությամբ բեղմնավորվում են այլ տեսակների ծաղկափոշիով, բայց ոչ նույն բույսի ծաղկափոշիով, թեև վերջինս միանգամայն առողջ է, որը կարելի է ապացուցել, նրանով բեղմնավորելով այլ բույսեր կամ տեսակներ։ Hippeastrum սեռի մեջ Corydalis-ի, ինչպես ցույց է տվել պրոֆ. Հիլդեբրանդը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hildebrand /> զանազան խոլորձիների մոտ, ինչպես ցույց են տվել Սկոտտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Scott>'''Սկոտտ''' (Scott Reynold)։— Բուսաբան Շոտլանդիայում, պրոֆեսոր Դուբլինում։ </ref> և Ֆրից Մյուլլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> բոլոր անհատներն ունեն այդ հատկությունը։ Այսպիսով, մի քանի տեսակների միայն նորմայից շեղվող անհատները, իսկ մյուսների բոլոր անհատները իսկապես ավելի հեշտությամբ կարող են հիբրիդային սերունդ տալ, քան թե բեղմնավորվել հենց միևնույն անհատից վերցված ծաղկափոշիով։ Բերենք մի օրինակ, Hippeastrum aulicum-ի կոճղեզը տվել է չորս ծաղիկ, Հերբերտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> նրանցից երեքը բեղմնավորել է սեփական ծաղկափոշիով, իսկ հետո չորրորդը բեղմնավորել է երեք զանազան տեսակներից առաջացած բարդ հիբրիդի ծաղկափոշիով. վերջում ստացվել է այն, որ «առաջին ծաղիկների սերմնարանները շուտով դադարել են աճելուց և մի քանի օրից հետո բոլորովին ոչնչացել են, մինչդեռ տուփիկը, որ փոշոտված էր հիբրիդի ծաղկափոշիով, սկսել է ուժեղ կերպով աճել, հասունացել է և տվել սերմեր, որոնք լավ ծլել են»։ Հերբերտն այդպիսի վարձեր կատարել է մի քանի տարիների ընթացքում և միշտ միանման արդյունքով, այս դեպքերը ցույց են տալիս, թե ինչպիսի չնչին ու խորհրդավոր պատճառներից երբեմն կախված է տեսակի ավելի մեծ կամ ավելի փոքր պտղաբերությունը։

Պարտիզագործների գործնական փորձերը, թեկուզև նրանք գիտական ճշտությամբ կատարված չլինեն էլ, արժանի են որոշ ուշադրության։ Բոլորին հայտնի է, թե ինչպիսի բարդ խաչաձևումների են ենթարկվել Pelargonium-ի Fuchsia-ի, Cabceolaria-ի, Petunia-ի, Rhododendron-ի և այլ տեսակները, բայց և այնպես այդ հիբրիդներից շատերը առատությամբ սերմ են տալիս։ Այսպես, օրինակ, Հերբերտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> պնդում է, որ Calceolaria integrifolia և C. plantaginea-ի արտաքին տեսքով որքան կարելի է միմյանց չնմանվող այդ տեսակների հիբրիդը «բազմանում է այնքան հիանալի կերպով, կարծեք թե դա չիլի ական լեռների մի բնական տեսակ լինի»։ Ես քիչ ջանք չեմ գործադրել, որպեսզի ստույգ իմանամ ռոդոդենդրոնների մի քանի բարդ խաչաձևումների պտղաբերության աստիճանը և համոզվել եմ, որ նրանցից շատերը միանգամայն պտղաբեր են։ Մ-ր Ս. Նոբլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Noble>'''Նոբլ''' (Noble C.)։— Այգեգործ Անգլիայում։</ref> օրինակ, ինձ հաղորդել է, որ նա վայրակներ է բազմացնում պատվաստելու համար Rhododendron ponticum-ի և Rh. catawbiense-ի հիբրիդը և որ այդ հիբրիդը «այնպիսի առատությամբ սերմեր է տալիս, ինչպիսին միայն կարելի է պատկերացներ»։ Եթե հիբրիդների պտղաբերությունը լավ խնամքի դեպքում շարունակ նվազեր յուրաքանչյուր հաջորդ սերնդում, ինչպես այդ կարծում է Գերտները, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> ապա այդ փաստը քաջ ծանոթ կլիներ պարտիզագործներին, որոնք գործ ունեն տնկարանների հետ։ Պարտիզագործները միևնույն հիբրիդները բազմացնում են ամբողջ մեծ մարգերով, իսկ չէ՞ որ այստեղ միայն հանդիպում են հարկ եղած իրադրությանը, որովհետև այդ դեպքում առանձին անհատներ միջատների միջոցով հնարավորություն են ունենում ազատ կերպով խաչաձևվելու ամեն մի այլ անհատի հետ, և այսպիսով կանխվում է մոտ ազգակցական փոշոտման վնասակար ազդեցությունը։ Յուրաքանչյուր ոք կարող է հեշտությամբ համոզվել միջատների միջնորդության իրական լինելու մեջ, հետազոտելով հիբրիդային ռոդոդենդրոնների ամենաանպտղաբեր ցեղերի ծաղիկները, որոնք երբեք ծաղկափոշի չեն առաջացնում, նա այդ ծաղիկների վրա կգտնի առատ ծաղկափոշի, որը բերված է այլ ծաղիկներից։

Թեև ինձ հայտնի չէ կենդանական հիբրիդների կատարյալ պտղաբերության գրեթե ոչ մի լիովին ստույգ դեպք, սակայն ես հիմք ունեմ կարծելու, որ Cervulus<ref>Cervulus՝ մունջակ սեռը միացնում է փոքր եղջերուների մի քանի տեսակներ, որոնք ապրում են հարավային և արևելյան Ասիայի լեռնային անտառներում։— ''Խմբ.։''</ref> vaginalis-ից և G. Reevesii-ից, ինչպես Phasianus colchicus-ից և Ph. torquatus-ից ստացված հիբրիդները լիովին պտղաբեր են։ Կատրֆաժը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=de_Quatrefages>'''Կատրֆաժ''' (de Quatrefages de Breau Jean Louis Armand)։— Կենդանաբան և մարդաբան, հակադարվինական, Ֆրանսիայում (1809—1891)։ Գրել է մի մեծ մենագրություն օղակավոր որդերի մասին։ Հայտնի է իր մարդաբանության վերաբերյալ աշխատություններով։ 1870 թ. լույս է տեսել նրա գիրքը «Չ. Դարվինը և նրա ֆրանսիական նախորդները»։ Լինելով «մարդու թագավորության» առանձնացածության պաշտպան, իրեն հայտարարել է Դարվինի և նրա տեսության հակառակորդ։</ref> նշում է, որ երկու մետաքսագործների (Bombyx cynthia և B. arrindia) հիբրիդները Փարիզում inter se<ref>Միմյանց հետ։— ''Խմբ.։''</ref> պտղաբեր են եղել ութ սերունդների ընթացքում։ Վերջերս հավատացնում էին, որ երկու այնքան տարբեր տեսակներ, ինչպես նապաստակը և ճագարը, եթե նրանց հարկադրեն բազմանալու, կառաջացնեն սերունդ, որը վերին աստիճանի պտղաբեր է ծնողական տեսակներից մեկն ու մեկի հետ խաչաձևվելու դեպքում։ Սովորական սագի և չինական սագի (Anser cygnoides), որոնք այնքան տարբեր տեսակներ են, որ նրանց սովորաբար դասում են տարբեր սեռերում, խաչաձևումից ստացված հիբրիդները հաճախ Անգլիայում սերունդ են տվել, երբ ենթարկվել են կրկնվող խաչաձևման երկու մաքուր ծնողական տեսակների հետ, իսկ մի անգամ էլ՝ նույնիսկ inter se։ Այս վերջինը հաջողվել է ստանալ մ-ր Էյտոնին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Eyton /> որը ստացել է երկու հիբրիդներ միևնույն ծնողներից, բայց տարբեր ձագահանումներից. իսկ այդ երկու թռչուններից նա ստացել է մի բնում ութից ոչ պակաս հիբրիդներ (մաքուր սագերի թոռներ)։ Սակայն Հնդկաստանում խաչաձևման միջոցով ստացված այդ սագերը պետք է անհամեմատ ավելի պտղաբեր լինեն, որովհետև, ինչպես ինձ հավատացնում են այնպիսի ամենաձեռնհաս դատավորներ, ինչպես մ-ր Բլայտն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Blyth>'''Բլայտ։''' (Blyth) Էջ 364։</ref> ու կապիտան Հյոտտոն են, այդ երկրի զանազան վայրերում բուծվում են այդպիսի սագերի ամբողջ հոտեր, որոնք ստացված են խաչաձևման միջոցով. բայց քանի որ նրանք բուծվում են օգուտ ստանալու համար նույնիսկ այնտեղ, որտեղ չի հանդիպում ծնողական ոչ մեկ և ոչ էլ մյուս տեսակը, ուստի նրանք պետք է շատ կամ լիովին պտղաբեր լինեն։

Մեր ընտանի կենդանիների զանազան ցեղերը փոխադարձ խաչաձևման ժամանակ կատարելապես պտղաբեր են, իսկ մինչդեռ շատ դեպքերում նրանք առաջացել են երկու կամ երեք վայրի տեսակներից։ Այս փաստից մենք պետք է եզրակացնենք երկուսից մեկը՝ կամ նախասկզբնական ծնողական տեսակները հենց սկզբից արտադրել են միանգամ այն պտղաբեր հիբրիդներ, կամ ընտանեցման վիճակում հետո դուրս բերված հիբրիդները դարձել են բոլորովին պտղաբեր։ Այս վերջին երկընտրանքը, որ առաջին անգամ առաջարկել է Պալլասը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pallas /> շատ ավելի ճշմարտացի է թվում և, իսկապես, հազիվ թե կարող է որևէ կասկած հարուցել։ Այսպես, օրինակ, գրեթե անկասկածելի է, որ մեր շներն առաջացել են մի քանի վայրի ցեղից, բայց և այնպես, թերևս բացառությամբ Հարավային Ամերիկայի մի քանի տեղական ընտանի շների, նրանք բոլորն էլ միմյանց հետ զուգավորվելիս միանգամայն պտղաբեր են. սակայն անալոգիան ինձ հարկադրում է խիստ կասկածել այն բանում, որ սկզբնական տեսակները կարող էին ազատ կերպով զուգավորվել և տալ լիովին պտղաբեր հիբրիդներ։ Ճիշտ այդպես էլ ես վերջերս կարողացա լիովին համոզվել, որ եղջերավոր անասունների հնդկական սապատավորի և սովորական ցեղի խաչաձևման միջոցով ստացված սերունդը inter se միանգամայն պտղաբեր է. բայց հիմնվելով մեկ և մյուս ձևերի կարևոր ոսկրաբանական տարբերությունների վերաբերմամբ Ռյուտիմեյերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ruetimeyer /> կատարած դիտումների, ինչպես նաև նրանց արտաքին տեսքի, ձայնի, կազմության և այլ առանձնահատկությունների վերաբերմամբ մ-ր Բլայտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Blyth /> կատարած դիտումների վրա, այդ երկու ձևերը պետք է դիտել որպես լավ, առանձին տեսակներ։ Նույնը կարելի է նշել նաև խոզերի երկու գլխավոր ցեղերի մասին։ Հետևաբար, մենք պետք է կամ հրաժարվենք այն համոզմունքից, որ տեսակները խաչաձևման ժամանակ ցուցաբերում են ընդհանուր անպտղություն, կամ կենդանիների անպտղության վրա նայել ոչ թե որպես մի անշնչելի հատկանիշի, այլ այնպիսին, որը կարելի է ընտանեցման միջոցով վերացնել։

Այժմ փոքր ինչ ավելի մանրամասնորեն քննարկենք այն օրենքները, որոնք ղեկավարում են առաջին խաչաձևումների և հիբրիդների անպտղությունը։ Գլխավորապես տեսնենք, թե այդ օրենքները չե՞ն նշում արդյոք այն, որ տեսակները դիտավորյալ կերպով օժտվել են այդ հատկությամբ, որպեսզի կանխեն նրանց խաչաձևումը և լիակատար խառնաշփոթումը իրար հետ։ Ստորև բերված եզրակացությունները փոխ են առնված գլխավորապես Գերտների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> հիանալի աշխատությունից՝ բույսերի մոտ հիբրիդների առաջացման մասին։ Ես քիչ ջանք չեմ գործադրել, որպեսզի հավաստիանամ, թե ինչ աստիճանի նրանք կիրառելի են կենդանիների վերաբերմամբ, և նկատի առնելով մեր տեղեկությունների աղքատիկությունը կենդանական հիբրիդների առաջացման մասին, ես զարմացել եմ, երբ տեսել եմ թե որքան միևնույն օրենքներն ընդհանուր են բնության երկու թագավորությունների համար։

«Սիստեմատիկական ազգակցություն» արտահայտությամբ հասկանում են տեսակների միջև եղած ընդհանուր նմանությունը կառուցվածքով և կերտվածքով։ Բայց առաջին խաչաձևումների և նրանցից առաջացած հիբրիդների պտղաբերությունը մեծ չափով կախված է նրանց սիստեմա\տիկական սիստեմատիկական ազգակցությունից։ Դա պարզ երևում է նրանից, որ հիբրիդներ երբեք չեն ստացվել երկու տեսակներից, որոնք սիստեմատիկների կողմից դասվում են տարբեր ընտանիքներում, և որ մյուս կողմից, շատ մերձավոր տեսակները սովորաբար հեշտությամբ խաչաձևվում են միմյանց հետ։ Բայց սիստեմատիկական ազգակցության և խաչաձևման հեշտության միջև եղած համապատասխանությունը բնավ խիստ չէ։ Կարելի է բերել բազմաթիվ օրինակներ, երբ շատ մերձավոր տեսակներ հրաժարվում են միմյանց հետ խաչաձևվելուց կամ խաչաձևվում են ծայրահեղ դժվարությամբ, իսկ մյուս կողմից, կարելի է բերել չափազանց հեշտությամբ խաչաձևվող տարբեր տեսակների խիստ շատ օրի֊ նակներ։ Միևնույն ընտանիքում կարող է լինել այնպիսի սեռ, ինչպես Dianthus-ն է, որի մեջ մտնող շատ տեսակներ չափից դուրս հեշտությամբ են խաչաձևվում, և մի այլ սեռ, ինչպես Silene-ն է, որի մեջ մտնող նույնիսկ ծայրահեղ մերձավոր տեսակներից, չնայած գործադրված ամենահամառ ջանքերին, ոչ մի հիբրիդ չի. հաջողվել ստանալ։ Նույն տարբերությանը մենք հանդիպում ենք մինչև անգամ միևնույն սեռի սահմաններում։ Օրինակ, Nicotiana-ի շատ տեսակներ խաչաձևվում են շատ ավելի հաճախ, քան որևէ այլ սեռի տեսակներ, այնինչ Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> գտել է, որ N. acumlinata տեսակը, որն առանձնապես աչքի չի ընկնում մյուսների մեջ, համառորեն հրաժարվել է բեղմնավորել կամ բեղմնավորվել Nicotiana-ի ութից ոչ պակաս այլ տեսակների հետ խաչաձևումների ժամանակ։ Կարելի էր էլի շատ համանման օրինակներ բերել։

Երկու տեսակների միջև փոխադարձ խաչաձևում ասելով ես հասկանում եմ այն դեպքը, երբ, օրինակ, սկզբում էգ էշը խաչաձևվում է հովատակի հետ, իսկ հետո՝ զամբիկը էշի հետ. այդ դեպքում կարելի է ասել, որ այդ երկու տեսակները փոխադարձաբար խաչաձևվել են։ Հաճախ մեծագույն տարբերություն է նկատվում փոխադարձ խաչաձևումներ ստանալու հեշտության մեջ։ Այդպիսի դեպքերը չափազանց կարևոր են, որովհետև նրանք ապացուցում են, որ երկու որևէ տեսակների խաչաձևվելու ընդունակությունը հաճախ բոլորովին կախում չունի նրանց սիստեմատիկական ազգակցությունից, այսինքն կառուցվածքում կամ կերտվածքում եղած որևէ տարբերությունից, բացառությամբ նրանց վերարտադրողական սիստեմում եղած տարբերության։ Միևնույն տեսակների միջև փոխադարձ խաչաձևումների ժամանակ ստացված արդյունքների մեջ եղած տարբերությունը արդեն վաղուց նկատել է Կյոլռեյտերը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> Բերենք մի օրինակ. Mirabills jalapa-ն հեշտությամբ կարող է բեղմնավորվել M. longiflora-ի ծաղկափոշով և այդ ձևով ստացվող հիբրիդները բավականաչափ պտղաբեր են. բայց Կյոլռեյտերը ութ տարվա ընթացքում շարունակ երկու հարյուրից ավելի փորձեր է կատարել M. longiflora-ն բեղմնավորել M. jalapa-ի ծաղկափոշով և բոլորովին ապարդյուն։ Կարելի է բերել մի քանի այլ զարմանալի դեպքեր։ Տյուրեն Թյուրեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thuret>'''Թյուրե''' (Thuret Gustave-Adolphe)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1817—1875)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ ջրիմուռների և այլ ստորակարգ բույսերի մասին։ Հիմնել է կլիմայավարժեցման այգի — Villa Thuret Ֆրանսիական Ռիվերայում՝ Անտիբ քաղաքի մոտ։</ref> նույն փաստը նկատել է ծովային ջրիմուռների՝ ֆուկուսների մոտ։ Բացի դրանից, Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> գտել է, որ փոխադարձ խաչաձևումներ ստանալու հեշտության մեջ եղած տարբերությունը, ճիշտ է, ոչ այնքան խիստ աստիճանի, չափազանց ընդհանուր երևույթ է։ նա այդ նկատել է նույնիսկ մոտ ազգակից ձևերի մոտ (օրինակ, Matthiola annua-ի և M. glabra-ի մոտ), որոնց շատ բուսաբաններ համարում են տարատեսակներ։ Ուշագրավ է նաև այն փաստը, որ թեև փոխադարձ խաչաձևումներից առաջացած հիբրիդները, իհարկե, ներկայացնում են միևնույն երկու տեսակների զուգակցում (ըստ որում մի տեսակը սկզբում հոր դեր է կատարել, իսկ հետո՝ մոր) և հաճախ մեկը մյուսից տարբերվում են արտաքին հատկանիշներով, սակայն նրանց պտղաբերությունը սովորաբար տարբերվում է աննշան, իսկ երբեմն էլ մեծ չափով։

Գերտների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> դիտումներից կարելի է բերել մի քանի այլ յուրահատուկ օրենքներ, այսպես, օրինակ, մի քանի տեսակներ այլ տեսակների հետ խաչաձևվելու հիանալի ընդունակություն ունեն, իսկ նույն սեռի այլ տեսակներ աչքի են ընկնում իրենց արտաքին առանձնահատկությունները հիբրիդային սերնդին փոխանցելու ընդունակությամբ։ Բայց այդ երկու ընդունակությունների միջև անհրաժեշտ զուգադիպություն գոյություն չունի։ Որոշ հիբրիդներ փոխանակ ներկայացնելու, ինչպես այդ սովորաբար լինում է, միջակա հատկանիշներ երկու ծնողների միջև, միշտ ցուցաբերում են նմանություն ծնողներից մեկն ու մեկին և այդպիսի հիբրիդները, չնայած մաքուր ծնողական տեսակի հետ նրանց ունեցած խիստ նմանությանը, հազվադեպ բացառությամբ լինում են չափազանց անպտղաբեր։ Ճիշտ այդպես էլ այն հիբրիդների մեջ, որոնք իրենց կառուցվածքով միջին տեղ են գրավում ծնողների միջև, երբեմն ծնվում են բացառիկ, նորմայից շեղվող անհատներ, օժտված մոտ նմանությամբ մաքուր ծնողական ձևերից մեկի հետ, և այդ հիբրիդները համարյա միշտ չափազանց անպտղաբեր են նույնիսկ այն դեպքում, երբ մյուս հիբրիդները, որ աճեցված են հենց միևնույն տուփիկից վերցված սերմերից, դրսևորում են մեծ պտղաբերություն։ Այս փաստերը ցույց են տալիս, թե հիբրիդի պտղաբերությունը որքան կարող է անկախ լինել ծնողներից մեկի հետ նրա ունեցած արտաքին նմանությունից։

Ինչպես մենք տեսանք, Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> գտել է, որ երկու տեսակների պատկանող տարբեր '''անհատների''' խաչաձևման ընդունակության մեջ նկատվում է բնածին տարբերություն։ Սաժերեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sageret>'''Սաժերե''' (Sageret)։— Բնագետ, հիբրիդիզատոր Ֆրանսիայում։</ref> կարծիքով նույնը պատահում է նան զանազան անհատներ մեկը մյուսի վրա պատվաստելու դեպքում։ Մենք տեսանք, որ փոխադարձ խաչաձևման ժամանակ այն հեշտությունը, որով նա ձեռք է բերվում, հաճախ ամենևին միանման չէ. նույնն է նկատվում նաև պատվաստման վերաբերմամբ։ Օրինակ, սովորական կոկռոշենին չի կարելի պատվաստել հաղարջենու վրա, մինչդեռ հաղարջենին, թեպետև դժվարությամբ, պատվաստվում է կոկռոշենու վրա։

Մենք տեսանք, որ անկատարյալ վերարտադրողական օրգաններ ունեցող հիբրիդների անպտղությունը և կատարյալ վերարտադրողական սիստեմով օժտված երկու մաքուր տեսակների խաչաձևման դժվարությունը երկու տարբեր բաներ են, սակայն այս երկու կատեգորիայի փաստերը զգալի չափով զուգահեռ են։ Ինչ որ նման բան նկատվում է նաև պատվաստման վերաբերմամբ։ Այսպես, օրինակ, Տուենը Թուենը (Thoin) <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thouin>'''Թուեն''' (Thouin Andre)։ Բուսաբան Ֆրանսիայում (1747—1824)։</ref> գտել է, որ Robillia-ի<ref>Robinia-ն մեզ մոտ հայտնի է սպիտակ ակացիա անունով։— ''Խմբ.։''</ref> երեք տեսակները, որոնք առատորեն սերմեր էին տալիս իրենց սեփական արմատի վրա և առանց առանձին դժվարության պատվաստվում էին չորրորդ տեսակի վրա, այդպիսի պատվաստումից հետո դառնում էին բոլորովին անպտղաբեր։ Մյուս կողմից, Sorbus սեռի որոշ տեսակներ, որոնք պատվաստվել են այլ տեսակների վրա, տալիս էին երկու անգամ ավելի պտուղներ, քան սեփական արմատի վրա։ Այս վերջին փաստը մեզ հիշեցնում է արտասովոր դեպքերը Hippeastrum-ի, Passiflora-ի և այլ բույսերի մոտ, որոնք այլ տեսակի ծաղկափոշիով բեղմնավորելիս անհամեմատ ավելի առատ սերմեր են տալիս, քան միևնույն բույսից վերցված ծաղկափոշիով բեղմնավորելու դեպքում։

Բայց ավելորդ է այս հարցն իր մանրամասնություններով քննարկել, որովհետև բույսերի վերաբերմամբ մենք ունենք համոզիչ ապացույց այն մասին, որ խաչաձևվող տեսակների անպտղաբերությունը պետք է վերագրել մի որևէ սկզբունքի, որը բոլորովին անկախ է բնական ընտրությունից։ Ինչպես Գերտները, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> այնպես էլ Կյոլռեյտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> ապացուցել են, որ բազմաթիվ տեսակներ պարփակող սեռերում կարելի է կազմել հաջորդական շարք՝ սկսելով այն տեսակներից, որոնք խաչաձևվելիս տալիս են հետզհետե ավելի ու ավելի քիչ թվով սերմեր, և վերջացրած այն տեսակներով, որոնք երբեք ոչ մի հատ սերմ չեն տալիս, բայց և այնպես ենթարկվում են մի քանի այլ տեսակների ծաղկափոշու ազդեցությանը, ինչպես այդ երևում է սերմնարանի ուռչելուց։ Ակներև է, որ այստեղ անկարելի է ընտրել ավելի անպտղաբեր անհատներ, որոնք արդեն դադարել են սերմեր տալուց, այնպես որ անպտղաբերության այդ ծայրահեղ աստիճանը, որի առկայությամբ միմիայն սերմնարանն է կրում ծաղկափոշու ազդեցությունը, չէր կարող ձեռք բերվել ընտրության միջոցով, իսկ այն հանգամանքից, որ անպտղաբերության տարբեր աստիճանները որոշող օրենքները այնքան միանման են կենդանական ու բուսական թագավորություններում, մենք կարող ենք եզրակացնել, որ պատճառն էլ, նա ինչ էլ ուզում է լինի, բոլոր դեպքերում միանման է կամ գրեթե միանման է։

Այժմ մենք փոքր ինչ ավելի ուշադիր կերպով քննարկենք այն տարբերությունների հավանական բնույթը, որոնք հարուցում են առաջին խաչաձևումների և հիբրիդների անպտղաբերություն։ Առաջին խաչաձևումների դեպքում զուգավորվելու և սերունդ ստանալու ավելի մեծ կամ փոքր դժվարությունը ակներևորեն կախված է մի քանի տարբեր պատճառներից։ Երբեմն արական տարրի համար երևի ֆիզիկապես անկարելի է հասնել ձվիկին, ինչպես, օրինակ, այն բույսի մեջ, որի վարսանդն այնքան երկար է, որ ծաղկափոշու խողովակները չեն կարողանում թափանցել սերմնարանի խոռոչը։ Նկատվել է նաև, որ երբ մի տեսակի ծաղկափոշին ընկնում է նրա հետ հեռավոր ազգակցություն ունեցող մի այլ տեսակի սպիի վրա, այդ դեպքում թեև ծաղկափոշին ծլում է, բայց նրա խողովակները սպիի մակերեսի միջով ներս չեն թափանցում։ Այնուհետև, արական տարրը կարող է հասնել իգական տարրին, բայց անընդունակ է լինում առաջացնելու սաղմի զարգացումը, որը, ըստ երևույթին, տեղի է ունեցել ֆուկուսների վրա՝ Տյուրեի Թյուրեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thuret /> կատարած մի քանի փորձերի ժամանակ։ Այս փաստերը նույնքան քիչ բացատրելի են, որքան այն պատճառը, թե ինչու որոշ ծառատեսակներ չեն կարող պատվաստվել մյուսների վրա։ Վերջապես սաղմը կարող է գոյանալ, բայց հետո՝ ոչնչանալ վաղ ստադիայում։ Այս վերջին երկընտրանքի վրա բավականաչափ ուշադրություն չի դարձվել, բայց ես կարծում եմ, հիմնվելով այն դիտումների վրա, որ ինձ հաղորդել է մ-ր Հյուետը, որը մեծ փորձառություն է ունեցել փասիաններին ընտանի թռչունների հետ խաչաձևելու գործում, որ սաղմի վաղաժամ մահը շատ հաճախ աոաջին խաչաձևումների անպղաբերության պատճառ է ծառայում։ Վերջերս մ-ր Սոլտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Salter>'''Սոլտեր''' (Salter John-William)։— Հնէաբան Անգլիայում (1820—1869)։ Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են Բրիտանական կղզիների տրիլոբիտներին։</ref> հաղորդել է մոտավորապես 500 ձվի վրա կատարած իր հետազոտությունների արդյունքը. ձվերն ստացված էին Gallus սեռի երեք տեսակների և նրանց հիբրիդների միջև տեղի ունեցած զանազան խաչաձևումներից։ Այդ ձվերի մեծ մասը բեղմնավորված է եղել և բեղմնավորված ձվերի մեծամասնության մեջ սաղմերը կամ մասամբ զարգացել են և հետո ոչնչացել, կամ հասել են գրեթե լիակատար հասունության, բայց մատղաշ ձագերը անընդունակ են եղել կեղևը ծածկելու։ Լույս աշխարհ եկած ճուտիկներից ավելի քան <math>^4/_5</math>-ը ոչնչացել է առաջին օրերի կամ ամենաուշը մի շաբաթվա ընթացքում «առանց որևէ ակնհայտ պատճառի, ըստ երեվույթին պարզապես կենսունակություն չունենալու պատճառով», այնպես որ 500 ձվից ստացվել են միայն 12 ճուտեր։ Բույսերի խաչաձևումների հետևանք հանդիսացող սաղմերը հավանորեն հաճախ ոչնչանում են նույն ձևով։ Համենայն դեպս հայտնի է, որ խիստ տարբեր տեսակներից ստացված հիբրիդները երբեմն շատ նվազ են, ցածրահասակ և ոչնչանում են վաղ հասակում։ Մաքս Վիխուրան <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wichura>'''Վիխուրա Մաքս''' (Wichura Max)։— Բուսաբան և ճանապարհորդ Գերմանիայում (1817—1866)։</ref> հաղորդել է մի քանի դրա նման զարմանալի դեպքեր հիբրիդային ուռենիների վրա իր կատարած դիտումներից։ Պետք է այստեղ նշել, որ կուսածնության որոշ դեպքերում մետաքսագործ-թիթեռի չբեղմնավորված ձվերի մեջ սաղմերն անցնում են զարգացման վաղ ստադիաները, հետո ոչնչանում են, նման այն սաղմերին, որոնք առաջացել են տարբեր տեսակների միջև տեղի ունեցած խաչաձևման միջոցով։ Քանի դեռ ծանոթ չէի այս փաստերի հետ, ես դժկամորեն էի հավատում, որ հիբրիդային սաղմերի վաղաժամ մահը հաճախակի երևույթ է, որովհետև հիբրիդները, քանի որ արդեն ծնվել են, սովորաբար լինում են առողջ և երկարակյաց, ինչպես այդ մենք տեսնում ենք սովորական ջորու օրինակի վրա։ Սակայն հիբրիդները մինչև ծնվելը և ծնվելուց հետո գտնվում են տարբեր պայմաններում։ Ծնվելով և ապրելով այն երկրում, որտեղ ապրում են երկու ծնողները, նրանք սովորաբար ընկնում են հարմար կենսապայմանների մեջ։ Սակայն հիբրիդը միայն կիսով չափ ունենում է մոր բնույթն ու կերտվածքը, ուստի մինչև ծնվելը, քանի դեռ նա սնվում է մոր արգանդում, կամ մոր արտադրած ձվի կամ սերմի մեջ, նա կարող է գտնվել որոշ տեսակետներից անհարմար պայմաններում, և, հետևաբար, վաղ հասակում ոչնչանալու վտանգին է ենթարկվում, մանավանդ որ բոլոր շատ մատղաշ օրգանիզմները արտասովոր կերպով զգայուն են դեպի գոյության վնասակար կամ անբնական պայմանները, վերջ ի վերջո ամենից ավելի հավանական է, որ պատճառը գտնվում է բեղմնավորման սկզբնական գործողության որևէ անկատարելության մեջ, որից առաջանում է սաղմի անկատար զարգացումը, և ոչ թե այն պայմանների մեջ, որոնք նրա վրա ներգործում են հետագայում։

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ երբ օրգանական էակները դրվում են նոր ու անբնական պայմանների մեջ և երբ երկու տեսակների անբնական խաչաձևման միջոցով ստացվում են հիբրիդներ, երկու դեպքում էլ վերարտադրողական սիստեմը, անկախ առողջության ընդհանուր դրությունից, խանգարվում է խիստ նման ձևով։ Մի դեպքում խախտվում են կյանքի բուն պայմանները, թեև հաճախ այնքան թույլ չափով, որ մենք այդ չենք նկատում, հիբրիդներին վերաբերող մյուս դեպքում արտաքին պայմանները մնում են նախկինը, բայց կազմվածքն արդեն ցնցված է կառուցվածքի և կերտվածքի երկու տարբեր տիպերի միաձուլվելուց, հաշվելով այդ թվում նաև վերարտադրողական սիստեմը։ Իրոք, հազիվ թե հնարավոր լինի, որ երկու կազմվածքներ միանան իրար հետ առանց որոշ խանգարման իրենց զարգացման մեջ կամ զանազան մասերի և օրգանների պարբերական գործունեության մեջ կամ մեկը մյուսի հետ և կյանքի պայմանների նկատմամբ ունեցած փոխհարաբերությունների մեջ։ Երբ հիբրիդները '''միմյանց հետ''' խաչաձևվելիս ընդունակ են պտղաբերելու, նրանք իրենց ժառանգներին սերնդե-սերունդ փոխանցում են միևնույն խառը կազմվածքը, հետևապես մենք չպետք է զարմանանք, որ նրա պտղաբերությունը, որը թեև որոշ չափով փոփոխական է, չի նվազում, նա ընդունակ է նույնիսկ ավելանալու, որը սովորաբար հանդիսանում է ինչպես մենք արդեն բացատրել ենք, շատ մոտ ազգակցության սահմաններում տեղի ունեցող խաչաձևման արդյունք։ Վերևում բերված տեսակետը, ըստ որի հիբրիդների անպտղաբերության պատճառը երկու կազմվածքների միավորումն է, ուժեղ կերպով պաշտպանել է Մաքս Վիխուրան։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wichura />

Այդ պատճառով էլ ինձ թվում է, մի կողմից, որ կենսապայմանների թույլ փոփոխություններն օգուտ են բերում օրգանական էակներին, իսկ մյուս կողմից որ թեթև խաչաձևումները, այսինքն խաչաձևումները միևնույն տեսակի արուների և էգերի միջև, որոնք շրջապատված են եղել փոքր ինչ տարբեր պայմաններով կամ թեթևակի տարբերվել են, ուժ և պտղաբերություն են հաղորդում սերունդներին։ Բայց ինչպես մենք տեսանք, եթե երկար ժամանակ բնական վիճակում իրենց շրջապատող որոշ միապաղաղ պայմանների ընտելացած օրգանիզմների, կենսապայմանները ենթարկենք զգալի փոփոխությունների, ինչպես այդ լինում է գերության մեջ, ապա շատ հաճախ նրանք դառնում են ավելի կամ պակաս չափով անպտղաբեր, և մենք գիտենք, որ խոշոր կամ տեսակային տարբերություններ ձեռք բերած երկու ձևերի միջև խաչաձևումը առաջացնում է հիբրիդներ, որոնք համարյա միշտ որոշ չափով անպտղաբեր են։ Ես լիովին համոզված եմ, որ այդ կրկնակի զուգահեռությունը ամենևին պատահական կամ թվացող չէ։ Ով որ կարող է բացատրել, թե ինչու փիղր և այլ շատ կենդանիներ անընդունակ են իրենց հայրենիքում նույնիսկ ոչ լրիվ գերության մեջ պտղաբերելու, նա կկարողանա բացատրել այն սկզբնական պատճառը, թե ինչու հիբրիդները ընդհանրապես այնքան անպտղաբեր են։ Միևնույն ժամանակ նա կկարողանա բացատրել, թե ինչպես է պատահել, որ մեր ընտանի կենդանիներից մի քանիսների ցեղերը, որոնք հաճախ են ենթարկվել նոր և այն էլ ոչ միանման պայմանների ներգործությանը, իրար միջև խաշաձևվելիս միանգամայն պտղաբեր են, թեև նրանք առաջացել են տարբեր տեսակներից, որոնք հավանորեն անպտղաբեր կլինեին, եթե նրանց խաչաձևեինք նախնական վայրի վիճակում։ Փաստերի վերոհիշյալ երկու զուգահեռ շարքերը, ըստ երևույթին, իրար հետ միացած են որոշ ընդհանուր, բայց անհայտ կապով, որ էական առնչություն ունի կենսական սկզբունքի հետ. այդ սկզբունքը, մ-ր Հերբերտ Սպենսերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> որոշման համաձայն այն է, որ կյանքը կախված է կամ նույնիսկ կազմված է զանազան ուժերի մշտական ազդեցությունից և հակազդեցությունից, որոնք ինչպես որ բնության մեջ ամենուրեք, մշտապես ձգտում են հավասարակշռության, իսկ երբ այդ ձգտումը թեթևակի, խախտված է որևէ փոփոխությամբ, այդ դեպքում կենսական ուժերը ձեռք են բերում մեծ հզորություն։

Ինչ էլ որ լինի, դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի քննարկումից մենք կարող ենք անել այն հավանական եզրակացությունը, որ զանազան տեսակների խաչաձևման դեպքում առաջացող անպտղաբերությունը և նրանց հիբրիդային հաջորդների անպտղաբերությունը կախված է բացառապես սեռական տարրերի բնույթից, այլ ոչ թե նրանց կառուցվածքի կամ ընդհանուր կերտվածքի մեջ եղած որևէ տարբերությունից։ Նույնպիսի եզրակացության է հանգեցնում մեզ փոխադարձ խաչաձևումների քննարկությունը, երբ մի տեսակի արական անհատը չի կարող միավորվել կամ միավորվում է միայն մեծ դժվարությամբ մի այլ տեսակի իգական անհատի հետ, մինչդեռ հակառակ խաչաձևումը կարող է ստացվել զարմանալի հեշտությամբ։ Այնպիսի գերազանց դիտող, ինչպես Գերտներն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> է, նույնպես եկել է այն եզրակացության, որ տեսակները խաչաձևվելիս անպտղաբեր են լինում այն տարբերությունների հետևանքով, որոնք սահմանավորվում են նրանց վերարտադրողական սիստեմով։

Տեսակների և տարատեսակների միջև հիմնական տարբերության գոյության մասին որպես ճնշող փաստարկ կարելի է բերել այն, որ տարատեսակներն արտաքին տեսքով ինչքան էլ տարբերվեն մեկը մյուսից, բոլորովին հեշտ կերպով խաչաձևվում են միմյանց հետ և տաղիս են միանգամայն պտղաբեր հաջորդներ։ Բացառությամբ մի քանիսների, որոնք այժմ կմատնանշվեն, ես լիովին ընդունում եմ, որ ընդհանուր կանոնն այդպես է։ Բայց այդ հարցը շրջապատված է դժվարություններով, որովհետև դառնալով բնության մեջ առաջացած տարատեսակներին, մենք տեսնում ենք, որ երկու ձևեր, որոնք մինչ այդ համարվել են տարատեսակներ, հենց որ խաչաձևվելիս թեկուզ մի քիչ անպտղաբեր են լինում, իսկույն բնախույզների մեծամասնությունը սկսում է նրանց համարել տեսակներ։ Այսպես, օրինակ, կարմիր և կապույտ տզրուկախոտերը<ref>Միամյաներ գնարբուկների ընտանիքից (Primulaceae, Anagallis arvensis L. A. coerula L.)։— ''Խմբ.։''</ref>, որոնց բուսաբանների մեծամասնությունը համարում է որպես տարատեսակներ, Գերտների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> փորձերում խաչաձևման ժամանակ բոլորովին անպտղաբեր են եղել, և այդ պատճառով նա նրանց դասում է անկասկածելի տեսակների շարքը։ Եթե մենք կշռադատենք՝ դուրս չգալով շրջանակից (այսինքն՝ այդ ենթադրությունից), ապա բնական վիճակում գտնվող բոլոր տարատեսակների պտղաբերությունը, իհարկե, պետք է ընդունենք։

Եթե մենք դառնանք այն տարատեսակներին, որոնք առաջացել են ընտանի վիճակում կամ համարվում են որպես այդպիսիներ, ապա մենք այստեղ ևս չենք ազատվում որոշ կասկածներից։ Իրոք, եթե մեզ հաղորդում են, օրինակ, որ հարավ-ամերիկական մի քանի տեղական շներ դժկամությամբ են խաչաձևվում եվրոպական շների հետ, ապա ինքնըստինքյան յուրաքանչյուրի մտքով անցնում է մի բացատրություն, և այն, հավանորեն, արդարացի է, որ նրանք ծագել են սկզբնապես տարբեր տեսակներից։ Այնուամենայնիվ, արտաքին տեսքով մեկը մյուսից խիստ տարբերվող այդքան շատ ընտանի կենդանիների, օրինակ՝ կաղամբի կամ աղավնիների զանազան ցեղերի պտղաբերությունը շատ ուշագրավ փաստ է, մանավանդ, երբ մենք ուշադրության ենք առնում այն, թե ինչքան շատ կան տեսակներ, որոնք, չնայած միմյանց հետ ունեցած շատ մոտ նմանությանը, այնուամենայնիվ խաչաձևվելիս բոլորովին անպտղաբեր են։ Սակայն զանազան նկատառումներ մեզ հարկադրում են ընտանի կենդանիների այդ պտղաբերությունը այնքան էլ զարմանալի չհամարել։ Նախ կարելի է նկատել, որ երկու տեսակների միջև եղած արտաքին տարբերությունների աստիճանը ամենևին վստահելի ուղեցույց չի ծառայում նրանց փոխադարձ անպտղաբերության աստիճանը որոշելու համար, ուստի և տարատեսակների նման տարբերությունները նույնպես չեն կարող վստահելի ցուցում լինել։ Կարելի է արժանահավատ համարել, որ տեսակների համար պատճառը թաքնված է բացառապես նրանց սեռական կերտվածքի տարբերություններում։ Փոփոխական պայմանների ազդեցության ներքո, որոնց ենթարկվել են ընտանեցված կենդանիներն ու մշակովի բույսերը, նրանք այնքան քիչ հակում են ձեռք բերել փոփոխելու վերարտադրողական սիստեմը փոխադարձ անպտղաբերության հանգեցնող ուղղությամբ, որ մենք բավարար հիմք ունենք ընդունելու Պալլասի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pallas /> ուղղակի հակառակ տեսակետը, այն է, որ նման պայմաններն ընդհանրապես վերացնում են այդ հակումը, այնպես որ այն տեսակների ընտանեցված հետնորդները, որոնք բնական դրության մեջ հավանորեն եղել են որոշ չափով անպտղաբեր, միմյանց հետ խաչաձևվելիս դառնում են միանգամայն պտղաբեր։ Ինչ վերաբերում է բույսերին, ապա մշակությունը նրանց մեջ ամենից ավելի քիչ է հարուցում անպտղաբերության հակում զանազան տեսակների խաչաձևման դեպքում. և իրոք, մի քանի արժանահավատ դեպքերում, որոնց մասին մենք արդեն թեթևակիորեն խոսել ենք, որոշ բույսեր մշակության ազդեցության տակ փոփոխվել են ուղղակի հակառակ ձևով. նրանք դարձել են ինքնաբեղմնավորման համար անընդունակ, միաժամանակ պահպանելով այլ տեսակներին բեղմնավորելու և նրանցից բեղմնավորվելու ընդունակությունը։ Եթե ընդունենք Պալլասի ուսմունքը՝ երկարատև ընտանեցման միջոցով անպտղաբերությունը վերացնելու մասին, իսկ այդ հազիվ թե կարելի է ժխտել, ապա չափազանց անհավանական է դառնում, որ նման պայմանները երկար տևելով, կարողանային առաջացնել այդ հակումը, թեև առանձին դեպքերում նրանք կարող են յուրահատուկ կերտվածք ունեցող տեսակների անպտղաբերության պատճառ դառնալ։ Իմ կարծիքով, դրանով է բացատրվում այն, թե ինչու ընտանի կենդանիներից չեն ստացվում փոխադարձաբար անպտղաբեր տարատեսակներ և թե ինչու բույսերի մեջ այդ նկատվել է միայն քիչ դեպքերում, որոնք հիմա ցույց կտրվեն։

Մինչև այժմ ես այնպես եմ արտահայտվել, կարծես թե միևնույն տեսակին պատկանող տարատեսակները միմյանց հետ խաչաձևվելիքս անպայման պտղաբեր են։ Բայց անկարելի է ժխտել այն փաստերը, որոնք վկայում են անպտղաբերության որոշ աստիճանի գոյության մասին հետևյալ սակավաթիվ դեպքերում, որ ես համառոտակի կշարադրեմ։ Այդ փաստերը համենայն դեպս ոչնչով վատ չեն նրանցից, որոնց հիման վրա մենք հավատում ենք բազմաթիվ տեսակների անպտղաբերությանը։ Բացի դրանից, նրանք վերցված են մեր հակառակորդների հաղորդումներից, որոնք բոլոր դեպքերում պտղաբերության և անպտղաբերության վրա նայում են որպես տեսակային տարբերությունների մի վստահելի չափանիշի։ Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> մի քանի տարիների ընթացքում բուծել է դեղին սերմեր ունեցող եգիպտացորենի գաճաճ ցեղը և կարմիր սերմեր ունեցող բարձրահասակ տարատեսակը, որոնք մեկը մյուսի կողքին աճել են նրա պարտեզում, և թեև այդ բույսերը բաժանասեռ են, նրանք երբեք չեն խաչաձևվել բնական եղանակով։ Այնուհետև նա բեղմնավորել է մի ցեղի տասներեք ծաղիկները մյուսի ծաղկափոշով. բայց ստացվել է այն, որ միայն մեկ կողրը տվել է սերմեր, և այն էլ ընդամենը միայն հինգ հատիկ։ Այս դեպքում փոշոտման կատարումն ինքը չէր կարող վնասակար ներգործություն ունենալ, որովհետև եգիպտացորենը բաժանասեռ է։ Ես կարծում եմ, որ ոչ ոք չի կասկածի, թե եգիպտացորենի այդ տարատեսակները առանձին տեսակներ են եղել, և կարևոր է նշել այն, որ այդ եղանակով ստացված հիբրիդային բույսերը '''կատարելապես''' պտղաբեր են եղել, այնպես որ նույնիսկ Գերտները չի վստահել այդ երկու տարատեսակները համարել զանազան տեսակներ։

Ժիրու-դը-Բյուզարենգը խաչաձևել է եգիպտացորենի նման բաժանասեռ դդումի երեք տարատեսակներ և պնդում է, որ նրանց փոխադարձ բեղմնավորումը այնքան ավելի հեշտ է ընթանում, որքան մեծ է լինում նրանց միջև տարբերությունը։ Թե որքան կարելի է վստահել այդ փորձերին, ես չգիտեմ, բայց այն ձևերը, որոնց վրա նրանք կատարվել են, Սաժերեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sageret /> համարում է տարատեսակներ, իսկ նա իր դասակարգումը հիմնում է գլխավորապես անպտղաբերության հատկանիշի վրա. նույն եզրակացության է եկել նաև Նոդենը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naudin />

Հետևյալ դեպքը շատ ավելի ուշագրավ է և առաջին հայացքից անհավատալի է թվում, բայց նա ներկայացնում է զարմանալի մեծ թվով փորձերի արդյունք, որոնք մի քանի տարիների ընթացքում կատարվել են խռնդատի (Verhascum) ինը տեսակների վրա և այն էլ այնպիսի լավ դիտողի և մեզ թշնամի այնպիսի վկայի կողմից, ինչպիսին է Գերտները. <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> այսինքն այն, որ մի տեսակի պատկանող դեղին ու սպիտակ տարատեսակները միմյանց հետ խաչաձևվելիս առաջացնում են ավելի քիչ սերմեր, քան միևնույն տեսակի միանման գույն ունեցող տարատեսակները։ Բացի դրանից, նա պնդում է, որ երբ մի տեսակի պատկանող դեղին և սպիտակ տարատեսակները խաչաձևվում են մի այլ տեսակի դեղին ու սպիտակ տարատեսակների հետ, ապա միանման գույն ունեցող ծաղիկների միջև կատարվող խաչաձևումից ավելի շատ սերմ է ստացվում, քան տարբեր գունավորումներ ունեցողների խաչաձևումից։ Մ-ր Սկոտտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Scott /> նույնպես փորձեր է կատարել Verbascum-ի տեսակների և տարատեսակների վրա, և թեև նա գտնում է, որ հնարավորդ չէ հաստատել Գերտների ստացած արդյունքները տարբեր տեսակների խաչաձևման մասին, սակայն նա գալիս է այն եզրակացության, որ մի տեսակի պատկանող ոչ միանման գունավորված տարատեսակները ավելի քիչ սերմ են տալիս՝ 86 : 100 հարաբերությամբ, քան միանման գունավորված տարատեսակները։ Սակայն այդ տարատեսակները ոչնչով չեն տարբերվում, բացառությամբ ծաղիկների գույնի, և մի տարատեսակը երբեմն կարող է ստացվել մյուսի սերմերից։

Կյոլռեյտերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> որի դիտումների ճշտությունը հաստատել են հետագա բոլոր դիտողները, ապացուցել է մի ուշագրավ փաստ, որ սովորական ծխախոտի մի առանձին տարատեսակ ավելի պտղաբեր է, քան մյուս տարատեսակները, երբ նա խաչաձևվում է իրենից խիստ տարբերվող տեսակի հետ։ Նա փորձեր է կատարել հինգ ձևերի վրա, որոնք սովորաբար համ արվում են տարատեսակներ, և որոնց նա ենթարկել է խստապահանջ ստուգման, այն է՝ փոխադարձ խաչաձևման միջոցով, ընդ որում եկել է այն եզրակացության, որ խառնացեղերը միանգամայն պտղաբեր են։ Բայց այդ հինգ տարատեսակներից մեկը, միևնույնն է թե հոր դեր է խաղացել կամ մոր դեր Nicotiana glutinosa-ի հետ խաչաձևվելիս, միշտ առաջացրել է ավելի քիչ անպտղաբեր հիբրիդներ, քան նրանք, որոնք ստացվել են N. glutinosa-ի հետ մյուս չորս տարատեսակների խաչաձևումից։ Ինչպես երևում է, այդ մի տարատեսակի վերարտադրողական սիստեմը որոշ չափով և որոշ կերպով ձևափոխված է։

Պտղաբերության հարցից անկախ կերպով կարելի է տեսակների և տարատեսակների խաչաձևումից առաջացած սերունդները համեմատել իրար հետ շատ տեսակետներից։ Գերտները, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> որ ուժեղ ցանկություն ուներ սահմանագիծ անցկացնել տեսակի և տարատեսակի միջև, կարող էր միայն շատ քիչ, և ինչպես ինձ թվում է, չափազանց անկարևոր տարբերություններ գտնել տեսակների սերունդների, կամ այսպես կոչված հիբրիդների, և տարատեսակների սերունդների, կամ այսպես կոչված խառնացեղերի միջև։ Իսկ մյուս կողմից, նրանք շատ կարևոր տեսակետներից չափազանց նման են լինում միմյանց։

Ես այստեղ այս հարցը կքննարկեմ շատ համառոտ կերպով։ Ամենակարևոր տարբերություն է ծառայում այն, որ խառնացեղերն առաջին սերնդում հիբրիդներից ավելի փոփոխական են։ Բայց Գերտներն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> ընդունում է, որ կուլտուրական վիճակում երկար ժամանակ գտնվող տեսակներից առաջացած հիբրիդները հաճախ փոփոխական են արդեն առաջին սերնդում, և ես ինքս տեսել եմ այդպիսի զարմանալի օրինակներ։ Գերտներն այնուհետև ընդունում է, որ երկու չափազանց մոտ ազգակից տեսակներից ստացված հիբրիդները ավելի փոփոխական են, քան միմյանցից խիստ տարբեր տեսակներից առաջացածները, իսկ այդ ցույց է տալիս, որ փոփոխականության աստիճանի մեջ եղած տարբերությունն աստիճանաբար հարթվում է։ Երբ խառնացեղերը և ավելի պտղաբեր հիբրիդները բազմանում են մի քանի սերունդների ընթացքում, թե մեկ և թե մյուս դեպքում նրանց հաջորդների ծայրահեղ փոփոխականությունը հանրածանոթ փաստ է. սակայն կարելի է բերել մի քանի առանձին օրինակներ, երբ թե՛ հիբրիդները և թե՛ խառնացեղերը երկար ժամանակ պահպանում են միևնույն հատկանիշները։ Համենայն դեպս խառնացեղերի փոփոխականությունը հաջորդական սերունդների մեջ ըստ երևույթին ավելի մեծ է, քան հիբրիդների փոփոխականությունը։

Բայց վերադառնանք խառնացեղերի և հիբրիդների մեր համեմատությանը։ Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> մատնանշում է, որ խառնացեղերը ավելի հակված են վերադառնալու ծնողներից մեկի տիպին, քան հիբրիդները, բայց եթե նույնիսկ այդ ճիշտ է, ապա այստեղ տարբերությունը միայն աստիճանի մեջ է։ Բացի դրանից, Գերտները վճռականորեն պնդում է, որ երկար ժամանակ մշակման ենթարկվող բույսերից առաջացած հիբրիդներն ավելի հակում ունեն վերադառնալու ծնողական տիպին, քան վայրի կերպով աճող տեսակների հիբրիդները։ Հավանորեն դրանով էլ բացատրվում է զանազան դիտողների ստացած արդյունքներում եղած հետաքրքիր տարբերությունը. այսպես, օրինակ, Մաքս Վիխուրան <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wichura /> կասկածում է, որ հիբրիդները երբևիցե վերադառնում են ծնողական տիպին, բայց նա փորձեր կատարել է վայրի տեսակների վրա։ Մյուս կողմից, Նոդենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naudin /> խիստ վճռական արտահայտություններով պնդում է, որ հիբրիդների մեջ ծնողներին վերադառնալու հակումը գրեթե ընդհանուր կանոն է, բայց նա էլ փորձերը կատարել է գլխավորապես կուլտուրական բույսերի վրա։ Այնուհետև Գերտները պնդում է, որ եթե երկու, թեկուզ և միմյանց շատ մոտ տեսակներ խաչաձևվում են մի երրորդ տեսակի հետ, այդ դեպքում ստացվող հիբրիդները խիստ կերպով տարբերվում են միմյանցից. մինչդեռ եթե միևնույն տեսակին պատկանող մեկը մյուսից հեռավոր երկու տարատեսակներ խաչաձևվում են մի այլ տեսակի հետ, այդ դեպքում հիբրիդները միմյանցից խիստ կերպով չեն տարբերվում։ Բայց այդ եզրակացությունը, որքան ինձ հայտնի է, հիմնվում է միայն մի փորձի վրա, և թվում է, թե ուղղակի հակասում է Կյոլռեյտերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> մի քանի փորձերի արդյունքներին։

Ահա և այն բոլոր անկարևոր տարբերությունները բուսական հիբրիդների և խառնացեղերի միջև, որ կարողացել է մատնանշել Գերտները։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> Մյուս կողմից, իրենց ծնողների հետ խառնացեղերի և հիբրիդների, մանավանդ մոտ տեսակներից առաջացած հիբրիդների ունեցած նմանության աստիճանը և բնույթը ենթարկվում են միանման օրենքների։ Երկու տեսակների խաչաձևման դեպքում նրանցից մեկը երբեմն ունենում է հիբրիդին իր նմանությունը տալու ավելի մեծ ընդունակություն, նույնը, ես կարծում եմ, հատուկ է նաև բուսական տարատեսակներին։ Կենդանիների մեջ մեկ տարատեսակի այղ գերակշռող ընդունակությունը մյուսի հանդեպ, անկասկած, նույնպես հաճախ է հանդիպում։ Փոխադարձ խաչաձևումից առաջացած հիբրիդային բույսերը սովորաբար միմյանց հետ շատ մոտ նմանություն են ունենում։ Նույնը կարելի է ասել նաև փոխադարձ խաչաձևումից ստացված խառնացեղ բույսերի մասին։ Ինչպես հիբրիդներին, այնպես էլ խառնացեղերին կարելի է վերադարձնել մաքուր ծնողական տիպին, նրանց հաջորդող սերունդները ենթարկելով կրկնողական խաչաձևումների ծնողական ձևերից մեկի հետ։

Որոշ հեղինակներ մեծ նշանակություն են տվել այն ենթադրյալ փաստին, թե խառնացեղերը հաճախ մոտ նման են լինում ծնողներից միայն մեկին, այլ ոչ թե ունենում են միջակա հատկանիշներ երկուսի միջև։ Բայց այդ երբեմն պատահում է նաև հիբրիդների հետ, թեև, ես համաձայն եմ, շատ ավելի հազվադեպ, քան խառնացեղերի հետ։ Եթե մոտիկից ուշադրությամբ նայենք իմ հավաքած օրինակներին, երբ փոխադարձ խաչաձևումից առաջացած կենդանիները մոտ նմանություն են ունենում ծնողներից մեկի հետ, ապա դուրս է գալիս որ նմանությունը սահմանափակվում է գլխավորապես իրենց բնույթով համարյա այլանդակ և հանկարծակի երևան եկող հատկանիշներով, ինչպիսիք են ալբինիզմը, պոչի կամ եղջյուրների բացակայությունը, ավելորդ մատները առջևի և ետևի վերջավորությունների վրա և չի վերաբերում ընտրության միջոցով աստիճանաբար ձեռք բերված հատկանիշներին։ Ծնողներից մեկի մաքուր տիպին հանկարծակի կերպով վերադառնալու հակումը նույնպես պետք է անհամեմատ ավելի հաճախ հանդիպի խառնացեղերի մոտ, որոնք ծագում են հաճախ հանկարծակի առաջացող և կիսաայլանդակ բնույթ ունեցող տարատեսակներից, քան հիբրիդների մոտ, որոնք ծագում են առել դանդաղ ու բնական ճանապարհով առաջացած տեսակներից։ Ընդհանուր առմամբ ես լիովին համաձայն եմ դ-ր Պրոսպեր Լյուկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lucas /> հետ, որը վերլուծելով կենդանիներին վերաբերող փաստերի ահագին քանակություն, գալիս է այն եզրակացության, որ ձագի և ծնողների նմանության օրենքները նույնն են, անկախ նրանից՝ թե ծնողները ավելի շատ կտարբերվեն միմյանցից, թե քիչ, այսինքն արդյոք կխաչաձևվե՞ն միևնույն տարատեսակի անհատներ, թե զանազան տարատեսակների կամ տարբեր տեսակների անհատներ։

Անկախ այն բանից, որ մենք չենք գտնում այդ անսահմանորեն բազմաթիվ շաղկապող ձևերի բրածո մնացորդները, թերևս կարելի է առարկել, թե ժամանակը չէր բավականացնի այդպիսի չափերով օրգանական աշխարհի փոփոխման համար, եթե ընդունենք, որ վ։ոփոխությունները դանդաղորեն են կատարվել։ Ես գրեթե հնարավորություն չունեմ գործնականորեն երկրաբանությամբ չզբաղվող ընթերցողի ուշադրությունը դարձնելու այն փաստերի վրա, որոնք թույլ են տալիս գեթ թույլ գաղափար կազմելու անցած ժամանակի տևողության մասին։ Նա, ով կարդալով Չարլզ Լյաելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell>'''Լյաել''' (Lyell Charles)։— Հռչակավոր երկրաբան Անգլիայում (1797—1875)։ Գրել է «Երկրաբանության հիմունքները» աշխատությունը (1833), որը հսկայական դեր է խաղացել ոչ միայն երկրաբանության, այլև կենդանաբանության, մասնավորապես էվոլուցիոն ուսմունքի հիմնավորման գործում։ Այդ գիրքը ուժեղ ազդեցություն է գործել Դարվինի տեսակետների վրա և հնարավորություն է տվել նրան հիմնավորելու տեսակների փոփոխությունը բնական ընտրության միջոցով։ Լյաելը Հուկերի հետ միասին 1838 թ. Լոնդոնի Լիննեյան ընկերությանն է ներկայացրել Դարվինի «Տեսակների ծագումը» աշխատությունից մի քաղվածք։</ref> մեծ երկը երկրաբանության հիմունքների մասին, որն ապագա պատմաբանը կհամարի բնագիտության մեջ հեղաշրջում կատարած մի ստեղծագործություն, չի կամենա իրեն պատկերացնել անցած դարաշրջանների ժամանակի վիթխարիությունը, նա թող իսկույն փակի այս գիրքը։ Բայց ամենևին դեռ բավական չէ ուսումնասիրել երկրաբանության հիմունքները կամ կարդալ զանազան դիտողների հատուկ տրակտատները առանձին ֆորմացիաների մասին և տեսնել թե ինչպես յուրաքանչյուր հեղինակ ձգտում է մոտավոր հասկացողություն տալ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի կամ նույնիսկ յուրաքանչյուր շերտի նստվածքի տևողության մասին, անցած ժամանակների տևողության մասին, որոշ հասկացողություն ստանալու համար հարկավոր է դիտել երկրաբանական գործոնների աշխատանքի բուն պրոցեսը, պետք է լավ իմանալ, թե ինչպիսի հզոր ստվարություններ քայքայվել ու ջրատ արվել են ցամաքի մակերեսից և նստվածքների ինչպիսի զանգվածներ նստել։ Մեր նստվածքային ֆորմացիաների տարածությունը և հզորությունը ներկայացնում են, ինչպես իրավացիորեն նկատել է Լյաելը, այն ջրաողողման հետևանքն ու չափը, որին որևէ տեղ ենթարկվել է երկրի կեղևը։ Դրա համար էլ հարկավոր է սեփական աչքերով տեսնել մեկը մյուսի վրա կիտված շերտերի հսկայական ստվարությունը, դիտել պղտոր տիղմը դեպի ցած տանող առվակները, ծովեզրյա դարափերը մաշող ալիքները, եթե կուզենք որևէ գաղափար կազմել անցյալ ժամանակ֊ ների տևողության մասին, որոնց հուշարձանները մենք տեսնում ենք ամենուրեք մեր շուրջը։

Սակայն վերջերս բազմաթիվ հիանալի դիտողների՝ Ռեմզեյի, Լյուքսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey> Ջյուքսի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jukes>'''Ջյուքս''' (Jukes Joseph-Beete)։— Երկրաբան Անգլիայում (1811—1869)։ Երկրաբանության պրոֆեսոր Դուբլինում։ Մասնակցել է դեպի Նոր Գվինեա և Ավստրալիայի արևելյան ափերը կազմակերպված գիտարշավին։</ref> Գեյկիի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geikie>'''Գեյկի''' (Geikie Archibald).— Հայտնի երկրաբան Շոտլանդիայում (1835—1924)։ Երկրաբանության պրոֆեսոր Էդինբուրգում։ Նրա Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են երկրաբանության բնագավառին և սառցադաշտային ժամանկկաշրջանի երևույթների ազդեցության ուսումնասիրությանը Շոտլանդիայում, ինչպես նաև երրորդային ժամանակաշրջանի հրաբխային երևույթների հետազոտության բնագավառին։ Հեղինակ երկրաբանության լայնորեն տարածում ստացած դասագրքի։</ref> Կրոլլի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll>'''Կրոլլ''' (Croll James)։— Գիտնական Շոտլանդիայում (1821—1890)։ Գրել է աշխատություններ կլիմայական պայմանների հերթափոխությունների մասին երկրաբանական ժամանակաշրջանների, մասնավորապես սառցադաշտային շրջանի ընթացքում և այդ հերթափոխությունները բացատրել է կոսմիկական պատճառներով։ Նրա տեսությունը, որ սկզբում մեծ հաջողություն է ունեցել, ներկայումս հերքված է։</ref> և այլոց հետազոտությունների շնորհիվ մենք իմացանք, որ մթնոլորտային գործոնների միջոցով ցամաքի մակերեսի քայքայումը պետք է համարել շատ ավելի կարևոր, քան ծովափի քայքայումը ծովի ալիքներից։ Ցամաքի ամբողջ մակերևույթը ենթարկվում է մթնոլորտի և լուծված ածխաթթու պարունակող անձրևաջրի քիմիական ներգործությանը, իսկ ցուրտ երկրներում նաև սառնամանիքի ազդեցությանը, այդ աշխատանքի հետևանքով քայքայված նյութը ուժեղ անձրևի միջոցով ցած է տարվում նույնիսկ թույլ թեքված լանջերով, ինչպես նաև քամու միջոցով, մանավանդ չոր մարգերում, քշվում է ավելի մեծ չափով, քան սովորաբար ենթադրում են. այնուհետև քայքայված նյութը տեղափոխվում է հեղեղների և գետերի միջոցով, որոնք, եթե արագահոս են, խորացնում են իրենց հունը և մանրացնում բեկորները։ Անձրևային օրը, նույնիսկ թույլ ալիքաձև մակերևույթ ունեցող վայրում, մենք տեսնում ենք յուրաքանչյուր լանջից հոսող պղտոր առվակներում մթնոլորտի քայքայիչ աշխատանքը։ Ռեմզեյը և Ույտիկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Whitaker>'''Ույտիկեր''' (Whitaker)։— Երկրաբան Անգլիայում։— Էջ 395։</ref> ցույց են տվել,— և դա շատ ուշագրավ դիտողություն է,— որ Վելդյան մարգումմարզում, ինչպես նաև Անգլիայի լայնքով անցնող ժայռերի շղթաները հին ծովափ չեն եղել, ինչպես առաջները համարում էին դրանց, որովհետև ժայռերի շղթաներից յուրաքանչյուրը կազմված է միևնույն ֆորմացիայից, մինչդեռ մեր առափնյա ժայռերը ամենուրեք կազմված են մեկը մյուսին հաջորդող զանազան ֆորմացիաներից։ Նկատի առնելով այդ, մենք պետք է ընդունենք, որ հիշված ժայռերն իրենց ծագմամբ գլխավորապես պարտական են այն հանգամանքին, որ ժայռերը կազմող ապարները ավելի լավ են դիմադրել մթնոլորտի քայքայիչ աշխատանքին, քան հարակից մակերեսը, դրա հետևանքով վերջինս հետզհետե ցածրացել ,է, թողնելով ավելի կարծր ապարներից կազմված շղթաների ցցվածքները։ Ոչ մի բան մեր գիտակցության վրա ավելի խոր տպավորություն չի թողնում անցած ժամանակի տևողության մասին, եթե այդ ժամանակը հարմարեցնենք ժամանակի մասին մեր ունեցած հասկացողությանը, ինչպես այս եղանակով կազմված համոզմունքը, որ մթնոլորտի ազդեցությունը, որն ուժով այնքան չնչին է թվում և գործում է այնպես դանդաղ, տվել է այնքան խոշոր հետևանքներ։

Այսպիսով, ստանալով հասկացողություն այն դանդաղության մասին, որով ցամաքը քայքայվում է մթնոլորտի աշխատանքներից և ալիքների ափակոծությունից, անցած ժամանակի տևողությունը գնահատելու համար ուսանելի է մի կողմից՝ խորհել ապարի այն զանգվածների մասին, որոնք հեռացվել են շատ ընդարձակ մարզերի մակերեսից և մյուս կողմից՝ մեր նստվածքային ֆորմացիաների հաստության մասին։ Ես հիշում եմ, թե ինչպես ուժեղ կերպով զարմացել էի ես հրաբխային կղզիների տեսքից, որոնց ափերը, քայքայվելով ալեբախությունից, ընդհատվում էին ուղղաբերձ ժայռերով հագար կամ երկու հազար ոտնաչափ բարձրությամբ. այդ ավելի ևս զարմանալի էր, որ լավայի հեղեղների թույլ թեքությունը, որ պայմանավորված է նրա նախկին հեղուկ վիճակով, առաջին հայացքից ցույց էր տալիս, թե կարծր քարային շերտերը մի ժամանակ որքան խորն են մտած եղել բաց օվկիանոսի մեջ։ Նույնպիսի պատմություն, բայց ավելի ևս հասկանալի լեզվով, մեզ պատմում են սահքերը՝ այդ մեծ բեկվածքները, որոնց երկարությամբ շերտերը բարձրացել են մի կողմի վրա և իջել մյուս կողմի վրա հազարավոր ոտնաչափ բարձրությամբ կամ խորությամբ. որովհետև այն ժամանակից սկսած, երբ ճեղքվել է երկրի կեղևը և տեղի է ունեցել շերտերի այդ տեղաշարժը կամ հանկարծակի կամ, ինչպես այժմ կարծում է երկրաբանների մեծամասնությունը, դանդաղ կերպով և կատարվել է մի քանի նվագներով, երկրի մակերևույթը այն աստիճան է հարթվել, որ այժմ արտաքուստ այդ հսկայական տեղաշարժերի ոչ մի հետք չի երևում։ Պեննինյան սահքը, օրինակ, ունի 30 մղոն երկարություն, և այդ տարածության վրա շերտերի ուղղաձիգ տեղաշարժը տատանվում է 600-ից մինչև 3000 ոտնաչափի սահմաններում։ Պրոֆ. Ռեմզեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey /> նկարագրել է Էնգլեսիի սահքը, որն ունի շերտերի 2300 ոտնաչափ տեղաշարժ, և նա էլ հաղորդում է ինձ, որ ինքը միանգամայն համոզված է, որ Մերիոնետշիրում կա 12000 ոտնաչափ բարձրությամբ տեղաշարժ. սակայն հիշատակված դեպքերում երկրի մակերեսի վրա չկա ոչ մի բան, որ ցույց տար այդքան վիթխարի տեղաշարժերը, որովհետև բեկվածքի երկու կողմում ապարների շերտերը հետագայում հարթվել են, մակարդակով հավասարվել։

Մյուս կողմից աշխարհի բոլոր մասերում նստվածքային ապարների շերտերն ունեն զարմանալի մեծ հաստություն։ Կորդիլերներում ես տեսել եմ կոնգլոմերատի մի զանգված 10000 ոտնաչափ հաստությամբ, թեև կոնգլոմերատները ամենայն հավանականությամբ կուտակվել են ավելի արագ, քան ավելի մանրահատիկ մյուս նստվածքները, սակայն կազմված լինելով մաշված ու կլորացած ճալաքարերից, որոնցից յուրաքանչյուրն իր վրա կրում է ժամանակի կնիքը, նրանք կարող են ակնառու ապացույց ծառայել, թե ինչքան դանդաղորեն պետք է կուտակված լինի նրանց զանգվածը։ Պրոֆ. Ռեմզեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey> հաղորդել է ինձ, թե ինչպիսի առավելագույն հաստություն ունեն հաջորդական ֆորմացիաները Մեծ Բրիտանիայի զանազան մասերում, որ որոշվել է մեծ մասամբ անմիջական չափումով, ահա այդ չափումն երի արդյունքները.

Սակայն այդ տպավորությունն այնքան էլ ճիշտ չէ։ Մ-ր Կրոլլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll /> մի հետաքրքրական հոդվածում նշում է, որ մենք սխալվում ենք ոչ այն ժամանակ, «երբ շատ չափազանցված հասկացողություն ենք կազմում երկրաբանական ժամանակաշրջանների տևողության մասին», այլ այն ժամանակ, երբ նրանց գնահատում ենք տարիներով։ Երբ երկրաբանը իր ուշադրությունը սևեռում է ընդարձակ ու բարդ երևույթների վրա և հետո նայում է մի քանի միլիոն տարի արտահայտող թվերի վրա, երկու դեպքերը բոլորովին տարթեր տպավորություն են առաջացնում, և թվերն առաջին հայացքից չափազանց անբավարար են թվում։ Հաշվելով մի քանի գետերի բերած նստվածքի որոշ քանակությունը, մ-ր Կրոլլը ապացուցում է, որ 1000 ոտնաչափ հաստությամբ միջին մակարդակով ամբողջ տարածությունից պինդ ապարի շերտի աստիճանական փխրեցման ու հեռացման համար հարկավոր է վեց միլիոն տարի։ Այդ եզրակացությունը զարմանալի է թվում, և որոշ նկատառումներ մեզ դրդում են ենթադրելու, թե արդյոք շատ չի չափազանցված այդ թիվը, բայց եթե նույնիսկ այն պակասեցնենք երկու կամ չորս անգամ, այնուամենայնիվ ապշեցուցիչ հետևանք է մնում։ Մեզանից քչերը թերևս գիտեն, թե իրականում ինչ է ներկայացնում միլիոնը, մ-ր Կրոլլը դրան տալիս է հետևյալ լուսաբանությունը. վերցրեք թղթի մի նեղ շերտ 83 ոտնաչափ և 4 դյույմ [25,7 մ] երկարությամբ և ձգեք մի մեծ դահլիճի պատի երկարությամբ, դրանից հետո չափեք այդ ժապավենի մի ծայրից դյույմի մի տասներորդ մասը [0,4 մմ]։ Դյույմի այդ մեկ տասներորդ մասը կլինի հարյուր տարի, իսկ ամբողջ ժապավենը՝ միլիոն տարի։ Բայց պետք է մեղ լավ պատկերացնենք, թե այս աշխատության խնդրի տեսակետից ինչ են պարփակում իրենց մեջ այդ հարյուր տարիները, որոնք պատկերացված են վերոհիշյալ մեծության դահլիճի մեջ այնքան ծայրահեղ չնչին չափով։ նոր ցեղեր առաջացնելու մի քանի ականավոր սիրահարներ իրենց կյանքի ընթացքում այն աստիճան են փոփոխել որոշ բարձրակարգ կենդանիների, որոնք բազմանում են ավելի դանդաղ, քան ստորակարգ կենդանիների մեծ մասը, որ նրանք առաջացրել են այն, ինչ կարելի է անվանել նոր ենթացեղ։ Քչերը, հարկ եղած ջանասիրությամբ զբաղվելով որևէ ցեղի ստեղծմամբ, դրա վրա ծախսել են կես դարից ավելի, այնպես որ մեկ դարն արտահայտում է նոր ցեղերի երկու այդպիսի սիրահարների հաջորդական աշխատանքը։ Չի կարելի ենթադրել, որ տեսակները բնական վիճակում կարող էին փոփոխվել այնպես արագ, ինչպես փոփոխվում են ընտանի կենդանիները մեթոդական ընտրության միջոցով։ Համենայն դեպս այդ պրոցեսը կարելի է ավելի մոտ նմանեցնել անգիտակցական ընտրության ներգործությանը, այսինքն առանց ցեղը փոփոխելու մտադրության ամենաօգտակար կամ ամենագեղեցիկ կենդանիներ պահելուն, իսկ այդպիսի անգիտակցական ընտրության միջոցով որոշ տեսակներ նկատելի չափով փոփոխվել են երկու կամ երեք դարերի ընթացքում։

Այժմ դառնանք մենք ամենահարուստ երկրաբանական թանգարաններին։ Ի՜նչ խղճուկ պատկեր են ներկայացնում նրանք։ Որ մեր հավաքածուները թերի են, դրան համաձայն են բոլորը։ Երբեք չպետք է մոռանալ Էդվարդ Ֆորբսի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> այդ զարմանալի հնէաբանի դիտողությունները, որ բրածո շատ տեսակներ որոշվել ու անվանվել են միակ և հաճախ ոչ լրիվ օրինակով կամ սակավաթիվ օրինակներով, որոնք հավաքված են փոքր տարածությունից։ երկրի մակերեսի միայն մի փոքր մասն է ենթարկվել երկրաբանական հետազոտության, և ոչ մի վայր բավականաչափ լրիվությամբ հետազոտված չէ, որն ապացուցվում է այն կարևոր հայտնագործություններով, որոնք արվում են ամեն տարի Եվրոպայում։ Բոլորովին կակուղ օրգանիզմները ամենևին չեն կարող պահպանվել։ Խեցիներն ու ոսկորները քայքայվում են ու անհետանում, եթե մնում են ծովի հատակին այնպիսի տեղերում, որտեղ նստվածքներ չեն կուտակվում։ Մենք հավանորեն խիստ սխալվում ենք, եթե կարծում ենք, թե նստվածքները նստում են ծովի համարյա ամբողջ հատակի վրա և այնքան արագ կերպով, որ բրածո մնացորդները կարող էին ծածկվել ու պահպանվել։ Օվկիանոսի հսկայական տարածության վրա ջրի վառ կապույտ գույնը վկայում է նրա մաքրության մասին։ Հայտնի են շատ դեպքեր, որ ցույց են տալիս այնպիսի երկրաբանական ֆորմացիաներ, որոնք հսկայական տևողությամբ ընդմիջումից հետո համապատասխանորեն ծածկվել են մի այլ, ավելի ուշ ֆորմացիայով, ըստ որում ստորին շերտը այդ ժամանակամիջոցում քայքայման չի ենթարկվել. ըստ երևույթին, այդ կարելի է բացատրել միայն նրան ով, որ ծովի հատակը հաճախ երկար ժամանակ մնում է անփոփոխ դրության մեջ։ Ավազի կամ ծովակոպիճի վրա ընկնող մնացորդ֊ ծերը ծովի մակարդակից շերտերի դուրս գալուց հետո սովորաբար լուծվում են ածխաթթու պարունակող անձրևաջրի ներթափանցման շնորհիվ։ Այն բազմաթիվ կենդանիներից, որոնք բնակվում են ծովափերում մակընթացության և տեղատվության մակարդակի միջև, քչերն, ըստ երևույթին, պահպանվում են միայն հազվագյուտ դեպքում։ Օրինակ Chthamalinae (նստակյաց փնջոտնյա խեցգետինների ենթաընտանիքը) շատ տեսակները ամենուրեք անհամար բազմությամբ ծածկում են առափնյա ժայռերը. նրանք բոլորն էլ իսկական ծովափնյա կենդանիներ են, բացի մի միջերկրածովային տեսակից, որն ապրում է մեծ խորություններում և այդ տեսակը գտնվել է Սիցիլիայում բրածո վիճակում, մինչդեռ մինչև այժմ ոչ մի այլ տեսակ գտնված չէ երրորդային սիստեմի նստվածքներում, թեև հայտնի է, որ Chthamalus սեռը գոյություն է ունեցել կավճային ժամանակաշրջանում։ Վերջապես, նստվածքների հզոր շերտերից շատերը, որոնք իրենց կուտակման համար պահանջել են շատ երկար ժամանակ, բոլորովին զուրկ են օրգանական մնացորդներից, և այդ երեվույթի պատճառը մեզ համար անհասկանալի է մնում. դրա ամենազարմանալի օրինակներից մեկն է ներկայացնում ֆլիշ-ֆորմացիան, որը կազմված է մի քանի հազար, տեղ-տեղ մինչև վեց հազար ոտնաչափ հաստությամբ թերթաքարերից ու ավազաքարերից և ձգվում է առնվազն 300 մղոն տարածության վրա՝ Վիենայից մինչև Շվեյցիարիա. այդ ֆորմացիայում, չնայած ամենամանրազնին որոնումներին, ոչ մի բրածո գտնված չէ, բացի բուսական փոքրաթիվ մնացորդներից։

Ինչ վերաբերում է այն օրգանիզմներին, որոնք ապրել են մայր ցամաքների վրա մեզոզոյան և պալեոզոյան ժամանակաշրջաններում, խոսք չկա, որ մեր տեղեկությունները նրանց մասին վերին աստիճանի կցկտուր են։ Բավական է ասել, որ մինչև վերջին ժամանակները գտնված չէ ոչ մի ցամաքային խեցի, որը պատկաներ այդ հսկայական ժամանակաշրջաններից որևէ մեկին, եթե չհաշվենք մի տեսակը, որ հայտնաբերել են Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և Դոուսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dawson>'''Դոուսոն''' (Dawson John-William)։— Երկրաբան և հնէաբան Կանադայում (1820—1899)։ Նրա անունը կապված է Լավրենտյան նստվածքների բրածո կենդանիների նկարագրության հետ։ Իր աշխատություններում պաշտպանել է աստվածաբանական տեսակետները, համարելով, որ մարդը ծագել է վերջին ժամանակներում։ Հեղինակել է երկրաբանության և հնէաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ։</ref> Հյուսիսային Ամերիկայի քարածխային շերտերում. բայց այժմ խեցիներ գտնված են լեյասում<ref>Լեյասը մեզոզոյի ստորին յուրայի նստվածքներն են։— ''Խմբ.։''</ref>։ Կաթնասունների մնացորդների վերաբերմամբ Լյաելի ձեռնարկում բհրված պատմական աղյուսակի վրա մի հայացք գցելն ավելի լավ կապացուցի, քան մանրամասնությունների ամբողջ էջեր, թե որքան պատահական ու հազվագյուտ դեպքերում են պահպանվում նրանք» Եվ նրանց հազվագյուտ լինելը զարմանալի չէ, եթե հիշենք այն մասին, թե երրորդային կաթնասունների ինչքան շատ ոսկորներ են գտնվել կամ այրերում և կամ լճային նստվածքներում, և այն մասին, որ ոչ մեզոզոյան և ոչ էլ պալեոզոյան գոյացումների մեջ մեզ հայտնի չէ ոչ մի քարայր և ոչ մի լճային նստվածք։

Սակայն երկրաբանական տարեգրության անլրիվությունը մեծ չափով կախված է մի այլ և ավելի կարևոր պատճառից, քան բոլոր վերոհիշյալները, այսինքն նրանից, որ տարբեր ֆորմացիաները մեկը մյուսից բաժանված են մեծ ժամանակամիջոցներով։ Այդ կարծիքը ջերմ կերպով պաշտպանել են շատ երկրաբաններ ու հնէաբաններ, որոնք Է. Ֆորբսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> նման բոլորովին չեն հավատում տեսակների փոփոխելիությանը։ Երբ մենք դիտում ենք երկրաբանական աշխատություններում աղյուսակների ձևով դասավորված ֆորմացիաների շարքը, կամ երբ նրանց հետազոտում ենք բնության մեջ, մեզ դժվար է հրաժարվել այն մտքից, որ նրանք առանց ընդհատման հաջորդում են մեկը մյուսի հետևից։ Բայց մենք գիտենք, օրինակ, Ռուսաստանի մասին Մուրչիսոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murchison>'''Մուրչիսոն''' (Murchison Roderick Impey)։— Հայտնի երկրաբան Անգլիայում (1792—1871)։ Նախագահ երկրաբանական և աշխարհագրական ընկերության Անգլիայում, իսկական անդամ Պետերբուրգի Գիտությունների ակադեմիայի (1845)։ Երկրաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններից ամենից ավելի հայտնի է նրա «Սիլուրյան սիստեմը» աշխատությունը (1833)։ Ռուսաստանում կատարած ճանապարհորդության արդյունք են հանդիսանում նրա երկու աշխատությունները՝ նվիրված Ռուսաստանի հյուսիսի և Ուրալի երկրաբանության։</ref> նշանավոր աշխատությունից, թե ինչպիսի ազատ տեղեր գոյություն ունեն այդ երկրում մեկը մյուսի վրա ընկած ֆորմացիաների միջև, նույնը հայտնի է Հյուսիսային Ամերիկայի և շատ այլ երկրների մասին։ Եվ ամենափորձված երկրաբանը, եթե կենտրոնացներ իր ուշադրությունը բացառապես այդ մեծ մարզերի վրա, երբեք չէր կռահի, որ այն ժամանակաշրջանները, որոնցից ոչ մի հուշարձան չի մնացել իր սեփական երկրում, կուտակել են այլ վայրերում նստվածքների հզոր շերտեր, որոնք իրենց մեջ պարփակում են կյանքի նոր և ինքնօրինակ ձևեր։ Եվ եթե յուրաքանչյուր առանձին երկրում համարյա ոչ մի գաղափար չի կարելի կազմել միմյանց հաջորդող ֆորմացիաների միջև անցած ժամանակի տևողության մասին, ապա դրանից կարելի է եզրակացնել, որ ոչ մի տեղ էլ չի կարելի որոշել այդ։ Մեկը մյուսին հաջորդող ֆորմացիաների հանքաբանական կազմում հաճախակի և մեծ փոփոխությունները սովորաբար ցույց են տալիս, որ զգալի փոփոխություններ են տեղի ունեցել նստվածքների համար նյութ մատակարարող շրջապատի երկրների աշխարհագրության մեջ, և հաստատում են այն կարծիքը, որ ամեն մի ֆորմացիայի միջև մեծ ժամանակամիջոցներ են անցել։

Այդ դիտողությունները վերաբերում են գլխավորապես առափնյա և ենթաառափնյա նստվածքներին։ Ինչ վերաբերում է ընդարձակ, բայց ծանծաղ ծովին, ինչպիսին, օրինակ, գոյություն ունի Մալայան արշիպելագի մեծ մասի սահմաններում, որտեղ խորությունը փոփոխվում է 30 կամ 40-ից մինչև 60 ֆաթոմ<ref>Fathom = 2 յարդի, կամ 6 ոտնաչափի, այսինքն 1,829 մետրի։— ''Խմբ.։''</ref>, այնտեղ կարող է բարձրացման դարաշրջանում առաջանալ լայնածավալ տարածությամբ մի ֆորմացիա, և նա այնքան շատ չի տուժի իր դանդաղ բարձրացման ժամանակ, բայց այդպիսի ֆորմացիայի հզորությունը չի կարող մեծ լինեի որովհետև հատակի բարձրացող շարժման պատճառով նա ավելի փոքր կլինի) քան այն խորությունը, որի մեջ տեղի է ունեցել կուտակումը. նստվածքը նաև շատ պնդացած չի լինի և ծածկված չի լինի վերևից նոր ֆորմացիայով, այնպես որ շատ հավանականություններ կան, որ նա կողողվի ու կտարվի մթնոլորտի և ծովի ալեբախության քայքայիչ աշխատանքի հետևանքով՝ մակարդակի հետագա տատանումների ժամանակ։ Սակայն, մ-ր Հոպկինսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hopkins>'''Հոպկինս''' (Hopkins William)։— Մաթեմատիկոս և երկրաբան Անգլիայում (1793—1866)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ ընդհանուր երկրաբանության վերաբերյալ, այդ թվում լեռնակազմական պրոցեսների, Երկրի մակերևույթի վրա ջերմության պայմանների փոփոխությունների մասին և այլն, որոնք քննության է առել մաթեմատիկական հաշվումների հիման վրա։</ref> այն կարծիքն է հայտնել, որ եթե մարզի մի որոշ մասը բարձրանում է և նախքան դենուդացիայի ենթարկվելը կսկսի նորից իջնել, այդ դեպքում բարձրացման դարաշրջանում առաջացած նստվածքների թեկուզև աննշան շերտը կարող է հետո ծածկվել նոր նստվածքներով և, այսպիսով, պահպանվել երկար ժամանակ։

Մ-ր Հոպկինսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hopkins /> նաև այն կարծիքն է հայտնում, որ հորիզոնական զգալի տարածություն գրավող նստվածքային շերտերը միայն հազվագյուտ դեպքերում են վերջնականապես քայքայվել։ Բայց բոլոր երկրաբանները, բացառությամբ այն քչերի, որոնք ընդունում են, թե մեր այժմյան ձևափոխված թերթաքարերը և պլուտոնական ապարները մի ժամանակ կազմել են երկրի սկզբնական միջուկը, կհամաձայնվեն, որ այդ ապարների մակերևույթից կտրված են նրանց մի ժամանակ ծածկող հսկայական շերտեր, որովհետև հազիվ թե հնարավոր է ընդունել, որ նման ապարները կարող էին կարծրանալ և բյուրեղանալ, մնալով բաց. սակայն եթե ձևափոխումը տեղի է ունեցել օվկիանոսային մեծ խորության մեջ, այդ ապարների նախկին պաշտպանողական ծածկույթը չպետք է հասներ զգալի հաստության։ Ենթադրելով, թե գնեյսը, փայլարի թերթաքարը, գրանիտը, դիորիտը և այլն առաջ անպայման ծածկված են եղել, ինչպե՞ս կարող ենք բացատրել, որ այդ ապարներն այժմ մերկացած են ընդարձակ տարածությունների վրա աշխարհի զանազան մասերում, բացի այն ենթադրությունից, որ նրանց ծածկող բոլոր շերտերն ամբողջովին ոչնչացել են։ Որ այդպիսի ընդարձակ մարզեր իրոք կան, դրանում ոչ մի կասկած չկա. Պարիմի գրանիտային մարզը, համաձայն Հումբոլդտի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Humboldt>'''Հումբոլդտ Ալեքսանդր''' (Humboldt Friedrich-Heinrich-Alexander)։— Հռչակավոր բնախույզ Գերմանիայում (1769—1859)։ 1799 թ. ձեռնարկել է մի ճանապարհորդություն դեպի Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկա, որ տևել է հինգ տարի, հավաքած նյութերը մշակել է 20 տարում և հրատարակել է 30 հատորից բաղկացած մի աշխատություն։ Գրել է 300-ից ավելի աշխատություններ բնագիտության զանազան բնագավառների վերաբերյալ։ Հիմնադիր բույսերի աշխարհագրության՝ որպես գիտության։</ref> նկարագրության, տասնևինը անգամ մեծ է Շվեյցարիայից։ Բուեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Boue>'''Բուե''' (Boue Ami)։— Երկրաբան Ֆրանսիայում (1794—1881)։ Հեղինակ մի շարք երկրաբանական աշխատությունների։</ref> քարտեզի վրա Ամազոնից դեպի հարավ ցույց է տրված այդ տիպի ապարներից կազմված մի մարզ, որ հավասար է Իսպանիային, Ֆրանսիային, Իտալիային, Գերմանիային և Մեծ Բրիտանիայի մի մասին միասին վերցրած։ Այդ մարզը դեռ հանգամանորեն ուսումնասիրված չէ, բայց ճանապարհորդների միաբերան վկայությամբ գրանիտային ապարները այդտեղ չափազանց լայն տարածում ունեն։ Ֆոն-Էշվեգը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Eshweg>'''Էշվեգ-ֆոն''' (Eshweg Wilhelm-Louis von)։— Լեռնային ինժեներ Գերմանիայում (1777—1855)։ 1809 թ. տեղափոխվել է Բրազիլիա, որտեղ եղել է հանքահորերի դիրեկտոր։ Հեղինակ բազմաթիվ աշխատությունների, որոնց թվումն են նաև Բրազիլիայում իր կատարած ճանապարհորդությունների նկարագրությունները։</ref> տալիս է այդ ապարների մանրամասն կտրվածքը, որն սկսվում է Ռիո-Ժանեյրոյից և ձգվում է ուղիղ գծով 260 աշխարհագրական մղոն դեպի երկրի ներսը. ես ինքս Ճանապարհորդել եմ մի այլ ուղղությամբ 150 մղոն տարածության վրա և ոչինչ չեմ տեսել, բացի գրանիտի ապարներից։ Ես հետազոտել եմ ապարների բազմաթիվ նմուշներ, որ հավաքված էին ամբողջ ափի երկարությամբ Ռիո-Ժանեյրոյից մինչև Լա-Պլատայի գետաբերանը 1100 աշխարհագրական մղոն տարածության վրա, և նրանք բոլորն էլ ապարների այդ դասին էին պատկանում։ Երկրի ներսում, Լա-Պլատայի հյուսիսային ամբողջ ափի երկարությամբ, ես դիտել եմ, բացի նոր երրորդային ապարներից, թույլ ձևափոխված ապարների միայն մի փոքր հողամաս, որը միայն կարող էր ներկայացնել գրանիտային սերիայի սկզբնական ծածկույթի մնացորդը։ Դառնալով լավ հայտնի մի մարզի, այսինքն Միացյալ Նահանգներին և Կանադային, և օգտվելով պրոֆեսոր Ռոջերսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Rogers>'''Ռոջերս''' (Н. D. Rogers)։</ref> կազմած հիանալի քարտեզից, ես հաշվել եմ տարածությունները, կտրելով դրանք քարտեզից ու թուղթը կշռելով, և գտել եմ, որ ձևափոխված (բացի կիսաձևափոխվածներից) և գրանիտային ապարները 19 : 12,5 հարաբերությամբ գերակշռում են ավելի նոր պալեոզոյիկ ֆորմացիաներին՝ բոլորին միասին վերցրած։ Շատ երկրներում ձևափոխված և գրանիտային ապարները զգալիորեն ավելի շատ տարածված կլինեին, քան այժմ նրանք թվում են, եթե հեռացվեր նստվածքային շերտերի ամբողջ հաստությունը, որն անհամաչափորեն ընկած է նրանց վրա և որը չէր կարող կազմել այն նախկին ծածկույթի մասը, որի տակ նրանք բյուրեղացել են։ Հետևաբար, միանգամայն հավանական է, որ աշխարհի որոշ մասերում ամբողջ ֆորմացիաներ իսպառ քայքայվել են, և նրանցից ոչ մի հետք չի մնացել։

Այս բոլոր կշռադատությունների հիման վրա չի կարելի կասկածել, որ երկրաբանական տարեգրությունն ամբողջությամբ վերցված վերին աստիճանի թերի է. բայց եթե ուշադրություն դարձնենք յուրաքանչյուր ֆորմացիայի վրա առանձին, ապա ավելի ևս դժվար է ըմբռնել, թե ինչու նրա մեջ մենք չենք գտնում իսկական միջակա տարատեսակներ այն ազգակից տեսակների միջև, որոնք ապրել են ֆորմացիայի սկզբում և վերջում։ Հայտնի են շատ օրինակներ, երբ միևնույն տեսակը ներկայացնում է տարատեսակներ նույն ֆորմացիայի վերին և ստորին մասերում, այսպես, Տրաոլտշոլդը Տրաուտշոլդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Trautschold>'''Տրաուտշոլդ''' (Trautschold H.)։— Երկրաբան և հնէաբան Ռուսաստանում։ Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են Մոսկվայի մարզի յուրայի և քարածխի ժամանակաշրջանների նստվածքների ստրատիգրաֆիային և հնէաբանությանը (1860)։</ref> բերում է մեծ թվով օրինակներ ամմոնիտների մասին. Հիլդենդորֆը Հիլգենդորֆը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hilgendorf>'''Հիլգենդորֆ''' (Hilgendorf)։— Հնէաբան Շվեյցարիայում։</ref> նույնպես նկարագրել է մի շատ հետաքրքրական դեպք, որտեղ Planorbis multiformis-ի տասը ձևեր Շվեյցարիայում մի քաղցրահամ ջրերի ֆորմացիայի հաջորդական շերտերում աստիճանաբար փոփոխվում են։ Թեև յուրաքանչյուր ֆորմացիա անվիճելիորեն պահանջում է իր կուտակման համար հսկայական թվով տարիներ, այնուամենայնիվ կարելի է բերել շատ պատճառներ, որոնք բացատրում են, թե ինչու նրանցից յուրաքանչյուրը սովորաբար իր մեջ չի պարփակում շաղկապող օղակների անընդհատ շարքեր այն տեսակների միջև, որոնք ապրել են ֆորմացիայի սկզբում և վերջում, բայց ես չեմ կարող հարկ եղած չափով գնահատական տալ հետևյալ կշռադատումների հարաբերական նշանակությանը։

Թեև յուրաքանչյուր ֆորմացիա ինքնին կարող է նշել տարիների շատ երկար շարք, բայց նրանցից ամեն մեկը հավանորեն կարճ է այն ժամանակաշրջանի համեմատությամբ, որ հարկավոր է մի տեսակի փոփոխվելու և այլ տեսակ դառնալու համար։ Ինձ հայտնի է, որ երկու հնէաբան, որոնց կարծիքները արժանի են լիակատար հարգանքի, այսինքն Բրոննը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn /> և Վուդվորդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward>'''Վուդվորդ''' (Woodward John)։— Բժիշկ և բնախույզ Անգլիայում (1665—1722)։ Հրատարակել է մի շարք աշխատություններ հնէաբանության, երկրաբանության և բժշկականության բնագավառներում։</ref> եկել են այն եզրակացության, որ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի միջին տևողությունը երկու կամ երեք անգամ գերազանցում է տեսակային ձևերի գոյության միջին տևողությանը։ Բայց անհաղթահարելի դժվարություններ են խանգարում մեզ, ինչպես ինձ թվում է, այդ տեսակետից գալու մի քիչ վստահելի եզրակացության։ Որևէ տեսակի առաջին անգամ հանդիպելով տվյալ ֆորմացիայի նստվածքներում, վերին աստիճանի համարձակություն կլինի դրանից եզրակացնել, թե նա առաջ էլ գոյություն չի ունեցել որևէ մի տեղ. ինչպես նաև նկատելով, որ տեսակն անհետանում է ֆորմացիայի վերջին շերտերի կուտակումից ավելի վաղ, նույնքան անմտածված կլիներ ենթադրել, թե տեսակը մահաջնջվել է հենց այդ ժամանակ։ Մենք մոռանում ենք, թե ինչքան փոքր է Եվրոպայի մակերևույթը ամբողջ աշխարհի մակերևույթի համեմատությամբ, բայց Եվրոպայի սահաններում էլ միևնույն ֆորմացիայի տարբեր հարկերը դեռևս միանգամայն ստույգ կերպով բաղդատված չեն միմյանց հետ։

Ըստ երևույթին նաև յուրաքանչյուր ֆորմացիան, որևէ երկրի ֆորմացիաների ամբողջ սերիայի նման, սովորաբար ներկայացնում է ընդմիջվող շերտակուտակում։ Երբ մենք դիտում ենք, ինչպես այդ հաճախ պատահում է, զանազան հանքաբանական կազմություն ունեցող շերտերից բաղկացած մի ֆորմացիա, մենք իրավունք ունենք ենթադրելու, որ նրա կուտակման պրոցեսում եղել են ավելի մեծ կամ փոքր ընդմիջումներ։ Եվ որևէ ֆորմացիայի ամենաուշադիր հետազոտությունը մեզ ոչ մի պատկերացում չի տալիս այն ժամանակի տևողության մասին, որը հարկավոր է եղել նրա կուտակման համար։ Կարելի է շատ օրինակներ բերել, որ ընդամենը մի քանի ոտնաչափ հաստությամբ շերտերը իրենցից ներկայացնում են ֆորմացիաներ, որոնք այլ վայրերում ունեն հազարավոր ոտնաչափ հզորություն և իրենց կուտակման համար հսկայական ժամանակաշրջան են պահանջել, սակայն չգիտենալով այս փաստը, ոչ ոքի մտքով էլ չի անցնի, որ այդ ամենաքիչ հզորություն ունեցող ֆորմացիան այդպիսի հսկայական ժամանակամիջոց է արտահայտում։ Կարելի է նշել շատ դեպքեր, որտեղ որևէ ֆորմացիայի ստորին շերտերը բարձրացել են, ենթարկվել քայքայման, կրկին իջել են և ծածկվել նույն ֆորմացիայի վերին շերտերով, փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, որ երկարատև, բայց ուշադրությունից հեշտությամբ վրիպող ընդմիջումներ տեղի են ունեցեք այդպիսի շերտերի կուտակման ժամանակ։ Այլ դեպքերում բրածո մեծ ծառերը, որոնք դեռ պահպանել են ուղղաձիգ դիրքը, ինչ դիրքի մեջ նրանք աճել են, մեզ պարզ կերպով ցույց են տալիս ժամանակի այն շատ երկարատև ժամանակամիջոցները և երկրի մակարդակի փոփոխությունները կուտակման պրոցեսի ընթացքում՝ փոփոխություններ, որոնց մասին չէինք կարող կռահել, եթե չպահպանվեին այդ ծառերը. այսպես, սըր Չ. Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և դ-ր Դոուսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dawson /> նոր Շոտլանդիայում գտել են ածուխ պարունակող շերտեր 2400 ոտնաչափ հաստությամբ, որի մեջ գտնվել են արմատներ պարունակող հին միջնաշերտեր, որոնք դասավորված են եղել մեկը մյուսի վրա 68-ից ոչ պակաս տարբեր մակարդակների վրա։ Այսպիսով, երբ միևնույն տեսակը հանդիպում է որևէ ֆորմացիայի հիմքում, միջին շերտերում և վերին հորիզոններում, խիստ հավանական է ենթադրել, որ նա միևնույն տեղում չի ապրել կուտակման ամբողջ ժամանակաշրջանի ընթացքում, այլ անհետացել ու վերստին երևացել է, և գուցե թե շատ անգամ, քանի դեռ շարունակվել է միևնույն երկրաբանական ժամանակաշրջանը։ Հետևաբար, եթե այդ տեսակը զգալի փոփոխություն է կրել երկրաբանական մեկ ֆորմացիայի կուտակման ժամանակ, նրա մեկ կտրվածքը իր մեջ չի պարփակի բոլոր այն նուրբ միջակա անցումները, որոնք, մեր տեսության համաձայն, պետք է գոյություն ունեցած լինեին, այլ կպարունակի այդ ձևի ցայտուն կերպով արտահայտված, թերևս նաև աննշան փոփոխությունները։

Հայտնի է, թե ինչպիսի աննշան տարբերությունների հիման վրա շատ հնէաբաններ որոշել են իրենց տեսակները. նրանք այդ անում են ավելի ևս հաճույքով, եթե օրինակները ծագում են միևնույն ֆորմացիայի տարբեր ստորաբաժանումներից։ Մի քանի հմուտ հնէաբաններ դ’Օրբինիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=D_Orbigny>'''Դ՚Օրբինի''' (D’Orbigny Acide Dessaline)։— Բնախույզ Ֆրանսիայում (1802—1857)։ Մասնակցել է դեպի Հարավային Ամերիկա կատարված գիտարշավին, որտեղից բերել է բազմազան հավաքածուներ։ Նրա գլխավոր աշխատությունները հնէաբանության բնագավառից են։ Կրեացիոնիստ, կողմնակից Ժ. Կյուվյեի դպրոցի, որը պաշտպանում էր այն գաղափարը, որ աստվածությունը բազմիցս ստեղծագործական փորձեր է արել տեսակառաջացման պլանը իրագործելիս։</ref> և մյուսների կողմից ճանաչված տեսակներից շատերին այժմ իջեցնում են տարատեսակների աստիճանի, և դրանում, իհարկե, մենք գտնում ենք փոփոխելիության որոշ ապացույց, որը մեր տեսությանն համաձայն պետք է գտնվեր։ Այժմ մի անգամ էլ դառնանք երրորդային ուշ նստվածքներին, որոնք պարունակում են, բնախույզների մեծամասնության կարծիքով, այժմ ապրող տեսակներին նման բազմաթիվ խեցիներ։ Մի քանի հիանալի բնախույզներ, օրինակ Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> և Պիկտեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet>'''Պիկտե''' (Pictet Franfois-Jules)։— Կենդանաբան և հնէաբան Շվեյցարիայում (1809—1872)։ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» լույս տեսնելուց հետո դարձել է նրա տեսակետների կողմնակից, տալով իր աշխատություններում նրանց ճշտության մասին մի շարք ապացույցներ։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ կենդանաբանության և հնէաբանության վերաբերյալ։</ref> պնդում են, որ այդ բոլոր երրորդային ձևերը ներկայացնում են այլ տեսակներ, թեև ընդունում են, որ նրանք այժմյան ձևերից շատ քիչ են տարբերվում. այսպիսով, եթե չենթադրենք, որ այդ ականավոր բնախույզներն իրենց երևակայության շնորհիվ ընկել են մոլորության մեջ և որ այդ վերին երրորդային տեսակները էապես ոչնչով չեն տարբերվում իրենց այժմյան ներկայացուցիչներից, կամ եթե չընդունենք, հակառակ բնախույզների մեծամասնության կարծիքի, որ այդ երրորդային տեսակները բոլորն էլ իսկապես տարբերվում են այժմյան ձևերից, այդ դեպքում մենք ցուցում ենք գտնում, որ հաճախ հանդիպում են այնպիսի թույլ փոփոխություններ, որպիսիք ենթադրում է իմ տեսությունը։ Եթե մենք դառնանք մի քիչ ավելի մեծ ժամանակամիջոցներին, այսինքն միևնույն ֆորմացիայի տարբեր, բայց հաջորդական հարկերին, մենք կտեսնենք, որ նրանց մեջ պարունակվող բրածոները թեև բոլոր կողմից ճանաչվում են որպես տեսակային տեսակետից տարբեր ձևեր, բայց նրանք ավելի սերտ կերպով կապված են միմյանց հետ, քան իրարից հեռու ընկած ֆորմացիաներում գտնվող տեսակները. այնպես որ այստեղ ևս մենք հանդիպում ենք աներկբայելի մի վկայության հօգուտ տեսության պահանջած ուղղությամբ կատարվող փոփոխությունների։ Այս վերջին հարցին ես դեռ կվերադառնամ հետևյալ գլխում։

Կարելի է նշել նաև Ֆոկոների (Falconer) <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> վերջերս արտահայտված մի ավելի կարևոր կշռադատությունը, որը բերում է այն եզրակացության, որ այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում յուրաքանչյուր տեսակ փոփոխություն է կրել, թեև շատ երկարատև է, եթե այն չափենք տարիներով, հավանորեն կարճ է եղել ա,յն ժամանակի համեմատությամբ, որի ընթացքում տեսակը ոչ մի փոփոխության չի ենթարկվեք։

Տեսակների անփոփոխելիության հավատացող հեղինակները չեն դադարել պնդելուց, թե երկրաբանությունը բոլորովին չի հայտնաբերում անցումային ձևեր։ Այդ պնդումը, ինչպես մենք կտեսնենք ամենամոտ գլխում, միանգամայն սխալ է։ Սըր Ջոն Լեբբոկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> դիտողության համաձայն՝ «յուրաքանչյուր տեսակ ներկայացնում է շաղկապող օղակ մյուս ազգակից ձևերի միջև»։ Եթե մենք վերցնենք մի սեռ, որը բաղկացած է ապրող և մահաջնջված երկու տասնյակ տեսակներից և ոչնչացնենք նրանցից չորս հինգերորդը, ապա մնացած տեսակները, առանց որևէ կասկածի, կսկսեն զգալիորեն ավելի շատ տարբերվել մեկը մյուսից։ Եթե լինի, որ պատահմամբ այսպիսով ոչնչացեք են հատկապես ծայրային ձևերը, ապա ամբողջ սեոն այն ժամանակ ավելի առանձնացած կլինի մյուս մերձավոր սեռերից։ Այն, ինչ դեռ ևս չեն հայտնաբերել երկրաբանական հետազոտությունները, դա անսահմանորեն բազմաթիվ անցումների գոյությունն է, որոնք այնքան մոտ են միմյանց, որքան մոտ են այժմյան տարատեսակները, անցումներ, որոնք միմյանց հետ շաղկապում են բոլոր գոյություն ունեցող և մահաջնջված տեսակներին։ Բայց դրա վրա հույս դնել չի կարելի, թեև այդպիսի անցումների բացակայությունը բազմիցս նշվել է որպես ամենալուրդ առարկություն իմ տեսակետների դեմ։

Գուցե տեղին կլիներ երկրաբան ական տարեգրության անլրիվության պատճառների մասին եղած նախորդ դատողությունները եզրափակենք հետևյալ երևակայական լուսաբանությամբ։ Մալայան արշիպելագն իր մեծությամբ համարյա հավասար է Եվրոպային՝ սկսած Նորդ-Կապից մինչև Միջերկրական ծովը և Մեծ Բրիտանիայից մինչև Ռուսաստան, և հետևաբար տարածությամբ հավասար է այն բոլոր երկրաբանական ֆորմացիաներին, որոնք որքան և իցե հանգամանորեն ուսումնասիրված են, չհաշված Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում զարգացած ֆորմացիաները։ Ես միանգամայն համաձայն եմ մ-ր Գոդվին-Աուստենի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Godwin_Austen>'''Գոդվին-Աուստեն''' (Godwin-Austen Robert-Alfred-Cloyne)։ Երկրաբան Անգլիայում (1808—1884)։ Հեղինակ Անգլիայի երկրաբանության վերաբերյալ մի շարք աշխատությունների։</ref> հետ, որ Մալայան արշիպելագի այժմյան վիճակն իր բազմաթիվ մեծ կղզիներով, որ մեկը մյուսից բաժանված են լայն, բայց ծանծաղ ծովերով, հավանորեն մեզ ներկայացնում են այն դրությունը, որի մեջ առաջներում գտնվել է Եվրոպան, այն ժամանակ, երբ տեղի է ունեցել մեր ֆորմացիաների մեծ մասի կուտակումը։ Մալայան արշիպելագը այն մարզերից մեկն է, որոնք ամենից ավելի հարուստ են օրգանական էակներով. սակայն եթե հավաքենք այն բոլոր տեսակները, որոնք երբևիցե ապրել են այստեղ, ինչքա՜ն թերի կներկայացնեին նրանք աշխարհի բնապատմությանը։

Շատ հնէաբաններ, օրինակ Ագասսխսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> Պիկտեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> և Սեջվիկը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sedgwick>'''Սեջվիկ''' (Sedgwick Adam)։— Երկրաբան Անգլիայում (1786—1873)։ Հիմնադիր երկրաբանական ընկերության՝ Լոնդոնում, երկրաբանության պրոֆեսոր Քեմբրիջում։ Հիմնական աշխատանքները վերաբերում են Բրիտանական կղզիների պալեոզոիկ շրջանին։ Աստծու կողմից աշխարհի ստեղծման և տեսակների անփոփոխության գաղափարի կողմնակից։</ref> համառորեն նշել են տեսակների ամբողջ խմբերի երևան գալը զանազան ֆորմացիաներում որպես ճակատագրական առարկություն, որը հերքում է տեսակների փոփոխելիության մասին եղած կարծիքը։ Եթե միևնույն սեռերին կամ ընտանիքներին պատկանող բազմաթիվ տեսակները իսկապես մի անգամից են սկսել իրենց գոյությունը, ապա այդ փաստը ճակատագրական կլիներ բնական ընտրության միջոցով կատարվող էվոլյուցիայի տեսության համար, որովհետև մի որոշ ընդհանուր նախածնողից առաջացած բոլոր ձևերի խմբի այդ ճանապարհով զարգացումը պետք է ներկայացներ չափազանց դանդաղ մի պրոցես, և նախածնողներն էլ պետք է ապրեին իրենց փոփոխված հաջորդներից շատ առաջ։ Բայց մենք միշտ չափազանցնում ենք երկրաբանական տարեգրության լրիվությունը, և այն փաստից, որ որոշ սեռեր կամ ընտանիքներ չեն գտնվել որոշ հարկից ներքև, սխալ կերպով եզրակացնում ենք, որ նրանք գոյություն էլ չեն ունեցել այդ հարկից առաջ։ Համենայն դեպս հնէաբանության դրական ցուցմունքներին կարելի է լիովին վստահել, մինչդեռ բացասական տվյալները նշանակություն չունեն, ինչպես այդ հաճախ հաստատվել է փորձով։ Մենք միշտ մոռանում ենք, թե որքան մեծ է աշխարհը այն մարզի համեմատությամբ, որի մեջ մեր երկրաբանական ֆորմացիաները մանրազնին կերպով հետազոտված են. մենք մոռանում ենք, որ տեսակների խմբերը նախքան երևան են եկել Եվրոպայի և Միացյալ նահանգների հին արշիպելագներում, կարող էին երկար ժամանակ գոյություն ունենալ և դանդաղ կերպով բազմանալ որևէ այլ տեղում։ Մենք բավարար չափով չենք գնահատում այն ժամանակամիջոցները, որոնք բաժանում են մեր հաջորդական ֆորմացիաները մեկը մյուսից և որոնք շատ դեպքերում գուցե ավելի երկարատև են, քան յուրաքանչյուր ֆորմացիայի կուտակման համար անհրաժեշտ ժամանակը։ Այդ ժամանակամիջոցները բավական են մեկ նախահայր ձևից ծագում առած տեսակների բազմացման համար, և հաջորդ ֆորմացիայում տեսակների այդպիսի խմբեր կարող են հանկարծ երևալ՝ կարծես թե հանկարծ ստեղծվածներ են։

Ես այստեղ ուզում եմ հիշեցնել մի դիտողություն, որ ես արել եմ առաջ, այդ այն է, որ կարող է դարերի երկար շարք պահանջվել, որպեսզի օրգանիզմը հարմարվի որոշ նոր և հատուկ կենսապայմանների, օրինակ օդում թռչելու, և որ, հետևաբար, անցումային ձևերը հաճախ պետք է երկար ժամանակ սահմանափակ տարածում ունենային որևէ մի մարզում, բայց երբ այդպիսի հարմարեցումը տեղի է ունեցել և քիչ տեսակներ այդպիսով ձեռք են բերել մեծ առավելություն այլ օրգանիզմների հանդեպ, բավական է արդեն համեմատաբար կարճ ժամանակ, որպեսզի առաջանան տարամիտվող շատ ձևեր, որոնք արագորեն ու լայնորեն տարածվում են ամենուրեք։ Պրոֆ. Պիկտեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> այս աշխատության մասին իր հիանալի վերլուծության մեջ խոսելով անցումային վաղ ձևերի մասին և որպես օրինակ վերցնելով թռչուններին, չի կարողանում պատկերացնել, թե ինչպես ենթադրյալ նախատիպի առջևի վերջավորությունների հաջորդական փոփոխությունները կարող էին որևէ տեսակետից առավելություն ներկայացնել։ Սակայն ուշադրություն դարձնենք Հարավային օվկիանոսի պինգվինների վրա։ Այդ թռչունների առջևի վերջավորություններն արդյոք չե՞ն գտնվում հենց ճիշտ այնպիսի անցումային վիճակում, որ նրանք «ոչ թաթեր են, ոչ էլ թևեր»։ Մինչդեռ այդ թռչունները հաղթականորեն պահպանում են իրենց տեղը գոյության կռվում, քանի որ նրանք ապրում են անհամար քանակությամբ և շատ ձևերով։ Ես չեմ ենթադրում, թե մենք այստեղ ունենք իսկական անցումային աստիճաններ, որոնցով անցել են թռչունների թևերն իրենց զարգացման ընթացքում, բայց արդյո՞ք մենք որևէ առանձին դժվարության կհանդիպենք, ընդունելով այն հնարավորությունը, որ պինգվինի որևէ փոփոխված հետնորդին օգտակար է եղել ձեռք բերել նախ տեղափոխվելու ընդունակություն՝ խփելով իր թևերը ջրի մակերեսին, ինչպես այդ անում է ֆալկլանդյան կարճաթև բադը, իսկ հետո նաև բարձրանալ ջրի մակերեսից ու փոխադրվել օդի մեջ։

Ես այժմ կբերեմ մի քանի օրինակներ, որոնք պարզաբանում են վերոհիշյալ դիտողությունները, և ցույց կտամ, թե ինչպես մենք սխալի մեջ ընկնելու վտանգի ենք ենթարկվում, ենթադրելով, որ տեսակների ամբողջ խմբեր հանկարծակի են առաջացել։ Նույնիսկ այնպիսի կարճատև ժամանակամիջոցում, որն անցել է Պիկտեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> հնէաբանական մեծ աշխատության առաջին և երկրորդ հրատարակությունների միջև, որ հրատարակվել են 1844—1846 և 1853—1857 թվականներին, մեր տեղեկությունները կենդանիների շատ խմբերի առաջին անգամ երևալու և անհետանալու մասին զգալիորեն փոխվել են, իսկ երրորդ հրատարակությունը հավանորեն կպահանջի է՛լ ավելի զգալի փոփոխություններ։ Ես կարող եմ հիշեցնել մի լավ հայտնի փաստ, որ ընդամենը մի քանի տարի առաջ հրատարակված երկրաբանական ձեռնարկներում ասվում էր, որ կաթնասունները հանկարծակի երևան են եկել երրորդային սերիայի սկզբում, իսկ այժմ բրածո կաթնասունների գտնվելու ամենահարուստ վայրերից մեկը հայտնի է երկրորդային սերիայի կեսին և բացի դրանից, իսկական կաթնասուններ են հայտնաբերվել նոր կարմիր ավազաքարի մեջ՝ այդ մեծ սերիայի գրեթե ամենասկզբում։ Կյուվիեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> բազմիցս հայտնել է այն համոզմունքը, որ երրորդային նստվածքներից ոչ մեկի մեջ բրածո կապիկներ չկան, իսկ այժմ բրածո տեսակներ հայտնաբերված են Հնդկաստանում, Հարավային Ամերիկայում և Եվրոպայում, նույնիսկ այնպիսի խոր շերտերում, ինչպես միոցենայիններն են։ Եթե չլինեին Միացյալ նահանգների նոր կարմիր ավազաքարի վրա ոտների հետքերի պահպանման հազվագյուտ դեպքերը, ո՞վ կարող էր ենթադրել, որ այդ ժամանակաշրջանում գոյություն են ունեցել առնվազն երեսուն զանազան տեսակի թռչնանման կենդանիներ և նրանցից մի քանիսները հասնում էին հսկայական մեծության։ Այդ շերտերում ոսկրի ոչ մի բեկոր չի գտնվել։ Դեռ ոչ այնքան վաղ հնէաբանները այն կարծիքին էին, թե թռչունների ամբողջ դասը հանկարծակի կերպով երևան է եկել էոցենի ժամանակաշրջաններում, իսկ այժմ մենք գիտենք ըստ պրոֆ. Օուենի վկայության, որ թռչունների մի ձև անկասկած գոյություն է ունեցել ներին կանաչ ավազաքարի նստվածքների դարաշրջանում, իսկ դեռ ավելի վերջերս Սոլենհոֆենի<ref>Սոլենհոֆենում 1869 թ. գտնված է թռչունի մի առանձին փետուր, 1861 թ. նույն տեղում գտել են Archeopteryx թռչունի ոչ լրիվ մի օրինակ, իսկ 1877 թվականին՝ այդ թռչունի լրիվ օրինակը։— ''Խմբ.։''</ref> յուրայի թերթաքարերում գտնված է Archeopteryx տարօրինակ թռչունը, որն ունեցել է մողեսի նման երկար պոչ, որի յուրաքանչյուր ողի վրա նստած են եղել երկու փետուրներ և թևեր, որոնց վրա եղել են երկուական ճանկեր։ Այդ հայտնագործությունը հազիվ թե ոչ ավելի քիչ> քան մի որևէ ուրիշը, ցույց տվեց, թե ինչքան մենք դեռ քիչ գիտենք երկրի հին բնակիչների մասին։

Ես կարող եմ բերել ևս մեկ օրինակ, որին ես ինքս վկա եմ եղել, և որը այղ պատճառով առանձնապես զարմացրել է ինձ։ Բրածո նստակյաց փնջոտնյա խեցգետինների (Cirripedia) մասին, իմ մեմուարում, հիմնվելով այժմ ապրող և երրորդային մահաջնջված տեսակների մեծ թվի վրա, անհատներով արտասովոր հարուստ շատ տեսակների վրա, որոնք տարածված են ամբողջ աշխարհում՝ սկսած արկտիկական մարզերից մինչև հասարակած և ապրում են խորության զանազան գոտիներում՝ սկսած մակընթացության վերին սահմանից մինչև 50 ֆատոմը<ref>Տե՛ս 401 էջի ծանոթությունը։— ''Խմբ.։''</ref>, հիմնվելով նույնիսկ ամենահին երրորդային շերտերում օրինակների հիանալի պահպանվածության վրա և այն հեշտության վրա, որով կարելի է ճանաչել այդ կենդանու փեղկի նույնիսկ բեկորը, հիմնվելով այս բոլոր հանգամանքների վրա, ես պնդել եմ, որ եթե բրածո Cirripedia-ները գոյություն ունենային երկրորդային ժամանակաշրջանում, նրանք անպայման պահպանված ու գտնված կլինեին. բայց քանի որ այն ժամանակ ոչ մի տեսակ չէր հայտնաբերվել այդ տարիքն ունեցող շերտերում, ուստի ես դրանից եզրակացրել եմ, որ այդ մեծ խումբը հանկարծակի կերպով զարգացել է երրորդային դարաշրջանի սկզբում։ Դա խիստ կերպով շփոթեցնում էր ինձ, ավելացնելով էլի մի ավելորդ օրինակ, ինչպես ես այն ժամանակ կարծում էի, որ տեսակների մի մեծ խումբ հանկարծակի կերպով է երևան եկել։ Բայց հենց որ լույս տեսավ իմ աշխատությունը, մի փորձառու հնէաբան՝ Բոսկեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Boskuet>'''Բոսկե''' (Boskuet)։— Երկրաբան և հնէաբան։</ref> ինձ ուղարկեց նստակյաց Cirripedia-ի անկասկածելի մի ներկայացուցչի լրիվ օրինակի նկարը. այդ բրածոյին նա ինքն էր հանել Բելգիայի կավճային նստվածքներից, և կարծես թե դեպքը առանձնապես զարմանալի դարձնելու համար դուրս եկավ, որ դա Chthamalus էր, մի շատ սովորական, խոշոր և ամենուրեք տարածված սեռ, որի ոչ մի տեսակը մինչև այժմ գտնված չէ նույնիսկ ոչ մի երրորդային նստվածքում։ Ավելի ևս վերջերս մ-ր Վուդվորդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward /> վերին կավճի մեջ հայտնաբերել է մի Pyrgoma, որը նստակյաց Cirripedia-ի մի առանձին ենթաընտանիքի ներկայացուցիչ է. այնպես որ ներկայումս մենք բավականաչափ ապացույցներ ունենք, որ կենդանիների այդ խումբը գոյություն է ունեցել երկրորդային ժամանակաշրջանի ընթացքում։

Հնէաբանների առանձնապես հաճախ հիշատակած տեսակների ամբողջ խմբի հանկարծակի կերպով երևան գալու օրինակ հանդիսանում են ոսկրավոր ձկները, որոնք երևացել են, Ագասսիսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> վկայությամբ, կավճային ժամանակաշրջանին պատկանող շերտերում։ Այդ խումբն իր մեջ պարփակում է այժմ ապրող տեսակների հսկայական մեծամասնությունը։ Բայց յուրայի և տրիասի մի քանի ձևեր այժմ բոլորը համարվում են որպես ոսկրավորներին պատկանողներ. մի բարձր հեղինակություն այղ խմբի մեջ է զետեղել նույնիսկ պալեոզոյան որոշ ձևեր։ Եթե ոսկրավոր ձկները իրոք հանկարծակի կերպով են երևացել հյուսիսային կիսագնդում կավճային ֆորմացիայի սկզբում, այդ շատ ուշագրավ փաստ կլիներ, բայց դա անհաղթահարելի դժվարություն կներկայացներ միայն այն դեպքում, եթե կարելի լիներ ապա ցուցել, որ հենց նույն ժամանակաշրջանում տեսակները հանկարծակի և միաժամանակ զարգացել են աշխարհի մյուս մասերում։ Գրեթե ավելորդ է նշել, որ հազիվ թե գոնե մի բրածո ձուկ գտնված լինի հասարակածի մյուս կողմում, և աչքի անցկացնելով Պիկտեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> «Հնէաբանությունը», կարելի է համոզվել, որ Եվրոպայի մի քանի ֆորմացիաներում հայտնի են բրածո ձկների շատ քիչ թվով տեսակներ։ Ձկների մի քանի սակավաթիվ ընտանիքներ այժմ ունեն սահմանափակ տարածում. ոսկրավոր ձկները կարող էին առաջներում նույնպես ունենալ սահմանափակ տարածում, և որևէ ծովում զգալի զարգացման հասնելուց հետո նրանք կարող էին լայնորեն տարածվել ամենուրեք։ Մենք ոչ մի իրավունք չունենք ենթադրելու, որ երկրագնդի վրա ծովերը միշտ էլ այնպես ազատ կերպով բաց են եղել հյուսիսից մինչև հարավ, ինչպես այժմ մենք տեսնում ենք։ Նույնիսկ այժմ էլ, եթե Մալայան արշիպելագը վերածվեր ցամաքի, Հնդկական օվկիանոսի արևադարձային մասը կառաջացներ մի ընդարձակ ու բոլորովին փակ ավազան, որի մեջ ծովային կենդանիների ամեն մի խոշոր խումբ կարող էր բազմանալ, մնալով ինքնապարփակ, մինչև որ նրա մի քանի տեսակները կհարմարվեին ավելի զով կլիմայի և հնարավորություն կստանային շրջանցելու Աֆրիկայի կամ Ավստրալիայի հարավային հրվանդանները և այսպիսով հասնելու այլ հեռավոր ծովեր։

Հետևաբար, եթե այս տեսությունը ճիշտ է, ապա ոչ մի կասկած չկա, որ նախքան ամենաստորին կեմբրիական շերտի կուտակվելը անցել են երկարատև ժամանակաշրջաններ, նույնքան երկարատև կամ հավանորեն ավելի ևս երկարատև են եղել, քան կեմբրիական դարի և մեր օրերի միջև ընկած ամբողջ ժամանակամիջոցը, և որ այդ հսկայական ժամանակաշրջանների ընթացքում աշխարհը լիքն էր կենդանի էակներով։ Այստեղ մենք հանդիպում ենք մի ահեղ առարկության, որովհետև կասկածելի է թվում, որ երկիրը բավականաչափ երկարատև ժամանակ գոյություն է ունեցել այն վիճակում, որը բարենպաստ էր կենդանի էակների համար։ Սըր Վ. Թոմսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thompson>'''Թոմսոն Վիլիամ''' (Thompson William)։— Բնախույզ Իրլանդիայում (1805—1852)։ Սկզբում զբաղվել է Իրլանդիայի թռչնաբանությամբ. հետագայում, մասնակցելով երկրաբան Ֆորբսի ճանապարհորդություններին, անցել է բնագիտության ընդհանուր հարցերի ուսումնասիրության։ Նրա հիմնական աշխատությունն է «Իրլանդիայի բնապատմությունը»։</ref> գալիս է այն եզրակացության, որ երկրի կեղևի պնդացումը հազիվ թե կարող էր տեղի ունենալ 20 միլիոնից ոչ պակաս կամ 400 միլիոնից ոչ ավելի տարիներ առաջ և հավանորեն տեղի է ունեցել 98 միլիոնից ոչ պակաս և 200 միլիոնից ոչ ավելի տարիների ընթացքում։ Այդ խիստ լայն սահմանները ցույց են տալիս, թե տվյալներն իրենք որքան կասկածելի են, և հնարավոր է, որ հետագայում այդ խնդրի մեջ պետք է մտցվեն նաև այլ տարրեր։ Մ-ր Կրոլլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll /> կարծում է, թե կեմբրիի ժամանակաշրջանից մոտավորապես 60 միլիոն տարի է անցել, սակայն դատելով նրանից, որ սառցադաշտային դարաշրջանի սկզբից օրգանական ձևերը շատ քիչ են փոփոխվել, այդ ժամանակը շատ կարճ է թվում կյանքի այն շատ ու զգալի փոփոխությունների համար, որոնք անպայման տեղի են ունեցել սկսած կեմբրիի ֆորմացիայի ժամանակից և դրան նախորդած 140 միլիոն տարիները հազիվ թե կարելի է բավական համարել կյանքի այն բազմազան ձևերի զարգացման համար, որոնք արդեն գոյություն են ունեցել կեմբրիի ժամանակաշրջանում։ Սակայն հավանական է, ինչպես համառորեն նշում է նաև սըր Վիլյամ Թոմսոնը, որ աշխարհը շատ վաղ ժամանակամիջոցում իր ֆիզիկական պայմաններում կրել է ավելի արագ և ավելի խիստ փոփոխություններ, քան ներկայումս կատարվող փոփոխությունները։ Իսկ այդ փոփոխությունները պետք է առաջացնեին համապատասխան չափով փոփոխություններ նաև այն ժամանակ գոյություն ունեցող օրգան ական բնակչության մեջ։

Այն հարցին, թե ինչս լ մենք չենք գտնում բրածոներով հարուստ նստվածքներ, որոնք վերաբերում են կեմբրիի սիստեմին նախորդած այդ ենթադրյալ հնագույն ժամանակաշրջաններին, ես բավարար պատասխան չեմ կարող տալ։ Շատ ականավոր երկրաբաններ, սըր Ռ. Մուրչիսոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murchison /> գլխավորությամբ, մինչև վերջին ժամանակները համոզված էին, որ սիլուրի ամենաստորին շերտի օրգանական մնացորդների մեջ մենք տեսնում ենք կյանքի առաջին արշալույսը։ Այլ իրազեկ դատավորներ, ինչպես Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և Է. Ֆորբսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> առարկում էին այդ կարծիքի դեմ։ Մենք չպետք է մոռանաք, որ աշխարհի միայն մի փոքր մասն է հանգամանորեն ուսումնասիրված։ Ոչ այնքան վաղ Բարրանդն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande>'''Բարրանդ Իոախիմ''' (Barrande Ioachitn)։— Երկրաբան և հնէաբան Ավստրիայում (1799—1883)։ Հակաէվոլյուցիոնիստ, տեսակների անփոփոխելիության կողմնակից։ 1831 թ. ապրել է Պրագայում։ Գրել է Չեխիայի սիլուրի մասին կապիտալ աշխատություններ։</ref> ավելացրել է նոր և յուրօրինակ տեսակներով մի ավելի ցածր հարկ այն հարկերի վրա, ինչպիսիք հայտնի են սիլուրի սիստեմում, իսկ այժմ մ-ր Հիկսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hicks>'''Հիկս''' (Hicks Henry)։— Հնէաբան Անգլիայում (1837—1899)։ Կրթությամբ բժիշկ։ Գրել է մի շարք աշխատություններ Անգլիայի հնէաբանության վերաբերյալ։ Լոնդոնում երկրաբանական ընկերության նախագահ (1896—1898)։</ref> հարավային Ուելսում գտել է շերտեր, որոնք հարուստ են տրիլոբիտներով և պարունակում են կակղամորթների ու օղակավորների բազմազան ձևեր դեռ ավելի ցածրում՝ ստորին կեմբրիի ֆորմացիայում։ Ֆոսֆորիտային սերտ աճած կտորների և խեժային նյութի ներկայությունը ազոյան ամենաստորին շերտերում հավանորեն ցույց է տալիս, որ կյանք գոյություն է ունեցել այդ ժամանակաշրջաններում։ Eozoon-ի գոյությունը Կանադայում լավրենտյան ֆորմացիայի մեջ հանրաճանաչ է։ Կանադայում սիլուրի սիստեմի տակ գոյություն ունեն շերտերի երեք մեծ սերիաներ, և Eozoon-ը գտնված է նրանցից ամենաստորինի մեջ։ Սըր Վ. Լոգանը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Logan>'''Լոգան''' (Logan William Edmond)։— Երկրաբան Անգլիայում (1798—1875)։ Աշխատել է քարածխի և Անգլիայում գտնվող քարածխային շերտերի առաջացման հարցերի ուսումնասիրությամբ։</ref> հաստատում է, որ նրանց «հզորությունը ամբողջովին վերցրած թերևս շատ ավելի կգերազանցի պալեոզոյան սերիայի սկզբից մինչև հիմա եղած հետագա բոլոր ապարների հզորությանը։ Այսպիսով մենք վերադառնում ենք այնքան հեռավոր ժամանակաշրջաններ, որ այսպես կոչված մերձմորդիալ կենդանիների (Բարրանդի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande />) երևան գալը կարելի է համարել համեմատաբար նոր եղելություն»։ Eozoon-ը պատկանում է կենդանիների ամենից ավելի ցածր կազմվածք ունեցող դասին, բայց իր դասի համար նա բարձր կազմվածք ունի. նա գոյություն է ունեցել անհամար թվով և, ինչպես նկատել է դ-ր Դոուսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dawson /> անկասկած սնվել է այլ մանր օրգանական էակներով, որոնք հավանորեն նույնպես գոյություն են ունեցել հսկայական քանակությամբ։ Այսպիսով այն արտահայտությունները, որոնցով ես 1859 թ. հայտնել եմ, որ կենդանի էակները գոյություն են ունեցել կեմբրիի ժամանակաշրջանից շատ առաջ, և որոնք համարյա նույնն են, ինչ որ հետագայում ասել է սըր Վ. Լոգանը, ճիշտ դուրս եկան։ Այնուամենայնիվ, կեմբրիի սիստեմից ավելի ցած բրածոներով հարուստ հզոր շերտերի բացակայության համար որևէ հարմար բացատրություն գտնելու դժվարությունը դեռևս շատ մեծ է։ Շատ հավանական չի թվում, որ ամենահին շերտերը բոլորովին քայքայվել են դենուդացիայի հետևանքով կամ նրանց բրածոները իսպառ ոչնչացել են մետամորֆիզացիայի պրոցեսի շնորհիվ, որովհետև, եթե այդ այդպես լիներ, մենք կունենայինք ըստ հասակի նրանց հետևից անմիջապես հաջորդող ֆորմացիաների միայն աննշան մնացորդները և նրանք միշտ կմնա չին մասամբ մետամորֆոզի ենթարկված վիճակում։ Սակայն Ռուսաստանի և Հյուսիսային Ամերիկայի ընդարձակ տերիտորիաների վրա սիլուրի նստվածքների մասին մեր ունեցած նկարագրությունները չեն հաստատում այղ ենթադրությունը, թե որքան ավելի հին է ֆորմացիան, այնքան նա ավելի է ենթարկվել դենուդացիայի և մետամորֆոզի պրոցեսներին։

Այստեղ մեր քննության առած դժվարությունները, այսինքն այն, որ թեև մենք մեր երկրաբանական ֆորմացիաներում գտնում ենք միացուցիչ օղակներ այն տեսակների միջև, որոնք այժմ գոյություն ունեն և առաջ գոյություն են ունեցել, մենք չենք գտնում նրանց միասին սերտ կերպով շաղկապող անհամար նուրբ անցումային ձևեր, որ եվրոպական ֆորմացիաներում տեսակների շատ խմբերի առաջին անգամ երևան գալը տեղի է ունենում հանկարծակի, որ կեմբրիի շերտերից ցած, ինչքան այժմ հայտնի է, գրեթե բոլորովին բացակայում են բրածոներով հարուստ ֆորմացիաները, այս բոլոր դժվարություններն անկասկած չափազանց լուրջ են։ Այդ երևում է հենց այն փաստից, որ ականավոր շատ հնէաբաններ, ինչպես Կյուվիեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis />, Բարրանդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande />, Պիկտեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> Ֆոկոները, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> Է. Ֆորբսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> և ուրիշներ, և մեր խոշորագույն երկրաբանները, ինչպես Լյաելը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> Մուրչիսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murchison /> Սեջվիկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sedgwick /> և ուրիշներ, միաձայն ու ջերմ կերպով պաշտպանել են տեսակների անփոփոխելությունը։ Բայց այժմ սըր Չարլզ Լյաելը իր բարձր հեղինակությամբ աջակցություն է ցույց տալիս հակառակ կողմին, և շատ երկրաբաններ ու հնէաբաններ խիստ տատանվում են իրենց նախկին կարծիքում։ Նրանք, ովքեր կարծում են, թե երկրաբանական տարեգրությունը որքան և իցե լրիվ է, անկասկած իսկույն կժխտեն այս տեսությունը։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես հետևելով Լյաելի այլաբանությանը, նայում եմ երկրաբանական տարեգրության վրա, որպես աշխարհի պատմության վրա, որը լրիվ չի պահպանվել, գրված է փոփոխված բարբառով, մի պատմություն, որի միայն վերջին հատորն ունենք, որ վերաբերում է երկու կամ երեք երկրների, այդ հատորից միայն այստեղ ու այնտեղ պահպանվել է մի համառոտ գլուխ և յուրաքանչյուր էջից անվնաս է մնացել տեղ-տեղ միայն մի քանի տող։ Դանդաղ կերպով փոփոխվող, հաջորդական գլուխներում ավելի կամ պակաս տարբեր բարբառի յուրաքանչյուր բառը ներկայացնում է կյանքի ձևեր, որոնք թաղված են մեր հաջորդական ֆորմացիաներում և որոնց մենք սխալ կերպով համարում ենք հանկարծակի երևացածներ։ Այսպիսի տեսակետից մոտենալով, վերևում քննարկված դժվարությունները զգալիորեն նվազում են կամ նույնիսկ անհետանում։

Նոր տեսակները երևացել են շատ դանդաղ կերպով, մեկը մյուսի հետևից թե՛ ցամաքի վրա և թե՛ ջրերի մեջ։ Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> ցույց է տվել, որ երրորդային զանազան հարկերի վերաբերմամբ հազիվ թե կարելի է դրանում կասկածել, տարեցտարի լրացվում են այդ հարկերի միջև եղած բաց տեղերը և մահաջնջված ու դեռ գոյություն ունեցող ձևերի քանակությունների միջև տարբերությունը ավելի ու ավելի նվազում է։ Մի քանի ավելի նոր, թեև անկասկած շատ հին շերտերում, եթե ժամանակը որոշելու լինենք տարիներով, մահաջնջվում են ընդամենը մեկ կամ երկու տեսակներ և լինում են միայն մեկ կամ երկու նոր տեսակ, որ երևան են գալիս այստեղ առաջին անգամ մի տեղում կամ, որքան մեզ հայտնի է, երկրի վրա ամենուրեք։ Երկրորդային ֆորմացիաների միջև ընդմիջումներն ավելի ցայտուն կերպով են արտահայտված. բայց ինչպես նկատել է Բրոննը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bronn /> յուրաքանչյուր ֆորմացիայում թաղված տեսակների բազմության ոչ երևան գալը և ոչ էլ անհետանալը հանկարծակի չի եղել։

Զանազան սեռերի և դասերի պատկանող տեսակները փոփոխվել են ոչ միանման արագությամբ և ոչ էլ միանման աստիճանով։ Հին երրորդային շերտերում բազմաթիվ մահաջնջված ձևերի մեջ կարելի է գտնել այժմ ապրող խեցիներից քչերին։ Ֆոկոները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> ցույց է տվել նման երևույթի մի զարմանալի օրինակ՝ դա այժմ ապրող կոկորդիլոսների համատեղ գոյությունն է, բազմաթիվ մահաջնջված կաթնասունների և սողունների հետ Հիմալայների նախալեռների նստվածքներում։ Սիլուրյան Lingula-ն միայն քիչ բանով է տարբերվում այդ սեռի այժմ ապրող տեսակներից, մինչդեռ սիլուրյան այլ կակղամորթների մեծ մասը և բոլոր խեցեմորթները մեծ չափով են փոփոխվել։ Ցամաքի բնակիչներն ըստ երևույթին ավելի արագ են փոփոխվել, քան ծովային օրգանիզմները, և դրա մի զարմանալի օրինակը վերջերս դիտվել է Շվեյցարիայում։ Հիմք կա կարծելու, որ բարձրակարգ կազմվածքով ձևերն ավելի արագ են փոփոխվում, քան ստորակարգները, թեպետ կան նաև բացառություններ այդ կանոնից։ Օրգանական աշխարհում փոփոխությունների աստիճանը, ինչպես նկատել է Պիկտեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> միևնույնը չէ յուրաքանչյուր հաջորդական, այսպես կոչված, ֆորմացիայում։ Սակայն եթե մենք համեմատենք ոչ ամենամերձավորների թվից որևէ ֆորմացիաներ իրար հետ, մենք կգտնենք, որ բոլոր տեսակները որոշ փոփոխություն են կրել։ Եթե տեսակը մի անգամ անհետացել է երկրի երեսից, մենք հիմք չունենք կարծելու, որ նույն ձևը երբևիցե նորից երևան կգա։ Այդ վերջին կանոնից ամենից ավելի նկատելի թվացող բացառությունը Բարրանդի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande />, այսպես կոչված, «գաղութներն» են, որոնք որոշ ժամանակով ներխուժում են մի ավելի հին ֆորմացիայի մեջ և հետո իրենց տեղը նորից զիջում են առաջուց գոյություն ունեցած կենդանական աշխարհին։ Բայց այդ փաստին Լյաելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> տված բացատրությունը, այսինքն, որ դա մի այլ աշխարհագրական գավառից ժամանակավոր ներգաղթի դեպք է, բավարար է թվում։

Տեսակների խմբերը, այսինքն սեռերն ու ընտանիքները իրենց երևան գալու և անհետանալու ընթացքում ղեկավարվում են նույն կանոններով, ինչ կանոններով որ ղեկավարվում են առանձին տեսակները, փոփոխվելով ավելի կամ պակաս արագությամբ և մեծ կամ փոքր չափով։ Մի անգամ անհետացած խումբը երբեք կրկին երևան չի գալիս. այլ խոսքով՝ նրա գոյությունը քանի դեռ շարունակվում է, այնքան ժամանակ անընդհատ է։ Ես գիտեմ, որ այս կանոնից կան որոշ առերևույթ բացառություններ, բայց նրանք չափազանց քիչ են, այնքան քիչ, որ Է. Ֆորբսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> Պիկտեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> և Վուդվորդն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward /> ընդունում են կանոնի ճշտությունը, չնայած որ նրանք բոլորն էլ խիստ հակառակ են իմ պաշտպանած հայացքներին, իսկ այդ կանոնը խիստ կերպով համապատասխանում է իմ տեսությանը, որի իմաստի համաձայն միևնույն խմբի բոլոր տեսակները ինչքան էլ երկար ժամանակ խումբը գոյություն ունենա, առաջացել են մեկը մյուսից աստիճանական փոփոխությունների միջոցով, իսկ բոլորը միասին առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից։ Օրինակ, Lingula սեռի մեջ բոլոր տեսակները, որոնք հաջորդաբար երևացել են զանազան դարաշրջաններում, պետք է շաղկապված լինեն մեկը մյուսի հետ սերունդների հաջորդական շարքով, որը չի ընդհատվել սկսած սիլուրի ամենաստորին շերտի կուտակման ժամանակից մինչև ներկա ժամանակ։

Մինչև այժմ մենք ի միջի այլոց ենք խոսել տեսակների և նրանց խմբերի մահաջնջման մասին։ Բնական ընտրության տեսության համաձայն հին ձևերի մահաջնջվելը և նոր ու կատարելագործված ձևերի երևան գալը սերտ կերպով կապված են միմյանց հետ։ Նախկին ուսմունքը, թե երկրի ամբողջ բնակչությունը ոչնչացել է պարբերաբար կրկնվող աղետներով, այժմ լքված է գրեթե բոլոր, նույնիսկ այնպիսի երկրաբանների կողմից, ինչպես էլի Էլի դը-Բոմոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Elie_de_Beaumont>'''Էլի-դը-Բոմոն''' (Elie de Beaumont Jean Baptiste-Armand-Louis-Leonce)։— Երկրաբան Ֆրանսիայում, (1798—1874)։ Հեղինակ բազմաթիվ երկրաբանական ուսումնասիրությունների, այդ թվում լեռնակազմական պրոցեսների վերաբերյալ ղեկավար աշխատությունների։ Նրա ամենահայտնի երկասիրություններն են՝ «Երկրագնդի մակերևույթի վրա տեղի ունեցած մի քանի ռևոլյուցիաների ուսումնասիրությոէնները» (1829—1830) և «Դիտողություն լեռնային սիստեմների մասին» (1840—1852)։</ref> Մուրչիսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murchison /> Բարրանդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande /> և ուրիշներ, որոնց ընդհանուր հայացքները պետք է որ բնականորեն բերեին այդպիսի եզրակացության։ Ընդհակառակը, հիմնվելով երրորդային ֆորմացիաների ուսումնասիրության վրա, մենք իրավունք ունենք կարծելու, որ տեսակները և տեսակների խմբերը աստիճանաբար մեկը մյուսի հետևից անհետանում են՝ սկզբում մի տեղում, հետո մի ուրիշ և վերջապես ամենուրեք երկրի վրա։ Ասենք՝ որոշ հազվագյուտ դեպքերում, օրինակ մի պարանոցի պատռվելու դեպքում և դրա հետևանքով հարևան ծովի մեջ բազմաթիվ նոր բնակիչների ներխուժման ժամանակ կամ որևէ կղզու վերջնական խորասուզման ժամանակ մահաջնջման պրոցեսը կարող էր արագ կատարվել։ Ինչպես առանձին տեսակների, այնպես էլ տեսակների ամբողջ խմբերի գոյության տևողությունը շատ տարբեր է. շատ խմբեր, ինչպես մենք տեսանք, գոյություն ունեին կյանքի մեզ հայտնի առաջին նշույլների երևալու ժամանակից սկսած մինչև մեր օրերը, մյուսները անհետացել են դեռ մինչև պալեոզոյան էրայի վերջանալը։ Ըստ երևույթին ճշտորոշ օրենք չկա, որով սահմանվեր առանձին տեսակի կամ առանձին սեռի գոյության տևողությունը։ Հիմք կա կարծելու, որ տեսակների մի ամբողջ խմբի մահաջնջումը ավելի դանդաղ է ընթանում, քան նրանց առաջացումը, եթե նրանց հայտնվելը և անհետանալը պատկերացնենք, ինչպես այդ արել ենք առաջ, անհավասար հաստություն ունեցող ուղղաձիգ գծով, ապա այդ գիծը իր վերին ծայրում, որը պատկերում է մահաջնջման ընթացքը, կնեղանա ավելի աստիճանաբար, քան ստորին ծայրում, որը ներկայացնում է տեսակների առաջին անգամ հայտնվելը և նրանց թվի սկզբնական աճումը։ Սակայն որոշ դեպքերում տեսակների ամբողջ խմբերի, օրինակ երկրորդային ժամանակաշրջանի վերջին ամմոնիտների անհետացումը տեղի է ունեցել զարմանալիորեն արագ կերպով։

Դժվար է միշտ մտքում պահել այն հանգամանքը, որ յուրաքանչյուր կենդանի էակի բազմացումը միշտ կասեցվում է աննկատելի թշնամական պատճառներով և որ այդ աննկատելի պատճառները միանգամայն բավական են, որպեսզի տեսակը դառնա սակավաթիվ և վերջապես իսպառ մահաջնջվի։ Այս հարցերն այնքան քիչ են պարզաբանված, որ հաճախ ես լսել եմ, թե ինչպես զարմանք են հայտնել այն առթիվ, որ մահաջնջվել են այնպիսի խոշոր հրեշներ, ինչպես մաստոդոնտը և ավելի ևս հին դինոզավրները, կարծես թե միայն մարմնի ամրությունը կարող է հաղթանակ ապահովել գոյության կռվում։ Ընդհակառակը, մարմնի մեծ չափերով որոշ դեպքերում, ինչպես այդ նկատել է Օուենը, պայմանավորվում է ավելի արագ անհետացումը, որովհետև խոշորության դեպքում պահանջվում է մեծ քանակությամբ կերակուր։ Հնդկաստանում կամ Աֆրիկայում մարդու երևան գալուց առաջ երևի ինչ որ պատճառ է եղել, որը կասեցրել է այժմ ապրող փղի անընդհատ բազմացումը։ Այդ հարցում շատ իրազեկ դատավոր դոկտոր Ֆոկոները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> կարծում է, որ Հնդկաստանում փղի բազմացմանը խոչընդոտ են հանդիսանում գլխավորապես միջատները, որոնք անդադար ուժասպառ են անում և թուլացնում նրան, նույնպիսի եզրակացության է եկել Բրուսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bruce>'''Բրուս''' (Bruce James)։— Ճանապարհորդ Շոտլանդիայում (1730—1799), նրա բազմաթիվ ճանապարհորդություններից գլխավոր տեղն է բռնում Հյուսիսային և Կենտրոնական Աֆրիկայում և առանձնապես Հաբեշստանում կատարած ճանապարհորդությունը։</ref> աֆրիկական փղի վերաբերմամբ Հաբեշստանում։ Անկասկած է, որ միջատները և վամպիրները վճռական ազդեցություն ունեն Հարավային Ամերիկայի զանազան մասերում նատուրալիզացիայի ենթարկված ավելի խոշոր չորքոտանիների գոյության վրա։

Հազիվ թե ամենազարմանալի հնէաբանական հայտնագործությունը պետք է համարել այն փաստը, որ կյանքի ձևերը երկրագնդի վրա գրեթե միաժամանակ են փոփոխվում։ Մեր եվրոպական կավճային ֆորմացիան կարելի է որոշել ըստ բրածոների չափազանց տարբեր կլիմա ունեցող միմյանցից խիստ շատ հեռու գտնվող մարզերում, նույնիսկ այնտեղ, որտեղ չի կարելի գտնել կավճի, որպես ապարի ոչ մի բեկոր, այն է՝ Հյուսիսային Ամերիկայում, հասարակածային Հարավային Ամերիկայում, Հրո երկրում, Բարեհուսո հրվանդանում և Արևելյան Հնդկաստանում։ Այդ հեռավոր կետերում որոշ շերտերի մեջ գտնված օրգանական մնացորդները ցուցաբերում են անկասկածելի նմանություն այն օրգանական մնացորդների հետ, որոնք բնորոշ են կավճի համար։ Չի կարելի ասել, որ այնտեղ մենք հանդիպում ենք միևնույն տեսակներին, որոշ դեպքերում ոչ մի միանգամայն նույնանման տեսակ չկա, բայց նրանք պատկանում են միևնույն սեռերին ու ենթասեռերին և հաճախ նմանություն են ցուցաբերում նույնիսկ այնպիսի քիչ կարևոր հատկանիշներում, ինչպիսին է խեցիների մակերեսի քանդակը։ Բացի դրանից, այլ ձևերը, որոնք չեն գտնվում եվրոպական կավճի մեջ, բայց հանդիպում են կամ վերևում կամ ներքևում գտնվող ֆորմացիայում, երկրագնդի այդ հեռավոր կետերում միևնույն կարգով են դասավորված։ Զանազան հեղինակներ Ռուսաստանում, Արևմտյան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում պալեոզոյան խմբի զանազան հաջորդական ֆորմացիաներում նկատել են կյանքի օրգանական ձևերի նման զուգահեռություն, նույնն էլ, Լյաելի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> խոսքերով, նկատվում է Եվրոպայի և Հյուսիսային Ամերիկայի երրորդային նստվածքներում։ Եթե նույնիսկ ուշադրություն չդարձնենք այն սակավաթիվ բրածո տեսակների վրա, որոնք ընդհանուր են Հին և Նոր աշխարհներին, այնուամենայնիվ ակներև կլինի երկու երկրների պալեոզոյան և երրորդային հարկերում կյանքի հաղորդական ձևերի ընդհանուր զուգահեռությունը և զանազան ֆորմացիաները հեշտությամբ կարող են համեմատվել իրար հետ։

Աշխարհի հեռավոր մասերում կյանքի ձևերի միաժամանակյա փոփոխության փաստը վերոհիշյալ լայն իմաստով խիստ զարմացրել է այնպիսի հիանալի դիտողների, ինչպես Վերնեյլն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Verneuil>'''Վերնեյլ''' (Verneuil Philippe Edouard)։— Երկրաբան և հնէաբան Ֆրանսիայում (1805—1873)։ Կատարել է մի շարք ճանապարհորդություններ, այդ թվում նաև դեպի Ղրիմ և հարավային Ռուսաստան՝ զանազան երկրների երկրաբանության ծանոթանալու համար։</ref> ու դ’Արշիակն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=D_Archiac>'''Դ’Արշիակ''' (D’Archiac Etjenne-Jules-Adolphe-Desmier de Saint-Simon)։— Երկրաբան Ֆրանսիայում (1802—1868)։ Գրել է Ֆրանսիայի երկրաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ և «Երկրաբանության հաջողությունների պատմությունը 1834 թվականից սկսած մինչև 1851 թվականը»։</ref> են։ Նրանք ցույց տալով կյանքի պալեոզոյան ձևերի զուգահեռությունը Եվրոպայի զանազան մասերում, ավելացնում են. «Եթե այդ տարօրինակ հաջորդականությամբ ապշած մենք մեր ուշադրությունը դարձնենք Հյուսիսային Ամերիկայի վրա և այնտեղ գտնենք մի շարք անալոգիական երևույթներ, ապա մեզ անկասկածելի կթվա, որ տեսակների այդ բոլոր փոփոխությունները, նրանց անհետանալը և նորերի երևան գալը չի կարելի բացատրել միայն ծովային հոսանքների փոփոխություններով կամ շատ թե քիչ տեղական ու ժամանակավոր այլ պատճառներով, այլ կախված են ընդհանուր օրենքներից, որոնք ղեկավարում են ամբողջ կենդանական թագավորությունը»։ Բարրանդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande /> հենց նույն իմաստով անում է ծանրակշիռ դիտողություններ։ Եվ իրոք, բոլորովին անօգուտ է դիմել հոսանքների, կլիմայի կամ այլ ֆիզիկական պայմանների փոփոխություններին, նրանց մեջ որոնելով կյանքի ձևերի այդ մեծ փոփոխությունների պատճառները. փոփոխություններ, որոնք կատարվում են երկրի վրա ամենուրեք՝ ամենաբազմազան կլիմաներում։ Մենք պետք է, ինչպես նկատել է Բարրանդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande />, այստեղ որոնենք ինչ-որ մի առանձին օրենք։ Դա ավելի պարզ կլինի մեզ, երբ մենք ուշադրություն դարձնենք օրգանական ձևերի այժմյան տեղաբաշխման վրա և կտեսնենք, թե որքան թույլ է զանազան երկրների ֆիզիկական պայմանների և նրանց բնակչության բնույթի միջև եղած կախումը։

Ես կարծում եմ, որ նման դեպքեր հանդիպում են Եվրոպայում։ Միստեր Պրեսավիչին Պրեստվիչին<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Prestwich>'''Պրեստովիչ''' (Prestwich Joseph)։— Երկրաբան Անգլիայում (1812—1896)։ Հայտնի է գլխավորապես Անգլիայի էոցենյան նստվածքների ուսումնասիրությունների կապակցությամբ։ Աշխատել է մարդու երկրաբանական անցյալի վրա։</ref> հաջողվել է Անգլիայի և Ֆրանսիայի էոցենյան նստվածքների մասին իր գրած հիանալի մեմուարներում հաստատել երկու երկրներում հաջորդական հարկերի ընդհանուր սերտ զուգահեռություն. սակայն անգլիական որոշ հարկեր ֆրանսիականների հետ համեմատելիս, թեև երկու երկրներում էլ ստացվում է միևնույն սեռերին պատկանող տեսակների թվի զարմանալի համապատասխանություն, բայց տեսակներն իրենք տարբերվում են միմյանցից, և ի նկատի առնելով երկու մարզերի մոտիկությունը, դժվար է բացատրել այդ տարբերությունները, եթե չդիմենք այն ենթադրության, որ տարբեր բնակիչներ, բայց միաժամանակյա կենդանական աշխարհներ ունեցող երկու ծովերը մի պարանոցով բաժանված են եղել իրարից։ Նման դիտողություններ արել է նաև Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> մի քանի երրորդային ամենաուշ ֆորմացիաների վերաբերմամբ։ Բարրանդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande /> նույնպես նշում է, որ խիստ ընդհանուր զուգահեռություն գոյություն ունի Բոհեմիայի և Սկանդինավիայի սիլուրյան հաջորդական նստվածքների միջև. բայց միաժամանակ նա զարմանալի տարբերություններ է գտնում տեսակների մեջ։ Եթե այդ երկրներում տարբեր ֆորմացիաները միանգամայն նույն ժամանակաշրջաններում էլ չեն կուտակվել, այնպես որ մի երկրում մի ֆորմացիան հաճախ համապատասխանել է մյուս երկրում բաց մնացած տեղին, և եթե երկու երկրներում տեսակները շարունակել են դանդաղ կերպով փոփոխվել զանազան ֆորմացիաների կուտակման ժամանակ և նրանց միջև ընկած երկարատև ժամանակամիջոցների ընթացքում, այդ դեպքում երկու երկրների զանազան ֆորմացիաները կարող էին դասավորվել միանման կարգով՝ կյանքի ձևերի ընդհանուր հաջորդականության համապատասխանաբար, այդ կարգը կարող էր սխալմամբ թվալ խիստ զուգահեռ, և այնուամենայնիվ տեսակները երկու երկրների համապատասխան թվացող հարկերում լիովին միանման չէին լինի։

Այժմ մեր ուշադրությունը սևեռենք մահաջնջված և այժմ ապրող տեսակների փոխհարաբերությունների վրա։ նրանք բոլորը խմբավորվում են փոքրաթիվ ընդարձակ դասերի մեջ, և այդ փաստը անմիջապես բացատրվում է զարգացման տեսությամբ։ Որքան հին է որևէ ձև, այնքան սովորաբար նա ավելի շատ է տարբերվում այժմ ապրողներից: ապրողներից։ Բայց մահաջնջված տեսակները, ինչպես արդեն վաղուց նկատել է Բոկլենդը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Buckland>'''Բոկլենգ''' (Buckland William)։— Հայտնի երկրաբան և հնէաբան Անգլիայում (1784—1856)։ Սկզբում Օքսֆորդի համալսարանի պրոֆեսոր, հետագայում Վեստմինստերյան աբբայության ավագ քահանա։ Մի շարք երկրաբանական և հնէաբանական աշխատությունների հեղինակ է։ Կրեացիոնիստ, փորձել է համաձայնեցնել երկրաբանական տվյալները աստվածաշնչի հետ։</ref> բոլորն էլ կարող են տեղավորվել կամ այժմ գոյություն ունեցող խմբերում կամ նրանց միջև եղած արանքներում։ Որ կյանքի մահաջնջված ձևերն օգնում են լցնելու այժմյան սեռերի, ընտանիքների և կարգերի միջև եղած արանքները, դա միանգամայն ճիշտ է. բայց քանի որ այգ այդ դրույթը հաճախ անտեսվում է կամ նույնիսկ բացասվում է, ավելորդ չի լինի մի քանի դիտողություններ անել այդ առթիվ և բերել մի քանի օրին ակներ։ Եթե մենք սահմանափակվենք միևնույն դասի կամ ապրող, կամ մահաջնջված տեսակներն առանձին-առանձին քննարկելով, ապա մենք ամենևին այնպես լրիվ շարքեր չենք ունենա, ինչպես նրանք կստացվեն, եթե մեկը և մյուսը դասենք մի ընդհանուր սիստեմի մեջ։ Պրոֆեսոր Օուենի աշխատություններում մենք շարունակ հանդիպում ենք մահաջնջվածների վերաբերմամբ գործածվող «ընդհանրացած ձևեր» արտահայտությանը, իսկ Ագասսիսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> աշխատություններում «մարգարեական կամ սինթետիկ տիպեր» արտահայտությունը, և այդ տերմինները ցույց են տալիս, որ այդպիսի ձևերը իրոք հանդիսանում են միջակա կամ շաղկապող օղակներ։ Մի այլ հեղինակավոր հնէաբան՝ Գոդրին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaudry>'''Գոդրի''' (Gaudry Albert)։— Հնէաբան Ֆրանսիայում (ծն. 1827 թ.)։ Հայտնի է իր կատարած հնէաբանական հետազոտություններով Հունաստանում (1855—1860) և ընդհանրապես Արևելքում։ Գրել է մի շարք աշխատություններ հնէաբանության վերաբերյալ, այդ թվում նաև Արկտիկայի բրածո կենդանիների մասին։ Իդեալիստ, վիտալիստ։</ref> ամենապարզ կերպով ցույց է տվել, որ Ատտիկայում<ref>Ատտիկան միջին Հունաստանի հարավ-արևելյան մասն է՝ Աթենք գլխավոր քաղաքով։— ''Խմբ.։''</ref> իր հայտնաբերած բրածո կաթնասուններից շատերը լրացնում են գոյություն ունեցող սեռերի միջև եղած տարածությունները։ Կյուվիեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> որոճողներին և հաստակաշիներին համարել է կաթնասունների երկու բոլորովին տարբեր կարգեր, բայց մինչև այժմ այնքան բրածո միջակա օղակներ են հայտնաբերվել, որ Օուենը ստիպված է եղել փոխել ամբողջ դասակարգությունը և մի քանի հաստակաշիների զետեղել որոճողների հետ մեկ ենթակարգի մեջ. օրինակ, խոզին ուղտից բաժանող մեծ տարածությունը լցվել է միջակա ձևերով։ Ungulata կամ սմբակավոր չորքոտանիները այժմ ստորաբաժանվում են զուգամատավորների և անզուգամատավորների, բայց հարավամերիկյան Macrauchenia-ն որոշ լափով այդ երկու մեծ ստորաբաժանումները կապում է միմյանց հետ։ Ոչ ոք չի ժխտի, որ հիպպարիոնը հանդիսանում է անցումային ձև այժմյան ձիու և մի քանի ավելի հին սմբակավորների միջև։ Ինչ զարմանալի միացուցիչ օղակ է ներկայացնում կաթնասունների շղթայի մեջ հարավամերիկյան տիպոթերիան, որը և արտահայտում է պրոֆ. Ժերվեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gervais>'''Ժերվե''' (Gervais Paul)։— Կենդանաբան և հնէաբան Ֆրանսիայում (1816—1879)։ Կենդանաբանության և համեմատական անատոմիայի պրոֆեսոր սկզբում Մոնպելյեում և ապա Փարիզում՝ Սորբոնում։ Գրել է կենդանաբանության և հնէաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ, այդ թվում՝ «Կաթնասունների բնապատմությունը» երկհատոր աշխատությունը։</ref> կողմից նրան տրված անունը, մի ձև, որը չի կարելի տեղավորել գոյություն ունեցող կարգերից և ոչ մեկի մեջ։ Կաթնասունների բոլորովին մի առանձին խումբ են կազմում ծովակովերը, և ներկայումս ապրող դյուգոնի և լամանտինի ամենաուշագրավ առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ նրանք չունեն հետևի վերջավորություններ, որոնցից նույնիսկ սաղմեր չեն մնացել, բայց բրածո Halitherium-ը, ըստ պրոֆեսոր Ֆլոուերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower /> խոսքերի, ունի ոսկրացած ազդոսկրը, «որը հոդավորվում է կոնքի պարզ կերպով արտահայտված ազդրային հոդափոսի հետ», և, այսպիսով, այս կենդանին փոքր ինչ մոտենում է սմբակավոր չորքոտանիներին, որոնց հետ ծովակովերը նմանություն ունեն ուրիշ տեսակետներից։ Cetacea-ը կամ կետերը խիստ կերպով տարբերվում են մյուս բոլոր կաթնասուններից, բայց երրորդային Zeulodon-ը և Squalodon-ը, որոնց մի քանի բնագետներ զետեղել են մի առանձին ինքնուրույն կարգի մեջ, ներկայացնում են, պրոֆ. Հյոքսլիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> կարծիքով, իսկական Cetacea «և շաղկապող օղակ են հանդիսանում ջրում ապրող գիշատիչների հետ»։

Նույնիսկ թռչունների և սողունների միջև եղած հսկայական տարածությունը, համաձայն նույն պրոֆ. Հյոքսլիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> հետազոտությունների, մասամբ լրացվում է, և ամենաանսպասելի կերպով, մի կողմից ջայլամով ու բրածո արխեոպտերիքսով, իսկ մյուս կողմից բրածո Compsognathus-ով, որը դինոզավրների խմբի ներկայացուցիչներից մեկն է, իսկ այդ խումբն իր մեջ պարփակում է բոլոր ցամաքային սողունների ամենահսկաներին։ Անողնաշարավորների վերաբերմամբ Բարրանդը՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande /> ամենաբարձր հեղինակությունը, որին միայն մենք կարող ենք վկայակոչել, հավատացնում է, որ նա ամեն օր ավելի ու ավելի է համոզվում այն կարծիքին, որ թեև պալեոզոյան կենդանիները կարող են, իհարկե, զետեղվել գոյություն ունեցող խմբերում, սակայն այդ հին ժամանակաշրջանում խմբերն իրենք այնպես պարզորոշ կերպով սահմանազատված չէին մեկը մյուսից, ինչպես այժմ նրանք սահմանազատված են։

Այն հանգամանքը, որ որոշ տեսակներ այս կանոնից բացառություն են ներկայացնում, չի հակասում այն դրույթի ճշմարտությանը, որ յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանի կենդանական աշխարհն ամբողջությամբ վերցրած իր հատկանիշներով միջակա է լինում նախորդ և հաջորդ կենդանական աշխարհների միջև։ Օրինակ, երբ դոկտոր Ֆոկոները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> մաստոդոնտների և փղերի տեսակները դասավորել է երկու շարքում՝ մեկն ըստ նրանց փոխադարձ ազգակցության և մյուսն ըստ նրանց գոյության ժամանակաշրջանների, ապա ստացվել է այն, որ երկու շարքը չեն համապատասխանում իրար ձևերի դասավորությամբ, այսինքն՝ ծայրային հատկանիշներ ունեցող տեսակները լինում են ոչ ամենահները և ոչ էլ ամենանորերը, իսկ միջակա հատկանիշներ ունեցող տեսակները տարիքի համեմատ միջակա տեղ չեն գրավում։ Բայց, մի րոպե ենթադրելով, որ այդ և ուրիշ նման դեպքերում մենք ստույգ տվյալներ ունենք տեսակների առաջին անգամ երևան գալու և անհետանալու ժամանակի մասին, որը իրականում բնավ չկա, մենք հիմք չունենք կարծելու, որ հաջորդականորեն առաջացած ձևերի կյանքը պետք է տևի համապատասխան ժամանակամիջոցների ընթացքում։ Որոշ դեպքերում ավելի հին ձևը կարող էր գոյություն ունենալ ավելի երկար, քան որևէ տեղում ավելի ուշ առաջացած մի. ձև, և դա առանձնապես բնական է ցամաքային ձևերի վերաբերմամբ, որոնք բնակվել են բաժան-բաժան մարզերում։ Խոշոր ձևերից հետո, օրինակի համար վերցնենք փոքրերին։ Եթե մենք ընտանի աղավնու այժմ ապրող և մահաջնջված գլխավոր տեսակները շարքերով դասավորենք ըստ նրանց ազգակցության, ապա այդպիսի դասավորությունը ոչ լիովին կհամապատասխանի այն կարգին, ինչ կարգով ծագել են այդ ցեղերը, և ավելի ևս քիչ նրանց անհետացման կարգին, որովհետև նախահայր ժայռաղավնին ապրում է մինչև հիմա, իսկ մի քանի տարատեսակներ, որ միջակա են նրա և փոստատար աղավնու միջև, մահաջնջվել են. փոստատար աղավնիները, որոնք էական հատկանիշով՝ կտուցի երկարությամբ ծայրային տեղ են գրավում, ավելի վաղ են առաջացել, քան կարճակտուց թուրմանները, որոնք այդ տեսակետից տվյալ շարքում հակադիր տեղ են գրավում։

Եզրակացությունն այն մասին, որ որևէ միջակա ֆորմացիայի օրգանական մնացորդներն ունեն որոշ աստիճանի միջակա հատկանիշներ, սերտ առնչության մեջ է գտնվում բոլոր հնէաբանների կողմից պաշտպանվող այն փաստերի հետ, որ երկու հաջորդական ֆորմացիաների բրածոներն ավելի սերտ կերպով են կապված միմյանց հետ, քան երկու հեռավոր ֆորմացիաների բրածոները։ Պիկտեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> բերում է օրգանական մնացորդների ընդհանուր նմանության մի լավ օրինակ կավճային ֆորմացիայի զանազան հարկերում, թեև յուրաքանչյուր հարկում տեսակները տարբեր են։ Մենակ այդ փաստն իր ընդհանրությամբ խախտեց պրոֆ. Պիկտեի հավատը դեպի տեսակների անփոփոխելիությունը։ Ով ծանոթ է երկրի մակերեսին այժմ ապրող տեսակների բաշխմանը, նա չի աշխատի մեկը մյուսին հաջորդող երկու մերձավոր ֆորմացիաներում զանազան տեսակների այդ մոտ նմանության բացատրությունները որոնել այն բանում, որ հին մարզերի ֆիզիկական պայմանները գրեթե միանման են մնացել։ Պետք է վերհիշել, որ օրգանիզմները, գոնե նրանք, որոնք ապրել են ծովերում, փոփոխվել են ամբողջ աշխարհում գրեթե միաժամանակ և, հետևապես, միանգամայն տարբեր կլիմաներում և պայմաններում։ Վերհիշենք այն զարմանալի կլիմայական փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունեցել պլեյստոցենյան ժամանակաշրջանում, որն իր մեջ պարփակում է նաև ամբողջ սառցադաշտային դարաշրջանը, և նկատենք, թե նրանք ինչքան քիչ են անդրադարձել ծովի բնակիչների տեսակային ձևերի վրա։

Այդ եզրակացության դեմ չի կարելի լուրջ առարկություն համարել այն հանգամանքը, որ մի քանի բազկոտանիներ ամենահեռավոր երկրաբանական դարաշրջաններից սկսած, մնացել են քիչ փոփոխված և որոշ ցամաքային ու քաղցրահամ ջրերի կակղամորթներ մնացել են համարյա նույնը այն ժամանակվանից սկսած, ինչքան մենք դիտենք, երբ նրանք առաջին անգամ երևացել են։ Անհաղթահարելի դժվարություն չի ներկայացնում նաև այն, որ արմատոտանիները, դոկտոր Կարպետների Կարպենտերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Carpenter>'''Կարպենտեր''' (Carpenter William-Benjamin)։— Բնախույզ և բժիշկ Անգլիայում (1813—1885)։ Դատական բժշկականության պրոֆեսոր Լոնդոնումt գրել է կենդանաբանության և ընդհանուր ֆիզիոլոգիայի, ինչպես նաև մարդու ֆիզիոլոգիայի վերաբերյալ աշխատություններ։ Գերմանական և Միջերկրական ծովերում խորջրյա գիտարշավի ղեկավարներից մեկը։</ref> հավաստիացմամբ, իրենց կազմվածքով չեն առաջադիմել սկսած նույնիսկ լավրենտյան դարաշրջանից, որովհետև որոշ օրգանիզմներ պետք է պարզ կենսապայմաններին հարմարված մնային, իսկ ի՞նչը կարող էր ավելի լավ հարմարվել այդ պայմաններին, քան այդ ցածր կազմվածքով Protozoa-ն։ Վերոհիշյալներին նման առարկությունները իմ տեսության համար ճակատագրական կլինեին, եթե նա կազմվածքի առաջադիմությունը որպես անհրաժեշտ պայման ընդուներ, նմանապես նրանք ճակատագրական կլինեին, եթե կարելի լիներ ապացուցել, որ, օրինակ, վերոհիշյալ արմատոտանիներն առաջին անգամ երևացել են լավրենտյան դարաշրջանում կամ վերոհիշյալ բազկոտանիները կեմբրիյան դարաշրջանում, որովհետև այդ դեպքում բավականաչափ ժամանակ չէր լինի, որպեսզի այդ օրգանիզմները հասնեին զարգացման այն աստիճանին, որին նրանք հասեք են այդ դարաշրջաններում. բայց քանի որ նրանք հասել են զարգացման տվյալ աստիճանին, ապա բնական ընտրության տեսակետից բոլորովին անհրաժեշտություն չկա, որ նրանք շարունակեին է՛լ ավելի կատարելագործվել, թեև նրանք պետք է որ յուրաքանչյուր հաջորդող դարաշրջանում թեթևակի փոփոխվեին, որպեսզի պահեին իրենց տեղերը այն թույլ փոփոխությունների ժամանակ, ինչպիսիք տեղի են ունենում նրանց գոյության պայմաններում։ Վերոհիշյալ առարկությունները սերտ կերպով կապված են այն հարցի հետ, թե մենք արդյոք գիտե՞նք, թե իսկապես որքան հին է մեր աշխարհը և կյանքի զանազան ձևերը առաջին անդամ ո՞ր ժամանակաշրջաններում են երևացել. այդ մասին կարելի է դեռ շատ վիճել։

Այն հարցը, թե արդյոք կազմվածքն ամբողջությամբ վերցրած առաջադիմել է, շատ տեսակետներից չափազանց խճողված է։ Երկրաբանական տարեգրությունը, որ բոլոր ժամանակներում թերի է, չի տարածվում մինչև բավականաչափ հեռավոր ժամանակները, որպեսզի աներկբայելի հստակությամբ դրսևորեր, որ աշխարհի մեզ ծանոթ պատմության ընթացքում կազմվածքը մեծ չափով առաջ է շարժվել։ Նույնիսկ ներկայումս, քննարկելով միևնույն դասի ներկայացուցիչներին, բնախույզները չեն համաձայնվում միմյանց հետ, թե որ ձևերը պետք է համարել բարձրակարգ։ Այսպես, ոմանք սելախիաներին կամ շնաձկներին համարում են ձկների բարձրակարգ ներկայացուցիչներ այն հիման վրա, որ նրանք իրենց կազմվածքի մի քանի կարևոր գծերով մոտենում են սողուններին, մյուսները բարձրակարգ են համարում ոսկրավոր ձկներին։ Գանոիդ ձկներին դասում են սելախիաների և ոսկրավորների միջև. վերջիններս այժմ ներկայացնում են մի խումբ,, որը ձևերի թվով զգալի չափով գերակշռում է, բայց առաջներում գոյություն են ունեցել միայն սելախիաները և գանոիդները, և տվյալ դեպքում մենք կարող ենք որոշել, թե ձկներն իրենց կազմվածքով արդյոք առաջադիմել են կամ ցածրացել միայն համապատասխան այն բանի, թե կազմվածքի բարձրության ինչպիսի չափանիշ կցանկանանք ընտրել։ Կազմվածքի բարձրության տեսակետից զանազան տիպերի ներկայացուցիչներին համեմատելու փորձերը միանգամայն անհույս են։ Ո՞վ կորոշի, թե որն է ավելի բարձր, թանաքաձո՞ւկը, թե մեղուն, այդ միջատը, որին մեծ Բերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Baer /> համարել է «ավելի բարձր կազմակերպված, քան ձուկը, թեև այլ պլանով»։ Կյանքի համար տեղի ունեցող բարդ մրցության մեջ միանգամայն հնարավոր է, որ խեցեմորթները, որոնք իրենց դասի ներկայացուցիչների մեջ այնքան էլ բարձր կազմվածք չունեն, հաղթում են գլխոտանիներին՝ կակղամորթների բարձրակարգ ներկայացուցիչներին և այդպիսի խեցեմորթները, որոնք թեև բարձր զարգացում չունեն, պետք է դասվեն շատ բարձր անողնաշարավոր կենդանիների շարքում, եթե նրանց գնահատելիս ղեկավարվենք բոլոր ստուգումներից ամենավճռականով՝ գոյության կռվի օրենքով։ Բացի դրանից, որ մենք հանդիպում ենք այդպիսի դժվարությունների այն հարցը որոշելիս, թե որ ձևերն են ամենից ավելի առաջ գնացել իրենց կազմվածքով. մենք չպետք է համեմատենք որևէ դասի միմիայն բարձրակարգ ներկայացուցիչներին, որոնք գոյություն են ունեցել թե մեկ և թե մյուս դարաշրջաններում, թեև կասկած չկա, որ դա կարևոր, գուցե և ամենակարևոր տարրն է հետևություններ անելու ժամանակ, բայց մենք պետք է համեմատենք երկու ժամանակաշրջաններում եղած ստորակարգ և բարձրակարգ բոլոր ներկայացուցիչներին միմյանց հետ։ Մի որոշ հին դարաշրջանում թվով գերազանցել են բարձրակարգ և ստորակարգ կակղամորթները, այսինքն, գլխոտանիները և բազկոտանիները. ներկայումս այդ երկու խմբերն էլ խիստ կրճատվել են, մինչդեռ մյուսները, կազմվածքով միջակները, զգալիորեն բազմացել են. դրա հետևանքով մի քանի բնախույզներ պաշտպանում են այն կարծիքը, որ կակղամորթները առաջներում հասել են ավելի բարձր զարգացման, քան այժմ. բայց հակառակ կարծիքի օգտին կարելի է բերել ավելի ծանրակշիռ փաստարկ, այն է՝ ցույց տալ բազկոտանիների խիստ կրճատումը և այն փաստը, որ մեր այժմյան գլխոտանիները թեև սակավաթիվ են, բայց ավելի բարձր կազմվածք ունեն, քան այդ դասի հին ներկայացուցիչները։ Մենք պետք է համեմատենք նաև երկու ժամանակաշրջանների ընթացքում եղած բարձրակարգ և ստորակարգ դասերի հարաբերական քանակությունը երկրի ամբողջ մակերևույթի վրա։ Եթե, օրինակ, գոյություն ունեն ողնաշարավոր կենդանիների հիսուն հազար զանազան ձևեր և եթե մենք գիտենայինք, որ մի ինչ-որ նախկին ժամանակաշրջանում դրանցից գոյություն են ունեցել միայն տասը հազար ձևեր, մենք կկարողանայինք բարձրակարգ դասում ձևերի թվի այդ ավելացումը, որը ենթադրում է ստորակարգ ձևերի մեծ կրճատում, դիտել որպես կազմվածքի վճռական առաջադիմություն աշխարհի մեջ։ Այստեղից մենք տեսնում ենք, թե որքան անհուսալիորեն դժվար է, այդպիսի չափազանց բարդ պայմաններում, լիակատար ճշտությամբ համեմատել մեկը մյուսին հաջորդած երկրաբանական ժամանակաշրջանների այնքան անկատար կերպով հայտնի կենդանական աշխարհների կազմվածքի հարաբերական բարձրությունը։

Դեռ շատ տարիներ առաջ մ-ր Կլիֆտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clift>'''Կլիֆտ''' (Clift Williaim)։— Բնախույզ Անգլիայում (1775—1849)։ Աշխատել է ոսկրաբանության, հնէաբանության և այլ բնագավառներում։</ref> ցույց է տվել, որ ավստրալիական քարանձավներում գտնված բրածո կաթնասունները մերձավոր ազգակից են այդ մայր ցամաքի վրա այժմ ապրող պարկավորների հետ։ Հարավային Ամերիկայում նույնիսկ անպատրաստ դիտողը նկատում է նման հարաբերություններ՝ տեսնելով Լա-Պլատայի զանազան վայրերում գտնված զրահակրի զրահին նմանվող հսկա զրահի կտորները, և պրոֆեսոր Օուենը զարմանալի կերպով ապացուցել է, որ այդպիսի առատությամբ այնտեղ թաղված բրածո կաթնասունների մեծ մասը պատկանում է հարավամերիկյան տիպին։ Այդ ազգակցությունն ավելի ևս պարզ կերպով հաստատվում է բրածո ոսկորների զարմանայի կոլեկցիայով, որ հավաքել են Լունդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lund>'''Լունդ''' (Lund P. W.)։— Հնէաբան Դանիայում։ Աշխատել է Բրազիլիայում, որտեղ գտել է հարուստ բրածո կենդանական աշխարհ, որը հիանալի կերպով նկարագրել է (1841—1845)։</ref> և Կլաուզենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clausen>'''Կլաուզեն''' (Clausen)։— Հնէաբան։</ref> Բրազիլիայի քարանձավներում։ Այդ փաստերն ինձ վրա այնպիսի ուժեղ տպավորություն են գործել, որ 1839 և 1845 թվականներին ես հանդես եմ եկել որպես «տիպերի հաջորդականության օրենքի» միևնույն մայր ցամաքի վրա ապրածի և ապրողի այդ զարմանալի հարաբերակցության ջերմ պաշտպան։ Հետագայում պրոֆ. Օուենը նույն ընդհանրացումը տարածել է նաև Հին Աշխարհի կաթնասունների վրա։ Այդ հեղինակը նույն օրենքը երևան է հանում նաև Նոր Զելանդիայի մահաջնջված հսկա թռչունների վերաբերյալ իր տված ռեստավրացիաներում. մենք այդ նույնը տեսնում ենք նաև բրազիլիական քարանձավներում գտնված թռչունների վրա։ Միստեր Վուդվորդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward /> ցույց է տվել, որ այդ օրենքը կիրառելի է նաև ծովային խեցիների վերաբերմամբ, բայց կակղամորթների մեծամասնության լայն տարածման շնորհիվ այդ օրենքն այնքան էլ պարզորոշ կերպով չի արտահայտվում նրանց վրա։ Կարելի է նշել այլ օրինակներ էլ, օրինակ Մադերայի բրածո և այժմ ապրող քաղցրահամ ջրերի կակղամորթների միջև կամ Արալա-Կասպիական<ref>Այսպես է բնագրում։ Պետք էր ասել '''Կասպիական ծովի''', քանի որ ըստ Լ. Բերգի վկայության (Աշխարհագր. ընկ. Թուրքեստ. բաժ. Տեղեկագիր, 5-րդ 1908, 451) Արալյան ծովում արաչակասպիական կենդանիները գրեթե բացակայում են։— ''Խմբ.։''</ref> ծովի բրածո և կիսաքաղցրահամ ջրերում այժմ ապրող խեցիների միջև եղած հարաբերակցությունը։

Բայց հատկապես ի՞նչ է արտահայտում միևնույն մարզերում և միևնույն տիպերի հաջորդականության այս ուշագրավ օրենքը։ Պետք է շատ համարձակ լինել, որպեսզի համեմատելով Ավստրալիայի և Հարավային Ամերիկայի միևնույն լայնության տակ գտնվող մասերի կլիման, վճռեինք բացատրել, մի կողմից, այդ երկու մայր ցամաքների բնակիչների իրար նման չլինելը ֆիզիկական պայմանների տարբերությամբ կամ, մյուս կողմից, պայմանների նմանությամբ բացատրել միևնույն տիպերի գոյությունը յուրաքանչյուր մայր ցամաքի վրա երրորդային ժամանակաշրջանի ամենավերջին դարաշրջաններում։ Չի կարելի վկայակոչել նաև այն, որ գոյություն ունի մի անխախտելի օրենք, որի համաձայն պարկավորները պետք է գլխավորապես կամ բացառապես երևան գային Ավստրալիայում, կամ թե թերատամները և այլ ամերիկական տիպեր պետք է ծագում առնեին միայն Ամերիկայում։ Մենք գիտենք, որ նախկին ժամանակներում Եվրոպան բնակված է եղել բազմաթիվ պարկավորներով, և վերևում հիշատակված աշխատության մեջ ես ցույց եմ տվել, որ Ամերիկայում ցամաքային կաթնասունների բաշխման օրենքը առաջներում այլ է եղել, քան այժմ։ Հյուսիսային Ամերիկան առաջներում ցուցաբերել է շատ ընդհանուր հատկանիշներ մայր ցամաքի այժմյան հարավային կեսի նկատմամբ, և մայր ցամաքի հարավային կեսը առաջներն ավելի սերտ հարաբերակցության մեջ է եղել հյուսիսային կեսի հետ, քան այժմ։ Նմանապես Ֆոկոների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> և Կոտլիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cautley>'''Կոտլի''' (Cautley Ptoby-Thomas)։— Երկրաբան-ինժեներ Անգլիայում (1802—1871)։ Աշխատել է Հնդկաստանում Գանգես գետի ջրանցքների կառուցման վրա, զբաղվել է Ասիայի հնէաբանությամբ։ Գրել է մի շարք աշխատություններ Հյուսիսային Հնդկաստանի բրածո կենդանական աշխարհի վերաբերյալ։</ref> հայտնագործություններից մենք գիտենք, որ հյուսիսային Հնդկաստանը իր կաթնասուն կենդանիներով առաջներն ավելի սերտ հարաբերակցության մեջ է եղել Աֆրիկայի հետ, քան այժմ։ Կարելի է նույնանման փաստեր բերել նաև ծովային կենդանիների տարածման մասին։

Դառնալով օվկիանոսին, մենք հանդիպում ենք նույն օրենքին։ Հարավային Ամերիկայի արևելյան ու արևմտյան ափերի ծովային բնակիչները շատ տարբեր են, բացառելով երկու ափերի համար ընդհանուր սակավաթիվ կակղամորթները, խեցեմորթները և փշամորթները. բայց դ-ր Գյունտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> վերջերս ցույց է տվել, որ Պանամայի պարանոցի հակադիր ափերում ապրող ձկների մոտավորապես 30% նույնն է, որը հարկադրել է բնախույզներին ենթադրելու, որ պարանոցը նախկին ժամանակներում կտրված է եղել։ Հարավային Ամերիկայի ափերից դեպի արևմուտք գտնվում է բաց օվկիանոսի ընդարձակ տարածությունը, որտեղ ոչ մի կղզի չկա, որը կարող էր կայան լինել գաղթողների համար, այս դեպքում մենք հանդիպում ենք մի այլ ձևի արգելքի, և հենց որ մենք անցնում ենք այդ, Խաղաղ օվկիանոսի արևելյան կղզիների վրա հանդիպում ենք մի այլ, և այն էլ միանգամայն տարբեր, կենդանական աշխարհի։ Այսպիսով, երեք ծովային կենդանական աշխարհներ ձգվում են դեպի հյուսիս և հարավ զուգահեռ կերպով և իրարից ոչ հեռու, համապատասխանող կլիմայական պայմաններում, բայց մեկը մյուսից անջատված լինելով անհաղթահարելի արգելքներով, լինի դա ցամաք կամ բաց ծով, նրանք գրեթե բոլորովին տարբեր են։ Մյուս կողմից, գնալով Խաղաղ օվկիանոսի արևադարձային մասերի արևելյան կղզիներից ավելի դեպի արևմուտք, մենք անհաղթահարելի արգելքների չենք հանդիպում և գտնում ենք կամ անթիվ կղզիներ որպես կայաններ, կամ չընդհատվող ափային գիծ, մինչև որ վերջապես կտրում ենք կիսագունդը և մոտենում Աֆրիկայի ափերին։ Եվ այդ ամբողջ լայնածավալ տարածության վրա մենք չենք հանդիպում սուր կերպով պարագծված առանձին ծովային կենդանական աշխարհների։ Թեև շատ քիչ ծովային կենդանիներ ընդհանուր են Ամերիկայի արևելյան և արևմտյան ափերի և Խաղաղ օվկիանոսի կղզիների վերոհիշյալ երեք հարևան ֆաունաների համար, սակայն մի քանի ձկներ Խաղաղ օվկիանոսից մտնում են Հնդկականը և շատ կակղամորթներ ընդհանուր են Խաղաղ օվկիանոսի արևելյան կղզիների և Աֆրիկայի արևելյան ափերի համար, որոնք գտնվում են գրեթե հակադիր միջօրեականների տակ։

Քննարկելով այդ հարցը, մենք միևնույն ժամանակ պետք է կանգ առնենք մեզ համար մի շատ կարևոր կետի վրա, այն է՝ կարո՞ղ են արդյոք մի սեռի պատկանող զանազան տեսակները, որոնք մեր տեսության համաձայն առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից, տարաբնակվել մի մարզից, տարաբնակման ժամանակ ենթարկվելով փոփոխությունների։ Եթե այն դեպքում, երբ մի մարզի տեսակների մեծ մասը տարբերվում է մյուս մարզի թեկուզև մերձավոր տեսակներից, հաջողվի ապացուցել, որ գաղթը մի մարզից մյուսը տեղի է ունեցել հավանորեն ավելի վաղ ժամանակաշրջանում, ապա մեր ընդհանուր եզրակացությունը զգալի չափով կհաստատվի, որովհետև այդպիսի բացատրությունը համաձայնվում է փոփոխությունների միջոցով ծագում առնելու սկզբունքի հետ։ Օրինակ, մի հրաբխային կղզի, որ բարձրացել և գոյացել է մայր ցամաքից մի քանի հարյուր մղոն հեռավորության վրա, ժամանակի ընթացքում, հավանորեն, նրանից կարող էր ստանալ փոքրաթիվ գաղթողներ, և վերջինների սերունդները, թեև փոփոխված, բայց և այնպես ժառանգականության շնորհիվ կպահպանեին իրենց ազգակցական կապը մայր ցամաքի բնակիչների հետ։ նման դեպքերը սովորական են և, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, անկախ ստեղծման տեսակետից, անբացատրելի են։ Մի մարզի տեսակների մի այլ մարզի տեսակների հետ ունեցած առնչության վերաբերյալ այդպիսի տեսակետը էականորեն չի տարբերվում մ-ր Ուոլլեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> կարծիքից, որը գալիս է այն եզրակացության, որ «յուրաքանչյուր տեսակ իր գոյությունն սկսում է թե՛ ժամանակի և թե՛ տարածության տեսակետից սերտ կապի մեջ գտնվելով իրեն նախորդած մերձավոր տեսակի հետ»։ Ներկայումս լավ հայտնի է, որ նա այդ կապը բացատրում է ընդհանուր ծագմամբ, որին ուղեկցում է փոփոխությունը։

Սըր Չ. Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և ուրիշ հեղինակներ արդեն հմտորեն պարզաբանել են այդ հարցը։ Ես իմ կողմից կարող եմ այստեղ ներկայացնել միայն շատ համառոտ քաղվածք ամենակարևոր փաստերից, Կլիմայական փոփոխումները պետք է հզոր ազդեցություն ունենային տեղափոխության վրա։ Այն մարզը, որն իր կլիմայի պատճառով ներկալումս անմատչելի է որոշ օրգանիզմների համար, կարող էր լայն ճանապարհ ծառայել տեղափոխությունների համար, երբ նրա կլիման այլ է եղել։ Սակայն շուտով ես առիթ կունենամ այդ հարցի վրա ավելի մանրամասնորեն կանգ առնելու։ Ցամաքի մակարդակի փոփոխությունները նույնպես կարող էին մեծ ազդեցություն ունենալ։ Օրինակ մի նեղ պարանոց ներկայումս բաժանում է երկու ծովային կենդանական աշխարհներ. բայց եթե նա խորասուզվի կամ առաջներում խորասուզվել է ծովի մակարդակի տակ, այդ դեպքում երկու կենդանական աշխարհները կարող են միանալ, դառնալ մեկ կամ կարող էին առաջներում միանալ։ Այնտեղ, որտեղ ներկայումս տարածվում է ծովը, նախկին ժամանակներում ցամաքը կարող էր միացնել կղզիները և նույնիսկ մայր ցամաքները, որր կարող էր առաջ բերել ցամաքային բնակիչների գաղթ մեկից մյուսը։ Երկրաբաններից ոչ ոք չի առարկում, որ ցամաքի մակարդակի մեծ փոփոխություններն են տեղի ունեցել այն ժամանակի ընթացքում, ինչ գոյություն ունեն օրգանիզմները։ Էդվարդ Ֆորբսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> պնդել է, որ ատլանտ յան բոլոր կղզիները ոչ շատ առաջ միացած են եղել Եվրոպայի կամ Աֆրիկայի հետ, իսկ Եվրոպան իր հերթին՝ Ամերիկայի հետ։ Այլ հեղինակներ այդ հիպոթեզը փոխադրել են համարյա բոլոր օվկիանոսների վրա և համարյա յուրաքանչյուր կղզի միացրել են այս կամ այն մայր ցամաքի հետ։ Եվ իրոք, եթե Ֆորբսի բերած ապացույցները ճշմարտացի են, ապա մենք պետք է ընդունենք, որ հազիվ թե կա գոնե մի կղզի, որը ոչ այնքան վաղուց միացած չի եղել որևէ մայր ցամաքի հետ։ Այդ տեսակետը կտրում է մեկը մյուսից խիստ հեռավոր մարզերում, միևնույն տեսակի տարածման գորդյան հանգույցը և վերացնում է շատ դժվարություններ, բայց որքան ես կարող եմ դատել, մենք իրավունք չունենք ենթադրելու, որ այդպիսի հսկայական աշխարհագրական փոփոխություններ են կատարվել այժմյան տեսակների գոյության ժամանակի ընթացքում։ Ինձ թվում է, թե մենք բազմաթիվ ապացույցներ ունենք, որ ցամաքի և ծովի մակարդակը մեծ տատանումներ է կրել, բայց մենք որոշակի ցուցմունքներ չունենք մայր ցամաքների դիրքի և չափերի այնպիսի զգալի փոփոխությունների մասին, որպեսզի միացնենք նրանց նորագույն ժամանակաշրջանի ընթացքում ինչպես մեկը մյուսի հետ, այնպես էլ զանազան նրանց միջև ընկած օվկիանոսային կղզիների հետ։ Ես հաճությամբ ընդունում եմ, որ առաջները եղել են կղզիներ, որոնք այժմ սուզվել են ծովի մեջ, որոնք կարող էին մեկնակետեր ծառայել բույսերի և շատ կենդանիների հետագա տարաբնակման համար։ Կորալյան կղզիներ ունեցող ծովերում այդպիսի սուզված կղզիները ներկայումս նկատվում են ծովի մակերևույթից վեր բարձրացող կորալյան կառուցումների օղակներով, կամ ատոլլներով։ Երբ լիակատար կերպով կընդունվի, իսկ այդ երբևիցե կլինի, որ յուրաքանչյուր տեսակ առաջացել է մի հիմնական մարզից և երբ ժամանակի ընթացքում մենք կիմանանք որևէ որոշակի բան տարածման եղանակների մասին, մենք կկարողանանք մեծ համոզվածությամբ կշռադատել ցամաքի նախկին տարածման մասին։ Բայց ես չեմ կարծում, որ երբևիցե կապացուցեն, որ այժմ միմյանցից բոլորովին անջատված մայր ցամաքները մեծ մասամբ անընդմեջ կամ համարյա անընդմեջ կերպով միացած են եղել մեկը մյուսի և այժմյան օվկիանոսային շատ կղզիների հետ։ Օրգանիզմների տարածման վերաբերյալ մի քանի փաստերը, այն է՝ համարյա յուրաքանչյուր մայր ցամաքի հակադիր կողմերում ծովային կենդանական աշխարհների կազմում եղած մեծ տարբերությունը, զանազան երկրների և նույնիսկ ծովերի երրորդային բնակիչների սերտ կապը նրանց ժամանակակից բնակիչների հետ, կղզիների և նրանց ամենամերձավոր մայր ցամաքի կաթնասունների միջև ազգակցությունը, որը մասամբ որոշվում է նրանց միջև ընկած օվկիանոսի խորությամբ (դրա հետ մենք կծանոթանանք հետագայում), այդ և այլ նման փաստերը խոսում են ընդդեմ նորագույն շրջանի ընթացքում այդպիսի հսկայական աշխարհագրական հեղաշրջումներ ընդունելուն, որոնք անհրաժեշտ են Ֆորբսի տեսակետից և ընդունվում են նրա հետևորդների կողմից։ Օվկիանոսային կղզիների բնակիչների առանձնահատկությունները և հարաբերական քանակը նույնպես վկայում են, որ կղզիները մայր ցամաքների հետ առաջներում անընդհատ միացած չեն եղել։ Այդ կղզիների համարյա բացառապես հրաբխային կազմությունը նույնպես չի վկայում այն ենթադրության օգտին, որ նրանք անհետացած մայր ցամաքների մնացորդներ են, որովհետև եթե նրանք լինեին սկզբնապես չընդհատվող լեռնաշարքեր, ապա առնվազն նրանցից մի քանիսը այլ լեռնագագաթների նման կազմված կլինեին գրանիտից, մետամորֆիկ ապարներից, բրածոներ պարունակող հին շերտերից և այլ լեռնային ապարներից, այլ ոչ թե կներկայացնեին բացառապես հրաբխային ծագում ունեցող պարզ կուտակումներ։

Ինձանից հետո նման փորձեր կատարել է Մ. Մարտենսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Martens>'''Մարտենս''' (Martens Eduard von)։— Կենդանաբան և ճանապարհորդ Գերմանիայում (1831—1904)։ Կենդանաբանական թանգարանի դիրեկտոր և պրոֆեսոր Բեռլինի համալսարանում։ Մասնակցել է դեպի Արևելյան Ասիա կատարված գիտարշավին։ Գրել է կակղամորթների և խեցեմորթների վերաբերյալ աշխատություններ։</ref> բայց այդ փորձերը շատ ավելի լավ են դրվել, որովհետև նա սերմերն արկղի մեջ իջեցրել է ուղղակի ծովը, որից նրանք հետզհետե թրջվել են ու ենթարկվել օդի ներգործության, ինչպես իսկական ծովում լողացող բույսեր։ Փորձի համար նա վերցրել է 98 տեսակի սերմեր, մեծ մասամբ իմ վերցրածներից տարբեր, բայց դրա հետ միասին վերցրել է մի քանի խոշոր պտուղներ, ինչպես նաև ծովի շուրջը ապրող բույսերի սերմեր, որը նպաստել է ինչպես նրանց լողունության տևողությանը, այնպես էլ նրանց դիմադրությանը աղի ջրի վնասակար ներգործության դեմ։ Սակայն դրա փոխարեն նա նախապես չի չորացրել ոչ բույսերը, ոչ պտուղներով ճյուղերը, որը, ինչպես մենք տեսանք, նրանցից մի քանիսի համար կարող է զգալիորեն երկարացնել լողունությունը։ Դրա հետևանքով փորձի համար վերցրած զանազան տեսակների սերմերի <math>^{18}/_{98}</math> մասը մնացել է ջրի մեջ 42 օր և դրանից հետո պահպանել է ծլունակությունը։ Բայց ես չեմ կասկածում, որ այդ բույսերը, ենթարկվելով ալիքների ազդեցությանը, ավելի քիչ կլողային, քան ուժեղ շարժումներից պաշտպանված լինելով, ինչպես եղել է մեր փորձերում։ Այդ պատճառով գուցե ավելի վստահելի լինի ընդունել, որ որևէ բուսական տեսակների սերմերի <math>^{10}/_{100}</math> մասը չորացնելուց հետո կարող էր լողալով անցնել 900 մղոն լայնություն ունեցող ծովը և հետո ծլել։ Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ խոշոր պտուղները հաճախ մանրերից ավելի երկար են լողում, որովհետև խոշոր պտուղներ կամ սերմեր ունեցող բույսերը, որոնք, ինչպես այդ ցույց է տվել Ալֆոնս դը-Կանդոլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> ունեն տարածման նեղ մարզեր, հազիվ թե կարող են մի տեղից մի այլ տեղ տեղափոխվել որևէ այլ եղանակով։

Մորեխը քամու միջոցով երբեմն տարվում է երկրից մեծ հեռավորություններ, ես ինքս բռնել եմ մեկը Աֆրիկայի ափից 370 մղոն հեռու և լսել եմ է՛լ ավելի մեծ հեռավորության վրա բռնվածների մասին։ Հարգարժան Ռ. Թ. Լոուն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lowe>'''Լոու''' (Lowe Richard-Thomas)։— Բնախույզ և ճանապարհորդ Անգլիայում։</ref> հաղորդել է սըր Չ. Լյաելին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> որ 1844 թ. նոյեմբերին մորեխի անթիվ զանգվածներ այցելել են Մադեյրա կղզին, նրանք այնպիսի խտությամբ են թռել, ինչպես ձյունի փաթիլները ամենաուժեղ բուքի ժամանակ, և դեպի վերև նրանք տեսանելի են եղել այնքան բարձրությամբ, որ նրանց կարելի էր տեսնել հեռադիտակով։ Երկու կամ երեք օր շարունակ նրանք դանդաղ կերպով պտտվել են հսկայական ձվածիրով, առնվազն 5—6 մղոն տրամագծով, իսկ գիշերը իջել են բարձր ծառերի վրա, բոլորովին ծածկելով նրանց։ Մորեխը դեպի ծովը թռչելով անհետացել է նույնքան անսպասելի կերպով, ինչպես որ երևացել է, և այդ ժամանակից չի այցելել կղզին։ Նատալ երկրի որոշ մասերում ֆերմերները կարծում են, թեև առանց բավականաչափ հիմք ունենալու, որ վնասակար սերմերն իրենց մարգագետինների վրա բերվում են այն կղկղանքների հետ, որոնք մնում են այդ երկիրը շատ հաճախ այցելող մորեխների մեծ երամներից հետո։ Այդ ենթադրության հիման վրա մ-ր Ուիլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Weale>'''Ուիլ''' (Weale)։</ref> նամակի մեջ ինձ ուղարկեց մորեխների արտաթորությունների չոր կտորների մի փոքրիկ ծրար, ես այդտեղից խոշորացույցի օգնությամբ հանեցի մի քանի սերմեր և աճեցրի նրանցից յոթ խոտաբույսեր, որոնք պատկանում էին երկու սեռերի երկու տեսակների։ Հետևաբար, մորեխի երամները, Մադեյրան այցելողների նման, կարող են իրոք որպես միջոց ծառայել բույսերի զանազան տեսակներ ցամաքից հեռու գտնվող կղզիների վրա տարածելու համար։

Թեև թռչունների կտուցներն ու ոտները սովորաբար մաքուր են լինում, բայց երբեմն հողը կպչում է նրանց, կաքավի ոտներից ես մի դեպքում պոկել եմ 61, մի ուրիշ անգամ՝ 22 գրան չոր կավային հող, և այդ հողի մեջ կային վիկի սերմի մեծությամբ քարեր։ Կամ էլ ավելի ուսանելի մի դեպք՝ իմ ընկերներից մեկն ուղարկել էր ինձ մի անտառային կտցար, որի սրունքին կպած էր հողի մի չոր կտոր ինը գրան կշռով, բայց նրա մեջ կար ճլիլի (Iunus bufonius) մի սերմիկ, որը ծլեց և ծաղիկներ տվեց։ Բրայտոնցի մ-ր Սվեյսլանդը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Swaysland>'''Սվեյսլանդ''' (Swaysland)։</ref> որը վերջին քառասուն տարվա ընթացքում ուշադիր կերպով ուսումնասիրել է մեր չվող թռչուններին, հաղորդում է ինձ, որ ինքը հաճախ սպանել է խաղատտիկներ (Motacillae), մարգագետնային և քարային թռչուններ (Saxicolae) նրանց մեր ծովափ գալուց անմիջապես հետո, բայց նախքան գետնի վրա իջնելը, և այդ ժամանակ նա մի քանի անգամ նկատել է նրանց ոտներին կպած հողի կոշտիկներ։ Այդ հաստատելու համար, որ հողը սովորաբար սերմեր է պարունակում, կարելի է շատ օրինակներ բերել։ Այսպես, պրոֆ. Նյուտոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Newton_Alfred>'''Նյուտոն''' (Newton Alfred)։— Կենդանաբան Անգլիայում (1829—1907)։</ref> ուղարկել է ինձ մի քարակաքավի (Caccabis rufa) ոտ, որը վիրավորված լինելով, չէր կարողացել թռչել, այդ ոտի վրա կար չոր հողակոշտ 6½ ունցիա կշռով։ Այդ հողը պահվել է երեք տարի շարունակ, բայց երբ հետո մանրացվել, թրջվել է ու զետեղվել ապակյա զանգի տակ, նրանից դուրս են եկել 82-ից ոչ պակաս բույսեր. դրանցից 12-ը միաշաքիլավորներ էին, այդ թվում մի սովորական վարսակ և առնվազն էլի հացազգի մի տեսակ, և 70 հատ երկշաքիլավորներ, որոնք պատկանում էին, որքան ես կարող էի դատել ըստ նրանց ծիլերի, ամենաքիչը երեք տարբեր տեսակների։ Մեր առջև ունենալով այսպիսի փաստեր, մենք արդյոք կարո՞ղ ենք կասկածել, որ շատ թռչուններ, որոնք ամեն տարի քամու միջոցով քշվում են օվկիանոսի մեծ տարածությունների վրայով և ամեն տարի չվերթ են կատարում, ինչպես օրինակ, միլիոնավոր լորերը, որոնք չվում են Միջերկրական ծովի վրայով, կարող են պատահաբար տեղափոխել իրենց ոտներին կամ կտուցին կպած չոր հողի հետ նաև մի քանի սերմ։ Բայց ես կրկին կվերադառնամ այդ խնդրին։

Մեզ հայտնի է նաև այն, որ լողացող սառցակույտերն իրենց հետ բերում են հող և քարեր, իսկ որոշ դեպքերում էլ ջախ, ոսկորներ և ցամաքային թռչունների բներ, այնպես որ հազիվ թե կարելի է կասկածել, որ նրանք կա֊ բոզ են պատահական կերպով, ինչպես այդ ենթադրել է Չ. Լյաելը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> սերմերը տեղափոխել արկտիկական կամ անտարկտիկական մարզի մի մասից մյուսը, իսկ սառցադաշտային ժամանակաշրջանում նրանք կարող էին սերմերը տարածել այժմյան բարեխառն գոտու սահմաններում։ Այսպես, ելնելով այն հանգամանքից, որ Ազորյան կղզիների և Եվրոպայի բուսական շատ տեսակներ, որոնք նման են իրար, համեմատած Ատլանտյան օվկիանոսի այն կղզիների տեսակների հետ, որոնք ավելի մոտ են գտնվում մայր ցամաքին, և ինկատի առնելով (ինչպես այդ նկատել է մ-ր Հ. Կ. Ուոտսոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson />) այդ բույսերի փոքր ինչ հյուսիսային բնույթը աշխարհագրական լայնության համեմատությամբ, ես կասկածում եմ, որ Ազորյան կղզիները սերմեր ստացել են սառցադաշտային ժամանակաշրջանում լողացող սառցակույտերի մասնակցությամբ։ Իմ խնդրանքով սըր Չ. Լյաելը գրել է Մ. Հարտունգին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Harcourt>'''Հարտունգ Մ.''' (Hartung)։</ref> հարցնելով, թե արդյոք նա չի՞ գտել այդ կղզիների վրա գլաքարային գոլացումներ, և պատասխան է ստացել, որ նա գտել է գրանիտի և այլ այնպիսի ապարների մեծ կտորներ, որոնք արշիպելագի վրա չեն հանդիպում։ Այդ պատճառով մենք կարող ենք համոզված կերպով ենթադրել, որ լողացող սառույցները ժայռերի բեկորներից բաղկացած իրենց բեռը մի ժամանակ թափել են օվկիանոսային այդ կղզիների ափերի վրա և համենայն դեպս հնարավոր է, որ նրանք կարող էին այստեղ բերել հյուսիսային բույսերի որոշ սերմեր։

Մի վայրից մյուսը տեղափոխության անհնարին թվացող պայմաններում առանձնացած տեղամասերում տեսակի տարածման ամենազարմանալի դեպքերից մեկն է այն նմանությունը, որ ունեն այնպիսի լեռնագագաթների վրա ապրող շատ բույսեր ու կենդանիներ, որոնք միմյանցից անջատված են հարյուրավոր մղոն տարածություն գրավող ցածրավայրերով, որտեղ ալպիական տեսակները չեն կարող գոյություն ունենալ։ Իրոք, ուշագրավ է այն փաստը, որ միևնույն տեսակին պատկանող շատ բույսեր ապրում են Ալպերի և Պիրենյան լեռների ձյունի շրջանում և Եվրոպայի ծայր հյուսիսում, բայց առավել ևս ուշագրավ է այն, որ Ամերիկայի Միացյալ նահանգներում Սպիտակ լեռների բույսերը նույնն են, ինչ որ Լաբրադորում, և համարյա նույն բույսերն են, ինչպես այդ գիտենք Ազա-Գրեյից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> որոնք աճում են Եվրոպայի ամենաբարձր լեռների վրա։ Նման փաստերը դեռ 1747 թվականին Գմելենին Գմելինին<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gmelin>'''Գմելին Յոհանն-Գեորգ''' (Gmelin Iohann- Georg)։— Հայտնի բնախույզ և ճանապարհորդ (1709—1755)։ 1727 թ. Գերմանիայից տեղափոխվել է Ռուսաստան, որտեղ մնացել է մինչև 1747 թվականը, 1731 թ. ընտրվել է ակադեմիկոս։ T733 թ, մասնակցել է դեպի Սիբիր կատարված գիտարշավին, որը տևել է 10 տարի։ Գիտարշավի արդյունքները հրատարակված են «Ճանապարհորդություն Սիբիրում» չորս հատորյակում, նույնպես և «Սիբիրի բուսականությունը» չորս հատորյակում։ 1747 թ. վերադարձել է Գերմանիա, որտեղ մինչև իր մահը եղել է բուսաբանության պրոֆեսոր Տյուբինգենում։</ref> բերել են այն եզրակացության, որ միևնույն տեսակը կարող է ստեղծված լինել անկախ կերպով զանազան կետերում և մենք կմնայինք այդ տեսակետի վրա, եթե Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> և ուրիշներ լուրջ ուշադրություն չդարձնեին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի վրա, որը, ինչպես մենք այժմ կտեսնենք, պարզ բացատրություն է տալիս այդ փաստերին։ Մենք ունենք վկայություններ, որոնք ընձեռում են թե՛ օրգանական և թե՛ անօրգանական ամենաբազմազան առարկաները, որ կենտրոնական Եվրոպան և Հյուսիսային Ամերիկան նորագույն երկրաբանական ժամանակաշրջանի ընթացքում կրել են բևեռային կլիմա։ Հրդեհից ոչնչացած տան փլատակները ավելի լրիվ չեն կարող հաղորդել պատահածի մասին, քան Շոտլանդիայի և Ուելսի լեռները պատմում են մեզ իրենց խզբզված լանջերով, հղկված մակերեսներով և կուտակված գլաքարերով սառցի հեղեղների մասին, որոնք ոչ այնքան վաղուց լցրել են լեռնային հովիտները։ Եվրոպայի կլիման այնքան շատ է փոխվել, որ հյուսիսային Իտալիայում նախկին սառցադաշտերի թողած հսկայական քարակարկառները ծածկված են խաղողի այգիներով և եգիպտացորենի դաշտերով։ Էռատիկական գլաքարերը և խզբզված ժայռերը համոզիչ կերպով ապացուցում են ավելի վաղ ցուրտ ժամանակաշրջանի գոյությունը Միացյալ Նահանգների զգալի մասի տարածության վրա։

Սառցադաշտային կլիմայի անցյալ ներգործությունը Եվրոպայի բնակիչների տարածման վրա, Էդվարդ Ֆորբսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> բացատրության համաձայն, ըստ էության հետևյալն է։ Նրա հարուցած փոփոխություններն ավելի լավ հասկանալու համար մենք ենթադրենք, թե մի նոր սառցադաշտային ժամանակաշրջան նորից դանդաղ կերպով դալիս է և անցնում, ինչպես այդ եղել է նաև առաջներում։ Քանի ցուրտն ուժեղացել է, այնքան մեկը մյուսի հետևում գտնվող հարավային գոտիները պիտանի են դարձել հյուսիսի բնակիչների համար և վերջինները գրավել են բարեխառն երկրների նախկին բնակիչների տեղերը։ Միաժամանակ այդ նախկին ձևերը նահանջել են շարունակ ավելի ու ավելի հարավ, մինչև որ նրանց կանգնեցրել են արգելքները,— այդպիսի դեպքում նրանք պետք է ոչնչանային։ Լեռները ծածկվել են ձյունով ու սառույցներով, և նախկին ալպիական բնակիչները պետք է իջնեին հովիտները։ Իսկ այդ ժամանակ, երբ ցուրտը հասել է իր maximum-ին, արկտիկական կենդանական և բուսական աշխարհները գրավել են Եվրոպայի կենտրոնական մասերը, Ալպերից և Պիրենյան լեռներից դեպի հարավ, և նույնիսկ մտել են Իսպանիա։ Միացյալ Նահանգների այժմյան բարեխառն մարզերում նույն ձևով պետք է բնակություն հաստատեին բևեռային կենդանիներն ու բույսերը, որոնք համարյա չեն տարբերվում եվրոպականներից, քանի որ այժմյան մերձբևեռային ձևերը, որոնց վերաբերմամբ մենք ենթադրում ենք, որ նրանք ամեն տեղից գաղթել են դեպի հարավ, զարմանալիորեն միակերպ են ամբողջ բևեռային մարզում։

Այստեղից մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու իրար նման են այն բույսերը, որոնք գտնվում են միմյանցից այնքան հեռավոր կետերում, ինչպես Միացյալ նահանգների և Եվրոպայի լեռներն են։ Այստեղից մենք կարող ենք նաև հասկանալ, թե ինչու յուրաքանչյուր լեռնաշղթայի ալպիական բույսերն առանձնապես մոտ են այն արկտիկական ձևերին, որոնք ապրում են նրանցից ուղիղ դեպի հյուսիս կամ գրեթե ուղիղ դեպի հյուսիս, որովհետև ցրտերի վրա հասնելու ժամանակ առաջին գաղթը և տաքերն ընկնելիս նրանց վերադարձը տեղի են ունեցել ընդհանրապես կամ ուղիղ դեպի հարավ կաս ուղիղ դեպի հյուսիս։ Օրինակ, Շոտլանդիայի ալպիական բույսերը, ըստ մ-ր Հ. Կ. Ուոտսոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> դիտողության, և Պիրենյան բույսերը, ըստ Ռամոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramond>'''Ռամոն''' (Ramond de Carbonnieres Louis François-Elisabeth)։— Քաղաքագետ և գիտնական Ֆրանսիայում (1755—1827)։ Կատարել է ճանապարհորդություն Պիրենյան լեռներում։ 1796 թ. եղել է բնապատմության պրոֆեսոր Տարբեում։ Որպես գիտնական մեծ ավանդ է մտցրել Պիրենյան լեռների երկրաբանության ուսումնասիրության տեսակետից։ Պիրենյան լեռների վերաբերմամբ կատարած դիտումները և այդ լեռների ու Ալպերի համեմատությունները նա հրատարակել է մի քանի աշխատությունների մեջ։</ref> դիտողության, առանձնապես մոտիկ են հյուսիսային Սկանդինավիայի բույսերին. Միացյալ նահանգների բույսերը՝ լաբրադոր ական բույսերին. Սիբիրի լեռների բույսերը՝ այդ երկրի արկտիկական մարզի բույսերին։ Այդպիսի բացատրությունը, որը հիմնվում է նախկին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի միանգամայն հաստատված փաստի վրա, իմ կարծիքով այնքան բավարար կերպով է բացատրում Եվրոպայի և Ամերիկայի ալպիական և արկտիկական արտադրանքների ժամանակակից տարածումը, որ երբ մենք միևնույն տեսակները գտնում ենք այլ երկրներում իրարից հեռու ընկած լեռնագագաթներ իր վրա, մենք ավելի մեծ կամ փոքր իրավունքով կարող ենք, առանց հետագա ապացույցների, գալ այն եզրակացության, որ մի ավելի ցուրտ կլիմա ղրանից առաջ հնարավորություն է տվել այդ բույսերին տեղափոխվելու լեռների միջև ընկած ՚ ցածրավայրերով, որոնք այժմ նրանց համար չափազանց տաք են։

Պլիոցենյան ժամանակաշրջանում, ջերմության դանդաղ կերպով իջնելու ընթացքում, Հին և Նոր աշխարհների տեսակները բևեռային գոտուց գաղթելով դեպի հարավի դրանով իսկ դարձել են մեկը մյուսից կտրված։ Այդ անջատումը, որքանով, որ դա վերաբերում է բարեխառն կլիմայի արտադրանքներին, կարող էր տեղի ունենալ շատ դարեր առաջ։ Քանի որ բույսերն ու կենդանիները բոլորը շարժվել են դեպի հարավt հարավ, ապա մի լայնածավալ մարզում նրանք պետք է խառնվեին և մրցման մեջ մտնեին բուն ամերիկական արտադրանքների հետ, մյուս մարզում՝ Հին աշխարհի արտադրանքների հետ։ Հետևաբար, մենք այստեղ ունենք բոլոր բարենպաստ պայմանները մեծ փոփոխությունների համար, շատ ավելի մեծ, քան, օրինակ, ալպիական բնակիչների դեպքում, որոնք մեկուսացած մնացել են անհամեմատ ավելի նոր ժամանակաշրջանում զանազան լեռնաշղթաների վրա և Եվրոպայի ու Հյուսիսային Ամերիկայի արկտիկական երկրներում։ Այստեղից էլ հետևում է այն, որ Նոր և Հին աշխարհների բարեխառն մարզում այժմ ապրող ձևերը համեմատելիս մենք գտնում ենք շատ քիչ նույնանման տեսակներ (թեև Ազա-Գրեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> վերջերս ցույց է տվել, որ նույնանման բույսերն անհամեմատ ավելի շատ են, քան ենթադրվել է առաջ), բայց յուրաքանչյուր մեծ դասի մեջ մենք գտնում ենք շատ ձևեր, որոնք մի քանի բնախույզների կողմից համարվում են աշխարհագրական ցեղեր, մյուսների կողմից՝ որպես առանձին տեսակներ, և չափազանց շատ մերձավոր կամ միմյանց փոխարինող ձևեր, որոնք բոլոր բնախույզների կողմից համարվում են որպես առանձին տեսակներ։

Պլիոցենյան կամ նույնիսկ փոքր ինչ ավելի վաղ ժամանակաշրջանի ընթացքում բևեռային շրջանի չընդհատվող եզրային գծի երկարությամբ եղած ծովային ֆաունայի դանդաղ տարածումը ինչպես ցամաքի վրա, այնպես էլ ծովի ջրերում, կարող էր առաջ բերել, փոփոխության տեսության համաձայն, խիստ շատ մերձավոր ձևեր, որոնք այժմ ապրում են բոլորովին անջատված ծովային մարզերում։ Այսպիսով, ինչպես ես կարծում եմ, կարելի է բացատրել մի քանի շատ մերձավոր ինչպես դեռևս ապրող, այնպես էլ մահաջնջված երրորդային ձևերի գոյությունը Հյուսիսային Ամերիկայի բարեխառն մարզի արևելյան և արևմտյան ափերին, ինչպես նաև բացատրել շատ մերձավոր խեցեմորթների (ինչպես այդ նկարագրված է Դանայի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dana /> հիանալի աշխատության մեջ), մի քանի ձկների և այլ ծովային կենդանիների գոյության զարմանալի փաստը, մի կողմից, Միջերկրական ծովում, մյուս կողմից՝ Ճապոնական ծովերում, թեև այդ մարզերն այժմ բոլորովին բաժանված են իրարից ամբողջ մայր ցամաքով և օվկիանոսի լայնածավալ տարածություններով։

Սակայն մենք պետք է վերադառնանք այն հարցին, որն անմիջականորեն է վերաբերում մեզ։ Ես համոզված եմ, որ Ֆորբսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> տեսակետները պետք է ընդունվեն ավելի լայն չափերով։ Եվրոպայում մենք հանդիպում ենք չափազանց լրիվ ապացույցների սառցադաշտային ժամանակաշրջանի գոյության մասին՝ սկսած Բրիտանիայի արևմտյան ափերից մինչև Ուրալյան լեռնաշղթան և դեպի հարավ Պիրենյան լեռները։ Սիբիրի լեռնային բուսականության բնույթի և սառած կաթնասունների ուսումնասիրությունը մեզ բերում է այն եզրակացության, որ այդ երկիրն էլ գտնվել է նման պայմաններում։ Ըստ Հուկերի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Լիբանանում հավերժական ձյունը առաջները ծածկել է կենտրոնական լեռնաշղթան և սկիզբ է տվել սառցադաշտերի, որոնք իջել են 4000 ոտնաչափ [1219 մետր] հովիտների մեջ։ Հենց նույն դիտողը վերջերս հայտնաբերել է խոշոր քարակարկառներ Հյուսիսային Աֆրիկայում Ատլասի լեռնաշղթայի ցածրադիր մակարդակի վրա։ Հիմալայների երկարությամբ սառցադաշտերն իրենց նախկին զարգացման հետքերը թողել են շատ ցածրում, այնպիսի տեղերում, որոնք գտնվում են 900 մղոն հեռու, իսկ Սիկկիմում դոկտ. Հուկերը տեսել է հսկայական հին քարակարկառների վրա աճող եգիպտացորեն։ Ասիական մայր ցամաքից դեպի հարավ, հասարակածի մյուս կողմում, ինչպես մենք գիտենք դոկտ. Յու. Հաաստի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Haast>'''Հաաստ''' (Haast Johann-Franz-Julius von)։— Երկրաբան Նոր Զելանդիայում (1827—1887)։ Ծագումով գերմանացի։ 1858 թ. տեղափոխվել է Նոր Զելանդիա, որտեղ մնացել է մինչև իր կյանքի վերջը։ Նելսոնում հայտնաբերել է ոսկի և գոկտքարածուխ, հետազոտել է Dinornis և Moas հանածո թռչունների բնակավայրը։ Ստեղծել է բնապատմական թանգարան Կրիստչյորչում։ Գրել է մի շարք աշխատություններ Նոր Զելանդիայի երկրաբանության վերաբերյալ։</ref> և դոկտ. Հեկտորի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hector>'''Հեկտոր''' (Hector), Դոկտոր։</ref> հիանալի հետազոտություններից, նոր Զելանդիայում հսկայական սառցադաշտերն առաջներում իջել են մինչև ցածրադիր մակարդակները, իսկ միևնույն բույսերը, որոնց գտել է Հուկերը այդ կղզու լայն տարածություններով միմյանցից բաժանված լեռների վրա, մեզ պատմում են ծանոթ պատմություն նախկին ցուրտ ժամանակաշրջանի մասին։ Մեծարգո Վ. Բ. Կլարկի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clarke>'''Կլարկ Վ. Բ.''' (Clarke William-Branwhite)։— Երկրաբան Անգլիայում (1798—1878)։ 1839 թվականին տեղափոխվել է Ավստրալիա։ Նա դրել է Ավստրալիայի երկրաբանության ուսումնասիրության հիմքը, հայտնաբերել է ոսկու և ալմաստի հանքավայրեր։ Նրան է պատկանում բրածո թռչունների մնացորդների գյուտը։</ref> ինձ հաղորդած փաստերից դատելով, ըստ երևույթին, սառցադաշտերի նախկին ներգործության հետքեր են հայտնաբերվել Ավստրալիայի հարավ-արևելյան անկյունի լեռների վրա։

Այս բազմազան փաստերից, այսինքն նրանից, որ սառցադաշտային գործունեությունը լայն զարգացում է ունեցել հյուսիսային և հարավային կիսագնդերում, նրանից, որ այդ ժամանակաշրջանը երկու կիսագնդերում էլ երկրաբանական իմաստով վերջերս է եղել, թե այնտեղ և թե այստեղ շատ երկար է տևել, ինչպես այդ մասին կարելի է դատել ըստ նրանց թողած հետևանքների, և վերջապես նրանից, որ սառցադաշտերը ոչ այնքան վաղուց շատ ցած են իջել ամբողջ Կորդիլերների երկարությամբ, այս բոլորից ինձ մի ժամանակ թվում էր, թե մենք չենք կարող հրաժարվել այն եզրակացությունից, որ սառցային ժամանակաշրջանի ընթացքում ջերմությունը միաժամանակ է իջել ամբողջ երկրագնդի վրա։ Բայց դրանից հետո մ-ր Կրոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll /> մի շարք ուշագրավ մեմուարներում փորձել է ապացուցել, որ կլիմայի սառցային պայմանները զանազան ֆիզիկական այնպիսի պատճառների հետևանք են, որոնք պայմանավորված են երկրի ուղեծրի կենտրոնազանցության ավելացմամբ։ Այդ բոլոր պատճառները հասցնում են մի հետևանքի, սակայն իմ աչքում նրանցից ամենակարևորն է ուղեծրի կենտրոնազանցության անուղղակի ազդեցությունը օվկիանոսային հոսանքների վրա։ Ըստ մ-ր Կրոլի՝ ցուրտ ժամանակաշրջանները կրկնվում են յուրաքանչյուր 10 կամ 15 հազար տարին մի անգամ, և այդ ժամանակաշրջանները մեծ ժամանակամիջոցներից հետո լինում են չափազանց դաժան՝ կախված զանազան պատահական հանգամանքներից, որոնցից, ինչպես ցույց է տվել Չ. Լյաելը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> ամենակարևորն է ցամաքի և ջրի հարաբերական դրությունը։ Մ-ր Կրոլը կարծում է, որ վերջին մեծ սառցադաշտային ժամանակաշրջանը եղել է մոտ 240000 տարի առաջ և կլիմայի փոքրիկ տատանումներով տևել է շուրջ 160000 տարի։ Ինչ վերաբերում է ավելի հին սառցադաշտային ժամանակաշրջաններին, ապա մի քանի երկրաբաններ ուղղակի ապացույցների հիման վրա համոզված են, որ նրանք տեղի են ունեցել միոցենի և էոցենի ընթացքում, չհիշատակելով էլ ավելի հին ֆորմացիաները։ Սակայն մ-ր Կրոլի հասած հետևություններից մեզ համար ամենակարևոր է այն, որ երբ հյուսիսային կիսագունդը ցուրտ ժամանակաշրջան է ապրում, հարավային կիսագնդի ջերմությունը բարձրանում է, և նրա ձմեռները անհամեմատ ավելի մեղմանում են, գլխավորապես օվկիանոսային հոսանքների ուղղության փոփոխության շնորհիվ։ Եվ ընդհակառակը, նույնը կլինի հյուսիսային կիսագնդի հետ, երբ հարավային կիսագունդը սառցադաշտային ժամանակաշրջան է անցնում։ Այդ եզրակացություններն այնքան առատ լույս են սփռում օրգանիզմների աշխարհագրական տարածման վրա, որ ես լիովին հակված եմ դրանք ճիշտ համարելու, բայց սկզբում ես կհաղորդեմ փաստեր, որոնք բացատրության կարիք ունեն։

Դոկտոր Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Հարավային Ամերիկայի մասին ցույց է տվել, որ բացի բազմաթիվ մերձավոր տեսակներից, Հրո երկրի քառասունից մինչև հիսուն ծաղկավոր բույսեր, որոնք կազմում են նրա աղքատիկ բուսական աշխարհի բավական զգալի մասը, ընդհանուր են Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի բույսերի հետ, չնայած այն հսկայական հեռավորությանը, որր բաժանում է տարբեր կիսագնդերում գտնվող այդ երկու մայր ցամաքները։ Հասարակածային Ամերիկայի բարձր լեռների վրա հանդիպում են բազմաթիվ յուրահատուկ տեսակներ, որոնք պատկանում են եվրոպական սեռերին։ Բրազիլիայի Օրգանի լեռներում Գարդները գտել է բարեխառն Եվրոպայի մի քանի, անտարկտիկական և անդական մի քանի սեռերի ներկայացուցիչներ, որոնք չեն հանդիպում հարակից տաք ցածրավայրերում։ Սիլյա դը Կարակաս լեռնաշղթայի վրա հռչակավոր Հումբոլդտը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Humboldt /> դեռ վաղուց գտել է տեսակներ, որոնք պատկանում են Կորդիլերների բնորոշ սեռերին։

Եվրոպայի համար զանազան բնորոշող ձևերը և Բարեհուսո հրվանդանի բուսական աշխարհի փոքրաթիվ ներկայացուցիչները հանդիպում են Աֆրիկայում Հաբեշստանի լեռների վրա։ Բարեհուսո հրվանդանի վրա գտնված են շատ քիչ եվրոպական տեսակներ, որոնք, ինչպես կարծում են, մարդու միջոցով չեն բերվել այնտեղ, իսկ լեռների վրա գտնվել են եվրոպականներին փոխարինող մի քանի ձևեր, որոնք չեն հայտնաբերված Աֆրիկայի մերձարևադարձային մասերում։ Դոկտ. Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> վերջերս ցույց է տվել նաև մի քանի բույսեր, որ ապրում են Ֆերնանդո-Պո բարձր կղզու բարձրադիր մասերում և հարևան Կամերունի լեռների վրա, Գվինեի ծոցում, շատ մոտ են այն ձևերին, որոնք ապրում են Հաբեշստանի լեռների վրա, ինչպես նաև նրանց, որոնք պատկանում են բարեխառն Եվրոպային։ Ներկայումս, ինչպես ես լսել եմ դոկտ. Հուկերից, բարեխառն գոտու նույն բույսերից մի քանիսին հայտնաբերել է մեծարգո Ռ. Թ. Լոուն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lowe /> Կանաչ հրվանդանի կղզիների լեռների վրա։ Բարեխառն գոտու միևնույն ձևերի այդպիսի տարածվածությունը գրեթե հասարակածի մոտերը, Աֆրիկայի ամբողջ մայր ցամաքի լայնությամբ և մինչև Կանաչ հրվանդանի արշիպելագի լեռները, հանդիսանում է բույսերի տարածման ամենազարմանալի փաստերից մեկը։

Հիմալայան լեռների վրա, Հնդկաստանի առանձնացած լեռնաշղթաների, Ցեյլոնի բարձունքների և Ճավայի հրաբխային գագաթների վրա կան շատ բույսեր, որոնք կամ նման են, կամ փոխարինում են միմյանց և դրա հետ միասին փոխարինում են Եվրոպայի բույսերին, բայց գտնված լեն նրանց միջև գտնվող տաք ցածրավայրերում։ Ճավայի ավելի բարձր գագաթների վրա հավաքված բույսերի սեռերի ցուցակը հիշեցնում են այն կոլեկցիայի ցուցակագրությունը, որ հավաքված է Եվրոպայի բլուրների վրա։ Ավելի ևս զարմանալի է այն փաստը, որ ավստրալիական յուրահատուկ ձևերը ունեն որոշ ներկայացուցիչներ, որոնք աճում են Բորնեո կղզու լեռնագագաթների վրա։ Ավստրալիական ձևերից մի քանիսը, ինչպես ես այդ իմացել եմ դոկտ. Հուկերից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> տարածված են Մալակկա թերակղզու լեռներում և երբեմն էլ ցրված են մի կողմից մինչև Հնդկաստան, մյուս կողմից՝ դեպի հյուսիսից մինչև Ճապոնիա։

Ավստրալիայի հարավային լեռների վրա դոկտ. Ֆ. Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հայտնաբերել է եվրոպական մի քանի տեսակներ, մարդու միջոցով չբերված այլտեսակներ հանդիպում են ցածրավայրերում և, ինչպես հաղորդում է ինձ Հուկերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> կարելի է տալ եվրոպական սեռերի մի երկար ցուցակ, որոնք գտնված են Ավստրալիայում, բայց գտնված չեն միջանկյալ տաք մարզերում։ Դոկտոր Հուկերն իր «Ներածություն Նոր Զելանդիայի ֆլորայի ուսումնասիրության» սքանչելի աշխատության մեջ բերում է նույնանման զարմանալի փաստեր այդ մեծ կղզու բույսերի վերաբերյալ։ Այստեղից մենք տեսնում ենք, որ որոշ բույսեր, որոնք աճում են աշխարհիս բոլոր մասերի արևադարձային գոտու ավելի բարձր լեռների վրա և հյուսիսային ու հարավային կիսագնդերի բարեխառն գոտիների հարթավայրերում, կամ միևնույն տեսակներն են, կամ թե միևնույն տեսակների տարատեսակները։ Սակայն անհրաժեշտ է նկատել, որ այդ բույսերը բառիս ճիշտ իմ աստով արկտիկական չեն, որովհետև, ըստ մ-ր Հ. Կ. Ուոտսոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> դիտողության, «բևեռներից դեպի հասարակածային լայնությունները նահանջելով ալպիական կամ լեռնային բուսական աշխարհը ավելի ու ավելի քիչ արկտիկական են դառնում»։ Բացի այս նույնական և չափազանց մերձավոր ձևերից, շատ տեսակներ, որոնք բնակվում են միևնույն, միմյանցից հեռու գտնվող մարզերում, պատկանում են արևադարձային միջանկյալ ցածրավայրերում այժմ չհանդիպող սեռերին։

Այս համառոտ դիտողությունները վերաբերում են միայն բույսերին, բայց կան մի քանի փաստեր նաև ցամաքային կենդանիների վերաբերմամբ։ Ծովային արտադրանքների համար նմանապես կարելի է բերել նման տվյալներ, այսպես, օրինակ, ես կարող եմ հիմնվել այնպիսի մի բարձր հեղինակության վկայությունների վրա, որպիսին է պրոֆ. Դանան, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dana /> որ «իհարկե, զարմանալի է, որ Նոր Զելանդիան իր խեցեմորթներով ավելի մոտ է կանգնած Մեծ Բրիտանիային, իր հակոտնյային, քան աշխարհի որևէ այլ մի մասի»։ Սըր. Ջ. Ռիչարդսոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Richardson>'''Ռիչարդսոն''' (Richardson John)։— Բնախույզ Անգլիայում (1787—1865)։ Որպես բժիշկ և բնախույզ մասնակցել է կապիտան Ֆրանկլինի դեպի Հյուսիսային բևեռը կատարած ճանապարհորդություններին։ 1848 թ. մասնակցել է անհետացած Ֆրանկլինին որոնելու համար կազմակերպված էքսպեդիցիային։ Նրան է պատկանում բևեռային ծովերում Ֆրանկլինի գիտարշավի գիտական արդյունքների նկարագրությունը։</ref> նույնպես ասում է, որ Նոր Զելանդիայի, Թասմանիայի և այլ ափերի մոտ երևան են գալիս ձկների հյուսիսային ձևեր։ Դ-ր Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> հաղորդում է ինձ, որ քսանհինգ տեսակ ջրիմուռներ ընդհանուր են Նոր Զելանդիայի և Եվրոպայի համար, բայց գտնված չեն միջանկյալ արևադարձային ծովերում։

Բերված փաստերի հիման վրա, այսինքն, որ բարեխառն գոտիների ձևերը գտնվում են ամբողջ հասարակածային Աֆրիկայի և Հնդկաստանի լեռների վրա՝ մինչև Ցեյլոն և Մալայան արշիպելագը և ավելի նվազ չափով արևադարձային Հարավային Ամերիկայի ընդարձակ տարածությունների վրա, կարելի է համարյա հաստատապես ընդունել, որ ավելի հին ժամանակաշրջաններից մեկում, անպայման սառցադաշտային ժամանակաշրջանի ամենախիստ ժամանակ, այդ ընդարձակ մայր ցամաքների ցածրավայրերը հասարակածի մոտերքը ամենուրեք բնակված են եղել մեծ քանակությամբ բարեխառն գոտու ձևերով։ Այդ ժամանակաշրջանում հասարակածային կլիման ծովի մակարդակի վրա հավանորեն եղել է մոտավորապես այնպես, ինչպես այժմ է այդ լայնության վեց հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, գուցե թե նույնիսկ մի քիչ ավելի ցուրտ։ Այդ ամենացուրտ ժամանակաշրջանի ընթացքում հասարակածի մոտերքի ցածրավայրերը պետք է ծածկվեին հասարակածային և բարեխառն երկրների խառը բուսականությամբ, նման Հուկերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> նկարագրած այն փարթամ բուսականությանը, որը պատում է Հիմալայան լեռների ստորին լանջերը չորսից հինգ հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, բայց գուցե և բարեխառն գոտու ձևերն ավելի գերակշռություն են ունեցել։ Ճիշտ այդպես էլ մ-ր Մենը հայտնաբերել է, որ Գվինեի ծոցում Ֆերնանդո-Պո լեռնոտ կղզու եվրոպական բարեխառն ձևերն սկսում են երևան գալ մոտավորապես հինգ հազար ոտնաչափ բարձրության վրա։ Պանամայի լեռների վրա, ընդամենը երկու հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, դոկտ. Զեեմանը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Seemann>'''Զեեման''' (Seemann Berthold)։— Ճանապարհորդ և բնախույզ Գերմանիայում (1825—1871)։ 1846 թ. մասնակցել է որպես բնագետ Խաղաղ օվկիանոսում «Հերալդ» նավով կատարված գիտարշավին, որը տևել է չորս տարի։ Այցելել է Հարավային Ամերիկայի զանազան մասերը և ուսումնասիրել է Պանամայի պարանոցը, որն այն ժամանակ դեռ բոլորովին չէր հետազոտված։ Այդ ճանապարհորդության բուսաբանական արդյունքները հրատարակվեի են 1752—1757 թվականներին։</ref> գտել է մեքսիկականին նման բուսականություն, որն «ունի տաք գոտու ձևեր, հավասարաչափորեն խառնված բարեխառն ձևերի հետ»։

Այժմ տեսնենք, թե մ-ր Կրոլի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll /> եզրակացությունը, որի համաձայն այն ժամանակ, երբ հյուսիսային կիսագունդը կրում էր մեծ սառցադաշտային ժամանակաշրջանի ծայրահեղ ցուրտը, հարավայինը եղել է զգալիորեն ավելի տաք, արդյոք ինչքան է լուսաբանում տարբեր օրգանիզմների անբացատրելի թվացող այժմյան տարածումը երկու կիսագնդերի բարեխառն մասերում և արևադարձային գոտու լեռներում։ Սառցադաշտային ժամանակաշրջանը տարիներով հաշված պետք է շատ երկար ժամանակ տևած լինի, և եթե մենք հիշենք, թե նատուրալիզացիայի ենթարկված մի քանի բույսեր և կենդանիներ փոքրաթիվ դարերի ընթացքում ինչպիսի հսկայական տարածությունների վրա կարողանում են տարաբնակվել, ապա այդ ժամանակաշրջանը բավական կլինի ամեն չափի գաղթերի համար։ Մենք գիտենք, որ քանի ցուրտն ավելի ու ավելի է ուժեղացել, այնքան արկտիկական ձևերն ավելի տարածվել են բարեխառն մարզերում, իսկ հենց նոր մեր հաղորդած տվյալների հիման վրա հազիվ թե մեզ մոտ որևէ կասկած կարող է մնալ, որ ամենաուժեղ տիրապետող և լայն տարածված բարեխառն ձևերից մի քանիսն իրենց հերթին գրավել են հասարակածային ցածրավայրերը։ Այդ տաք ցածրավայրերի բնակիչները միաժամանակ պետք է գաղթեին դեպի հարավային կիսագնդի արևադարձային և մերձարևադարձային մասերը, որովհետև նա այդ ժամանակաշրջանի ընթացքում ավելի տաք է եղել։ Սառցադաշտային ժամանակաշրջանի վերջերին, երբ երկու կիսագնդերը հետզհետե ձեռք են բերել իրենց նախկին ջերմությունը, հյուսիսային բարեխառն ձևերը, որ մինչև այդ ապրել են հասարակածի մոտերքի ցածրավայրերում, կամ դուրս են մղվել դեպի իրենց նախկին մարզերը, կամ էլ ոչնչացել են ու փոխարինվել են հարավից վերադարձած հասարակածային ձևերով։ Սակայն շատ հավանական է, որ հյուսիսային բարեխառն ձևերից մի քանիսը բարձրացել են մոտակա բարձրությունները, որտեղ բավականաչափ բարձրության դեպքում նրանք կարող էին պահպանվել երկար ժամանակ Եվրոպայի լեռների վրա պահպանված արկտիկական ձևերի նման։ Նրանք կարող էին այստեղ պահպանվել, եթե նույնիսկ կլիման այնքան էլ պիտանի չլիներ նրանց համար, որովհետև ջերմության փոփոխությունբ պետք է տեղի ունենար չափազանց դանդաղորեն, իսկ բույսերը, անկասկած, որոշ չափով ընդունակություն ունեն կլիմայավարժվելու. այդ երևում է նրանից, որ նրանք իրենց հաջորդներին են փոխանցում զանազան կառուցվածքային առանձնահատկություններ, որոնք թույլ են տալիս նրանց դիմադրել տաքին ու ցրտին։

Վերին աստիճանի ուշագրավ է, որ նման կամ թեթևակի փոփոխված շատ տեսակներ գաղթել են հյուսիսից դեպի հարավ, այլ ոչ թե հակառակ ուղղությամբ. այդ խիստ կերպով մատնանշել է Հուկերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Ամերիկայի և Ալֆոնս դը-Կանդոլը՝ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> Ավստրալիայի վերաբերմամբ։ Միայն քիչ թվով հարավային ձևեր մենք տեսնում ենք Բոինեոյի և Հաբեշստանի լեռների վրա։ Ես կասկածում եմ, որ այդ գերակշռող գաղթը հյուսիսից դեպի հարավ բացատրվում է ցամաքի հյուսիսում ունեցած ավելի մեծ տարածությամբ և նրանով, որ հյուսիսային ձևերն իրենց բուն մարզում գոյություն են ունեցել ավելի մեծ քանակությամբ. դրա հետևանքով բնական ընտրությունը և մրցությունը նրանց հասցրել են ավելի բարձր աստիճանի կատարելության կամ գերիշխելու ընդունակության, քան հարավային ձևերին. այդ պատճառով էլ, երբ երկու խմբերի անհատները խառնվել են միմյանց հետ հասարակածային մարզերում սառցադաշտային ժամանակաշրջանների փոխառփոխ կատարվող զարգացման ընթացքում, հյուսիսային ձևերն ավելի ուժեղ են դուրս եկել և ընդունակ են եղել սկզբում պահպանել իրենց գրաված վայրերը լեռների վրա, իսկ հետո նաև տարաբնակվել դեպի հարավի հարավային ձևերի հետ միասին. բայց այդպես չի եղել վերջիններիս հետ հյուսիսայինների նկատմամբ։ Ճիշտ այդպես էլ մենք տեսնում ենք ներկայումս, թե եվրոպական շատ ձևեր ծածկում են Լա-Պլատայի, Նոր-Զելանդիայի և ավելի քիչ չափով Ավստրալիայի հողը, դուրս մղելով տեղական բնիկներին, մինչդեռ չափազանց քիչ հարավային ձևեր որոշ տեղերում նատուրալիզացիայի են ենթարկել հյուսիսային կիսագնդում, թեև մորթիներ, բուրդ և այլ առարկաներ, որոնց մեջ սերմերը կարող էին պահպանվել ու տեղափոխվել, լայն չավերով Եվրոպա են ներմուծվում Լա-Պլատայից երկու կամ երեք դար շարունակ և Ավստրալիայից՝ վերջին քառասունից-հիսուն տարիների ընթացքում։ Սակայն Նիլգերի լեռները Հնդկաստանում բացառություն են ներկայացնում, որովհետև այստեղ, ինչպես ես այդ գիտեմ դ-ր Հուկերի ասածից, ավստրալիական ձևերն արագ կերպով և՛ բազմանում են, և, նատուրալիզացիայի ենթարկվում։ Կասկած չկա, որ վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանից առաջ մերձարևադարձային լեռները ծածկված են եղել էնդեմիկ ալպիական ձևերով, բայց վերջիններս գրեթե ամենուրեք տեղի են տվել ավելի տարածված ձևերի առաջ, որոնք զարգացել են հյուսիսի ավելի լայնածավալ մարզերում և ավելի գործոն արտադրողական կենտրոններում։ Շատ կղզիների վրա բնական արտադրանքները թվով կամ հավասարվել են նատուրալիզացիայի ենթարկվածներին կամ նույնիսկ զիջում են նրանց, որը մահաջնջվելու առաջին քայլն է։ Լեռները դրանք կղզիներ են ցամաքի վրա, և նրանց բնակիչներն իրենց տեղը զիջել են այն ձևերին, որոնք լյարդացել են հյուսիսի րնդարձակ մարզերում, ճիշտ այնպես, ինչպես որ իսկական կղզիների բնակիչները զիջել են ու շարունակում են զիջել իրենց տեղերը մայր ցամաքի այն ձևերին, որոնք այստեղ նատուրալիզացիայի են ենթարկվում մարդու միջոցով։

Բացի դրանից, դեռ մնում են լուծելու մի շարք բոլորովին առանձնահատուկ դժվարություններ, ինչպես, օրինակ, միևնույն բույսերի ներկայությունը, որ ապացուցել է Հուկերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> միմյանցից այնքան հեռու գտնվող կետերում, ինչպիսիք են՝ Կերգուելենը, Նոր Զելանդիան և Հրո երկիրը. սակայն Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> կարծում է, որ այդ դեպքում տարաբնակում կարող է տեղի ունենալ լողացող սառույցների մասնակցությամբ։ Վերին աստիճանի ուշագրավ է նաև այն, որ հարավային կիսագնդի ինչպես նշված, այնպես էլ միմյանցից հեռու ցրված կետերում գոյություն ունեն տեսակներ, որոնք թեև տարբեր են, բայց պատկանում են բացառապես հարավին հատուկ սեռերին։ Այդ տեսակներից մի քանիսը այնքան տարբեր են, որ մենք չենք կարող ենթադրել, թե նրանք վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի սկզբից սկսած բավականաչափ ժամանակ են ունեցել տարաբնակվելու և դրա հետ կապված անհրաժեշտ աստիճան փոփոխություններ կրելու համար։ Կարծես փաստերը վկայում են այն մասին, որ մի սեռի առանձին տեսակները տարածվել են մի ընդհանուր կենտրոնից շառավիղների ուղղությամբ, և ես հակված եմ համարելու, որ ինչպես հարավային, այնպես էլ հյուսիսային կիսագնդում վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի սկսվելուց առաջ եղել է ավելի տաք ժամանակաշրջան, որի ընթացքում անտարկտիկական երկրները, որ այժմ ծածկված են սառույցով, ունեցել են վերին աստիճանի յուրահատուկ և առանձնացած բուսական աշխարհ։ Կարելի է կարծել, որ նախքան սառցադաշտային ժամանակաշրջանում այդ բուսականության մահաջնջվելը, նրա փոքրաթիվ ներկայացուցիչներն արդեն կարողացել էին լայնորեն տարածվել հարավային կիսագնդի զանազան մասերում տարաբնակման պատահական եղանակների մասնակցությամբ և կանգ առնելով այժմ սուզված կղզիների վրա։ Այս կերպով Ամերիկայի, Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի հարավային ափերը կարողացել են ձեռք բերել կյանքի միևնույն յուրահատուկ ձևերը։

Սըր Չ. Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> իր գրքի մի ուշագրավ տեղում համարյա ինձ նման է արտահայտվել օրգանիզմների աշխարհագրական տարածման վրա երկրագնդի կլիմաների հերթափոխության ազդեցության մասին։ Այժմ մենք տեսանք, որ մ-ր Կրոլի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll /> եզրակացությունները մի կիսագնդի հաջորդական սառցադաշտային ժամանակաշրջանների մյուս կիսագնդի ավելի տաք ժամանակաշրջաններին զուգադիպելու մասին, ընդունելով դրա հետ միասին տեսակների դանդաղ փոփոխությունը, բացատրություն են տալիս այն բազմաթիվ փաստերին, որոնք վերաբերում են օրգանիզմների ինչպես միևնույն, այնպես էլ մերձավոր ձևերի տարածմանը աշխարհի բոլոր մասերում։ Կենդանի հեղեղը տարածվել է մի ժամանակաշրջանի ընթացքում հյուսիսից և մյուսի ընթացքում հարավից, ըստ որում թե մեկ և թե մյուս դեպքում հասել է հասարակածին. բայց նա ավելի մեծ ուժով ընթացել է հյուսիսից, քան հակառակ ուղղությամբ, և այդ պատճառով էլ հարավն ավելի լիովին է հեղեղվել։ Ինչպես որ մակընթացությունը թողնում է իր բերվածքները հորիզոնական շերտերով, ավելի վեր բարձրանալով եզրային շերտում, որտեղ ալիքները հասնում են առավելագույն բարձրության, այնպես էլ կենդանի հեղեղն իր կենդանի նստվածքները թողել է մեր լեռնագագաթների վրա, այն գծի ուղղությամբ, որն սկսվելով արկտիկական ցածրավայրերից, ամենամեծ բարձրության է հասնում հասարակածի մոտերքը։ Այդ ժամանակ ափ դուրս նետված զանազան էակներին կարելի է համեմատել մարդկային վայրենի ցեղերի հետ, որոնք շպրտված են անմատչելի լեռնային կիրճերը գրեթե յուրաքանչյուր երկրում, որտեղ նրանք պահպանվել են, ծառայելով մեզ հետաքրքրությամբ լի մի հիշեցում շրջապատող ցածրավայրերի նախկին բնակիչների մասին։

Ես կարծում եմ, որ քաղցրահամ ջրերի օրգանիզմների լայն կերպով տարածվելու ընդունակությունը կարող է մեծ մասամբ բացատրվել նրանով, որ նրանք ամենաօգտակար կերպով հարմարվել են իրենց հաճախակի տեղափոխությունների համար կարճ տարածությունների վրա՝ լճակից լճակ, կամ հոսանքից հոսանք իրենց բուն երկրների սահմաններում, լայնորեն տարաբնակվելու հակումը բխում է այդ ընդունակությունից գրեթե որպես անհրաժեշտ հետևանք։ Մենք այստեղ կարող ենք կանգ առնել միայն մի քանի դեպքերի վրա, և նրանց մեջ բացատրելու համար ամենադժվարներից մեկը վերաբերում է ձկներին։ Առաջները կարծում էին, թե քաղցրահամ ջրում ապրող միաբույն տեսակը երբեք չի հանդիպում երկու միմյանցից հեռու գտնվող մայր ցամաքների վրա։ Սակայն դոկտոր Գյունտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> վերջերս ապացուցել է, որ Galaxios attenuatus-ը բնակվում է Թասմանիայիում, նոր Զելանդիայում, Ֆալկլանդյան կղզիների և Հարավային Ամերիկայի մայր ցամաքի վրա։ Դա ներկայացնում է մի ուշագրավ դեպք և հավանորեն ցույց է տալիս, որ նրա տարածումը տեղի է ունեցել ավելի վաղ տաք ժամանակաշրջանում անտարկտիկական կենտրոնից։ Սակայն այդ դեպքը որոշ չափով ավելի պակաս զարմանալի է դառնում աչն պատճառով, որ այդ սեռին պատկանող տեսակները օժտված են մեզ համար անհայտ ձևով բաց օվկիանոսի մեծ տարածություններ անցնելու ընդունակությամբ, այսպես, այդ տեսակներից մեկը Նոր Զելանդիայի և Աոլկլանդյան կղզիների համար ընդհանուր է, թեև նրանք բաժանված են իրարից մոտավորապես 230 մղոն տարածությամբ։ Միևնույն մայր ցամաքի սահմաններում քաղցրահամ ջրերի ձկները հաճախ տարածված են լինում թե լայն կերպով և թե կարծես առանց պատճառի. այսպես, օրինակ, իրար կողքի գտնվող երկու գետային սիստեմներում որոշ տեսակներ կարող են ընդհանուր լինել, իսկ մյուսները բոլորովին տարբեր։

Հավանորեն նրանք երբեմն տարածվել են, այսպես կոչված, պատահական պատճառների օգնությամբ։ Այսպես, ձկները դեռ կենդանի վիճակում, ոչ այնքան հազվագյուտ դեպքերում, մրրիկներով տարվում են հեռավոր վայրեր, և հայտնի է, որ ձկնկիթը պահպանում է իր կենսունակությունը բավական երկար ժամանակ ջրից դուրս հանվելուց հետո։ Սակայն քաղցրահամ ջրերի ձկների տարաբնակումը կարելի է գլխավորապես վերագրել վերջին երկրաբանական ժամանակաշրջանի ընթացքում ցամաքի մակերևույթի փոփոխություններին, որի հետևանքով առաջացել է զանազան գետերի միախառնում։ Բացի դրանից, այդպիսի դեպքեր լինում են հեղեղների ժամանակ նաև առանց մակերևույթի որևէ փոփոխության։ Այն մեծ տարբերությունը, որ կա ձկների միջև չընդհատվող լեռնաշղթաների հակառակ կողմերում, որոնց գոյությունը, հետևաբար, կարող էր վաղուց ի վեր արգելակել այս կամ այն կողմի զանազան սիստեմների միացումը, բերում է նույն եզրակացությանը։ Քաղցրահամ ջրերի մի քանի ձկներ պատկանում են շատ հին ձկներին, և այդպիսի դեպքերում բավականաչափ ժամանակ է եղել ինչպես աշխարհագրական ընդարձակ փոփոխությունների համար, այնպես էլ ժամանակ և եղանակներ են գտնվել մեծ տեղափոխությունների համար։ Բացի դրանից, դոկտ. Գյունտերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> մի շարք նկատառումների հիման վրա, ձկների վերաբերմամբ եկել է այն եզրակացության, որ միևնույն ձևերն ունեն շատ երկարատև գոյություն։ Որոշ ջանք գործադրելով ծովային ձկանը կարելի է ընտելացնել քաղցրահամ ջրային կյանքին, իսկ ըստ Վալյանսենի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Valenciennes>'''Վալյանսեն''' (Valenciennes Achille)։— Կենդանաբան Ֆրանսիայում (1794—1865)։ Լամարկի օգնականը, խմբագրել է Լամարկի երկերը նրա կուրանալուց հետո։ Հետագայում պրոֆեսոր կենդանաբան։ Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ, որոնցից ամենից ավելի նշանակալի է 11 հատորից բաղկացած «Ձկների պատմությունը»։</ref> հազիվ թե կա ձկների գեթ մի խումբ, որի բոլոր անդամները քաղցրահամ ջրի հարմարված լինեին, դրա հիման վրա ծովային տեսակը, որը պատկանում է քաղցրահամ ջրերի խմբին, կարող է ափի երկարությամբ մեծ տարածությունների վրա թափառել և հավանորեն կարող է առանց մեծ դժվարության հարմարվել հեռավոր երկրների քաղցրահամ ջրերին։

Քաղցրահամ ջրերի կակղամորթների որոշ տեսակներ ունեն տարածման շատ ընդարձակ մարզեր, և երկրագնդի վրա գերակշռող են հանդիսանում մերձավոր տեսակները, որոնք մեր տեսության համաձայն ծագել են մի ընդհանուր նախածնողից և պիտի տարածվեին՝ դուրս գալով մի հիմնական մարզից։ Այդ կակղամորթների տարածումը սկզբում ինձ շատ էր շփոթեցնում, որովհետև դժվար թե հավանական լինի, որ նրանց ձվերը կարող էին փոխադրվել թռչունների միջոցով, մանավանդ որ թե ձվերը և թե կենդանիներն իրենք անմիջապես փչանում են ծովի ջրի մեջ։ Ես չէի կարողանում նույնիսկ հասկանալ, թե նատուրալիզացիայի ենթարկված մի քանի տեսակներ ինչպես կարողացել են արագ կերպով տարածվել երկրի վրա։ Սակայն իմ կատարած երկու դիտողությունները (իսկ շատ այլ դիտողություններ անկասկած դեռ պետք է կատարել) որոշ լույս են սփռում այդ հարցի վրա։ Երբ բադերը արագ կերպով դուրս են գալիս լճակից, որը ծածկված է ջրոսպով, այդ բույսը, ինչպես ես նկատել եմ երկու անգամ, կպչում է նրանց մեջքին և պատահել է, որ ջրոսպը մի ակվարիումից մյուսը տեղափոխելով, առանց որևէ դիտավորության բազմացրել իմ նրանցից մեկում առաջինից վերցրած քաղցրահամ ջրերի խխունջներ։ Սակայն մյուս միջոցը թերևս ավելի իրական է. ես մտցրի բադի թաթիկները ակվարիումի մեջ, որտեղ կային քաղցրահամ ջրերի կակղամորթների շատ ձվեր և տեսա, որ որոշ քանակությամբ չափազանց մանր ձվեր և դեռ նոր դուրս եկած խխունջներ կպել են թաթիկներին և ամրացել են այնքան պինդ կերպով, որ նրանց դուրս հանելով ջրից։ Խխունջներին չէր կարելի թոթափել նրանց վրայից, թեև մի քիչ ավելի մեծ հասակի հասածները թափվում էին ազատ կերպով։ Այդպիսի դեռ նոր դուրս եկած խխունջները իրենց բնույթով ջրային կենդանիներ լինելով հանդերձ, ապրում էին բադի թաթիկների վրա՝ խոնավ մթնոլորտի մեջ, տասներկուսից մինչև քսան ժամ, այդ ժամանակի ընթացքում բադը կամ ձկնկուլը կարող է թռչել առնվազն վեց հարյուր կամ յոթ հարյուր մղոն և տարվելով քամու միջոցով ծովի վրայով դեպի մի օվկիանոսային կղզի կամ որևէ այլ հեռավոր կետ, անպայման կիջնի մի լճակի կամ գետակի վրա։ Սըր Չ. Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> հաղորդել է ինձ, որ բռնել է մի լողաբզեզ (Dytiscus), որին ամուր կերպով կպած է եղել մի Ancylus (ափսեի նմանվող քաղցրահամ ջրային խեցի), իսկ մի այլ ջրաբզեզ նույն ընտանիքից (Colymbetes) մի անգամ թռավ «Բիգլի» տախտակամածի վրա ամենամոտ երկրից քառասուն և հինգ մղոն հեռավորությամբ և ոչ ոք չի կարող ասել, թե բարենպաստ քամու դեպքում ինչքան հեռու կարող էր նա սլանալ։

Բույսերի վերաբերմամբ վաղուց արդեն հայտնի է, թե ինչպիսի հսկայական մարզեր են գրավում քաղցրահամ ջրերի և նույնիսկ ճահճային շատ տեսակներ ինչպես մայր ցամաքների, այնպես էլ ամենահեռավոր օվկիանոսային կղզիների վրա։ Ըստ Ա. դը-Կանդոլի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> այդ առանձնապես ցայտունորեն է արտահայտվում ցամաքային բույսերի այն մեծ խմբերում, որոնք պարփակում են ջրային շատ քիչ ներկայացուցիչներ, որովհետև վերջիններս կարծես հենց այդ պատճառով, անհապաղ գրավում են ընդարձակ մարզ։ Ես կարծում եմ, որ դա բացատրվում է տարաբնակման բարենպաստ եղանակներով։ Առաջները ես արդեն հիշատակել եմ, որ փոքր քանակությամբ հող պատահաբար կպչում է թռչունների ոտներին ու կտուցներին։ Լճակների տղմոտ եզերքները հաճախ այցելող բարձրասրունք թռչունները, երբ նրանց խրտնեցնում են, ամենայն հավանականությամբ ոտների վրա տիղմ են տանում։ Այդ խմբի թռչունները մյուսներից ավելի շատ են թափառում և հանդիպում են երբեմն բաց օվկիանոսի մեջ չափազանց հեռավոր և անպտուղ֊ կղզիների վրա, հազիվ թե նրանք իջնում են ծովի մակերևույթի վրա և այսպիսով, նրանց ոտներին կպած տիղմը չի լվացվի, իսկ հասնելով ցամաքին նրանք անկասկած կգնան իրենց բնական քաղցրահամ ջրերի ապաստարանը։ Ես չեմ կարծում, որ բուսաբանները պարզ պատկերացում ունեն այն մասին, թե լճակների տիղմը ինչքան հարուստ է սերմերով։ Ես մի քանի փոքրիկ փորձեր եմ կատարել այդ ուղղությամբ, բայց այստեղ կհաղորդեմ ամենահետաքրքիր դեպքի մասին. փետրվարին ես վերցրի կերակրի երեք գդալ տիղմ ջրի տակից, փոքրիկ լճակի եզրի երեք զանազան տեղերից. չորացնելուց հետո այդ ցեխը կշռում էր 6¾ ունցիա<ref>Անգլիական ունցիան կազմում է 28,55 գր., հետևաբար, 6¾ ունցիան կլոր հաշված հավասար է 191,4 գրամի։— ''Խմբ.։''</ref>. վեց ամիս շարունակ ես այդ ցեխը պահում էի աշխատասենյակում խուփի տակ, պոկելով ու հաշվելով յուրաքանչյուր ծլող բույսը։ Բույսերը պատկանում էին զանազան տեսակների, և նրանց ընդհանուր թիվը հասնում էր 537-ի. և այդ մի թեյի գավաթում տեղավորված ջրիկ տիղմի մեջ։ Ուշադրության առնելով այդպիսի փաստերը, ես կարծում եմ, որ բոլորովին անբացատրելի կլիներ, եթե ջրային թռչունները քաղցրահամ ջրերում ապրող բույսերի սերմերը չտարածեին շատ հեռավոր կետերում գտնվող լճակներում ու հոսանքներում։ Նույնն է կատարվում նաև քաղցրահամ ջրերում ապրող մի քանի մանր կենդանիների ձվերի հետ։

Հավանորեն նաև այլ մեզ անհայտ պայմաններ են մասնակցում այդպիսի դեպքերում։ Ես արդեն մատնանշել եմ, որ քաղցրահամ ջրերի ձկներն ուտում են որոշ բույսերի սերմեր, բայց շատերին դուրս են նետում կուլ տալուց հետո, նույնիսկ մանր ձկները կուլ են տալիս միջին մեծությամբ սերմեր, օրինակ դեղին սափորիկի, կամ Potamogeton։ Ձկնկուլները և այլ թռչուններ դարեդար ամեն օր ուտում են ձկներ։ Հետո նրանք օդն են բարձրանում և չվում են դեպի այլ ջրեր կամ քամու միջոցով տարվում են ծովի վրայով, իսկ մենք տեսանք, որ սերմերն իրենց ծլելու ընդունակությունը պահպանում են, երբ դուրս են շպրտվում փղձկոցի միջոցով կամ կղկղանքի մեջ նույնիսկ շատ ժամեր անցնելուց հետո։ Երբ ես ծանոթացա փարթամ Nelumbium ջրաշուշանի սերմերի խոշոր չափերի հետ և հիշեցի Ա. դը-Կանդոյի դիտողությունը այդ բույսի տարածման մասին, ես մտածեցի, որ նրա տարածման եղանակները պետք է անբացատրելի մնան, բայց Օդյուբոնը պնդում է, որ գտել է հարավային մեծ ջրաշուշանի (դոկտոր Հուկերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> կարծիքով, հավանորեն, Nelumbium luteum-ի) սերմերը ձկնկուլի ստամոքսում։ Քանի որ այդ թռչունը պետք է թռչի լիքը լցրած ստամոքսով դեպի հեռավոր ջրավազանները և հետո սկսի ուտել կշտացնող ձկնային ուտելիքը, ապա ես, ըստ անալոգիայի կարծում եմ, որ նա կարող է փղձկոցի հետ դուրս նետել նաև ծլելու ընդունակ սերմեր։

Օվկիանոսային կղզիների վրա բնակվող զանազան էակների տեսակները սակավաթիվ են այն տեսակների համեմատությամբ, որոնք գրավում են ցամաքի հավասար տարածություն. Ա. դը-Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> այդ ընդունում է բույսերի համար, Ուոլլստոնը՝ միջատների համար։ Նոր Զելանդիան, օրինակ, իր բարձր լեռներով և բազմազան բնակավայրերով, հասնելով 780 մղոնից ավելի լայնության, ունի Աուկլենդյան, Կեմպբել և Տատամ կղզիների հետ միասին ընդամենը ծաղկավոր բույսերի 960 տեսակ. եթե մենք այս համեստ թիվը համեմատենք այն տեսակների թվի հետ, որոնք աճում են նույնքան տարածության վրա հարավ-արևմտյան Ավստրալիայում կամ Բարեհոսսո հրվանդանի վրա, ապա մենք պետք է ընդունենք, որ թվի մեջ եղած մեծ տարբերությունը բացատրվում է ինչ որ պատճառով՝ անկախ ֆիզիկական պայմաններում եղած տարբերությունից։ Նույնիսկ Քեմբրիջի միակերպ կոմսությունն ունի 847 բույս, իսկ Էնգլեսի փոքրիկ կղզին՝ 764. բայց այդ թվերի մեջ մտնում են մի քանի պտերներ և նատուրալիզացիայի ենթարկված բույսեր, և համեմատությունը այնքան էլ ճիշտ չէ մի քանի այլ տեսակետներից։ Մենք ապացույց ունենք, որ Համբարձման անբնակ կղզին սկզբնապես ունեցել է կես դյուժինից պակաս ծաղկավոր բույսեր, ներկայումս բուսական շատ տեսակներ նատուրալիզացիայի են ենթարկվել նրա վրա, ինչպես որ Նոր Զելանդիայի և օվկիանոսային կղզիներից ամեն մեկի վրա։ Հիմք կա կարծելու, որ Սուրբ Հեղինեի կղզին բերված բույսերն ու կենդանիները գրեթե կամ լիովին բնաջնջել են բնական շատ արտադրանքներ։ Նա, ով ընդունում է յուրաքանչյուր տեսակի առանձին ստեղծման ուսմունքը, պետք է նաև ընդունի, որ օվկիանոսային կղզիների համար մեծ թվով լավագույն կերպով հարմարված բույսեր nr կենդանիներ չեն ստեղծվել, որովհետև մարդը չնախամտածված կերպով դրանք բնակեցրել է շատ ավելի լրիվ և ավելի լավ, քան այդ արել է բնությունը։

Թեև օվկիանոսային կղզիների վրա տեսակների ընդհանուր թիվը քիչ է, բայց էնդեմիկ, այսինքն երկրագնդի վրա ուրիշ ոչ մի տեղ չհանդիպող, ձևերի քանակությունը հաճախ շատ մեծ է լինում։ Դրա ճշտությանը կհամոզվենք, եթե օրինակի համար համեմատենք Մադեյրա կղզու էնդեմիկ ցամաքային կակղամորթների կամ Գալապագոսի արշիպելագի էնդեմիկ թռչունների քանակը որևէ մայր ցամաքի նույն կենդանիների քանակության հետ, իհարկե եթե կղզիների տարածությունը հավասար է մայր ցամաքի տարածությանը։ Այդ կարելի է սպասել նաև տեսական կշռադատումների հիման վրա, որովհետև, ինչպես արդեն բացատրվել է, այն տեսակները, որոնք մեծ ժամանակամիջոցներից հետո պատահմամբ ընկնում են նոր և առանձնացած մարզերի մեջ և դրա հետ միասին մտնում են մրցության նոր պայմանների մեջ, անկասկած կենթարկվեն փոփոխության և շատ դեպքերում կտան փոփոխված հաջորդների խմբեր։ Բայց դրանից բնավ չի հետևում, որ եթե որևէ կղզու վրա մի դասի համարյա բոլոր տեսակները բնորոշ են այդ կղզու համար, ապա մյուս դասի տեսակները կամ առաջինի ստորաբաժանումներն էլ բնորոշ կլինեն. այդ տարբերությունը մասամբ կախված է նրանից, որ տեսակները չեն փոփոխվում, եթե մեծ թվով են ընկնում կղզին, որովհետև այդ դեպքում նրանց փոխհարաբերությունները որքան և իցե մեծ չափով չեն խախտվում, մասամբ էլ նրանից, որ չփոփոխված գաղթականները հաճախ կարող են կղզին ընկնել հիմնական մարզից, և հետո խաչաձևվել կղզու ձևերի հետ։ Կարելի է կարծել, որ այդպիսի խաչաձևումներից առաջացած հաջորդները զգալի չափով շահում են ուժի տեսակետից, և այսպիսով նույնիսկ պատահական խաչաձևումը ավելի մեծ նշանակություն կունենա, քան այդ կարելի էր ենթադրել։ Ասածիս օգտին ես կբերեմ մի քանի օրինակներ։ Գալապագոսյան կղզիների վրա կան ընդամենը 26 ցամաքային թռչուններ, որոնցից քսանմեկը կամ գուցե նույնիսկ քսաներեքը հատուկ են միայն այդ կղզիներին, մինչդեռ տասնմեկ ծովային թռչուններից էնդեմիկ են միայն երկուսը, ակնհայտ է, որ ծովային թռչունները կարող են այդ կղզիներն ընկնել թե՛ ավելի հեշտ կերպով և թե՛ ավելի հաճախ, քան ցամաքայինները։ Մյուս կողմից, Բերմուդյան կղզիները, որոնք նույնպիսի հեռավորության վրա են գտնվում Հյուսիսային Ամերիկայից, ինչպիսի հեռավորության վրա են Գալապագոսյան կղզիները Հարավային Ամերիկայից, և ունեն չափազանց յուրահատուկ հող, չունեն և ոչ մի էնդեմիկ ցամաքային թռչուն, բայց մենք գիտենք մ-ր Ջ. Մ. Ջոնսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jones>'''Ջոնս Դ. Մ.''' (J. M. Jones)։</ref> Բերմուդյան կղզիների մասին գրած հիանալի նկարագրությունից, որ հյուսիս-ամերիկական շատ ու շատ թռչուններ ժամանակ առ ժամանակ և նույնիսկ համեմատաբար հաճախակի այցելում են այդ կղզիները։ Գրեթե յուրաքանչյուր տարի, ինչպես հաղորդում է ինձ մ-ր է. Վ. Հարկուրտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Harcourt>'''Հարկուրտ Է. Վ.''' (Harcourt Е. V.)։— Թռչնաբան։</ref> շատ եվրոպական և աֆրիկական թռչուններ քամու միջոցով տարվում են Մադեյրա կղզին. այդ կղզու վրա բնակվում են իննսունինը տեսակներ, որոնցից միայն մեկն է հատուկ նրան, այն էլ շատ մերձավոր եվրոպական ձևին, և երեք կամ չորս այլ տեսակներ պատկանում են այդ կղզուն և Կանարյան կղզիներին։ Սրանից հետևում է, որ Բերմուդների և Մադեյրայի վրա բնակություն են հաստատել հարևան մայր ցամաքներից եկած թռչունները, որոնք երկար ժամանակ իրենց գոյության համար պայքարել են իրար հետ և հարմարվել մեկը մյուսին։ Դրա շնորհիվ յուրաքանչյուր տեսակ ընկնելով մի նոր մարզ, մյուսների կողմից կասեցվում է իր տեղում և իր սովորություններով և այդ պատճառով միայն քիչ չափով է հակված լինում փոփոխվելու։ Բացի դրանից, փոփոխվելու ամեն հակում ճնշվում է չփոփոխված գաղթականների հետ խաչաձևվելով, որոնք հաճախ գալիս են հիմնական մարզից։ Մադեյրայի վրա բնակվում են նաև զարմանալի մեծ թվով բնորոշ ցամաքային խեցիներ, մինչդեռ նրա ափերին չկա ոչ մի բնորոշ ծովային խեցի։ Թեև մենք չգիտենք, թե ինչպես են տարածվում ծովային խեցիները, սակայն կարող ենք հասկանալ, որ նրանց ձվերն ու թրթուրները կպչելով գուցե ջրիմուռներին կամ լողացող ծառերին կամ բարձրասրունք թռչունների ոտներին, կարող են ավելի հեշտությամբ տեղափոխվել բաց ծովի վրայով երեք կամ չորս հարյուր մղոն հեռավորության վրա, քան ցամաքային խեցիները։ Մադեյրայի վրա ապրող միջատների զանազան խմբերը ներկայացնում են գրեթե զուգահեռ դեպքեր։

Օվկիանոսային կղզիները երբեմն զուրկ են լինում որոշ դասերի կենդանիներից, ապա այդպիսի դեպքում նրանց տեղը գրավում են այլ դասերի ներկայացուցիչները. այսպես, Գալապագոսյան կղզիների վրա սողունները, Նոր Զելանդիայի վրա հսկա անթև թռչունները գրավում են կամ ոչ այնքան վաղուց գրավում էին կաթնասունների տեղը։ Թեև մենք այստեղ խոսում ենք Նոր Զելանդիայի մասին որպես օվկիանոսային մի կղզու մասին, բայց որոշ չափով կասկածելի է համարել նրան այդպիսին, որովհետև, մի կողմից, նա չափազանց մեծ է և Ավստրալիայից բաժանված չէ շատ խոր ծովով, մյուս կողմից, նրա լեռնաշղթաների երկրաբանական բնույթի և ուղղության հիման վրա հարգարժան Վ. Բ. Կլարկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clarke /> վերջերս հայտնել է այն կարծիքը, որ այդ կղզին, ինչպես նաև Նոր Կալեդոնիան, կարելի է համարել Ավստրալիացին պատկանող։ Դառնալով բույսերին, մենք տեսնում ենք, որ ըստ Լուկերի, Գալապագոսյան կղզիների վրա զանազան կարգերի հարաբերական թիվը բոլորովին տարբեր է նրանից, ինչ նկատվում է մի որևէ այլ տեղ։ Թվի բոլոր նման տարբերությունները և կենդանիների ու բույսերի որոշ խմբերի լիակատար բացակայությունը սովորաբար բացատրվում են ենթադրելի տարբերությամբ կղզիների ֆիզիկական պայմանների մեջ. բայց այդպիսի բացատրությունը շատ կասկածելի է։ Այն դյուրությունը, որով տեղի է ունենում նրանց վրա բնակություն հաստատելը, ըստ երևույթին, նույնքան մեծ նշանակություն ունի, ինչքան որ այդ կղզիների ներկայացրած պայմանների բնույթը։

Օվկիանոսային կղզիների բնակիչների վերաբերմամբ կարելի է հաղորդել բազմաթիվ ուշագրավ մանր փաստեր։ Օրինակ, մի քանի կղզիների վրա, որտեղ ոչ մի կաթնասուն չկա, էնդեմիկ բույսերից մի քանիսն ունեն հիանալի զարգացած կեռիկներով սերմեր, սակայն հազիվ թե որևէ փոխհարաբերություն այնքան ակնառու է, ինչպես այն, որ կեռիկները ծառայում են կաթնասունների մազերին կպչելու միջոցով սերմերը տարածելու համար։ Բայց այդպիսի սերմերը կարող էին ընկնել կղզու վրա նաև այլ եղանակով, իսկ բույսը փոփոխվելով ու դառնալով էնդեմիկ տեսակ, շարունակում է պահպանել կեռիկները, որոնք այժմ անօգուտ հավելվածների նշանակություն ունեն, նման կղզու շատ բզեզների վերնաթևերի տակ կծկված ետևի թևերին։ Այնուհետև կղզիների վրա հաճախ հանդիպում են այնպիսի ընտանիքների պատկանող ծառեր և թփուտներ, որոնք այլ տեղերում կազմված են միայն խոտանման տեսակներից. բայց ծառերը, ինչպես այդ ցույց է տվել Ալֆոնս դը-Կանդոլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> ընդհանրապես ունեն, ինչ էլ ուզում է լինի դրա պատճառը, սահմանափակ տարածում, և դրա համար էլ քիչ հավանական է, որ ծառերը կարող էին իրարից հեռու գտնվող օվկիանոսային կղզիները հասնել։ Բայց այն խոտանման բույսը, որը շանսեր չունի հաջողությամբ մրցելու մայր ցամաքի վրա բուսնող լավ զարգացած շատ ծառերի հետ, հաստատվելով կղզու վրա կարող է ձեռք բերել առավելություններ այլ խոտանման բույսերի հանդեպ, շարունակ աճելով բարձր ու բարձր և ծավալելով իր գագաթը նրանց վրա։ Այս դեպքում բնական. ընտրությունը ձգտում է բարձրացնել բույսի հասակը, ինչ ընտանիքի էլ նա պատկանի, և սկզբում դարձնում է նրան թփուտ, իսկ հետո ծառ։

Օվկիանոսային Կղզիների վրա կենդանիների ամբողջ կարգերի բացակայության մասին Բորի Սեն-Վենսենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Boryde>'''Բորի Սեն-Վենսեն''' (Boryde Saint-Vincent)։— Բնախույզ, Ֆրանսիայում (1780—1846)։ Հետազոտել է Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսների այն կղզիները, որոնք հարակից են Աֆրիկային։ Մասնակցել է բազմաթիվ գիտական հանդեսների, խմբագրել է «Բնապատմության դասական բառարանը»։</ref> դեռ վաղուց նշել է, որ երկկենցաղները (գորտերը, դոդոշները, տրիտոնները) երբեք չեն գտնվել այն կղզիներից ոչ մեկի վրա, որոնք ցրված են օվկիանոսի լայնածավալ տարածության մեջ։ Ես աշխատեցի ստուգել այդ ցուցմունքը և գտա, որ նա միանգամայն ճիշտ է, բացառելով Նոր Զելանդիան, Նոր Կալեդոնիան, Անդամանյան և գուցե Սողոմոնյան ու Սեյշելյան կղզիները։ Բայց ես արդեն նշել եմ, որ կասկածելի է, թե արդյոք կարելի է Նոր Զելանդիան և Նոր Կալեդոնիան տեղավորել օվկիանոսային կղզիների թվում, և ավելի ևս կասկածելի նույնը Անդամանյան ու Սողոմոնյան խմբերի և Սեյշելյան կղզիների վերաբերմամբ։ Գորտերի, դոդոշների և տրիտոնների այդ ընդհանուր բացակայությունը անկասկածելիորեն օվկիանոսային շատ կղզիների վրա չի կարելի բացատրել վերջիններիս ֆիզիկական պայմաններով, ընդհակառակր, թվում է, թե այդ կղզիներն առանձնապես հարմար են հիշված կենդանիների համար, որովհետև գորտերը բերվել են Մադեյրա, Ազորյան և Մավրիկիա կղզիները և այնտեղ այնքան են բազմացել, որ դարձել են վնասատուներ։ Քանի որ այդ կենդանիներն ու նրանց ձվերն անմիջապես փչանում են ծովի ջրում (որքան գիտենք՝ բացառությամբ մի հնդկական տեսակի) ուստի նրանց համար չափազանց դժվար է անցնել ծովի վրայով, և դա բացատրում է մեզ, թե ինչու նրանք բացակայում են իսկական օվկիանոսային կղզիների վրա։ Բայց թե ինչու նրանք, եթե հետևենք, ստեղծագործության տեսությանը, այստեղ չեն ստեղծվել, դա բացատրել շատ դժվար է։

Կաթնասուններն իրենց կողմից ներկայացնում են նման դեպքեր։ Ես ուշադիր կերպով կարդացել եմ հին ճանապարհորդություններ և չեմ գտել ոչ մի անկասկածելի ցուցմունք այն մասին, որ մի ցամաքային կաթնասուն (բացառությամբ բնիկների բուծած ընտանի կենդանիների) ողջ վիճակում գտնված լինի այնպիսի կղզու վրա, որը 300 մղոնից ավելի հեռու է մայր ցամաքից կամ մայր ցամաքային մի մեծ կղզուց, իսկ նույնիսկ անհամեմ ատ ավելի մոտ գտնվող շատ կղզիներ միանգամ այն անբնակ են։ Ֆալկլանդյան կղզիները, որոնց վրա ապրում է գայլի նմանությամբ մի աղվես, ավելի շուտ բացառության են համապատասխանում, բայց կղզիների այդ խումբը չի կարելի դիտել որպես օվկիանոսային, որովհետև նա գտնվում է ծանծաղուտի վրա, որը միացնում է նրան մոտավորապես 280 մղոն հեռավորության վրա ընկած մայր ցամաքի հետ, բացի դրանից, լողացող սառույցները նախկին ժամանակները գլաքարեր են բերել այդ կղզիների արևմտյան ափերը և կարող էին տանել նաև աղվեսին, ինչպես այդ այժմ հաճախ լինում է արկտիկական երկրներում։ Չի կարելի ասել նաև այն, թե փոքր կղզին չի կարող կերակրել գոնե փոքրիկ կաթնասուններին, որովհետև այդպիսիները հանդիպում են աշխարհի շատ մասերում շատ փոքրիկ կղզիների վրա, եթե այդպիսի կղզիները հեռու չեն մայր ցամաքից, և հազիվ թե կարելի է անվանել մի կղզի, որի վրա մեր մանր չորքոտանիները չենթարկվեին նատուրալիզացիայի և չբազմանային։ Անկախ ստեղծագործություն ընդունող սովորական տեսակետի համաձայն չի կարելի ասել, որ այդ դեպքերում ժամանակ չի եղել կաթնասուններ ստեղծելու համար, հրաբխային շատ կղզիներ բավականաչափ հին են, ինչպես այդ կարելի է տեսնել նրանց կրած հսկայական քայքայումից և նրանց երրորդային շերտերից, այստեղ նաև ժամանակ եղել է այլ դասերի էնդեմիկ տեսակներ ստեղծելու համար, իսկ մայր ցամաքների մասին հայտնի է, որ կաթնասունների նոր տեսակներն ավելի արագ են երևան գալիս ու անհետանում, քան մյուսները, ցածրակարգ կենդանիները։ Թեև ցամաքային կաթնասունները չեն հանդիպում օվկիանոսային կղզիների վրա, բայց օդայինները հանդիպում են համարյա յուրաքանչյուր կղզու վրա։ Նոր Զելանդիայի վրա կան երկու տեսակ չղջիկներ, որոնք երկրագնդի վրա ուրիշ ոչ մի տեղ չկան. Նորֆոլկ կղզին, Վիտի արշիպելագը, Բոնին կղզիները, Կարոլինյան և Մարիանլան արշիպելագները և Մավրիկիա կղղին՝ բոլորն էլ ունեն իրենց բնորոշ չղջիկները։ Իսկ ինչո՞ւ, կարելի է հարցնել, ենթադրյալ ստեղծագործական գործունեությունը առաջացրել է հեռավոր կղզիների վրա չղջիկներ, այլ ոչ թե ուրիշ կաթնասուններ։ Իմ կարծիքով այդ հարցին հեշտ է պատասխանել, որովհետև ոչ մի ցամաքային կենդանի չի կարող անցնել ծովի ընդարձակ տարածությունը, իսկ չղջիկները կարող են նրա վրայով թռչել։ Այդ կենդանիներին տեսել են ցերեկը Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով հեռու թռչելիս, հյուսիս-ամերիկական երկու տեսակներ կանոնավոր կերպով կամ ժամանակ առ ժամանակ այցելում են Բերմուդները, որոնք գտնվում են մայր ցամաքից 600 մղոն հեռու։ Ես իմանում եմ մ-ր Տոմսից, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Tomes>'''Տոմս''' (Tomes)։</ref> որը հատկապես ուսումնասիրել է այդ ընտանիքը, որ շատ տեսակներ ունեն տարածման հսկայական շրջան և գտնված են թե՛ մայր ցամաքների և թե՛ հեռավոր կղզիների վրա։ Այստեղից մեզ մնում է միայն ենթադրել, որ այդպիսի թափառող տեսակը փոփոխվել է իր բնակավայրի նոր հանգամանքներին հարմարվելով, և մեզ հասկանալի կդառնա էնդեմիկ չղջիկների ներկայությունը օվկիանոսային կղզիների վրա, երբ բացակայում են մյուս բոլոր ցամաքային կաթնասունները։

Կա ևս մի հետաքրքրական հարաբերակցություն, այն է՝ կղզիները միմյանցից կամ ամենամոտ մայր ցամ,աքից բաժանող ծովի խորության և նրանց կաթնասունների ունեցած նմանության աստիճանի միջև։ Մ-ր Ուինդզոր Իրլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Windsor>'''Իրլ Ուինձոր''' (Windsor Earl)։</ref> այդ տեսակետից կատարել է մի քանի կարևոր դիտողություններ, որոնք դրանից հետո զգալիորեն ընդարձակվել են մ-ր Ուոլլեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> հիանալի հետազոտություններով Մալայան արշիպելագի վրա, որը Ցելեբեսի մոտերքը խոր օվկիանոսի մի շերտով բաժանվում է կաթնասունների երկու խիստ տարբեր կենդանական աշխարհների։ Նեղուցի յուրաքանչյուր կողմում կղզիները տեղավորված են համեմատաբար ոչ խոր ստորջրյա հիմքի վրա և բնակված են միևնույն կամ շատ մերձավոր կաթնասուններով։ Ես դեռ ժամանակ չեմ ունեցել հետամուտ լինելու այդ հարաբերակցությանր աշխարհի բոլոր երկրներում, բայց որքան ես այդ կարողացել եմ անել, այդպիսի հարաբերակցություն կա։ Օրինակ, Բրիտանիան Եվրոպայից բաժանված է մի նեղ ջրանցքով, որի երկու կողմում ապրում են միևնույն կաթնասունները. նույնը ճիշտ է նաև Ավստրալիայի ափերի շուրջը գտնվող բոլոր կղզիների վերաբերմամբ։ Մյուս կողմից, Վեստ Ինդիայի կղզիները, որոնք նստած են ստորջրյա խոր, մոտավորապես 1000 ֆաթոմ խորությամբ, հիմքի վրա, բնակված են միանգամայն տարբեր տեսակների և նույնիսկ սեռերի պատկանող ամերիկական ձևերով։ Քանի որ այն փոփոխությունների չափը, որոնց ենթարկվում են զանազան կենդանիներ, մասամբ կախված է ժամանակամիջոցից, իսկ կղզիները, որոնք մայր ցամաքից կամ մեկը մյուսից բաժանված են ծանծաղ ջրանցքով, ամենայն հավանականությամբ միացած են եղել ավելի նոր ժամանակաշրջանում, քան խոր ջրանցքներով բաժանված կղզիները, ապա մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչպիսի հարաբերակցություն գոյություն ունի կաթնասունների երկու ֆաունան բաժանող խոր ծովի և նրանց նմանության աստիճանի միջև, մի հարաբերակցություն, որը միանգամայն անբացատրելի է անկախ ստեղծագործական ակտերի տեսությամբ։

Ես չեմ ժխտում, որ շատ լուրջ դժվարություններ կան հասկանալու համար այն, թե ինչ կերպով ամենահեռավոր կղզիների բնակիչներից շատերը՝ կամ նախկին տեսակային ձևը պահպանողները, կամ արդեն փոփոխվածները հասել են իրենց այժմյան բնակավայրերը։ Բայց չպետք է մոռանալ այլ կղզիների գոյության հավանականությունը, որոնք մի ժամանակ կայանների դեր են կատարել և բոլորովին անհետ կորել են։ Ես ուզում եմ պարզաբանել մի դժվարին դեպք։ Գրեթե բոլոր օվկիանոսային կղզիները, նույնիսկ ամենից ավելի մեկուսացածները և փոքրագույն մեծություն ունեցողները բնակված են ցամաքային կակղամորթներով, սովորաբար էնդեմիկ տեսակներով, երբեմն ամենուրեք տարածված տեսակներով, որի զարմանալի օրինակները Խաղաղ օվկիանոսի համար տվել է դոկտոր Ա. Ա. Գուլդը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gould_Augustus>'''Գուլդ Ա. Ա.''' (Gould Augustus A.)։— Ականավոր մալակոալոգ Ամերիկայում (մեռել է 1866 թ.)։ Շատ է աշխատել հյուսիս-ամերիկյան թերթախռիկավոր կակղամորթների սիստեմատիկայի վրա։</ref> Միաժամանակ պետք է նկատել, որ ծովի ջուրը հեշտությամբ սպանում է ցամաքային կակղամորթներին, նրանց ձվերը, գոնե փորձի համար իմ վերցրածները, սուզվում են նրա մեջ և փչանում են։ Հետևաբար, պետք է լինեն որևէ անհայտ, բայց առիթի դեպքում իրական միջոցներ նրանց տեղափոխության համար։ Արդյոք չե՞ն կարող երբեմն հենց նոր ծնված անհատները կպչել գետնի վրա ման եկող թռչունների ոտներին և տեղափոխվել նրանց միջոցով։ Ինձ թվացել է նաև այն, որ ձմեռող կակղամորթները խեցու անցքը թաղանթով ծածկված վիճակում կարող են տեղափոխվել ոչ այնքան լայն ծովային նեղուցով լողացող ծառերի ճեղքերում։ Ես գտել եմ, որ այդ վիճակում զանազան տեսակներ առանց վնասի 7 օր դիմանում են ծովի ջրի մեջ սուզվելուն. իսկ Helix pomatia-ի մի խեցի նման մի փորձից հետո ձմեռային հանգստի միևնույն վիճակում իջեցվել է քսան օրով ծովի ջրի մեջ և հիանալի կերպով դիմացել է այդ ստուգմանը։ Իսկ այդ ժամանակամիջոցի ընթացքում խեցին կարող է միջին արագություն ունեցող ծովային հոսանքով տեղափոխվել 660 աշխարհագրական մղոն հեռավորության վրա։ Քանի որ Helix-ը հաստ կրային կափարիչ ունի, ես հեռացրի այն, իսկ երբ գոյացավ նոր, թաղանթանման ծածկոցը, ես նրան տասնչորս օրով նորից սուզեցի ծովային ջրի մեջ, որից հետո նա կրկին կազդուրվեց և կարող էր սողալ։ Ինձնից հետո նման փորձեր կատարել է բարոն Աուկեպտենը. նա զետեղել է տասը տեսակների պատկանող հարյուր ցամաքային կակղամորթներ ծակոտկեն պատերով արկղի մեջ և այն սուզել է երկու շաբաթով ծովի մեջ։ Հարյուրից կենդանի են մնացել քսանյոթը։ Կափարիչի ներկայությունը, ամենայն հավանականությամբ, այդ դեպքում նշանակություն ունի, որովհետև այդ կափարիչն ունեցող Cyclostoma elegans-ի տասներկու անհատներից տասնմեկը կենդանի են մնացել։ Ուշագրավ է այն, որ այն ժամանակ, երբ իմ փորձի համար վերցրած Helix pomatia-ն լավ դիմադրել է ծովի ջրի ազդեցությանը, Աուկեպտերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Aucapitaine>'''Աուկեպտեն''' (Aucapitaine)։ Կակղամորթների մասնագետ։ Էջ 488։</ref> վերցրած Helix-ի այլ չորս տեսակներին պատկանող հիսունչորս անհատներից ոչ մեկը չի դիմացել ստուգմանը։ Սակայն ամենևին չի կարելի հավանական համարել, որ ցամաքային կակղամորթները հաճախակի են փոխադրվել այդ ձևով. թռչունների ոտները հանդիսանում են ամենահավանական եղանակը։

Ամենից ավելի զարմանալի և մեզ համար կարևոր փաստ է ներկայացնում կղզիների վրա բնակվող տեսակների նմանությունը ամենամոտ մայր ցամաքի տեսակների հետ՝ չնայած նրանց միջև նույնություն չկա։ Դա կարելի է հաստատել բազմաթիվ օրինակներով։ Հասարակածի մոտերքն ընկած Գալապագոսյան արշիպելագը գտնվում է Հարավային Ամերիկայի ափերից 500—600 մղոն հեռավորության վրա, և նրա ցամաքի կամ ջրերի գրեթե յուրաքանչյուր արտադրանք իր վրա կրում է Ամերիկայի մայր ցամաքի անկասկածելի դրոշմը։ Այնտեղ բնակվում են քսանվեց ցամաքային թռչուններ, որոնցից քսանմեկը կամ գուցե քսաներեքը համարվում են լավ առանձնացած տեսակներ և ընդհանրապես կարող էին դիտվել որպես այստեղ ծնվածներ, սակայն այդ թռչունների մեծամասնության մոտ ազգակցությունը ամերիկական տեսակների հետ արտահայտվում է ամեն բանում՝ սովորությունների, շարժումների, ձայնի մեջ։ Նույն բանն է նաև թե այլ կենդանիների և թե մեծ քանակությամբ բույսերի նկատմամբ, ինչպես այդ ցույց է տվել դոկտոր Հուկերն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> իր Գալապագոսյան արշիպելագի բուսականության մասին գրած հիանալի աշխատության մեջ։ Մայր ցամաքից մի քանի հարյուր մղոն հեռու Խաղաղ օվկիանոսի մեջ ընկած այդ հրաբխային կղզիների բնակիչների հետ ծանոթացող բնախույզն զգում է այնպես, թե ինքը գտնվում է ամերիկական հողի վրա: Ինչո՞ւ է այդ այդպես։ Ինչո՞ւ այն տեսակները, որոնք, ինչպես ենթադրում են, ստեղծված են Գալապագոսյան արշիպելագի վրա և ոչ մի այլ տեղ, կրում են Ամերիկայում ստեղծված տեսակների հետ նմանության այնպիսի անկասկածելի դրոշմ։ Կղզիների ո՛չ կենսապայմաններում, ո՛չ երկրաբանական կառուցվածքում, ո՛չ բարձրության և կլիմայի մեջ, ո՛չ էլ առանձին դասերի միմյանց հետ ունեցած հարաբերակցության մեջ ոչինչ չկա, որ շատ նման լինի Հարավային Ամերիկայի մայր ցամաքի պայմաններին. իրականում բոլոր տեսակետներից մեծ տարբերություն կա։ Մյուս կողմից, հողի հրաբխային բնույ֊ թով, կլիմայով, բարձրությամբ և մեծությամբ Գալապագոսյան արշիպելագի ^ՂԳՒ^երր մեծ նմանություն ունեն Կանաչ հրվանդանի կղզիների հետ. բայց ինչպիսի լիակատար ու բացարձակ տարբերություն կա նրանց բնակիչների միջև։ Կանաչ հրվանդանի կղզիների բնակիչները պատկանում են Աֆրիկայի բնակիչներին, ինչպես որ Գալապագոսյան բնակիչները ամերիկականներին։ Նման փաստերը բացատրվել չեն կարող անկախ ստեղծագործություն ընդունող տեսակետով, մինչդեռ այստեղ ընդունված տեսակետից ակներև է այն, որ Գալապագոսյան կղզիներն ամենայն հավանականությամբ իրենց գաղթականներն ստացել են Ամերիկայից կամ գաղթի պատահական եղանակի շնորհիվ, կամ նրանք մի ժամանակ միացած են եղել ցամաքի հե,տ առանց ընդհատման (թեև այս վերջինին ես չեմ հավատում), իսկ Կանաչ հրվանդանի կղզիները՝ Աֆրիկայից, այդպիսի գաղթականները կարող էին փոփոխություններ կրել, բայց ժառանգականության սկզբունքը դեռևս մատնանշում է նրանց ծագման վայրը։

Կարելի է համանման շատ փաստեր բերել, որոնց գրեթե ընդհանուր կանոնն այն է, որ կղզիների էնդեմիկ արտադրանքները պատկանում են ամենամոտ մայր ցամաքի կամ ամենամոտ ընդարձակ կղզու արտադրանքներին։ Բացառությունները քիչ են և նրանց մեծամասնությունը կարելի է բացատրել։ Այսպես, թեև Կերգուելեն կղզին ավելի մոտ է Աֆրիկային, քան Ամերիկային, սակայն նրա բույսերը նման են և այն էլ մեծ չափով, ինչպես մենք այդ գիտենք դ-ր Հուկերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> աշխատություններից, Ամերիկայի բույսերին. բայց ունենալով այն տեսակետը, որ այդ կղզին ամբողջովին բնակեցվել է գերազանցապես այն սերմերով, որ բերվել են իշխող հոսանքների հետ շարժվող լողացող սառցակույտերի վրա եղած հողն ու քարերը, այդ անոմալիան չքանում է։ Նոր Զելանդիան իր էնդեմիկ բույսերով ավելի մոտ է Ավստրալիային՝ ամենամերձավոր ընդարձակ ցամաքին, քան որևէ մի այլ երկրի, և հենց այդ էլ կարելի էր սպասել. բայց նա մոտ է նաև Հարավային Ամերիկային, որը թեև Ավստրալիայից հետո մյուս մայր ցամաքներից ամենամոտն է, սակայն այնքան հեռու է ընկած, որ այդ փաստը դառնում է անոմալիա։ Այդ դժվարությունը մասամբ վերանում է, երբ ընդունում ենք այն տեսակետը, որ Նոր Զելանդիայի, Հարավային Ամերիկայի և այլ հարավային երկրների բնակիչները մասամբ եկել են միջանկյալ, թեև հեռավոր մի կետից, այն է՝ անտարկտիկական կղզիներից, երբ նրանք երրորդային ավելի տաք ժամանակաշրջանի ընթացքում, սառցադաշտային ժամանակաշրջանի սկսվելուց առաջ ծածկված են եղել բուսականությամբ։ Այդ նմանությունը, որ թեև թույլ, բայց գոյություն ունի, ըստ դ-ր Հուկերի վկայության, Ավստրալիայի և արավ-արևմտյան անկյան և Բարեհուսո հրվանդանի բուսական աշխարհների միջև, առավել ևս ուշագրավ դեպք է ներկայացնում, այդ նմանությունը, որ արտահայտվում է միայն բույսերի նկատմամբ, անկասկած երբևիցե կբացատրվի։

Իրոք, ինչպես Գալապագոսյան արշիպելագի վերաբերմամբ, այնպես էլ նվազ չափով այլ համանման դեպքերում զարմանալի է թվում այն փաստը, որ նոր տեսակներն առաջանալով մի կղզու վրա, հետո արագ կերպով չեն տարաբնակվել մյուսների վրա։ Այդ կղզիները թեև մեկը մյուսին մոտ են, բայց բաժանված են ծովի խոր բազուկներով, որոնք մեծ մասամբ Բրիտանական ջրանցքից ավելի լայն են, և հիմք չկա կարծելու, որ նրանք երբևիցե անմիջականորեն միացած են եղել։ Կղզիների միջև անցնող ծովային հոսանքներն արագ են, այստեղ փոթորիկներն արտասովոր հազվագյուտ են, և այդ պատճառով այդ կղզիներն իսկապես միմյանցից բաժանված են անհամեմատ ավելի իրականորեն, քան այդ թվում է քարտեզի վրա։ Այնուամենայնիվ, մի քանի տեսակներ, թե աշխարհի այլ մասերում գտնվածներից և թե արշիպելագին պատկանողներից, տարածված են մի քանի կղզիների վրա, և հիմնվելով նրանց այժմյան տարածման վրա, մենք կարող ենք կարծել, որ նրանք մի կղզուց տարաբնակվել են մյուսների վրա։ Սակայն ես կարծում եմ, որ մենք հաճախ սխալ տեսակետ ունենք մերձավոր տեսակների մեկը մյուսին պատկանող մարզերը փոխադարձաբար թափանցելու հավանականության մասին, երբ նրանց միջև ազատ հաղորդակցություն կա։ Կասկած չկա, որ եթե մի տեսակ ունի որևէ առավելություն մյուսի հանդեպ, նա կարճ ժամանակում իսպառ կամ մասամբ դուրս կմղի նրան. բայց եթե երկուսն էլ միանման լավ հարմարված են իրենց գրաված մարզերին, այդ դեպքում, հավանորեն, երկուսն էլ կպահպանեն իրենց տեղերը անկախ ժամանակի տևողությունից։ Լավ գիտենալով այն փաստը, որ մարդու միջոցով նատուրալիզացիայի ենթարկված շատ տեսակներ տարածվել են զարմանալի արագությամբ ընդարձակ տարածությունների վրա, մենք հակված ենք կարծելու, որ այդ բանին ընդունակ է տեսակների մեծ մասը. բայց մենք պետք է հիշենք, որ այն տեսակները, որոնք նատուրալիզացիայի են ենթարկվել նոր երկրներում, սովորաբար բոլորովին մոտ չեն բուն բնակիչներին, այլ շատ տարբերվում են նրանցից, մեծ մասամբ պատկանելով, ինչպես այդ ցույց է տվել Ա. դր-Կանդոլը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> զանազան սեռերի։ Գալապագոսյան արշիպելագի վրա նույնիսկ շատ թռչուններ, չնայած նրան, որ լավ հարմարված են կղզուց կղզի թռչելու համար, զանազան կղզիների վրա զանազան են. այսպես, նրանց մեջ կան երեք տեսակի կեռնեխներ, որոնցից ամեն մեկը հարմարված է իր կղզուն։ Այժմ ենթադրենք, թե քամին Չատամ կղզուց կեռնեխին քշել է Չարլզ կղզին, որն ունի իր կեռնեխը. նա ինչո՞ւ պիտի կարողանար հաջողությամբ հաստատվել այստեղ։ Մենք համարձակորեն կարող ենք կարծել, որ Չարլզ կղզին ամբողջովին բնակված է իր սեփական տեսակով, որովհետև ամեն տարի ավելի շատ ձու է ածվում և ավելի շատ ձագեր հանվում, քան իրականում կարելի է կերակրել, և մենք կարող ենք ենթադրել, որ Չարլղ կղզուն պատկանող կեռնեխը գոնե նույնքան լավ է հարմարված իր մարզին, ինչքան Չատամ կղզուն պատկանող տեսակը։ Սըր Չ. Լյաելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և մ-ր Ուոլլաստոնը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> դրա մասին հաղորդել են ինձ հետևյալ ուշագրավ փաստը. Մադեյրա կղզին և նրան հարակից Պորտո-Սանտո կղզյակն ունեն ցամաքային կակղամորթների տարբեր, բայց միմյանց փոխարինող շատ տեսակներ, որոնցից մի քանիսն ապրում են քարերի ծերպերում. և թեև ամեն տարի Պորտո-Սանտոյից մեծ քանակությամբ քար են փոխադրում Մադեյրա, սակայն վերջին կղզին դեռևս չի բնակված Պորտո-Սանտոյի տեսակներով, այնուամենայնիվ, երկու կղզիներն էլ գրավել են եվրոպական ձևերը, որոնք հանկասկածելիորեն որոշ առավելություն ունեն տեղական տեսակների հանդեպ։ Այս նշումներից հետո, ես կարծում եմ, մենք առանձնապես չենք զարմանա, որ Գալապագոսյան արշիպելագի զանազան կղզիների վրա բնակվող էնդեմիկ տեսակներից ոչ բոլորն են տարածվել մի կղզուց մյուսը։ Մայր ցամաքի վրա տեղի ավելի վաղ գրավումը հավանորեն մեծ դեր է կատարում այն տեսակների գաղթականների տեղափոխման իրադրության մեջ, որոնք բնակվում են նման ֆիզիկական պայմաններ ունեցող այլ մարզերում։ Այսպես, Ավստրալիայի հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան անկյուններն ունեն համարյա միևնույն ֆիզիկական պայմանները և միացած են իրար հետ չընդհատվող ցամաքով, բայց և այնպես նրանց վրա ապրում են մեծ թվով զանազան կաթնասուններ, թռչուններ և բույսեր, ըստ Բետսի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> նույնն է ստացվում նաև թիթեռների և այլ կենդանիների վերաբերմամբ, որոնք բնակվում են Ամազոնի լայնարձակ, բաց ու չընդհատվող հովտում։

Մի քանի տեսակների գաղթելու ընդունակության և նրանց գաղթումների չափերի միջև գոյություն ունեցող հարաբերությունը ինչպես ներկայումս, այնպես էլ ավելի վաղ ժամանակաշրջաններից որևէ մեկում, նաև շատ մերձավոր տեսակների գոյությունը երկրագնդի հեռավոր կետերում ապացուցվում են և մի այլ, ավելի ընդհանուր եղանակով։ Մ-ր Գուլդը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gould_John /> դեռևս վաղուց ինձ ցույց է տվել, որ թռչունների այն սեռերում, որոնք տարածված են ամբողջ աշխարհում, շատ տեսակներ գրավում են ընդարձակ մարզեր։ Ես չեմ կարող կասկածել, որ այս կանոնն ընդհանրապես ճիշտ է, թեև դժվարությամբ է ապացուցվում։ Մենք տեսնում ենք, որ կաթնասունների մեջ այն ցայտուն կերպով արտահայտված է չղջիկների մոտ և ավելի փոքր չափով կատուների և շների ընտանիքներում։ Նույն կանոնը դրսևորվում է նաև թիթեռների և բզեզների տարածման մեջ։ Նույնն է քաղցրահամ ջրերում ապրողների մեծամասնության մոտ, որովհետև ամենատարբեր դասերի շատ սեռեր տարածված են ամբողջ երկրագնդի վրա և շատ տեսակներ էլ ունեն հսկայական տարածում։ Իհարկե, դա չի նշանակում, որ բոլորը, այլ լայն արեալ ունեցող սեռային խմբերի միայն մի քանի տեսակները տարածված են շատ լայն կերպով. չի ենթադրվում նաև, որ այդպիսի սեռերի տեսակներն ընդհանրապես ունենում են լայն տարածում, որովհետև դա մեծ լափով կախված է նրանից, թե ինչքան առաջ է գնացել փոփոխականության պրոցեսը։ Օրինակ, միևնույն տեսակի երկու տարատեսակներ ապրում են Ամերիկայում և Եվրոպայում, այդ պատճառով էլ տեսակը լայն տարածում ունի, բայց եթե փոփոխությունը փոքր ինչ առաջ գնա, այդ դեպքում երկու տարատեսակները կդառնան ինքնուրույն տեսակներ, և նրանց տարածման մարզերը զգալի չափով կկրճատվեն։ Մենք չենք պնդի, թե մի տեսակ, եթե միջոցներ ունի հաղթահարելու խոչընդոտները և տարածվելու լայն կերպով, ինչպես մենք այդ տեսնում ենք լավ թռչող թռչունների դեպքում, ապա և լայնորեն կտարածվի, որովհետև մենք երբեք չպետք է մոռանանք, որ լայն տարածվելու ընդունակությունը կախված է ոչ միայն խոչընդոտների վրայով անցնելու ընդունակությունից, այլև հեռավոր երկրում օտար մրցակիցների դեմ մղվող գոյության կռվում հաղթանակ տանելու ավելի կարևոր ընդունակությունից։ Սակայն համաձայնելով այն կարծիքին, որ մի սեռի բոլոր տեսակները, թեկուզև ցրված լինեն երկրագնդի ամենահեռավոր կետերում, առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից, ապա մենք պետք է գտնենք, և ես կարծում եմ, որպես կանոն, մենք գտնում ենք, որ այդ տեսակներից առնվազն մի քանիսն ունեն շատ ընդարձակ տարածում։

Մենք պետք է հիշենք, որ բոլոր դասերի մեջ շատ սեռեր շատ հին ծագում ունեն, և այդպիսի դեպքում նրանց տեսակները բավականաչափ ժամանակ են ունեցել տարաբնակման և հետագա փոփոխությունների համար։ Երկրաբանական տվյալներն իրենց հերթին հնարավորություն են տալիս ենթադրելու, որ յուրաքանչյուր խոշոր դասի սահմաններում ցածրակարգ օրգանիզմները ավելի դանդաղ են փոփոխվում, քան բարձրակարգ օրգանիզմները, հետևաբար, նրանք ավելի շատ շանսեր են ունեցել լայն տարածման համարի պահպանելով միևնույն տեսակային առանձնահատկություններրը։ Այդ փաստը այն հանգամանքի հետ միասին, որ ամենից ավելի ցածր կազմվածք ունեցող ձևերի սերմերն ու ձվերը շատ փոքր են և ավելի հարմար են հեռավոր տարածություններ տեղափոխվելու համար, հավանորեն բացատրում է արդեն վաղուց հայտնի այն օրենքը, որը վերջերս քննարկել է Ա. դը-Կանդոլը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> բույսերի վերաբերմամբ, որ որքան ցածր է կանգնած օրգանիզմների խումբը, այնքան լայն է նրա տարածումը։

Կյանքը ղեկավարող օրենքները հանդես են բերում ժամանակի և տարածության տեսակետից ուշագրավ զուգահեռություն, որի վրա հաճախ մատնանշել է հանգուցյալ Էդվարդ Ֆորբսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> այն օրենքները, որոնք անցյալ ժամանակներում որոշել են ձևերի հաջորդումը, գրեթե նույնն են, ինչ որ այժմ զանազան աշխարհագրական մարզերում ձևերի տարբերությունը որոշող օրենքները։ Մենք այդ տեսնում ենք բազմաթիվ փաստերի վրա։ Յուրաքանչյուր տեսակի կամ տեսակների խմբի գոյությունն անընդհատ է ժամանակի տեսակետից. թվացող բացառություններն այդ կանոնից այնքան քիչ են, որ մենք կարող ենք դրանք վերադրել այն հանգամանքին, որ միջանկյալ շերտերում մենք դեռ չենք գտել այն ձևերը, որոնք գոյություն ունեն վերևում և ներքևում։ Ճիշտ նույնը նաև տարածության վերաբերմամբ պետք է որպես կանոն ընդունել, որ յուրաքանչյուր տեսակի կամ մի քանի տեսակների մարզն անընդմեջ է, իսկ բացառությունները, թեև նրանք հազվագյուտ չեն, կարող են բացատրվել, ինչպես ես աշխատել եմ ցույց տալ, կամ տարբեր պայմաններում կատարված նախկին գաղթերով, կամ տարածման պատահական եղանակներով, կամ տեսակի մահաջնջմամբ միջանկյալ մարզերում։ Տեսակները և տեսակների խմբերն ունեն առավելագույն զարգացման կետեր հավասարապես ինչպես ժամանակի, այնպես էլ տարածման տեսակետից։ Տեսակների խմբերը, որոնք ապրում են միևնույն ժամանակաշրջանի ընթացքում կամ մի մարզում, հաճախ բնորոշվում են նույնիսկ չնչին ընդհանուր գծերով, ինչպիսիք են նախշերը կամ գույները։ Անցյալ դարերի երկար հաջորդականության կամ երկրագնդի վրա միմյանցից հեռու գտնվող մարզերի մասին խոսելով, մենք գտնում ենք, որ մի քանի դասերի տեսակներ քիչ են տարբերվում իրարից, մինչդեռ մի այլ դասի մեջ կամ նույն խմբի ստորաբաժանման մեջ նրանց միջև գոյություն ունի մեծ տարբերություն։ Յուրաքանչյուր դասի ցածր կազմվածք ունեցող ներկայացուցիչները սովորաբար բարձր կազմվածք ունեցողներից ավելի քիչ են փոփոխվում ինչպես ժամանակի, այնպես էլ տարածության մեջ. բայց երկու դեպքում էլ նկատված են այդ կանոնից բացառություններ։ Մեր տեսության համաձայն ժամանակի և տարածության միջև եղած հարաբերակցությունները հասկանալի են, որովհետև, երբ մենք խոսում ենք այն մերձավոր ձևերի մասին, որոնք փոփոխվել են հաջորդական դարերի ընթացքում, կամ այն ձևերի մասին, որոնք փոփոխվել են հեռավոր մարզեր գաղթելուց հետո, միևնույնն է, երկու դեպքում էլ նրանք միմյանց հետ կապված են հաջորդող սերունդների սովորական կապերով, երկու դեպքում էլ փոփոխականության օրենքները նույնն են, և փոփոխությունները կուտակվել են բնական ընտրության միշտ նույն եղանակով։

Ինչպես մենք տեսանք, բնախույզներն աշխատում են յուրաքանչյուր դալի տեսակները, սեռերը և ընտանիքները դասավորել, այսպես կոչված, բնական սիստեմում։ Բայց ի՞նչ է հասկացվում այդ սիստեմի տակ։ Մի քանի հեղինակներ նրա վրա նայում են որպես մի պարզ սխեմայի, որով կարելի է միասին դասավորել ամենից ավելի միանման օրգանիզմները և բաժանել ամենից ավելի չնմանվողները, կամ այն համարում են մի արհեստական եղանակ ընդհանուր գրույթները հնարավորին չափ համառոտակի շարադրելու համարք այսինքն մեկ նախադասության մեջ տալ ընդհանուր հատկանիշները, օրինակ, բոլոր կաթնասունների համար, մյուսի մեջ՝ բոլոր գիշատիչների համար, մի ուրիշի մեջ էլ շների սեռի համար ընդհանուր հատկանիշները, իսկ հետո ավելացնելով մասնավոր սահմանում՝ տալ արդեն շների յուրաքանչյուր տեսակի լրիվ նկարագրությունը։ Այդպիսի սիստեմի հարմարությունը և օգտակարությունը իհարկե չի կարելի վիճարկել։ Բայց շատ բնախույզներ կարծում են, որ բնական սիստեմի տակ պետք է ինչ֊որ ավելի մեծ բան հասկանալ. նրանք հավատում են, որ նրա մեջ արտահայտվում է արարչի պլանը, սակայն քանի դեռ չի որոշված, թե ինչ պետք է հասկանալ արարչի պլան ասելով արդյոք որոշ կարգ ժամանակի ու տարածության մեջ, կամ թե մեկը և թե մյուսը միասին կամ էլի որևէ այլ բան, ինձ թվում է, որ այդ ձևով մեր գիտելիքների վրա ոչինչ չի ավելանում։ Այնպիսի արտահայտությունները, որոնք նման են ավելի կամ պապկաս ծածուկ ձևով կրկնվող այն հայտնի խոսքերին, որ ասել է Լիննեյը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> թե հատկանիշները չեն որոշում սեռը, այլ սեռն է որոշում հատկանիշները, ըստ երևույթին ցույց են տալիս, որ մեր դասակարգումները ենթադրում են ավելի խոր կապ, քան պարզ նմանություն։ Ես կարծում եմ, որ այդ այդպես էլ է և որ ծագման ընդհանրությունը, օրգանիզմների մերձավոր նմանության այդ միակ հայտնի պատճառը, հենց այն կապն է նրանց միջև, որը մասամբ բացվում է մեր առջև փոփոխությունների զանազան աստիճանները նկատող դասակարգումների միջոցով։

Այն, որ օրգանի միմիայն ֆիզիոլոգիական դերը չի որոշում նրա նշանակությունը դասակարգության համար, ավելի կամ պակաս չափով ապացուցվում է նրանով, որ այս կամ այն օրգանի դասակարգման համար ունեցած նշանակությունը, որը մերձավոր ազգակից խմբերի մեջ, ինչպես մենք բոլոր հիմքերն ունենք ենթադրելու, կատարում է մոտավորապես միևնույն ֆիզիոլոգիական դերը, չափազանց տարբեր է լինում։ Չկա մի բնախույզ, որը երկար ժամանակ աշխատելով որևէ մի խմբի վրա, զարմացած չլինի այդ փաստի վրա և դա նշված է գրեթե բոլոր հեղինակների աշխատություններում։ Բավական է վկայակոչել մի այնպիսի բարձր հեղինակություն, ինչպիսին է Ռոբերտ Բրոունը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brown>'''Բրոուն Ռոբերտ''' (Brown Robert)։— Հռչակավոր բուսաբան Անգլիայում (1781—1858)։ 1801 թ. սկսած մինչև 1805 թվականը մասնակցել է կապիտան Ֆլինդերի դեպի Ավստրալիա կատարած գիտարշավին։ Հեղինակ «Նոր Հոլանդիայի բուսականությունը» աշխատության։ 1827 թ. նշանակվել է բրիտանական թանգարանի բուսաբանական բաժանմունքի դիրեկտոր։ 1849 թվականից Լիննեյան ընկերության նախագահ Լոնդոնում։ Հետազոտել է բուսական բջիջների կորիզը և բույսերի բեղմնավորման առաջին ստադիաներըp որոնց հետևել է նա մինչև այն մոմենտը, երբ ծաղկափոշու խողովակը թափանցում է սերմնաբողբոջի մեջ։</ref> որը խոսելով Proteaceae-ի մի քանի օրգանների մասին, նկատում է, որ նրանց սեռային նշանակությունը «բոլոր մյուս մասերի նշանակության նման ոչ միայն այդ, այլ, ինչպես ինձ թվում է, ամեն մի բնական ընտանիքում չափազանց տարբեր և որոշ դեպքերում կարծես բոլորովին կորցված է»։ Մի այլ աշխատանքի մեջ նա ասում է, որ Connaraceae սեռի խմբերը «միմյանցից զանազանվում են իրենց ունեցած մեկ կամ մի քանի սերմնարաններով, էնդոսպերմի ներկայությամբ կամ բացակայությամբ, փեղկավոր կամ թեփուկածածկ բողբոջակազմությամբ։ Այս առանձնահատկություններից յուրաքանչյուրն առանձին հաճախ ունենում է ավելի քան սեռային նշանակություն, բայց այդ խմբում, նույնիսկ բոլորը միասին վերցրած, նրանք բավարար չեն լինում Cnestis սեռը Connarus սեռից տարբերելու համար»։ Վերցնենք մի օրինակ միջատների դասից։ Թաղանթաթև միջատների մեծ ստորաբաժանումներից մեկում բողկուկները, համաձայն Ուեստվուդի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Westwood /> դիտողության, իրենց կառուցվածքով շատ անփոփոխ են, մյուսում՝ շատ խիստ փոփոխվում են, բայց այդ փոփոխությունները միանգամայն երկրորդական նշանակություն ունեն դասակարգության համար. բայց և այնպես ոչ ոք չի ասի, որ միևնույն կարգին պատկանող միջատների երկու տարբեր ստորաբաժանումների մոտ բողկուկների ֆիզիոլոգիական դերը տարբեր է։ Կարելի էր ուզած քանակությամբ օրինակներ բերել, որոնք ապացուցում են, որ իր ֆունկցիայով մի որոշ կարևոր օրգան խիստ տարբեր նշանակություն ունի դասակարգման համար օրգանիզմների միևնույն խմբի սահ մսաններում։

Այնուհետև, ոչ ոք չի ասի, որ թերաճ կամ ատրռֆիայի ենթարկված օրգաններն ունեն բարձր ֆիզիոլոգիական նշանակություն կամ մեծ դեր են կատարում օրգանիզմների կյանքում. սակայն ոչ մի կասկած չկա, որ նման վիճակում գտնվող օրգանները հաճախ մեծ նշանակություն ունեն դասակարգման համար։ Ոչ ոք չի վիճարկի, որ մատղաշ որոճողի վերին ծնոտում թերաճ ատամները և նրանց վերջավորությունների մի քանի թերաճ ոսկորները էական են որոճողների և հաստակաշիների մոտ ազգակցությունը ապացուցելու համար։ Ռոբերտ Բրոունը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brown /> խիստ պնդել է, որ թերաճ ծաղիկների դիրքադրությունը շատ կարևոր է հացազգիների դասակարգման համար։

Դասակարգման համար անկարևոր առանձնահատկությունների այդպիսի նշանակությունը կախված է գերազանցապես նրանց հարաբերակցությունից ավելի կամ պակաս կարևոր այլ առանձնահատկությունների հետ։ Իսկ առանձնահատկությունների կամ հատկանիշների ամբողջ գումարի նշանակությունը բնապատմության մեջ ինքնըստինքյան ակներև է։ Ուրեմն, ինչպես այդ հաճախ նշվել է, տեսակը կարող է տարբերվել իր մերձավորներից շատ հատկանիշներով, որոնք թե ֆիզիոլոգիական տեսակետից կարևոր են և թե ընդհանրապես ցայտուն կերպով են արտահայտված, բայց և այնպես մեզ թողել են կասկածանքի մեջ այն հարցի վերաբերմամբ, թե սիստեմի մեջ որտեղ պետք է զետեղել նրան։ Այստեղից էլ հայտնի է դարձել, որ մի հատկանիշի վրա հիմնված դասակարգությունը, ինչքան էլ հատկանիշը կարևոր լինի, միշտ սխալական է չինում, որովհետև չկա կազմվածքի մի այնպիսի գիծ, որը շարունակ անփոփոխ լիներ։ Հատկանիշների գումարի նշանակությունը, նույնիսկ այն դեպքում, երթ նրանց մեջ ոչ մեկը էական չէ, բացատրում է մեզ Լիննեյի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> արտահայտած այն աֆորիզմը, որ ոչ թե հատկանիշներն են որոշում սեռը, այլ սեռը՝ հատկանիշները, որովհետև, ինչպես թվում է, այդ աֆորիզմը բխում է նմանության այնպիսի անկարևոր շատ գծերի նշանակության գնահատումից, որոնք չափազանց թույլ են, որպեսզի կարողանային սահմանման ենթարկվել։ Malpighiaceae-ներին պատկանող մի քանի բույսեր տալիս են լրիվ և թերազարգացած ծաղիկներ, վերջինների մոտ, ինչպես նկատում է Ա. դը-Ժյուսյեն, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jussien /> «տեսակի, սեռի, ընտանիքի և դասի հատկանիշների մեծ մասն անհետանում է, և այսպիսով նրանք ծիծաղում են մեր դասակարգության վրա»։ Բայց Aspicarpa-ն թեև մի քանի տարի շարունակ Ֆրանսիայում տվել է միայն այնպիսի թերազարգացած ծաղիկներ, որոնք բազմաթիվ ամենակարևոր առանձնահատկություններով զարմանալիորեն այնպես տարբերվում էին այն ընտանիքի իսկական տիպից, որին նա պատկանում է։ Ռիշարը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Richard>'''Ռիշար''' (Richard Louis-CIaude-Marie)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1754—1821)։ Կատարել է ճանապարհորդություններ ֆրանսիական Գվիանայում, Անտիլյան կղզիներում և Մեքսիկական ծովածոցի կղզիներում։ 1789 թվականին վերադարձել է Ֆրանսիա և իր հետ բերել է նոր և հազվագյուտ բույսերի մեծ հավաքածուներ։ Գրել է մի շարք բուսաբանական աշխատություններ։</ref> համաձայն Ժյուսյեի դիտողության, այնուամենայնիվ խորաթափանց կերպով եկել է այն եզրակացության, որ այդ սեռը դարձյալ պետք է մնա Malpighiaceae-ների մեջ։ Այս դեպքը լավ պարզաբանում է մեր դասակարգումների ոգին։

Գործնականում բնախույզները, երբ աշխատում են, հոգ չեն տանում այն հատկանիշների ֆիզիոլոգիական նշանակության մասին, որոնց օգտագործում են խմբի բնութագրման համար կամ որևէ յուրահատուկ տեսակ բնորոշելու համար։ Եթե նրանք գտնում են քիչ թե շատ միանման հատկանիշ, որն ընդհանուր է որոշ ձևերի մեծ թվի համար և չի հանդիպում մյուսների մոտ, նրանք օգտագործում են այդ հատկանիշը՝ մեծ նշանակություն տալով նրան, իսկ եթե նա հատուկ է քիչ թվով ձևերի, այդ դեպքում նրան տալիս են երկրորդական նշանակություն։ Մի քանի բնախույզներ, լայն կերպով ընդունել են այդ սկզբունքը, և ոչ ոք այդ այնպես պարզորոշ կերպով չի արտահայտել, ինչպես հիանալի բուսաբան Ավգուստ Սենտ-Իլերը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Saint_Hillare /> Եթե զանազան ոչ էական հատկանիշներ միշտ միասին են հանդիպում, ապա թեկուզ նրանց միջև կապ գտնված չլինի էլ, նրանց առանձին նշանակություն է վերագրվում։ Քանի որ կենդանիների խմբերի մեծամասնության մոտ զանազան կարևոր օրգանները, ինչպիսիք են արյան շրջանառության, շնչառության և բազմացման օրգանները, լինում են թե քիչ միանման, նրանց շատ պիտանի են համարում դասակարգության նպատակների համար, բայց մի քանի խմբերում կենդանու կյանքի համար առաջնակարգ նշանակություն ունեցող այդ բոլոր օրգանները, ինչպես նկատված է, հանդիսանում են միանգամայն երկրորդական նշանակություն ունեցող հատկանիշներ։ Այսպես, վերջերս Ֆրից Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> ցույց է տվել, որ խեցեմորթների միևնույն խմբում Cypridina-ն սիրտ ունի, մինչդեռ երկու շատ մերձավոր սեռերը՝ Cypris-ը և Cytlierea-ն այդ օրգանը չունեն. Cypridina-ի մի տեսակը ունի լավ զարգացած խռիկներ, մյուսը զուրկ է դրանցից։

Քանի որ բնական դասակարգումը, իհարկե, ընդգրկում է բոլոր հասակները, ապա մեզ համար հասկանալի է, թե ինչու սաղմից վերցրած հատկանիշները նույնպես կարևոր են, ինչպես որ նրանք, որոնք վերցվում են չափահաս կենդանուց։ Բայց դրա փոխարեն սովորական տեսակետից ամենևին պարզ չէ, թե ինչու սաղմի կառուցվածքն ավելի կարևոր է դասակարգման ն պատ ակների համար, քան չափահաս օրգանիզմի կառուցվածքը, որն էլ հենց որոշակի տեղ է գրավում բնության տնտեսության մեջ։ Սակայն այն, որ սաղմնային հատկանիշները բոլորից ամենակարևորներն են, վճռականորեն պաշտպանել են այնպիսի մեծ բնախույզներ, ինչպես Միլն Էդվարդսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> և Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> և այդ ուսմունքն ընդհանուրի կողմից ընդունվել է և համարվում է որպես ճշմարտություն։ Այնուամենայնիվ սաղմնային հատկանիշների նշանակությունը երբեմն չափազանցվել է, որովհետև նրանցից չեն բացառվել թրթուրների հարմարեցման առանձնահատկությունները, և որպեսզի ապացուցի այդ, Ֆրից Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> բացառապես այդ հատկանիշների վրա է կառուցել խեցեմորթների ընդարձակ դասի սիստեմատիկան, որը և անբնական է ստացվել։ Ընդհանրապես կասկած չի կարող լինել, որ սաղմնային հատկանիշները, բացառությամբ թրթուրայինների, հսկայական նշանակություն ունեն ոչ միայն կենդանիների, այլև բույսերի դասակարգության համար։ Ծաղկավոր բույսերի գլխավոր ստորաբաժանումները հիմնված են սաղմի տարբերությունների, շաքիլների թվի և դիրքադրության և արմատիկի ու մատաղ առանցքի զարգացման եղանակի վրա։ Մենք հենց հիմա կտեսնենք, թե ինչու այդ հատկանիշները դասակարգության մեջ ունեն այդպիսի մեծ նշանակություն, եթե միայն ուշադրության առնենք, որ բնական սիստեմները կառուցված են ծննդաբանական սկզբունքի վրա։

Աշխարհագրական տարածումը նույնպես հաճախ օգտագործել են, թեև գուցե ոչ բոլորովին տրամաբանորեն, երբ դասակարգել են առանձնապես ընդարձակ խմբեր, որոնք ընդգրկում են բազմաթիվ շատ մոտ ձևեր։ Տեմմինկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Temminck>'''Տեմմինկ''' (Temminck C. I.)։— Կենդանաբան Հոլանդիայում (1770—1858)։ Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են թռչնաբուծության։</ref> պնդում է այդ եղանակի օգտակարության և նույնիսկ անհրաժեշտության վրա՝ թռչունների որոշ խմբերի վերաբերմամբ, և նրան են հետևել շատ միջատաբաններ և բուսաբաններ։

Վերջապես, ինչ վերաբերում է տեսակների զանազան խմբերի համեմատական նշանակությանը, ինչպիսիք են կարգերը, ենթակարգերը, ընտանիքները, ենթաընտանիքները և սեռերը, ըստ երևույթին, գոնե ներկայումս, բոլորովին կամայական են։ Մի քանի ականավոր բուսաբաններ, ինչպես մ-ր Բենտամը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bentham /> և ուրիշներ, համառորեն պնդել են այդ խմբերի կամայական նշանակության վրա։ Բույսերի և միջատների համար կարելի է բերել այն օրինակները, որ պրակտիկ բնախույզների կողմից սկզբում միայն որպես սեռային ճանաչված խումբը հետո բարձրացվել է մինչև ենթաընտանիքի և ընտանիքի նշանակության, և այդ տեղի է ունեցել ոչ թե այն պատճառով, որ հետագա հետազոտությունները հայտնաբերել են սկզբից բաց թողնված կառուցվածքային կարևոր առանձնահատկություններ, այլ այն պատճառով, որ ժամանակի ընթացքում հայտնաբերվել են բազմաթիվ տեսակներ, 'որոնք ո։նեն թույլ կերպով զանազանվող տարբերությունների աստիճաններ։

Այս տեսակետը հաստատելու համար վերցնենք այն տարատեսակների դասակարգումը, որոնց մասին մենք գիտենք կամ ենթադրում ենք, որ նրանք առաջացել են մի տեսակից։ Նրանք խմբավորվում են, կազմելով տեսակներ ճիշտ այնպես, ինչպես ենթատարատեսակները մտնում են բուն տարատեսակների կազմի մեջ, իսկ որոշ դեպքերում, օրինակ ընտանի աղավնու նկատմամբ, կարելի է սահմանել տարբերությունների նաև այլ աստիճաններ, այսինքն այդ ժամանակ հետևում են մոտավորապես հենց նույն կանոններին, ինչ որ տեսակների դասակարգման դեպքում։ Հեղինակները պնդել են, որ անհրաժեշտ է տարատեսակները դասավորել բնական, այլ ոչ թե արհեստական սիստեմ ով. օրինակ, մեզ նախազգուշացնում են չմիացնել անանասի երկու տարատեսակները միայն այն հիման վրա, որ երկուսի պտուղները շատ մեծ նմանություն ունեն, թեև պտուղն է ամենակարևոր մասը. ոչ ոք չի միացնի շվեդական և սովորական գոնգեղները, թեև նրանց հաստացած ուտելի ցողուններն այնքան նման են միմյանց։ Ինչ մաս որ ամենից ավելի կայուն է լինում, այն էլ օգտագործում են տարատեսակների դասակարգման համար։ Այսպես, հայտնի գյուղատնտես Մարշալը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Marshall /> ասում է, որ եղջյուրներն այդ տեսակետից շատ օգտակար են, երբ գործ ունենք խոշոր եղջերավոր անասունների հետ, որովհետև նրանք ավելի քիչ փոփոխական են, քան մարմնակազմը, գույնը և այլն, ընդհակառակը, երբ գործ ունենք ոչխարների հետ, եղջյուրները քիչ պիտանի են, որովհետև քիչ կայուն են։ Տարատեսակների դասակարգման վերաբերմամբ ես համոզված եմ, որ եթե մենք ունենայինք նրանց տոհմագրությունը, այդ դեպքում ծննդաբանական դասակարգությունը ամենուրեք մյուսներից գերադասելի կլիներ, և որոշ դեպքերում այդ ուղղությամբ փորձեր իրոք արվել են։ Որովհետև մենք կարող ենք վստահ լինել, որ փոփոխությունները մեծ լինեն, թե փոքր, մենք ժառանգականության սկզբունքի ուժով կմիացնենք այնպիսի ձևեր, որոնք ամենամեծ թվով շփման կետերով միմյանց մոտ են։ Այսպես, ինչ վերաբերում է թուրման աղավնիներին, թեև նրանց ենթատարատեսակներից մի քանիսը տարբերվում են մեկը մյուսից այնպիսի կարևոր հատկանիշով, ինչպիսին է կտուցի երկարությունը, սակայն բոլորը միասին միանում են իրենց գլխկոնձի տալու սովորության հետևանքով, բայց կարճակտուց ձևը համարյա կամ բոլորովին կորցրել է այդ սովորությունը, չնայած դրան, մենք այսու հանդերձ առանց տատանվելու նրան թողնում ենք միևնույն խմբում, որովհետև նա մոտ է մնացածներին արյունակցությամբ և մի քանի տեսակետներից նրանց նման է։

Ինչ վերաբերում է բնական վիճակում եղած տեսակներին, ապա նրանց վերաբերմամբ յուրաքանչյուր բնախույզ իրականում իր դասակարգության մեջ մտցրել է նրանց ծագումը, որովհետև սիստեմի հենց առաջին աստիճաններում՝ տեսակների դասակարգության մեջ մտցված են երկու սեռեր, իսկ այն, թե ինչքան խիստ կերպով նրանք տարբերվում են իրարից նույնիսկ էական գծերով, լավ հայտնի է ամեն մի բնախույզի, հազիվ թե կարելի է որևէ ընդհանուր բան գտնել մի քանի փնջոտնյա խեցգետինների չափահաս արուների և հերմաֆրոդիտների միջև, բայց ոչ ոք չի էլ մտածի նրանց անջատման մասին։ Հենց որ հայտնի է դարձել, որ խոլորձիների երեք ձևերը՝ Monacehanthus-ը, Myanthus-ը և Catasetum-ը, որոնք մինչ այդ վերագրում էին երեք տարբեր սեռերի, երբեմն զարգանում են միևնույն բույսի վրա, անմիջապես սկսել են նրանց համարել տարատեսակներ, իսկ ներկայումս ես կարողացա ապացուցել, որ դրանք միևնույն տեսակի արական, իգական և հերմաֆրոդիտ ձևերն են։ Բնախույզը մի տեսակի է վերագրում միևնույն անհատի թրթուրային զանազան ստադիաները, ինչքան էլ որ նրանք ուժեղ կերպով տարբերվեն միմյանցից ու չափահաս կենդանուց, և ճիշտ այդպես էլ վարվում են, այսպես կոչված, Ստենստրուպի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Steenstrup>'''Ստենստրուպ''' (Steenstrup Johann Jabet Smitt)։— Կենդանաբան և հնագետ Դանիայում (1813—1897)։ Հայտնի է դարձել սերունդների հերթափոխության հարցի, ինչպես նաև գլխոտանի կակղամորթների և ստորակարգ մակաբույծ խեցգետինների վերաբերյալ աշխատություններով։</ref> հերթափոխող սերունդների հետ, որոնք որոշ տեխնիկական իմաստով միայն կարող են ընդունվել որպես մի անհատ։ Նա որոշ տեսակի մեջ մտցնում է թե այլանդակությունները և թե շեղումները ոչ թե ծնողական ձևերի հետ նրանց ունեցած մասնակի նմանության հիման վրա, այլ այդ ձևից նրանց ունեցած ծագման հիման վրա։

Վերևում շարադրվածի հիման վրա մեզ հասկանալի պիտի լինի այն վերին աստիճանի կարևոր տարբերությունը, որ կա իսկական նմանության և անալոգ կամ հարմարվողությամբ պայմանավորված նմանության միջև։ Առաջին անգամ Լամարկը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lamarck /> ուշադրություն է դարձրել դրա վրա և գտել է իր տաղանդավոր հետևորդին՝ հանձինս Մեկլեի Մեկլեյի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Macleay>'''Մեկլեյ''' (Macleay William Sharp)։— Բուսաբան և կենդանաբան Ավստրալիայում (1792—1865)։</ref> և ուրիշների։ Դյուգոնների և կետերի մարմնի և լողաթևերի նմանվող առջևի վերջավորությունների ձևի մեջ եղած նմանությունը, ինչպես նաև կաթնասունների այդ երկու կարգերի և ձկների միջև նմանությունը անալոգիա է։ Այդպես է նաև մկան և սրնչակի (Sorex) միջև եղած նմանությունը, որոնք պատկանում են տարբեր կարգերի, կամ էլ ավելի մոտ նմանությունը, որի վրա պնդում է մ-ր Մայվարտը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> մկան և Ավստրալիայի մի փոքրիկ պարկավոր գազանիկի (Antechinus) միջև։ Այդպիսի նմանությունները, իմ կարծիքովդ կարող են լինել որպես հարմարեցումներ թփուտների և խոտերի խիտ բուսականության միջով միանման շարժումներ կատարելու և դրա հետ միասին թշնամիներից թաքնվելու համար։

Միջատների մեջ այդպիսի անթիվ օրինակներ կան և այդ պատճառով էլ Լիննեյը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> խաբվելով արտաքին նմանությունից, Homoptera-նեբից մի միջատի ցեցի տեղ է ընդունել։ Նման մի բան մենք տեսնում ենք նույնիսկ մեր ընտանի ցեղերի մեջ, օրինակ, տարբեր տեսակներից առաջացած չինական բուծարանային խոզի և սովորական խոզի անհատների մարմնի ձևի զարմանալի նմանությունը, կամ միմյանցից որպես տեսակներ տարբերվող սովորական գոնգեղի և շվեդական կերաշաղգամի ցողունների միանման հաստությունը։ Բարակ շների և արշավաձիու միջև եղած նմանությունը հազիվ թե ավելի երևակայական է, քան այն անալոգիաները, որ մի քանի հեղինակներ նշել են խիստ տարբեր կենդանիների միջև։

Համաձայն այն տեսակետի, որ դասակարգման համար հատկանիշների իսկական նշանակությունը չափվում է նրանով, թե նրանք ինչ չափով են ցույց տալիս ծագումը, կարելի է հեշտությամբ հասկանալ թե ինչու անալոգ հատկանիշները կամ հարմարեցման առանձնահատկությունները, կենդանի էակների բարօրության համար շատ կարևոր լինելով հանդերձ, գրեթե ոչ մի նշանակություն չունեն սիստեմատիկի աչքումt Այն կենդանիները, որոնք պատկանում են ծագումով խիստ տարբեր երկու գծերի, կարող են հարմարվել միանման պայմանների և այդ պատճառով ձեռք բերել արտաքին մեծ նմանություն, բայց այդպիսի նմանությունը չի ցույց տալիս արյունակցական ազգակցություն, այլ ավելի շուտ քողարկում է այն։ Այդ պատճառով մենք կարող ենք հասկանալ նաև այն թվացող պարադոքսը, որ միևնույն հատկանիշները անալոգ են լինում, երբ համեմատում ենք միմյանց հետ տարբեր խմբեր, և ցույց են տալիս իսկական հարաբերակցությունը, երբ համեմատում ենք միևնույն խմբի անդամները միմյանց հետ. այսպես, մարմնի ձևը և լողաթևերի նմանվող վերջավորությունները միայն անալոգ հատկանիշներ են, եթե համեմատում ենք կետերին ձկների հետ, որովհետև նրանք երկու դասի մեջ էլ ջրում լողալու համար հարմարեցման առանձնահատկություններ են. բայց երբ համեմատում ենք կետերի ընտանիքի առանձին անդամները միմյանց հետ, այդ դեպքում մարմնի ձևը և լողաթևերի նմանվող վերջավորությունները ներկայացնում են այնպիսի հատկանիշներ, որոնք ցույց են տալիս իսկական նմանությունը, որովհետև այդ առանձնահատկությունները ամբողջ ընտանիքում որոշ սահմաններում այնքան միանման են, որ մենք չենք կարող կասկածել, որ նրանք ժառանգված են մի ընդհանուր նախահորից։ Նույնը վերաբերում է նաև ձկներին։ Կարելի է բերել զարմանալի նմանության բազմաթիվ դեպքեր առանձին մասերի կամ օրգանների վերաբերյալ, որոնք միանգամայն տարբեր օրգանիզմների մոտ հարմարված են միևնույն գործունեության համար։ Լավ օրինակ է ներկայացնում շան և թասմանիական գայլի (Thylacinus) ծնոտների մերձավոր նմանությունը, կենդանիների, որոնք բնական սիստեմում մեկը մյուսից շատ հեռու են կանգնած։ Բայց այդ նմանությունն արտահայտված է, ընդհանուր գծերով, դուրս ցցված ժանիքներում և սեղանատամների կտրող եզրում, որովհետև իրականության մեջ այդ կենդանիների ատամները շատ խիստ կերպով տարբերվում են. այսպես, շունը վերին ծնոտի յուրաքանչյուր կողմից ունի չորս առջևի և միայն երկու ետևի սեղանատամներ, մինչդեռ թասմանիական գայլը՝ երեք առջևի և չորս ետևի սեղանատամներ։ Բացի դրանից, երկու կենդանիների ետևի սեղանատամները խիստ տարբերվում են հարաբերական մեծությամբ և կազմությամբ, չափահաս կենդանու ատամներին նախորդում են նրանցից միանգամայն տարբերվող կաթնատամները։ Կարող են, իհարկե, ժխտել, որ երկու դեպքում էլ այդ կենդանիների ատամները հաջորդական փոփոխությունների բնական ընտրության միջոցով հարմարվել են միսը պատառոտելու համար. բայց եթե այդ ընդունենք մի դեպքում, ապա ինձ համար անհասկանալի է, որ այդ կարելի է ժխտել մյուս դեպքում։ Եվ ես ուրախ եմ, լսելով, որ այնպիսի ականավոր հեղինակությունը, ինչպիսին է պրոֆ. Ֆլոուերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower /> եկել է միևնույն եզրակացության։

Կա դեպքերի մի այլ հետաքրքրական կատեգորիա ևս, որտեղ արտաքին մոտ նմանությունը կախված է ոչ թե միանման կենցաղի հարմարվելուց, այլ ձեռք է բերվում պաշտպանողական նպատակներով։ Ես նկատի ունեմ այն դեպքը, երբ որոշ թիթեռներ, ինչպես առաջին անգամ այդ նկարագրել է Բետսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> նմանվում են իրենցից բոլորովին տարբեր այլ տեսակների։ Այդ հիանալի դիտողը ցույց է տվել, որ Հարավային Աֆրիկայի որոշ մասերում, որտեղ, օրինակ, Ithomia-ն հանդիպում է, հսկայական խմբերով, մի այլ թիթեռ՝ Leptalis-ը հաճախ հանդիպում է այդ խմբերի հետ խառը. Leptalis-ը գունավոր զոլերով և երանգներով, ինչպես նաև իր թևերի ձևով այնքան նմանվում է Ithomia-ին, որ Բետսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> որի աչքերը տասն և մեկ տարվա ընթացքում վարժեցված էին կոլեկցիաներ հավաքելու, շարունակ սխալվել է, թեպետև միշտ զգույշ է եղել։ Թե նմանվող ձևերը և թե նրանք, որոնց նրանք նմանվում են, բռնելով ու համեմատելով միմյանց հետ, պարզվել է, որ նրանք իրենց կառուցվածքի հիմնական գծերով խիստ տարբեր են լինում և պատկանում են ոչ միայն զանազան սեռերի, այլ հաճախ նույնիսկ զանազան ընտանիքների։ Եթե այդպիսի նմանողությանը հանդիպեր մեկ-երկու անգամ, ապա այն կարելի էր զարմանալի զուգադիպության վերագրել։ Բայց դիտողություններն այն մարզից, որտեղ մի Leptalis-ը նմանվում է Ithomia-ին, փոխադրելով մի այլ մարզ, կարելի է գտնել այլ նմանվող տեսակներ և այլ թիթեռներ, որոնց նմանվում են նրանք, որոնք պատկանում են նույն երկու սեռերին և հավասարապես մոտ նմանություն ունեն միմյանց հետ։ Ընդհանրապես հաշվում են ոչ պակաս քան տասը սեռ, որոնք բովանդակում են այդ թիթեռներին նմանվող տեսակներ։ Թե նմանվողները և թե նրանք, որոնց նմանվում են, միշտ ապրում են միևնույն մարզում. մենք երբեք չենք գտնում նմանվող ձևը մի այլ մարզում ապրելիս, որտեղ չկա այն ձևը, որին նա նմանվում է։ Նմանվողները գրեթե միշտ հազվագյուտ միջատներ են. նմանողություն հարուցող ձևերը գրեթե միշտ հանդիպում են մեծ խմբերով։ Նույն մարզում, որտեղ Leptalis-ի մի տեսակը շատ ճշտությամբ նմանվում է մի Ithomia-ի, երբեմն հանդիպում են նաև այլ թիթեռներ, որոնք նմանվում են նույն Ithomia-ին. այսպիսով, միևնույն վայրում թիթեռների երեք սեռերի տեսակները և նույնիսկ մի ցեց շատ մոտ նմանություն ունեն այն թիթեռի հետ, որ պատկանում է չորրորդ սեռին։ Առանձին հիշատակության արժանի է այն հանգամանքը, որ նմանվող Leptalis-ի ձևերից շատերը, ճիշտ այդպես էլ այն ձևերը, որոնց նմանվում են, ինչպես այդ ապացուցված է աստիճանական անցումների շարքով, միևնույն տեսակի միայն տարատեսակներն են, մինչդեռ մյուսները անկասկածելիորեն առանձին տեսակներ են։ Բայց կարելի է հարցնել, թե ինչո՞ւ որոշ ձևեր դիտվում են որպես նմանողություն հարուցողներ իսկ մյուսները՝ նմանվողներ։ Մ-ր Բետսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> բավարար պատասխան է տալիս այդ հարցին, ցույց տալով, որ նմանողություն հարուցող ձևը պահպանում է այն խմբի ընդհանուր տեսքը և գույնը, որին պատկանում է, մինչդեռ «խաբեբաները» փոխել են իրենց գույնն ու ձևը և նման են իրենց ամենամոտ ազգականներին։

Ամենից առաջ մենք ստիպված ենք հարցնել, թե ինչի՞ վերագրել այն, որ որոշ թիթեռներ և ցեցը այդպես հաճախ հագնում են ուրիշ և բոլորովին տարբեր ձևի զգեստ, ինչո՞ւ շփոթության մեջ գցելով բնախույզներին, բնությունը բարեհաճել է իջնել մինչև այդպիսի թատերական արարքների։ Մ-ր Բետսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> անկասկած, գտել է ճիշտ բացատրությունը։ Այն ձևերը, որոնց նմանվում են, միշտ աչքի են ընկնում իրենց թվով և պետք է վերին աստիճանի ապահովված լինեն ոչնչացումից, որովհետև այլապես նրանք չէին կարողանա այդպիսի բազմությամբ հանդիպել. ներկայումս հավաքված են շատ ապացույցներ, որ նրանք զզվելի են թռչունների և այլ միջատակեր կենդանիների համար։ Մյուս կողմից, նմանվող ձևերը, որոնք բնակվում են նույն մարզում, համեմատաբար սակավ են և պատկանում են հազվագյուտ խմբերին. այստեղից պետք է եզրակացնել, որ նրանք պետք է տուժած լինեն որևէ պատճառից, որովհետև այլապես, եթե ուշադրության առնենք բոլոր թիթեռների ածած ձվերի քանակությունը, նրանք երեք կամ լորս սերունդների ընթացքում կտարածվեին ամբողջ երկրում։ Այնուհետև եթե այդ հետապնդվող ու հազվագյուտ խմբերից մեկի անդամը ձեռք է բերել զգեստ, որն այնքան նման է լավ պաշտպանված տեսակի զգեստին, որ իր նմանությամբ միշտ խաբում է միջատաբանի փորձված աչքը, նա պետք է խաբի նաև իրեն հետապնդող թռչուններին ու միջատներին և այս կերպով հաճախ խուսափի ոչնչացումից։ Ընդհանրապես կարելի է ասել, որ մ-ր Բետսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> լիովին ըմբռնել է այն պրոցեսը, որի միջոցով նմանվող ձևերը դառնում են այնքան նման այն ձևերին, որոնց նրանք նմանվում են, որովհետև նա գտել է, որ Leptalis-ի մի քանի ձևերը, որոնք այնքան բազմազան ձևով ընդօրինակում են այլ թիթեռների, չափազանց փոփոխական են։ Մի մարզում հանդիպել են մի քանի տարատեսակներ, որոնցից մեկը որոշ չափով նմանվել է Ithomia-ին, որը սովորական է նույն մարզում։ Մյուս մարզում հանդիպում են երկու կամ երեք տարատեսակներ, որոնցից մեկը զգալիորեն ավելի սովորական է մյուսներից և դրա հետ միասին ճիշտ կերպով նման է Ithomia-ի մյուս ձևին։ Այսպիսի փաստերի հիման վրա մ-ր Բետսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> գալիս է այն եզրակացության, որ Leptalis-ը ամենից առաջ փոփոխական է, իսկ եթե նրա որևէ տարատեսակին հաջողվում է որոշ չափով նմանվել միևնույն մարզի որևէ սովորական թիթեռի, ապա այդ տարատեսակը բարեկեցիկ և քիչ հետապնդվող ցեղի հետ ունեցած նմանության շնորհիվ ավելի լավ շանսեր ունի, որպեսզի խուսափի գիշատիչ թռչունների և միջատների հետապնդումից և, հետևաբար, ավելի հաճախ է պահպանվում, «նմանության ավելի քիչ կատարյալ աստիճանները սերնդե սերունդ ոչնչանում են, և միայն մյուսներին է վիճակվում իրենցից հետո սերունդ թողնելու հնարավորությունը»։ Այսպիսով, այս դեպքը բնական ընտրության հիանալի օրինակ է։

Մ-րներ Ուոլլեսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> և Տրայմենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Trimen>'''Տրայմեն''' (Trimen Henry)։— Բուսաբան Անգլիայում (1843—1896)։</ref> իրենց հերթին նկարագրել են նմանողության մի քանի նույնքան զարմանալի դեպքեր Մալայան արշիպելագի և Աֆրիկայի թիթեռների և մի քանի այլ միջատների մոտ։ Մ-ր Ուոլլեսր հայտնաբերել է նաև նման մի դեպք թռչունների մոտ, բայց ավելի խոշոր կաթնասունների համար այդպիսի օրինակ մենք չգիտենք։ Այլ կենդանին երի համեմատությամբ միջատների մեջ նմանողության մեծ տարածվածությունը հավանորեն նրանց, փոքրության հետևանքն է. միջատները չեն կարող պաշտպանվել, բացառությամբ խայթոց ունեցող տեսակների, և ես երբեք չեմ լսել, որ այդպիսի միջատները նմո:նվեին ուրիշներին, մինչդեռ նրանց նմանվում են ուրիշները. միջատները չեն կարող նաև թռիչքի կամ փախուստի միջոցով ազատվել նրանց որսացող խոշոր կենդանիներից. ուրեմն, փոխաբերաբար ասած, թույլ էակների մեծամասնության նման, նրանք պետք ւէ դիմեն խաբեության ու կեղծիքի։

Քանի որ ընդարձակ սեռերին պատկանող տիրապետող տեսակների փոփոխված հետնորդները հակված են ժառանգելու այն առավելությունները, որոնց շնորհիվ նրանց խմբերը դարձել են ընդարձակ և նրանց ծնողները տիրապետող, ապա ղրանով իսկ նրանք հնարավորություն են ստացել լայնորեն տարածվելու և բնության տնտեսության մեջ ավելի ու ավելի մեծ քանակությամբ տեղ գրավելու համար։ Յուրաքանչյուր դասի սահմաններում ավելի տարածված ու տիրապետող խմբերը ձգտում են ավելանալ ծավալով և դրա հետևանքով ճնշել ավելի փոքր ու թույլ խմբերին։ Դրանով մենք կարող ենք բացատրել այն, որ բոլոր օրգանիզմները, ինչպես այժմյանները, այնպես էլ մահաջնջվածները, մտնում են սակավաթիվ կարգերի և ավելի ևս փոքրաթիվ դասերի մեջ։ Ցույց տալու համար, թե որքան քիչ է խոշոր խմբերի թիվը և որքան նրանք լայնորեն են տարածված երկրագնդի վրա, բերենք այն ուշագրավ փաստը, որ Ավստրալիայի հայտնագործումը չի ավելացրել ոչ մի միջատ, որը պատկանի մի նոր մեծ խմբի, և ինչ վերաբերում է բույսերին, ապա, ինչպես ասում է դ-ր Հուկերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> տվել է միայն երկու կամ երեք փոքրիկ ընտանիքներ։

Մ-ր Ուոտերհաուզը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse /> նկատել է, որ եթե կենդանիների որևէ խմբի անդամներից մեկը նմանություն է հանդես բերում բոլորովին մի այլ խմբի հետ, ապա շատ դեպքում այդ նմանությունն ընդհանուր է, այլ ոչ թե մասնահատուկ։ Այսպես, ըստ Ուոտերհաուզի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse /> բոլոր կրծողներից վիսկաշան ամենից ավելի մոտ է պարկավորներին. բայց նրա շփման կետերն այդ կարգի հետ ընդհանուր են, այսինքն՝ պարկավորների մի այնպիսի տեսակ չկա, որին նա ավելի մոտ լիներ, քան մի ուրիշին։ Քանի որ կառուցվածքի նման առանձնահատկությունները բացատրվում են իսկական ազգակցությամբ, այլ ոչ թե պարզ հարմարեցմամբ, ուստի նրանք, մեր տեսակետների համաձայն, պետք է ժառանգված լինեն մի ընդհանուր նախածնողից։ Այդ պատճառով մենք կամ պետք է ենթադրենք, որ բոլոր կրծողները և այդ թվում էլ վիսկաշան անջատվել են որևէ հին պարկավոր ձևից, որը բնականաբար իր հատկանիշներով պետք է դառնար քիչ թե շատ անցումային բոլոր գոյություն ունեցող պարկավորների վերաբերմամբ, կամ թե, որ կրծողներն ու պարկավորները ծագում են առել մի ընդհանուր նախածնողից և, շարունակ ավելի ու ավելի հեռանալով իրարից, մինչև հիմա մեծ փոփոխություններ են կրել։ Այս տեսակետներից որ մեկին էլ հետևենք, մենք պետք է ենթադրենք, որ վիսկաշան ժառանգականության միջոցով իր հին նախածնողից ավելի շատ առանձնահատկություններ է պահպանել, քան մյուս կրծողները. այդ պատճառով էլ նա առանձին առնչություն չունի այժմյան պարկավորներից որևէ մեկի հետ, այլ ուղղակի կապված է բոլոր կամ գրեթե բոլոր պարկավորների հետ, մասամբ պահպանելով նրանց ընդհանուր նախածնողի կամ խմբի հին անդամներից մեկի հատկանիշները։ Մյուս Կողմից, ըստ Ուոտերհաուզի դիտողության, բոլոր պարկավորներից վոմբատը (Phascolomys) ամենից ավելի նման է ոչ թե կրծողներից որևէ մեկին, այլ ընդհանրապես բոլոր կրծողներին։ Բայց այս դեպքում ամենայն իրավամբ կարելի է ենթադրել, որ այդ նմանությունը միայն անալոգիական է, որը ցույց է տալիս, որ վոմբատը հարմարվել է կրծողների կենցաղին։ Դը-Կանդոլ ավագը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> մոտավորապես նույնպիսի դիտողություններ է արել բույսերի զանազան ընտանիքների միջև եղած նմանության ընդհանուր բնույթի մասին։

Մահաջնջումը, ինչպես մենք տեսանք չորրորդ գլխում, կարևոր դեր է կատարել յուրաքանչյուր դասի զանազան խմբերի միջև եղած տարածությունների առաջացման ու լայնացման գործում։ Դրա հիման վրա մենք կարող ենք բացատրել մի ամբողջ դասի մեկուսացածությունը մի ուրիշից, օրինակի թռչուններին մյուս բոլոր ողնաշարավորներից, ենթադրելով, որ հին շատ ձևեր բոլորովին անհետացել են, օրինակ նրանք, որոնց միջոցով թռչունների հեռավոր նախնիները սկզբում շաղկապվել են այլ ողնաշարավորների դեռ այն ժամանակ ավելի քիչ դիֆերենցված դասերի նախնիների հետ։ Անհամեմատ ավելի քիչ է եղել այն ձևերի մահաջնջումը, որոնք մի ժամանակ ձկներին կա֊ պել են երկկենցաղների հետ։ Է՛լ ավելի փոքր է մահաջնջումը որոշ դասերի, օրինակ խեցեմորթների մեջ, որովհետև այստեղ զարմանալիորեն տարբեր ձևեր դեռևս կապվում են միմյանց հետ մերձավոր ձևերի երկար և միայն մասամբ ընդհատվող շղթայով։ Մահաջնջումը միայն պարագծել է խմբերը, բայց բնավ չի ստեղծել նրանց, որովհետև, եթե նախկին ժամանակներում երկրի վրա ապրած բոլոր ձևերը հանկարծ կենդանանայինք միանգամայն անհնարին կշիներ ցույց տալ առանձին խմբերի սահմանները, բայց բնական դասակարգություն կամ առնվազն բնական խմբավորում հնարավոր կլիներ։ Մենք այդ կտեսնենք, դիմելով դիագրամին։ A-ից մինչև L տառերը պետք է պատկերեն սիլուրիական տասնմեկ սեռերը, ըստ որում նրանցից մի քանիսից առաջացել են փոփոխված հաջորդների մեծ խմբեր, որոնք ունեն դեռևս ապրող միացուցիչ օղակներ գլխավոր ու երկրորդական ճյուղերի միջև, այդ կապակցող օղակները ավելի չեն նրանցից, որոնք կան այժմ գոյություն ունեցող տարատեսակների միջև։ Այդ դեպքում միանգամայն անհնարին է տալ այնպիսի սահմանումներ, որոնցով զանազան խմբերի զանազան անդամները կարելի կլիներ տարբերել նրանց ավելի մերձավոր նախածնողներից և հետնորդներից։ Սակայն դիագրամում խմբավորումը այնուամենայնիվ պետք է պահպանվի ե լինի բնական, որովհետև ժառանգականության օրենքով բոլոր ձևերը, որ առաջացել են, օրինակ, A-ից, պետք է մի ինչ որ ընդհանուր բան ունենան։ Մենք կարող ենք ծառի վրա տարբերել այս կամ այն ճյուղը, թեև երկճյուղավորման տեղում նրանք մոտենում են ու միաձուլվում։ Ինչպես ես ասել եմ, մենք չենք կարող սահմանումներ տալ զանազան խմբերի համար, բայց մենք կարող ենք ցույց տալ տիպերը կամ այնպիսի ձևեր, որոնք իրենց մեջ միացնում են յուրաքանչյուր մեծ կամ փոքր խմբի հատկանիշների ամենամեծ քանակություն և այդպիսով մեղ տալիս են ընդհանուր պատկերացում նրանց միջև եղած տարբերությունների նշանակության մասին։ Դա հենց այն է, որին մենք կհանգեինք, եթե մեզ երբևիցե հաջողվեր հավաքել մի որոշ դասի բոլոր ձևերը, որոնք երբևիցե գոյություն են ունեցել ժամանակի և տարածության մեջ։ Իհարկե, մենք այդպիսի հաջողության երբեք չենք հասնի. այնուամենայնիվ որոշ դասերում մենք ձգտում ենք այդ նպատակին, և Միլն-Էդվարդսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> վերջերս իր մի հետաքրքրական հոդվածում ապացուցում է տիպերի ուսումնասիրության կարևոր նշանակությունը անկախ նրանից, թե կարելի է բաժանել ու որոշել այն խմբերը, որոնց պատկանում են այգ տիպերը։ Վերջապես, մենք տեսանք, որ բնական ընտրությունը, որ բխում է գոյության կռվից և գրեթե անխուսափելիորեն հանգում է ձևերի մահաջնջման և մի նախածնողական տեսակի հաջորդների մեջ հատկանիշների տարամիտման, բացատրում է բոլոր օրգանիզմների հարաբերակցության մեջ եղած մի մեծ ընդհանուր առանձնահատկության գոյությունը, այսինքն՝ նրանց տեղաբաշխումն ըստ ստորադաս նշանակություն ունեցող խմբերի։ Մենք ծագումն օգտագործում ենք երկու սեռի և ամեն հասակի անհատներին մի տեսակի մեջ զետեղելու համար, թեև նրանց միջև, կարող է պատահել, շատ քիչ ընդհանուր բան կա, մենք ծագումը օգտագործում ենք մեզ լավ հայտնի տարատեսակների տեղը որոշելու համար, ինչքան էլ որ նրանք ուժեղ կերպով տարբերվելիս լինեն ծնողներից, և ես կարծում եմ, որ ծագումն է այն գաղտնի կապը, որ հասկանում են բնախույզները բնական սիստեմ անվան տակ։ Օրգանիզմների բնական սիստեմի գաղափարը միայն, որքան նա կատարյալ է և խմբավորման հիմքում բովանդակում է արյունակցական ազգակցությունը՝ նմանության տարբեր աստիճաններով միասին, որոնք արտահայտվում են սեռեր, ընտանիքներ, կարգեր և այլ տերմիններով, մեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալու այն կանոնները, որոնցով պետք է ղեկավարվել մեր դասակարգության ընթացքում։ Մենք կարող ենք նաև հասկանալ, թե ինչու որոշ նմանվող առանձնահատկությունների նշանակությունն ավելի կարևոր է, քան մյուսներինը, թե ինչու մենք օգտագործում ենք թերաճ ու անօգուտ օրգանները կամ կասկածելի ֆիզիոլոգիական նշանակություն ունեցող այլ օրգանները, թե ինչու զանազան խմբերի միջև ազգակցություն որոնելիս մենք ընդհանրապես մի կողմ ենք նետում անալոգ կամ հարմարողական հատկանիշները և օգտագործում ենք դրանք, երբ որոշում ենք միևնույն խմբի ձևերի միջև եղած ազգակցությունը։ Վերջապես մենք կարող ենք հեշտությամբ տեսնել, թե ինչու բոլոր ապրող և մահաջնջված ձևերը կարելի է համախմբել փոքրաթիվ խոշոր խմբերում և թե ինչու յուրաքանչյուր դասի առանձին անդամները շաղկապված են միմյանց հետ նմանության վերին աստիճանի բարդ և բազմակողմանի գծերով։ Ամենայն հավանականությամբ մեզ երբեք չի հաջողվի բաց անել ազգակցական այն կապերի աներևակայելի կերպով խճճված ցանցը, որոնք շաղկապում են որևէ դասի անդամներին միմյանց հետ. բայց նկատի ունենալով մի որոշակի խնդիր և բացատրության համար չդիմ՛ելով ստեղծագործության որևէ անիմանալի պլանի վկայակոչությանը, մենք կարող ենք անկասկածելի, թեև դանդաղ, հաջողության հույս ունենալ։

Պրոֆ. Հեկկելը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Haeckel>'''Հեկկել''' (Haeckel Ernst-Heinrich)։— Հռչակավոր կենդանաբան-դարվինիստ Գերմանիայում (1834—1919)։ Կենդանաբանության պրոֆեսոր Ենայում։ Գրել է կենդանաբանության և օրգանիզմների էվոլուցիայի վերաբերյալ աշխատություններ։ Դարվինի «Տեսակների ծագումլ» լnւյu տեսնելուց հետո դարձել է նրա ջերմ երկրպագու և դարվինիզմի քարոզիչ Գերմանիայում և ընդհանրապես Եվրոպայում։ Նրա գլխավոր երկասիրությունն է «Աշխարհի ստեղծման բնապատմությունը», որ հաստատում է կենդանիների տոհմաբանական ծառը։ Նա գրել է նաև «Անտրոպոգենիան» և «Համաշխարհային հանելուկներ»։ Գիտության մեջ Հեկկելի ընդհանուր դերի բնութագիրը տես Վ. Ի. Լենինի «Մատերիալիզմ և էմպիրիոկրիտիցիզմ» գրքում և Էնգելսի «Բնության դիալեկտիկան» գրքում, Ի. Ի. Մեչնիկովի «Տեսակների ծագման հարցի պատմության ուրվագծում»։</ref> իր «Generelle Morphologies»<ref>«Ընդհանուր մորֆոլոգիա» — ''Խմբ.։''</ref>. և այլ աշխատություններում վերջերս իր ընդարձակ դիտելիքներն ու տաղանդը նվիրել է այն հարցի ուսումնասիրությանը, որ նա անվանում է ֆիլոգենիա, կամ տոհմագրություն, որը շաղկապում է բոլոր օրգանական էակներին միմյանց հետ։ Զանազան ծննդաբանական շարքեր կազմելիս նա հենվում է գլխավորապես սաղմնաբանական առանձնահատկությունների վրա, բայց օգտագործում է նաև հոմոլոգ և թերաճ օրգանները, ինչպես և այն դարաշրջանների հաջորդականությունը, որոնց ընթացքում կյանքի զանազան ձևերը, ինչպես կարծում են, առաջին անգամ երևան են նկել զանազան երկրաբանական ֆորմացիաներում։ նա դրանով համարձակորեն խիզախել է մի մեծ նախաձեռնության և մեզ ցույց է տվել, թե ապագայում ինչպես պետք է մշակել դասակարգման հարցը։

Մենք տեսանք, որ միևնույն դասի անդամները, անկախ իրենց վարած կենցաղից, կազմվածքի ընդհանուր պլանով իրար նման են։ Այդ նմանությունը հաճախ արտահայտում են «պլանի միասնականություն» տերմինով կամ բառերով, որ միևնույն դասի զանազան տեսակների որոշ մասերը և օրգանները հոմոլոգ են։ Սրան վերաբերող բոլոր հարցերը պատկանում են մորֆոլոգիային, որը ներկայացնում է բնապատմության ամենահետաքրքիր բաժիններից մեկը և, առհասարակ կարելի է ասել, նրա էական մասը։ Ի՞նչը կարող է ավելի հետաքրքրական լինել նրանից, որ բռնելու համար նախանշված մարդու ձեռքը, խլուրդի փորող թաթը, ձիու ոտքը, դելֆինի լողաթաթը, չղջիկի թևը կառուցված են միևնույն օրինակով և պարունակում են միանման ոսկորներ, միևնույն հարաբերական դասավորությամբ։ Ինչքան հետաքրքրական են ավելի պակաս կարևոր, բայց և այնպես այն զարմանալի փաստերը, որ կենգուրուի ետևի ոտները այդքան լավ հարմարված են արձակ հարթավայրերում ցատկում կատարելու համար, մագլցող, տերևներով սնվող կոալի ոտքերը հավասարապես լավ հարմարված են ծառերի ճյուղերը գրկելու համար. գետինը փորող, միջատներով ու արմտիքով սնվող բենդիկուտի և ավստրալիական մի քանի այլ պարկավորների թաթերը կառուցված են միևնույն վերին աստիճանի զարմանալի տիպի համաձայն, որտեղ երկրորդ և երրորդ մատների ոսկորները չափազանց բարակ են և ծածկված են ընդհանուր մաշկային ծածկոցով, այնպես որ նմանվում են երկու ճիրան ունեցող մեկ մատի։ Չնայած կառուցվածքի նմանության, ակնհայտ է, որ այդ զանազան կենդանիների ետևի ոտները ծառայում են ամենատարբեր նպատակների համար, ինչպիսիք միայն կարելի է պատկերացնել։ Բայց փաստերի այս ամբողջ խումբը ավելի ևս զարմանալի է դառնում այն պատճառով, որ ամերիկյան պարկամկները, որոնք մոտավորապես նույն կենցաղն են վարում, ինչ որ նրանց ավստրալիական ազգակիցները, ունեն սովորական ձևով կառուցված վերջավորություններ։ Պրոֆ. Ֆլոուերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower /> որից մենք վերցրել ենք այս փաստերը, վերջում այսպիսի դիտողություն է անում. «Մենք կարող ենք այդ անվանել տիպի պահվածություն՝ չմտնելով ավելի խոր բացատրության մեջ, և ավելացնում է. «Արդյոք դա իրո՞ք ցույց չի տալիս իսկական ազգակցություն, մի ընդհանուր ծնողից ժառանգական փոխանցում»։

Ժոֆֆրուա Սենտ-Ելերը Իլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> վճռականորեն պնդում էր հոմոլոգ մասերի հարաբերական դրության կամ հարաբերակցության կարևոր նշանակության վրա. նրանք կարող են իրենց ձևով ու չափերով ծայրահեղորեն փոփոխվել, բայց միշտ միացած են միևնույն անփոփոխ եղանակով։ Օրինակ, մենք երբեք չենք գտնի, որ բազկի և նախաբազկի կամ ազդրի և սրունքի ոսկրները տեղափոխվեն։ Ուստի միևնույն անունները կարելի է տալ չափազանց տարբեր կենդանիների հոմոլոգ ոսկիներին։ Նույն կարևոր օրենքը մենք տեսնում ենք միջատների բերանի մասերի կառուցվածքում. ի՞նչը կարող է ավելի տարբեր լինել, քան գիշերաթիթեռի ծայր աստիճան երկար, պարուրաձև ոլորված կնճիթը, մեղվի կամ փայտոջիլի յուրահատուկ ձևով կառուցված կնճիթը և բզեզի մեծ ծնոտները։ Բայց և այնպես այդ բոլոր օրգանները, որոնք ծառայում են շատ տարբեր նպատակների համար, առաջացել են վերին շրթունքի, վերին ծնոտների և երկու զույգ ստորին ծնոտների անսահման փոփոխությունների միջոցով։ Միևնույն օրենքն է ղեկավարում խեցեմորթների բերանի և վերջավորությունների մասերի կառուցվածքը։ Նույնը ճիշտ է նաև. բույսերի ծաղիկների վերաբերմամբ։

Բայց մորֆոլոգիայի խնդիրներն անհամեմատ ավելի բարդ են, քան թվում է առաջին հայացքից, ինչպես վերջերս ակնառու կերպով այդ ցույց է տվել մ-ր Ռեյ Լանկեստերն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lankester /> իր մի ուշագրավ հոդվածում, որտեղ նա մատնանշել է էական տարբերություններ դեպքերի զանազան կատեգորիաների միջև, որոնք մինչև այդ բնախույզների կողմից միանման ձևով համարվել են հոմոլոգներ։ Նա առաջարկում է '''հոմոգեն''' անվանել այն մասերը, որոնք նման են մի ընդհանուր նախածնողից փոփոխությունների միջոցով առաջացած տարբեր կենդանիների մոտ, և '''հոմոպլաստիկ''' անվանել նրանց, որոնք այղ ձևով չի կարելի բացատրել։ Օրինակ, նա կարծում է, որ թռչունների և կաթնասունների սիրտը միանգամայն հոմոգեն է, որովհետև ժառանգված է մի ընդհանուր նախածնողից, բայց սրտի խոռոչները երկու դասերում միայն հոմոպլաստիկ են, այսինքն զարգացել են անկախ կերպով։ Մ-ր Լանկեստերն այնուհետև նշում է միևնույն անհատի մարմնի աջ և ձախ կողմերի մասերի և իրար հաջորդող հատվածների մերձավոր նմանությունը, այստեղ մենք ունենք այնպիսի մասերի օրինակ, որոնց ընդհանրապես անվանում են հոմոլոգ, բայց սրանք ոչ մի առնչություն չունեն մի նախածնողից զանազան տեսակների առաջացման հետ։ Կառուցվածքի հոմոպլաստիկ առանձնահատկությունները նույնն են, որոնց ես խմբավորել եմ, թեպետ և շատ անկատար ձևով, անալոգ փոփոխությունների կամ նմանության անվան տակ։ նրանց առաջացումը կարելի է վերագրել մասամբ տարբեր օրգանիզմների, մասամբ միևնույն օրգանիզմի տարթեր մասերի անալոգ փոփոխություններին, մասամբ էլ նրանք բացատրվում են նման փոփոխություններով, որոնք հարմարված են նույն ընդհանուր նպատակին կամ ֆունկցիային, որի մասին բերված են բազմաթիվ օրինակներ։

Բնախույզները հաճախ ասում են, որ գանգը կազմված է ձևափոխված ողերից, խաչափառի ծնոտները ներկայացնում են ձևափոխված վերջավորություններ, ծաղիկների առէջքները և վարսանդները ձևափոխված տերևներ են, բայց ըստ պրոֆ. Հյոքսլիի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> դիտողության, շատ դեպքերում ավելի ճիշտ կլիներ թե՛ գանգի, թե՛ ողերի, թե՛ ծնոտների և թե՛ վերջավորությունների մասին ասել, որ նրանք առաջացնել են ոչ թե մեկը մյուսի փոխարկվելու միջոցով՝ նրանց արդի վիճակի վերածվելով, այլ առաջացել են ավելի պարզ ընդհանուր սաղմից։ Սակայն բնախույզների մեծամասնությունը այդ արտահայտությունը գործ է ածում միայն փոխաբերական իմաստով. նրանք հեռու են այն մտքից, որ զարգացման երկարատև ընթացքում որևէ սկզբնական օրգան, մի դեպքում ողերը, մյուս դեպքում վերջավորությունները, իսկապես դարձել են գանգ կամ ծնոտներ։ Բայց այդպիսի պրոցեսի հետ նմանությունն այնքան մեծ է, որ բնախույզները չեն կարողանում իրենց զսպել այդ արտահայտությունից, որի ուղղակի նշանակությունը հենց այդպիսին է։ Իսկ այստեղ արտահայտված տեսակետների համաձայն այդպիսի արտահայտությունները պետք է գործածել բառացի իմաստով. այն ժամանակ, օրինակ, այն ուշագրավ դեպքը խաչափառի ծնոտների նկատմամբ, որոնք ունեն հավանորեն ժառանգականության միջոցով պահպանված բազմաթիվ առանձնահատկություններ, եթե այդ օրգանները իրոք զարգացել են իսկական, թեկուզ չափազանց պարզ վերջավորություններից, մասամբ գտնում է իր բացատրությունը։

Ամբողջ բնապատմության մեջ սա ամենակարևոր բաժիններից մեկն է։ Միջատների կերպարանափոխությունները, որ այնքան լավ հայտնի են մեզանից ամեն մեկին, սովորաբար կարծես հանկարծակի են կատարվում՝ սակավաթիվ ստադիաներ անցնելու միջոցով, իրականության մեջ այդ ձևափոխությունները բազմաթիվ են ու հաջորդական, թեև թաքնված են։ Միօրյաներից (Chlöeon) մի միջատ իր զարգացման ընթացքում, ինչպես ցույց է տվել, սըր Ջ. Լեբբոկը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> մաշկափոխվում է մոտավորապես քսան անգամ և յուրաքանչյուր անգամ որոշ փոփոխություններ է կրում. այս դեպքում մենք տեսնում ենք, որ կերպարանափոխությունը տեղի է ունենում պարզ ձևով և աստիճանաբար։ Շատ միջատներ և առանձնապես որոշ խեցեմորթներ օրինակ են ծառայում, թե ինչպիսի զարմանալի փոփոխություններ են տեղի ունենում կաոուցվածքի մեջ զարգացման ժամանակ։ Բայց այդ փոփոխություններն իրենց գագաթնակետին են հասնում մի քանի ստորակարգ կենդանիների, այսպես կոչված, հերթափոխվող բազմացման մեջ։ Օրինակ, այն զարմանալի փաստը, որ նրբակազմ ճյուղավորվող հիդրոիդը, որը ծածկված է պոլիպներով ու կպած է ստորջրյա ծովային ժայռին, կարող է բողբոջներով և հետո բաժանվելով առաջացնել բազմաթիվ լողացող խոշոր մեդուզաներ, վերջիններս արտադրում են ձվեր, որոնցից զարգանում են լողացող թրթուրներ, այնուհետև թրթուրներն ամրանում են ժայռին, զարգանում են, դառնում ճյուղավորվող հիդրոիդ և այսպես անվերջ։ Այն կարծիքը, թե հերթափոխ բազմացման և սովորական կերպարանափոխության պրոցեսները էապես նման են միմյանց, իր ծանրակշիռ ապացույցը գտավ Վագների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wagner_Moritz /> արած հայտնագործության մեջ, որ մի ճանճի, այն է՝ Cecidomyia-ի թրթուրները անսեռ ճանապարհով առաջացնում են ուրիշ թրթուրներ, որոնք էլ վերջապես դառնում են միանգամայն զարգացած արուներ և էգեր. վերջիններս արդեն բազմանում են սովորական եղանակով, այսինքն՝ ձվերով։

Հիշատակության արժանի է այն, որ երբ Վագների <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wagner_Moritz /> ուշագրավ հայտնագործությունը առաջին անգամ հայտնի դարձավ, ինձ հարց արվեց, թե ինչպե՞ս կարելի է բացատրել, որ այդ ճանճի թրթուրները ձեռք են բերել անսեռ բազմացման ընդունակություն։ Քանի դեռ այդ դեպքը միակն էր, ոչ մի պատասխան տալ չէր կարելի։ Բայց հետո Գրիմմը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Grimm>'''Գրիմմ''' (Grimm)։</ref> ցույց տվեց, որ մի ուրիշ երկթևանի՝ Chironomus-ը բազմանում է գրեթե նույն ձևով, և կարծիք հայտնեց, որ այդ դեպքերը երկթև միջատների կարգում բավական հաճախակի են։ Chironomus-ի մոտ նշված ընդունակությամբ օժտված են հարսնյակները, այլ ոչ թե թրթուրները և Գրիմմը նկատում է, որ այդ դեպքը որոշ չափով միացնում է ցեցիդոմիաների բազմացումը Coccidae-ի կուսածնության հետ. «կուսածնություն» տերմինը արտահայտում է այն, որ Coccidae-ի չափահաս էգերը կարող են առանց արուների մասնակցության արտադրել զարգանալու ընդունակ ձվեր։ Ներկայումս մեզ հայտնի է, որ զանազան դասերի կենդանիներ ընդունակություն ունեն բազմանալու անսովոր վաղ հասակում, և բավական է միայն ընդունել, որ կուսածին բազմացումը կարող է անցնել ավելի ու ավելի վաղ հասակի, Chironomus-ը լինում է միջակա մի ստադիա, այսինքն հարսնյակի ստադիան,— և մենք թերևս կգտնենք Cecidomvia-ի ուշագրավ երևույթի բացատրությունը։

Ինչպես արդեն նշխվել է, որ միևնույն անհատի զանազան մասերը, որոնք միանգամայն նման են իրար վաղ սաղմնային շրջանում, չափահաս կենդանու մոտ դառնում են բոլորովին տարբեր և նախանշվում բոլորովին տարբեր նպատակների համար։ Ճիշտ այդպես էլ նշվել է, որ միևնույն դասին պատկանող ամենատարբեր տեսակների սաղմերն առհասարակ շատ նման են իրար, բայց հասնելով լրիվ զարգացման՝ շատ խիստ զանազանվում են միմյանցից։ Որպես վերջինիս ապացույց ամենալավը, որ կարելի է բերել, դա ֆոն-Բերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Baer /> խոսքերն են, որ «կաթնասունների թռչունների, մողեսների, օձերի, հավանորեն նաև. կրիաների սաղմերը վերին աստիճանի նման են միմյանց իրենց սկզբնական ստադիաներում ինչպես ամբողջությամբ, այնպես էլ առանձին մասերի զարգացման եղանակով, այդ նմանությունը իսկապես այնքան մեծ է, որ հաճախ մենք կարող ենք սաղմերը զանազանել միայն նրանց մեծությամբ։ Ինձ մոտ սպիրտի մեջ պահվում են երկու փոքրիկ սաղմեր, որոնց անունները ես մոռացել էի նշանակել, և այժմ ես բոլորովին ի վիճակի չեմ ասելու, թե նրանք ինչ խմբի են պատկանում։ Գուցե դրանք մողեսներ են, գուցե փոքրիկ թռչուններ, կամ գուցե թե շատ փոքրիկ կաթնասուններ, այնքան մեծ է այդ կենդանիների գլխի և իրանի կառուցվածքի նմանությունը։ Ասենք՝ այդ սաղմերը վերջավորություններ դեռ չունեն։ Բայց եթե վերջավորություններ նույնիսկ լինեին, գտնվելով զարգացման ամենավաղ ստադիաներում, ապա այն ժամանակ էլ մենք բան չէինք իմանա նրանցից, որովհետև մողեսների թաթերը և կաթնասունների վերջավորությունները, թռչունների թևերն ու ոտները, ինչպես նաև մարդու ձեռքերն ու ոտները զարգանում են միևնույն հիմնական ձևից»։ Խեցեմորթների մեծամասնության թրթուրները զարգացման համապատասխան ստադիաներում շատ նման են իրար, ինչքան էլ տարբեր լինեին չափահաս կենդանիները, և այդպես է ուրիշ շատ կենդանիների մոտ։ Սաղմնային նմանության օրենքի հետքերը երբեմն պահպանվում են մինչև համեմատաբար ուշ հասակը. այսպես, միևնույն և մերձավոր սեռերին պատկանող թռչունները հաճախ իրար նմանվում են մատղաշ հասակի փետրավորությամբ, որը մենք տեսնում ենք, օրինակ, մատղաշ կեռնեխների բծավոր փետրավորման մեջ։ Կատուների ընտանիքում տեսակների մեծամասնությունը չափահաս հասակում բծավոր են կամ զոլավոր, և գույնի այդ առանձնահատկությունը լավ կարելի է զանազանել կորյունների և պումայի ձագերի վրա։ Երբեմն, թեև շատ հազվադեպ, նման մի բան նկատվում է նաև բույսերի վրա. ֆիլլոդիաներ ունեցող Ulex փշոտ դրոկի և ակացիայի առաջին տերևները փետրաձև են կամ բաժանատերև՝ նման թիթեռնածաղկավորների սովորական տերևներին։

Բայց բոլորովին այլ բան է, եթե կենդանին իր զարգացման շրջանի որևէ մասի ընթացքում գրոծունյա է լինում և հարկ եղած չափով հոգում է իր մասին։ Գործունեության շրջանը կարող է վրա հասնել վաղ կամ ուշ, բայց երբ էլ նա սկսվելու լինի, թրթուրների հարմարվածությունն իրենց կենսապայմաններին նույնքան կատարյալ են ու հիացմունքի արժանի, որքան չափահաս կենդանու մոտ։ Թե ինչ աստիճանի է հասնում այդ, պարզ կերպով ցույց է տվել վերջերս սըր Ջ. Լեբբոկն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> իր դիտողություններում, թե ինչպես կենսապայմանների հետ կապված՝ շատ տարբեր կարգերի մի քանի միջատների թրթուրները մերձավոր նմանություն ունեն միմյանց հետ և միևնույն կարգին պատկանող այլ միջատների թրթուրները իրար նման չեն։ Այդպիսի հարմարեցումների ազդեցության տակ մերձավոր կենդանիների թրթուրների նմանությունը երբեմն խիստ քողարկված է շինում, հատկապես դա լինում է այն դեպքերում, երբ աշխատանքի բաժանումը տեղի է ունենում ըստ զարգացման տարբեր աստիճանների, ինչպես, օրինակ, եթե միևնույն թրթուրը մի որոշ ստադիայում զբաղվում է կեր որոնելով, իսկ մյուս ստադիայում՝ ամրանալու համար տեղ որոնելով։ Կարելի է նույնիսկ օրինակներ ցույց տալ, որ մերձավոր տեսակների կամ տեսակների խմբերի թրթուրները ավելի շատ են զանազանվում իրարից, քան չափահաս կենդանիները։ Բայց շատ դեպքում թրթուրները, թեև գործունյա են, ավելի կամ պակաս չափով ենթարկվում են ընդհանուր սաղմնային նմանության օրենքին։ Փնջոտնյա խեցեմորթները դրա շատ լավ օրինակ են ներկայացնում, նույնիսկ հռչակավոր Կյուվիեն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> չի կասկածել, որ այդ կենդանիները պատկանում են խեցեմորթներին, բայց թրթուրների վրա մի հայացք գցելը բավական է, որպեսզի դրանում ոչ մի կասկած չմնա։ Փնջոտնյաների նույնիսկ երկու գլխավոր ստորաբաժանումները՝ ցողունավորներն ու նստածները իրենց արտաքին տեսքով ինչքան էլ խիստ են տարբերվում միմյանցից, բայց և այնպես ունեն թրթուրներ, որոնք իրենց բոլոր ստադիաներում հազիվ են տարբերվում իրարից։

Մենք այնքան սովորել ենք սաղմի և չափահաս կենդանու միջև եղած տարբերությանը, որ աշխատում ենք այդ տարբերությունը կախման մեջ դնել աճումից։ Բայց այդ դեպքում հիմք չէր լինի նրա համար, օրինակ, որպեսզի չղջիկի թևը կամ դելֆինի լողաթևը իրենց բոլեր մասերով հիմնադրված չլինեին՝ պահպանելով որոշ հարաբերական չափեր, հենց որ որևէ մասը նկատելի կդառնա։ Այդ լինում է որոշ խմբերում ամբողջությամբ և այլ խմբերում տարբեր անդամների մոտ, ըստ որում սաղմն իր ոչ մի ստադիայում զգալիորեն չի տարբերվում չափահաս կենդանուց. այսպես, թանաքաձկան մասին Օուենը նկատել է, որ «այստեղ կերպարանափոխություն չկա. գլխոտանի կակղամորթի բնույթն արտահայտված է դեռ շատ ավելի վաղ, քան սաղմի բոլոր մասերը կարողանում են ձևավորվել»։ Ցամաքային կակղամորթները և քաղցրահամ ջրերի խեցեմորթները ծնվում են՝ ունենալով իրենց բնորոշ ձևը, մինչդեռ նույն երկու մեծ խմբերի ծովային անդամներն իրենց զարգացման ժամանակ ենթարկվում են բավական կարևոր և հաճախ նույնիսկ մեծ փոփոխությունների։ Սարդերն, ընդհակառակը, հազիվ թե որևէ կերպարանափոխության են ենթարկվում։ Միջատների մեծամասնության թրթուրները անցնում են որդանման ստադիայով, միևնույնն է թե նրանք գործունյա են և հարմարված զանազան պայմանների կամ անգործունյա, երբեմն գտնվելով ուղղակի սնունդ ծառայող միջավայրի մեջ, երբեմն կերակրվելով ծնողների կողմից, բայց մի քանի սակավաթիվ դեպքերում, օրինակ խոտային լվիճների մոտ, եթե նայենք այդ միջատների զարգացման սքանչելի նկարները, որ արել է պրոֆ. Հյոքսլին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> մենք հազիվ նշմարենք որդանման ստադիայի որևէ հետք։

Երբեմն դուրս են ընկնում զարգացման միայն վաղ ստադիաները։ Այսպես. Ֆրից Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> արել է մի ուշագրավ հայտնագործություն, որ Penaeus-ին մերձավոր մի քանի խեցեմորթներ սկզբում երևան են գալիս նաուպլիուսի ձևով, հետո անցնում են Zoea-ի երկու կամ ավելի ստադիաները, այնուհետև միզիս ստադիան և վերջապես ստանում են չափահասի կառուցվածք. ամբողջ Malacostraca ընդարձակ կարգի մեջ, որին պատկանում են այդ խեցեմորթները, չկա խմբի մի այլ անդամ, որը երևան գար Nauplius-ի ստադիայում, թեև շատերը երևան են գալիս Zoes-ի ձևով. այնուամենայնիվ Մյուլլերը հիմքեր է բերում իր կարծիքի համար, որ եթե այդ բոլոր դեպքերում ճնշված զարգացում չլիներ, ապա այդ բոլոր խեցեմորթները կծնվեին նաուպլիուսների ձևով։

Մի քանի կենդանիների մոտ հաջորդական փոփոխությունները կարող են սկսվել շատ վաղ շրջանում, կամ համապատասխան ստադիաները կարող են ժառանգաբար փոխանցվել ավելի վաղ հասակում, քան առաջին անգամ երևացել են։ Թե այս և թե այն դեպքում մատղաշ կենդանին կամ սաղմը մոտ նմանություն կունենա մայրական ձևի հետ, ինչպես մենք տեսնում ենք կարճակտուց թուրմ անի վրա։ Զարգացման այդպիսի ընթացքը կանոն է ինչպես մի քանի մեծ խմբերի համար նրանց ամբողջ կազմով վերցրած, այնպես էլ այլ խմբերի ստորաբաժանումների համար, օրինակ գլխոտանիների և ցամաքային կակղամորթների, քաղցրահամ ջրերի խեցեմորթների, սարդերի և միջատների մեծ դասի մի քանի ստորաբաժանումների համար։ Ինչ վերաբերում է այն բանի հիմնական պատճառին, որ այդ խմբերում ծնված անհատները կերպարանափոխություններ չեն կրում, ապա այդ մենք կարող ենք բացատրել հետագա երևույթներով, այսինքն նրանով, որ մատղաշ անհատը դեռ իր շատ վաղ հասակում թողնվում է սեփական ուժերին և վարում է միևնույն կենցաղը, ինչ որ ծնողները. այդ դեպքում մատղաշ անհատների գոյության համար անպայման անհրաժեշտ է, որպեսզի նրանք փոփոխվեին այնպես, ինչպես իրենց ծնողները։ Ինչ վերաբերում է այն տարօրինակ փաստին, որ ցամաքային և քաղցրահամ ջրերի շատ կենդանիներ կերպարանափոխության չեն ենթարկվում, մինչդեռ նույն խմբերի ծովային անդամները անցնում են զանազան կերպարանափոխություններով, ապա Ֆրից Մյուլլերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հայտնել է այն ենթադրությունը, որ կենդանու դանդաղ փոփոխվելու և ցամաքի վրա կամ ծովի փոխարեն քաղցրահամ ջրում ապրելուն հարմարվելու պրոցեսը կպարզանար նրանով, եթե կենդանիները չանցնեին թրթուրային ստադիայով, որովհետև միանգամայն անհավատալի կլիներ, որ թե թրթուրային և թե չափահաս ստադիաների համար պիտանի տեղերը, նրանց կյանքի այնքան նոր և փոփոխված կենսապայմաններում, սովորաբար գրավված չլինեին, կամ վատ գրավված լինեին այլ օրգանիզմների կողմից։ Այդ դեպքում աստիճանաբար ավելի ու ավելի վաղ հասակում չափահասի կառուցվածքի ձեռք բերումը օժանդակություն կգտներ բնական ընտրության կողմից, և վերջապես նախկին կերպարանափոխության բոլոր հետքերը կկորչեին։

Արված դիտողություններից կարելի է եզրակացնել, թե ինչպես մատղաշ անհատների կազմվածքի մեջ կատարված փոփոխությունների, դրա հետ միասին կենցաղի փոփոխության և համապատասխան հասակներում զանազան առանձնահատկությունների ժառանգման միջոցով կենդանիները կարող են անցնել զարգացման այնպիսի ստադիաներ, որոնք բոլորովին տարբեր են նրանց չափահաս նախածնողների սկզբնական վիճակից։ Մեր ականավոր հեղինակների մեծամասնությունը համոզված է այն բանում, որ միջատների թրթուրների և հարսնյակների զանազան ստադիաները ձեռք են բերվել հարմարեցման միջոցով, այլ ոչ թե որևէ հին ձևից ժառանգաբար են ստացվել։ Sitaris-ի, մի բզեզի, որն անցնում է զարգացման մի քանի անսովոր ստադիաներ, հետաքրքրական դեպքը լավ բացատրություն է ծառայում այն բանի համար, թե այդ ինչպես կարող էր տեղի ունենալ։ Առաջին թրթուրային ձևը, որ նկարագրել է Ֆաբրը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Fabre /> ներկայացնում է փոքրիկ շարժուն մի միջատ, օժտված վեց ոտներով, երկու երկար բողկուկներով և չորս աչքերով։ Այդ թրթուրները դուրս են գալիս մեղուների բներում, և երբ բոռերը գարնանը էգերից ավելի շուտ են դուրս գալիս բներից, թրթուրները բարձրանում են նրանց վրա, իսկ հետո նրանց և էգերի զուգավորման ժամանակ անցնում են էգերի վրա։ Հենց որ էգերը ձվեր են դնում մեղրահացի բջիջներում լցված մեղրի մակերեսի վրա, Sitaris-ի թրթուրները հարձակվում են ձվերի վրա և դափում նրանց։ Դրանից հետո նրանք լրիվ փոփոխություն են կրում. նրանց աչքերն անհետանում են, ոտները և բողկուկները դառնում են ռուդիմենտար, և այժմ սկսում են սնվել մեղրով, դրանով հանդերձ ավելի նմանվելով միջատների սովորական թրթուրներին. վերջապես, նրանք ենթարկվում են վերջնական կերպարանափոխության և վերջ ի վերջո դառնում չափահաս բզեզներ։ Պարզ է, որ եթե Sitaris-ի նման կերպարանափոխության ենթարկվող մի միջատ դառնար միջատների մի ամբողջ նոր խմբի նախածնող, ապա նոր խմբի զարգացման ընթացքը խիստ տարբեր կլիներ գոյություն ունեցող միջատների զարգացումից, և առաջին թրթուրային ստադիան անշուշտ չէր ներկայացնի որևէ հին չափահաս ձևի վաղ ստադիան։

Մյուս կողմից, վերին աստիճանի հավանական է, որ շատ կենդանիների սաղմնային կամ թրթուրային ստադիաները շատ թե քիչ պարզ կերպով մեզ ցույց են տալիս, թե ինչպիսի կառուցվածք է ունեցել ամբողջ խմբի նախածնողն իր չափահաս վիճակում։ Խեցեմորթների ընդարձակ դասի մեջ միմյանցից խիստ տարբերվող ձևերը, այն է՝ ծծող մակաբույծները, փնջոտնյաները, էնտոմոստրակաները և նույնիսկ մալակոստրակաները, ծնվում են թրթուրի ձևով, որը հայտնի է նաուպլիուս անունով, և որովհետև այդ թրթուրները ապրում են և իրենց կերը հայթայթում են բաց ծովում, այլ ոչ թե հարմարված են որևէ առանձին կենցաղի համար, ինչպես նաև այլ նկատառումով, որ բերում է Ֆրից Մյուլլերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հավանական է, որ մի ինչ որ շատ հեռավոր ժամանակաշրջանում գոյություն է ունեցել Nauplius-ին նման մի կենդանի, որը հաջորդականորեն փոփոխվելով, հետնորդների մի քանի տարամիտվող գծեր առաջացնելու միջոցով առաջ է բերել խեցեմորթների վերոհիշյալ սիստեմատիկական խմբերը։ ճիշտ այդպես էլ հիմնվելով այն բոլորի վրա, ինչ որ մեզ հայտնի է կաթնասունների, թռչունների, սողունների և ձկների սաղմերի մասին, կարելի է հավանական համարել, որ այդ կենդանիները ներկայացնում են մի այնպիսի ընդհանուր հին նախածնողի փոփոխված հաջորդներ, որը չափահաս վիճակում ունեցել է խռիկներ, լողափամփուշտ, երկու զույգ լողաթևանման վերջավորություններ, երկար պոչ և հարմարված է եղել ջրային կենցաղի։

Թերաճ օրգանները պարզորոշ ու տարրեր ձևերով երևան են հանում իրենց ծագումն ու նշանակությունը։ Այսպես, կան մերձավոր տեսակների կամ նույնիսկ միևնույն տեսակին պատկանող բզեզներ, որոնցից մի քանիսն ունեն մեծ, միանգամայն զարգացած թևեր, մինչդեռ մյուսների թևերը ներկայացնում են միայն թաղանթների թերաճիկներ, որոնք հաճախ գտնվում են սերտաճած վերնաթևերի տակ. այսպիսի դեպքերում անհնարին է կասկածել, որ թերաճիկները թևեր են։ Թերաճ օրգանները երբեմն պահպանում են իրենց գործունեության ընդունակությունը, այսպես, պատահում է, որ կաթնասունների արուների պտուկները լավ զարգացած են լինում և կաթ են արտաթորում։ Bos սեռի ներկայացուցիչների կուրծը նորմալ կերպով ունի չորս լավ զարգացած և երկու թերաճած պտուկներ, բայց վերջիններս մեր ընտանի կովերի մոտ երբեմն լինում են լավ զարգացած և կաթ են արտաթորում։ Ինչ վերաբերում է բույսերին, ապա միևնույն տեսակի տարբեր անհատների մոտ պսակաթերթիկները լինում են մերթ թերաճ, մերթ՝ լավ զարգացած։ Մի քանի բաժանասեռ բույսերի մոտ Կյոլռեյտերը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> գտել է, որ երբ խաչաձևվում է այն տեսակը, որի արական ծաղիկներն ունեն վարսանգի թերաճիկ, լավ զարգացած վարսանդ ունեցող հերմաֆրոդիտ տեսակի հետ, այդ դեպքում հիբրիդի մոտ վարսանդը շատ մեծանում է, որը պարզ կերպով ցույց է տալիս, որ թերաճ և նորմալ վարսանդներն իրենց բնույթով էապես նման են։ Կենդանու զանազան մասերը կարող են լավ զարգացած լինել, բայց որոշ իմաստով թերաճ են իրենց անօգտակարության պատճառով։ Այսպես, սովորական սալամանդրայի շերեփուկը, ինչպես նկատում է միստեր Ջ. Հ. Լյուիսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lewes /> «ունի խռիկներ և ապրում է ջրի մեջ. բայց սև սալամանդրան, որն ապրում է բարձրում, լեռների վրա, ծնում է բոլորովին կազմավորված մատղաշ անհատ։ Այս կենդանին ջրում երբեք չի ապրում։ Սակայն եթե հերձենք հղի էգին, մենք նրա մեջ կգտնենք շատ զարգացած փետրաձև խռիկներ ունեցող շերեփուկներ, և եթե նրանց թողնենք ջրի մեջ, ապա կտեսնենք, որ նրանք լողում են սովորական սալամանդրայի շերեփուկների նման։ Ակներև է, որ ջրի մեջ ապրելու համար հարմարված այդ կազմվածքը ոչ մի առնչություն չունի կենդանու ապագա կյանքի հետ և ամենաչնչին հարմարեցում չի ներկայացնում սաղմնային գոյության համար, նա հարաբերակցության մեջ է միայն հեռավոր հարմարեցումների հետ, իրմով կրկնելով իր նախածնողի զարգացման մեջ եղած մի որոշակի փուլը»։

Օգտակար օրգանները, ինչքան էլ նրանք քիչ զարգացած լինեն, չեն կարող թերաճ հարմարվել մինչև այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք հիմք չունենք կարծելու, որ նրանք առաջ եղել եկ ավելի զարգացած։ Նրանք կարող են ներկայացնել միայն առաջին ստադիաներ, որոնք դեռ հետագա զարգացում պիտի ստանան։ Մյուս կողմից թերաճ օրգանները կամ բոլորովին անօգուտ են, ինչպես, օրինակ, լնդերքի միջից երբեք դուրս չեկող ,ատամները, կամ քիչ օգտակար են, ինչպես ջայլամի թևերը, որոնք միայն որպես առագաստներ են ծառայում։ Քանի որ այդպիսի օրգաններն իրենց նախկին վիճակում, երբ դեռ քիչ զարգացած են եղել, նույնքան քիչ են գործածվել, ինչքան որ այժմ, ուստի նրանք իհարկե չէին կարող փոփոխության միջոցով զարգանալ բնական ընտրության ազդեցության տակ, որովհետև այդ ազդեցությունն արտահայտվում է միայն օգտակար ձևափոխությունների պահպանման մեջ։ Այդպիսի օրգանները մասամբ պահպանվել են ժառանգականության միջոցով և վերաբերում են իրերի նախկին գրությանը։ Սակայն հաճախ դժվար է լինում տարբերություն գտնել թերազարգացած և նոր երևացող օրգանների միջև, որովհետև մենք միայն անալոգիայով կարող ենք դատել, թե արդյոք օրգանն ընդունակ է հետագա զարգացման, և միայն այդ դեպքում նա արժանի է նոր երևացող կամ սկբնավորվող օրգան անվանվելու։ Այդպիսի դրության մեջ գտնվող օրգանները բավական քիչ են հանդիպում, որովհետև դրանցով օժտված օրգանիզմները սովորաբար դուրս են մղվում կամ փոխարինվում են իրենց հաջորդներով, որոնք ունեն նույն օրգաններն ավելի զարգացած վիճակում, և հետևաբար մահաջնջվում են։ Պինգվինի թևը, գործելով որպես լողաթև, մեծ նշանակություն ունի, հետևապես նա կարող է ներկայացնել որպես թևի առաջացման վաղ ստադիա, թեև ես այդ չեմ կարծում, բայց ավելի հավանական է, որ դա թերաճած օրգան է, որը փոփոխվել է նոր ֆունկցիայի համար. մյուս կողմից, կիվիի թևը բոլորովին անօգուտ է և իսկապես թերաճ է։ Օուենը լեպիդոսիրեն ձկան պարզ թելանման վերջավորությունները համարում է «այնպիսի օրգանների սկզբնավորումներ, որոնք լրիվ ֆունկցիոնալ զարգացման են հասնում բարձրակարգ ողնաշարավորների մոտ», բայց համաձայն դոկտոր Գյունտերի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> վերջերս պաշտպանած հայացքների, ամենայն հավանականությամբ, այդ մնացորդներն են, որոնք բաղկացած են լողաթևի պահպանված առանցքից, որը կորցրել է կողմնային ճառագայթները կամ ճյուղերը։ Բադակտուցի կաթնագեղձերը կովի կրծի համեմատությամբ կարելի է դիտել որպես նոր երևացող օրգան։ Մի քանի փնջոտնյաների ձվային սանձիկները, որոնք դադարել են ձվերը պահելուց և թույլ են զարգացած, սկզբնավորվող խռիկներ են։

Այսպիսով, ես բերեցի թերաճ օրգանների վերաբերյալ ղեկավարող փաստերը։ Խորհելով նրանց վրա, յուրաքանչյուր ոք կզարմանա, որովհետև միևնույն դատողությունը, որը հարկադրում է մեզ օրգանների մեծամասնության մեջ տեսնել հարմարեցում որոշ նպատակների համար, միաժամանակ և բերում է մեզ այն եզրակացության, որ այդ թերաճ կամ ատրոֆիայի ենթարկված օրգաններն անկատար են և անօգուտ։ Բնապատմության վերաբերյալ աշխատություններում թերաճ օրգանները սովորաբար դիտվում են որպես «համաչափության նպատակներով» ստեղծվածներ կամ նրա համար են, որպեսզի «լրացնեն բնության պլանը»։ Բայց դա բացատրություն չէ, այլ միայն փաստի պարզ կրկնություն։ Նա մինչև անգամ իր մեջ պարունակում է ներքին հակասություն, այսպես, բոա-կոնստրիկտորն ունի հետևի վերջավորությունների և կոնքի թերաճիկներ, և եթե ասենք, թե այդ ոսկորներն այդտեղ պահպանվել են «բնության պլանը լրացնելու համար», այդ դեպքում ինչո՞ւ, հարցնենք մենք էլ պրոֆ. Վեյսմանի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Weismann /> հետ միասին, նրանք չեն պահպանվել մյուս օձերի մոտ, որոնք այդ ոսկորների հետքն անգամ չունեն։ Մենք ի՞նչ կմտածենք այն աստղագետի մասին, որը կսկսի պնդել թե արբանյակները մոլորակների շուրջը էլիպսներով պտտվում են «համաչափության նպատակով», որովհետև մոլորակներն էլ նույն ձևով պտտվում են արևի շուրջը։ Մի ականավոր ֆիզիոլոգ թերաճ օրգանների գոյությունը բացատրում է այն ենթադրությամբ, որ նրանք ծառայում են օրգանիզմի մեջ եղած ավելորդ կամ վնասակար նյութերը հեռացնելու համար, բայց արդյոք կարելի՞ է ընդունել, որ մի աննշան պտկիկ, որպիսին հաճախ իրենից ներկայացնում է արական ծաղկի մեջ եղած վարսանդը և կազմված է պարզ բջջային հյուսվածքից, կարող է այդպիսի նշանակություն ունենալ։ Կարելի՞ է արդյոք ընդունել, որ թերաճ ատամները, որոնք հետագայում ատրոֆիայի են ենթարկվում, բարենպաստ են հորթի սաղմի արագ աճման համար այն պատճառով, որ հեռացնում են այնքան թանկարժեք մի նյութ, ինչպիսին է կալցիում ֆոսֆատը։ Մարդու մատը անդամահատելուց հետո երբեմն մատի վրա երևան է գալիս եղունգի թերաճիկ, և մենք նույնպիսի իրավունքով կարող ենք ընդունել, որ եղունգի այդ նշաններն այստեղ զարգանում են եղջերանյութը արտադրելու համար, ինչպես որ մանատի<ref>Կաթնասուն խոտակեր է, ապրում է հասարակածային գոտու գետերի մեջ. երկու տեսակ գտնվում են Հարավային Ամերիկայում և մեկ տեսակը արևմտյան Աֆրիկայում։— ''Խմբ.։''</ref> լողաթևերի վրա առաջանում են եղունգների թերաճիկներ։

Հաջորդական փոփոխությունների միջոցով ձևերի զարգացման տեսակետից թերաճ օրգանների գոյությունը բացատրվում է համեմատաբար ավելի պարզ կերպով և հնարավորություն է տալիս ըմբռնելու այն օրենքների լայն նշանակությունը, որոնք ղեկավարում են անկատար զարգացումը։ Մենք ունենք թերաճ օրգանների գոյության շատ դեպքեր մեր ընտանի օրգանիզմների մեջ, օրինակ անպոչ ցեղերի մոտ պոչի թերաճիկը, անականջ ոչխարների մոտ ականջների հետքերը, փոքրիկ, ոչ ամուր կերպով նստած եղջյուրիկները անեղջյուր ցեղերի մոտ, մանավանդ, ինչպես ասում է Իուետը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Youatt>'''Իուետ''' (Youatt)։</ref> մատղաշ անհատների մոտ, վերջապես ամբողջ ծաղկի ընդհանուր վիճակը ծաղկակաղամբի մեջ։ Մենք հաճախ տեսնում ենք զանազան օրգանների սաղմերը նաև այլանդակության դեպքերում, բայց ես կասկածում եմ, որ որևէ նման մի դեպք կարողանա լույս սփռել թերաճ օրգանի ծագման վրա բնական դրության մեջ և տար որևէ բան ավելի, քան այն պարզ ցուցումը, որ հնարավոր է այդպիսի թերաճիկների գոյացումը, որովհետև հասարակ ակներևությունը պարզ կերպով ասում է մեզ, որ տեսակները բնական վիճակում մեծ և հանկարծակի փոփոխությունների չեն ենթարկվում։ Բայց մեր ընտանի օրգանիզմների ոաումնասիրությունը մեզ ցույց է տալիս, որ օրգանների անգործածությունը տանում է դեպի նրանց փոքրացումը և անգործածության հետևանքները փոխանցվում են ժառանգաբար։

Թեպետ և տարատեսակների պտղաբերությունը նրանց խաչաձևման ժամանակ, ինչպես նաև նրանցից ծագում առած խառնացեղերի խաչաձևման պտղաբերությունը շատ էհե,գինակներ համարում են որպես ընդհանուր կանոն, այնուամենայնիվ այդ տեսակետը չի կարելի լիովին ճիշտ համարել նկատի ունենալով բերված փաստերը, որոնք հիմնվում են այնպիսի բարձր հեղինակությունների վրա, ինչպիսիք են Գերտները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> և Կյոլռեյտերը։ <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> Այն տարատեսակների մեծ մասը, որոնց վրա կատարվել են փորձերը, ստացված է եղել ընտանեցման կամ կուլտուրական վիճակում։ Բայց քանի որ ընտանեցումը (ես դրա տակ բացառապես միայն նեղ գերություն չեմ հասկանում) գրեթե միշտ վերացնում է այն անպտղաբերությունը, որը անալոգիայի հիման վրա, հավանորեն, պետք է երևան գար նախահայր տեսակների խաչաձևման հետևանքով, ուստի մենք հիմք չունենք սպասելու, որ ընտանեցման հետևանքը կարող էր լինել նրանց փոփոխված հաջորդների անպտղարերությունը խաչաձևման ժամանակ։ Անպտղաբերության այդ վերացումը, հավանորեն, տեղի է ունենում նույն պատճառներից, որոնք թույլ են տալիս մեր ընտանի կենդանիներին ազատ կերպով բազմանալ ամենաբազմազան պայմաններում, իսկ դա իր հերթին, ըստ երևույթին, բխում է նրանից, որ նրանք աստիճանաբար ընտելացել են իրենց կենսապայմանն հրի հաճախակի փոփոխություններին։

Ինչ վերաբերում է կեմբրիական ֆորմացիայից ավելի ցած բրածոներով հարուստ շերտերի բացակայությանը, ապա ես կարող եմ միայն կրկնեք տասերորդ գլխում ասածս հիպոթեզը, այսինքն, որ թեև մեր մայր ցամաքները և օվկիանոսները հսկայական ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանվել են գրեթե ներկայիս իրենց ունեցած հարաբերական գրությամբ, այնուամենայնիվ մենք հիմք չունենք ենթադրելու, որ այդ միշտ այդպես է եղել. հետևաբար, այն ֆորմացիաները, որոնք շատ ավելի հին են, քան մեզ հայտնի ֆորմացիաները, կարող են թաղված լինել մեր մեծ օվկիանոսների տակ։ Իսկ ինչ վերաբերում է օրգանական ձևափոխությունների ենթադրյալ շարքի համար, այն ժամանակամիջոցի, որն անցել է մեր մոլորակի պնդանալուց հետո, իբր թե անբավարար լինելուն, ապա այդ առարկությունը, որ ներկայացրել է սըր Վիլյամ Թոմսոնը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thompson /> հավանորեն մինչև այժմ ներկայացված ամենալուրջ առարկություններից մեկն է։ Ես կարող եմ միայն ասել, նախ՝ որ մենք չգիտենք, թե ինչքան արագ է կատարվում տեսակների ձևափոխությունը, եթե այդ ժամանակը չափենք տարիներով, և երկրորդ՝ որ շատ գիտնականներ մինչև այժմ հնարավոր չեն համարում ընդունել, որ մեր տեղեկությունները տիեզերքի և մեր մոլորակի ընդերքի կառուցվածքի մասին այնքան բավարար են, որպեսզի մենք կարողանայինք վստահելի կերպով դատել նրա անցած գոյության տևողության մասին։

Անկարելի է ընդունել, որ մի սխալ տեսություն կարողանար այնպես գոհացուցիչ կերպով բացատրել, ինչպես այգ բացատրում են բնական ընտրության տեսության փաստերի այն մեծ խմբերը, որոնք հենց նոր հիշատակեցինք։ Վերջերս առարկություն է արվել, որ փաստարկման նման եղանակը վստահելի չէ, բայց այն շարունակ կիրառվում է կյանքում և կիրառվել է մեծագույն բնախույզների կողմից։ Այդպես է ստեղծվել լույսի ալիքաձև շարժման տեսությունը, և այն համոզվածությունը, որ երկիրը պտտվում է իր առանցքի շուրջը, մինչև վերջին ժամանակները գրեթե ոչ մի ուղղակի ապացույցի վրա չէր հենվում։ Այն առարկությունը, թե գիտությունը մինչև այժմ չի լուսաբանել շատ ավելի բարձր խնդիրներ կյանքի էության և սկզբնավորության մասին, նշանակություն չունի։ Ո՞վ հանձն կառնի բացատրելու տիեզերական ձգողականության էությունը։ Ոչ ոք այժմ չի առարկում այն եզրակացությունների դեմ, որոնք բխում են ձգողականության այդ անհայտ սկզբունքից, չնայած նրան, որ Լեյբնիցը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Leibnitz>'''Լեյբնից''' (Leibnitz Gottfroy-Wilhelm)։— Հռչակավոր փիլիսոփա իդեալիստ (մոնադների տեսությունը) և մաթեմատիկոս Գերմանիայում (1646—1716)։ Գտել է դիֆերենցիալ և ինտեգրալ հաշիվը։ Սկիզբ է դրել լայն տարածված այն գաղափարին, որ բնության մեջ թռիչքներ չկան։</ref> մի ժամանակ մեղադրել է Նյուտոնին <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Newton_Isaac>'''Նյուտոն Իսահակ''' (Newton Isaac)։— Մեծ մաթեմատիկոս, աստղագետ և ֆիզիկոս Անգլիայում (1642—1727)։ Հաստատել է տիեզերական ձգողականության օրենքը։ Նրա գլխավոր աշխատությունը՝ «Բնական փիլիսոփայության մաթեմատիկական հիմունքները», կազմել է դասական մեխանիկայի հիմքը, որը հետագայում ստացել է փայլուն տեսական զարգացում և գործնական կիրառություն։</ref> այն բանում, որ նա «փիլիսոփայության մեջ խորհրդավոր հատկություններ ու հրաշքներ» է մտցնում։

Ես բավականաչափ հիմք չեմ տեսնում, թե ինչու այս գրքում շարադրվող տեսակետները կարող են վիրավորել որևէ մեկի կրոնական զգացմունքը։ Ապացուցելու համար, թե ինչքան վաղանցիկ է նման տպավորությունը, կարելի է հիշել, որ մեծագույն հայտնագործությունը, որ երբևիցե կատարել է մարդը, այսինքն՝ տիեզերական ձգողականության հայտնագործությունը, հանդիպել է Լեյբնիցի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Leibnitz /> հարձակումներին՝ որպես «բնական կրոնի, հետևապես և հայտնության հիմքերը ցնցող»։ Մի նշանավոր հեղինակ և միաժամանակ հոգևոր անձ գրել է ինձ. «Ես հետզհետե սովորեցի տեսնել, որ միանման համատեղելի է աստվածության մասին բարձր պատկերացումը ինչպես հավատ դեպի այն, որ նա ստեղծել է մի քանի նախասկզբնական ձևեր, որոնք ընդունակ են եղել ինքնազարգացման միջոցով սկիզբ տալու մյուս անհրաժեշտ ձևերին, այնպես էլ հավատ դեպի այն, որ նա ամեն անգամ նոր ստեղծագործական ակտի կարիք է ունեցել, որպեսզի լցնի բաց տեղերը, որ երևան ես եկել իր հաստատած օրենքների ներգործության հետևանքով»։

Դրա գլխավոր պատճառը, որ մենք իբնե չենք ցանկանում ընդունել, թե որևէ մի տեսակ կարող է սկիզբ տալ իրեն չնմանվող մի այլ տեսակի, նրանումն է, որ միշտ դժկամությամբ ենք ընդունում մեծ փոփոխությունների գոյությունը, որոնց առանձին ստադիաները մենք ի վիճակի չենք նշմարել։ Այդ դժվարությանը միանգամայն նման է այն դժվարությանը, որ զգացել են երկրաբաններն այն ժամանակ, երբ Լյաելն <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> առաջին անգամ սկսել է պնդել, որ մայր ցամաքների վրա եղած երկարաձիգ ժայռոտ լեռնաշարքերը և խոր հովիտները այն գործոնների գործունեության հետևանք են, որոնց մենք այժմ էլ տեսնում ենք գործողության մեջ։ Մեր բանականությունը չի կարող լիովին ըմբռնել նույնիսկ «միլիոն տարի» արտահայտության հետ կապված իմաստը. նա չի կարող գրեթե անհամար սերունդների ընթացքում կուտակված բազմաթիվ թեթև փոփոխությունների հանրագումարը տալ և տեսնել վերջնական արդյունքը։

Մի քանի ականավոր բնախույզներ վերջերս մամուլի մեջ հայտնել են այն համոզմունքը, որ յուրաքանչյուր սեռի մեջ ընդունված տեսակներից շատերը իսկական տեսակներ չեն, բայց դրան հակառակ մյուսները իսկական են, այսինքն՝ ստեղծված են մեկը մյուսից անկախ կերպով։ Այդպիսի եզրակացությունը ինձ չափազանց տարօրինակ է թվում։ Նրանք ընդունում են, որ շատ ձևեր, որոնց մինչև վերջին ժամանակը իրենք համարել են առանձին արարչագործական ակտերի արդյունք, իսկ բնախույզների մեծամասնությունը մինչև այժմ էլ դրանց համարում է այդպես, որ այդ ձևերը, որոնք հետևաբար կրում են իսկական տեսակների բոլոր արտաքին հատկանիշները, առաջացել են փոփոխության միջոցով, և միաժամանակ նրանք հրաժարվում են տարածել այդ տեսակետը մյուս ձևերի վրա, որոնք միայն թեթևակի տարբերվում են առաջիններից։ Այնուամենայնիվ, նրանք հանձն չեն առնում տալու այնպիսի սահմանում կամ նույնիսկ առաջարկելու այնպիսի ենթադրություններ, որոնց հիման վրա կարելի կլիներ տարբերել ստեղծված ձևերը նրանցից, որոնք առաջացել են երկրորդային օրենքների ուժով, նրանց համար փոփոխականությունը մի դեպքում vera causa<ref>Իսկական պատճառ։— ''Խմբ.։''</ref> է, իսկ մյուս դեպքում նրանք կամայականորեն ժխտում են այն, չնշելով, թե ինչումն է այդ երկու դեպքերի տարբերությունը։ Կգա մի օր, երբ դա կհամարեն կանխակալ կարծիքից առաջացող կուրացման մի հետաքրքրական օրինակ։ Այդ հեղինակներին նույնքան քիչ է զարմացնում հրաշքային ստեղծագործական ակտը, որքան և սովորական ծնունդը։ Մի՞թե նրանք իսկապես ենթադրում են, որ մեր մոլորակի պատմության մեջ անթիվ անգամ որոշ տարրական ատոմների հանկարծակի կարգադրվել է կազմակերպվել և վերածվել կենդանի հյուսվածքների։ Արդյո՞ք նրանք կարծում են, որ ամեն մի այդպիսի ենթադրյալ արարչագործական ակտի ժամանակ գոյացել են մեկ, թե շատ անհատներ։ Բոլոր անհամար կենդանիներն ու բույսերը արդյո՞ք ստեղծվել են ձվերի կամ սերմերի, թե՞ չափահաս անհատների ձևով։ Եվ արդյո՞ք կաթնասուններն ստեղծվել են սննդառության կեղծ նշաններով դեռ մոր արգանդում։ Հասկանալի է, որ այդ հարցերից մի քանիսին չեն կարող պատասխան տալ նրանք, ովքեր հավատում են կյանքի քիչ ձևերի կամ միայն մի ձևի երևան գալուն կամ ստեղծմանը։ Մի քանի հեղինակներ առարկել են, թե միլիոնավոր էակների ստեղծմանը նույնքան հեշտ է հավատալ, ինչքան որ մեկի ստեղծմանը, բայց «նվազագույն ներգործության» փիլիսոփայական սկզբունքը, որ արտահայտել է Մոպերտյուին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Maupertuis>'''Մոպերտյուի''' (Maupertuis Pierre-Louis Moreau de)։— Երկրաչափ և փիլիսոփա Ֆրանսիայում (1698—1759)։</ref> ակամայից հակում է մեր միտքը փոքր թվի օգտին, և իհարկե մենք չպետք է հավատանք, որ յուրաքանչյուր մեծ դասի սահմաններում եղած անթիվ էակները ստեղծվել են միասնական ծնողներից ծագման ակներև, բայց խաբուսիկ հատկանիշներով։ Որպես հիշեցում իրերի նախկին դրության մասին ես նախորդ պարագրաֆներում և այլ տեղերում պահպանել եմ մի քան դիտողություններ, որոնք մատնանշում են այն, որ բնախույզները հավատում են յուրաքանչյուր տեսակի առանձին ստեղծմանը, և ինձ դատապարտել են նրա համար, որ ես արտահայտվել եմ այդպես։ Սակայն անկասկած է, որ այդպես էր ընդհանուր համոզմունքը, երբ լույս տեսավ այս գրքի առաջին հրատարակությունը։ Անցյալում ես առիթ եմ ունեցել շատ բնախույզների հետ զրուցելու էվոլյուցիայի մասին և ոչ մի անգամ չեմ նկատել նրանց կողմից համակրական վերաբերմունք դեպի այդ տեսակետը։ Հնարավոր է, որ նրանցից մի քանիսը դեռ այն ժամանակ կլ հավատում էին էվոլյուցիայի գոյությանը, բայց նրանք կամ լռում էին, կամ այնպես երկդիմի ձևով էին արտահայտվում, որ դժվար էր կռահել նրանց խոսքերի իմաստը։ Այժմ դրությունը վերջնականապես փոխվել է, և այժմ գրեթե ամեն մի բնախույզ ընդունում է էվոլյուցիայի մեծ սկզբունքը։ Սակայն մի քանիսը դեռ շարունակում են կարծել, որ տեսակները միանգամայն անհասկանալի պատճառներով հանկարծակի առաջացրել են նոր և իրենցից բոլորովին տարբեր ձևեր, բայց ինչպես ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ այդ հանկարծակի և խիստ ձևափոխություններ ընդունելու դեմ կարելի է ներկայացնել շատ ծանրակշիռ ապացույցներ։ Գիտական տեսակետից և հետագա հետազոտությունների համար որպես նյութ այդ ենթադրությանը, որի համաձայն նոր ձևերը հանկարծակի և անբացատրելի կերպով առաջացել են ավելի հին և նրանցից խիստ տարբերող ձևերից, նույնքան քիչ առավելություններ են ներկայացնում, ինչքան որ այն հին հավատալիքը, որ նոր տեսակներն ստեղծվել են երկրագնդի հողից։

Անալոգիան պետք է ինձ շարժի մի քայլ ևս առաջ, այն է՝ ընդունել, որ բոլոր կենդանիները և բոլոր բույսերը ծագել են մի նախատիպից։ Բայց անալոգիան կարող է երբեմն սխալ ուղեցույց լինել։ Այնուամենայնիվ բոլոր կենդանի էակներն իրենց քիմիական բաղադրությամբ, իրենց բջջային կաոուցվածքով, իրենց աճման օրենքներով և վնասակար ազդեցությունների ենթարկվածությամբ շատ նման են միմյանց։ Մենք այդ տեսնում ենք այնպիսի, կարծես թե, աննշան փաստի մեջ, ինչպիսին է միևնույն թույնի միանման ներգործությունը թե՛ բույսերի և թե՛ կենդանիների վրա. կամ ինչպիսին է գխտորաստեղծի թույնի ներգործությունը, որ առաջ է բերում գխտորի այլանդակ գոյացում մասրենու և կաղնու վրա։ Բոլոր օրգանական էակների, թերևս բացառությամբ ստորակարգների, սեռական պրոցեսը էապես միանման է։ Բոլոր օրգանիզմների մոտ, որքան ներկայումս հայտնի է, սաղմնային փամփուշտը միևնույնն է, այդպես որ բոլոր օրգանիզմների մեկնակետը մի ընդհանուր սկզբնավորություն է։ Եթե մենք նույնիսկ կանգ առնենք երկու գլխավոր ստորաբաժանումների վրա, այսինքն կենդանիների և բույսերի վրա, ապա մի քանի ստորակարգ ձևեր այնքան միջակա բնույթ ունեն, որ բնախույզները բազմիցս վիճել են, թե այդ երկու խմբերից որի մեջ պետք է դասել նրանց։ Ինչպես նկատել է պրոֆ. Ազա-Գրեյը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> «ստորակարգ շատ ջրիմուռների սպորները և այլ վերարտադրողական օրգանները սկզբում դրսևորում են կենդանական, իսկ հետագայում անկասկած բուսական գոյություն»։ Ուստի, հատկանիշների տարամիտմամբ ուղեկցվող բնական ընտրության սկզբունքի հիման վրա անհավանական չէ, որ որևէ նման ստորակարգ կազմվածք ունեցող և միջակա մի ձևից կարող էին զարգանալ ինչպես կենդանիները, այնպես էլ բույսերը, իսկ եթե մենք ընդունում ենք այդ, ապա մենք պետք է ընդունենք նաև այն, որ երկրագնդի վրա երբևիցե ապրած բոլոր օրգանական էակները կարող են ծագել մի նախնական ձևից։ Բայց այս եզրակացությունը հենվում է գլխավորապես անալոգիայի վրա, և էական չէ, թե նա կընդունվի, թե ոչ։ Իհարկե միանգամայն հնարավոր է, ինչպես մատնանշել է Ջ. Հ. Լյուիսը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lewes /> որ կյանքի սկզբնական ծագման ժամանակ երևացել են բազմաթիվ զանազան ձևեր, բայց եթե այդ այդպես է, ապա մենք կարող ենք եզրակացնել, որ նրանցից միայն քչերն իրենցից հետո թողել են փոփոխված սերունդներ, որովհետև, ինչպես ես հենց նոր նշեցի, յուրաքանչյուր խոշոր բաժնի անդամների վերաբերմամբ, ինչպիսիք են ողնաշարավորները, հոդվածոտանիները և այլն, մենք ունենք պարզ ապացույցներ, որոնք բխում են նրանց սաղմնաբանական, հոմոլոգիական ե թերաճիկային կառուցվածքից, որ յուրաքանչյուր բաժնի սահմաններում եղած բոլոր անդամները ծագել են մի ընդհանուր նախահորից։

Երբ այս գրքում իմ կողմից, ինչպես նաև մ-ր Ուոլլեսի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> կողմից արծարծած տեսակետները, կամ նման հայեցակետները տեսակների ծագման մասին ընդհանուր ընդունելություն կգտնեն, մենք կարող ենք աղոտ կերպով նախատեսնել խոր հեղաշրջում բնագիտության ասպարեզում։ Սիստեմատիկները կկարողանան առաջվա նման զբաղվել իրենց գործով, բայց նրանք ազատված կլինեն շարունակ ուրվականի պես նրանց հետապնղող կասկածից, թե արդյոք այս կամ այն ձևը իսկական տեսակ է, թե ոչ։ Եվ ես հավատացած եմ,— այս ասում եմ իմ փորձի հիման վրա,— որ դա մեծ թեթևություն կլինի։ Կդադարեն անվերջ վեճերն այն մասին, թե բրիտանական մոշի ինչ որ հիսուն տեսակներ արդյոք լավ տեսակներ են, թե ոչ։ Սիստեմատիկներին միայն մի հարց կմնա լուծելու (որը այնքան էլ հեշտ չէ), արդյոք բավականաչափ կայուն է այս կամ այն ձևը և արդյոք նա բավականաչափ տարբերվում է այլ ձևերից, որպեսզի նա որոշելու ենթարկվի. և եթե այդ որոշումը հնարավոր է, ապա տարբերությունը արդյոք բավականաչափ էական է, որպեսզի նա արժանանա առանձնահատուկ անվան։ Վերջին կետն անհամ եմաւտ ավելի շատ ուշադրության է արժան ի, քան այդ ընդունված է ներկայումս, որովհետև ժամանակակից բնախույզների մեծամասնությունն ընդունում է, որ ինչքան էլ չնչին լինի երկու որևէ ձևի միջև եղած տարբերությունը, եթե միայն նրանք միացած չեն միջակա աստիճաններով, այդ բավական է երկու ձևերը տեսակների աստիճանի բարձրացնելու համար։

Ապագայում, ես նախատեսում եմ, ասպարեզ կրացվի հետագա է՛լ ավելի կարևոր հետազոտությունների համար։ Հոգեբանությունը ամուր հենարան կստանա այն հիմքի վրա, որ հիանալի կերպով արդեն գրել է Հերբերտ Սպենսերը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> այսինքն՝ ամեն մի մտավոր հատկություն և ընդունակություն աստիճանական գրադացիաների միջոցով ձեռք բերելու անհրաժեշտությունը։ Շատ կլուսաբանվի մարդու ծագումը և նրա պատմությունը։