Ռավիկը նստեց նրա սեղանի մոտ։
— Մենք չափազանց շատ ենք պատերի ներսում մնում նստած, դրսում համարյա չենք լինում,— բացատրեց Մորոզովը։― Ղու Դու դրան ուշադրություն դարձրե՞լ ես։
— Քո մասին դա չի կարելի ասել։ Չէ՞ որ դու ամբողջ օրը դրսում'՝ «Շեհերազադե»-ի առաջ կանգնած ես։
— Դե լավ, բավական է։ Բայց թույլ տուր նկատել, որ մենք նաև չափից շատ ենք քնում սենյակներում։ Մենք կամաց-կամաց դառնում ենք կահույք։ Քարե վիթխարի շենքերը շարդել են մեր ողնաշարերը։ Մենք դարձել ենք շրջիկ բազմոցներ, հարդարանքի սեղան, դարձել ենք սեյֆ, վարձակալական պայմանագրեր, ռոճիկ ստացողներ, դարձել ենք ճաշ եփելու կաթսա, վատերկլոզետներ։
— Ճիշտ է։ Մենք դարձել ենք կուսակցության շրջիկ ծրագրեր, դարձել ենք զինամթերք արտադրող գործարաններ, կույրերի ապասաարան ապաստարան և գժանոցներ։
— Դու ինձ մի ընդհատի։ Խմիր, լռիր և սիրիր, դու, սկալպելով մարդասպան։ Մի նայիր, թե մեզանից ի՞նչ դուրս եկավ։ Որքան ես գիտեմ, միայն հին հույներն էին, որ գինու և խրախճանքի աստվածներ ունեին, դա Բաքսոն ու Դիոնիսոսն էին։ Իսկ մենք նրանց փոխարեն ունենք Ֆրեյդ, անլիարժեքության կոմպլեքս և պսիխոանալիզ, վախ մեծ խոսքերի հանդեպ, երբ խոսքը սիրո մասին է, և հակվածություն դեպի մեծ-մեծ խոսելը քաղաքականության մեջ։ Տխուր սերունդ է, ճի՞շտ է։― Մորոզովը խորամանկորեն աչքով արեց։
— Ոչ։ Ինձ թվում է, որ մենք ապրում ենք պահածոների դարաշրջանում։
— Պահածոների՞։ Ինլո՞ւ։Ինչո՞ւ։
Ռավիկը ցույց տվեց լրագրերը։
Մորոզովի խոսքը մնաց բերնին։ Ռավիկն այլևս կողքին՝ կողքին չէր։ Նա տեղից հանկարծ ցատկեց և, սրճարանի առչևում առջևում կուտակված մարդկային ամբոխի մեջ սուզվելով, արագ֊արագ շարժվեց դեպի Գեորգ Հինգերորդի ավենյուն։
Մորոզովը շշմած մի պահ մնաց տեղում նստած։ Հետո վայրկենապես տեղից ցատկեց, դուրս քաշհց քաշեց գրպանից մի թղթադրամ և, նետելով բաժակների տակ դրած հախճապակե ամանի մեջ, վազեց Ռավիկի հետևից։ Նա դեռ չգիտեր, թե ինչ պատահեց, բայց գնում էր նրա հետևից, որպեսզի կարիքի դեպքում օգնի նրան։
Ոչ ոստիկան էր երևում և ոչ էլ քաղաքացիական զգեստով նրանց գործակալներից։ Ռավիկին ոչ ոք չէր հետապնդում։ Մայթը լցված էր մարդկանցով։ Սա լավ է Ռավիկի համար, մտածեց Մորոզովը։ Եթե ոստիկաններից մեկնումեկը հանկարծ ճանաչել է, նա հեշտ կարող է թաքնվել։ Մորոզովն արգեն արդեն հասել էր Գեորգ Հինգերորդի ավենյուն, երբ Ռավիկը նորից նրա աչքով ընկավ։ Այդ րոպեին լուսանշանի լույսերը փոխվեցին, փողոցում կուտակված մեքենաների շարքերը, հորդելով առաջ, փակեցին Ռավիկի ճանապարհը։ Ռավիկն, այնուամենայնիվ, փորձեց փողոցն անցնել։ Մի տաքսի քիչ մնաց նրան տակը գցեր։ Կատաղած վարորդը հայհոյանքների տարափ տեղաց։ Մորոզովը, որ արդեն հասել էր Ռավիկին, հետևից բռնեց նրա ձեռքը և ետ քաշեց։
— Ցնդե՞լ ես, ինչ է,— բղավեց նա։— Թե՞ ուզում ես կյանքիդ վերջ տալ։ Ի՞նչ է պատահել։
— Մոխրագույն վերարկու է հագած...
Ելիսեյան դաշտերի կենտրոնից լսվեց փողոցային շարժումը կարգավորող ոստիկանի սուլոցի սուր ձայնը։ Ռավիկը նետվեց առաջ, անցնելով վերջին մեքենան երի մեքենաների արանքներով։ Մուգ մոխրագույն վերարկու... միակ բանը, որ նա կարողացավ նկատել։ Ռավիկը կտրեց անցավ Գեորգ Հինգերորդի ավենյուն և Բասսանո փողոցը։ Հանկարծ նա նկատեց, որ շատերի հագին մոխրագույն վերարկուներ են։ Ռավիկը հայհոյեց և արագ առաջ անցավ։ Գալիլեյի փողոցում շարժումը կանգ էր առել։ Նա արագ֊արագ անցավ վաղոցր փողոցր և, հրմշտելով անցորդներին, շարժվեց Ելիսեյան դաշտերի երկարությամբ։ Ռավիկը հասավ Պրեսսբուր փողոցին, վազելով կտրեց խաչմերուկը և հանկարծ տեղում քարացավ — նրա առջևում տարածվում էր Էտուալ հրապարակը՝ վիթխարի, խճճվաձ խճճված մարդկանց ու մեքենաների շարժումից, մի հրապարակ, որտեղից սկիզբ են առնում բոլոր ուղղություններով ձգվող տասնյակ փողողներ։ Կորավ։ Այստեղ այլևս ոչինչ հնարավոր չէ գտնել։
Ռավիկը շրջվեց և դանդաղ ետ վերադարձավ, ուշադիր զննելով անցորդների դեմքերը։ Հուզմունքն անցավ։ Նա հանկարծ իրեն մի տեսակ դատարկ և ամայի զգաց։ Նորի՞ց նա սխալվեց, թե Հաակեն երկրորդ անգամ գլուխն ազատեց նրանից։ Բայց մի՞թե մարդ երկու անգամն էլ կարող էր սխալվել։ Մի՞թե երկու անգամն էլ միևնույն մարդը կարող էր չքանալ գետնի երեսից: երեսից։ Բայց չէ որ կային նաև տարբեր կողմեր գնացող ուրիշ փողոցներ։ Գուցե Հաակեն թեքվել է այդ փողոցներից մեկնումե՞կը։ Ռավիկը նայեց Պրեսսբուր փողոցի երկարությամբ։ Մարդկանց ու մեքենաների անվերջանալի հոսանք։ Երեկոյան երթևեկության լարված ժամերից էր։ Այլևս ոչ մի իմաստ չուներ շարունակել որոնումները։ Արդեն չափազանց ուշ է։
— Հը, չկա՞,— հարցրեց Մորոզովը, մոտենալով նրան։
Մորոզովը ձեռքը գցեց նրա թևին։
— Լսիր, թե ինչ եմ ասում,— վրա բերեց նա։— Հիմա այլևս ոչ մի միտք չունի փողոցներով այս ու այն կողմ ընկնել։ Մտնես մի փողոց, քեզ թվալու է, թե նա մյուս փողոցում է։ Գտնելու ոչ մի հեռանկար չկա։ Արի վերադառնանք «Ֆուքե» ռեստորանը։ Ամենաիսկական տեղը դա է: է։ Այնտեղից դու նրան ավելի լավ կհետևես, քան փողոցներում թափառելով։ Եթե վերադառնա, դու նրան «Ֆուքեից» ավելի շուտ կտեսնես։
Նրանք նստեցին մի կողմ ընկած սեղաններից մեկի մոտ, որի շուրջը ոչ ոք չկար և բոլոր կողմերը հիանալի երևում էր։ Նստեցին բավական երկար։
Ռավիկը լարված նայում էր դեպի փողոց։
— Ամենաշատը կարող ես որևէ խաչմերուկում հրել, գցել մեքենայի տակ,— շարունակեց Մորոզովը։— Բայց դա նույնպես ոչինչ չի տա քեզ։ Մեկ էլ տեսար ամբողջ պատմությունը մի քանի աննշան քերձվածքներով քերծվածքներով վերջացավ։
— Ես նրան մեքենայի տակ չեմ գցի։
— Հասկանումեմ, Բորիս,— ցրված ասաց Ռավիկը, աչքը փողոցից չկտրելով։
Պիստակ վաճառողր վաճառողը մոտեցավ սեղանին։ Նրա հետևից եկավ նաև մի փոքրիկ տղա՝ խաղալիք մկնիկները ձեռքին, որոնք պարում էին մարմարյա սեղանի վրա և վազելով բարձրանում թևերին։ Նորից հայտնվեց ջւոթակահարը։ ջութակահարը։ Այժմ նա գլխին շլյապա էր դրել և նվազում էր «Parlez-moi d’amour» երգը։ Սիֆիլիսավորի քթով մի պառավ մանիշակ էր առաջարկում։ Մորոզովը նայեց ժամացույցին։
— Ութն է,— ասաց նա։— Սպասելն այլևս միտք չունի, Ռավիկ։ Երկու ժամից ավելի է, ինչ նստած ենք այստեղ։ Նա այլևս չի գա։ Ֆրանսիայում այս ժամին ամեն մարդ մի տեղ նստած իր ընթրիքն է անում։
— Խոսքս այդ մասին չէ։ Ես կարող եմ այստեղ նստել քեզ հետ, ինչքան ուզում ես։ Բայց չեմ ուզում, որ դու, նրան սպասելով, ուղղակի խելագարվես։ Անիմաստ բան է ժամերով նստել ու սպասել։ Նրան հանդիպելու հավանականությունը հիմա ամեն տեղ նույնն է։ Առհասարակ, եթե ուզում ես իմանալ, հիմա նրան ավելի շուտ ռեստորաններում, գիշերային ակումբներում և բորդելներում կգտնես, քան որևէ այլ տեղ։
— Ես դա դիտեմգիտեմ, Բորիս։
Մորոզովն իր հսկայական, մազոտ ձեռքը դրեց Ռավիկի թևին։
— Դեռ մի քիչ էլ կմնամ։ Հետո կգնամ ուղղակի հյուրանոց։ Գործ ունեմ։
Մորոզովը նայեց նրան։ Նա գիտեր, թե Ռավիկն ինչու է ուզում գնալ հյուրանոց։ Բայց դիտեր գիտեր նաև այն, որ Ռավիկին համոզելը դժվար է։ Դա արդեն ինքը կորոշի։
— Դե լավ,— ասաց Մորոզովը։— Որ այդպես է, ես «Մէր Մարիում» կլինեմ։ Իսկ հետո՝ «Բուբլիչկիում»։ Զանգահարի և կամ ուղղակի արի։— Նա բարձրացրեց իր թփուտանման հոնքերը։— Ռիսկի մի դիմիր։ Դատարկ քաջությունը ոչ ոքի պետք չէ։ Եվ ոչ էլ ապուշությունը։ Կրակիր միայն այն դեպքում, երբ հաստատ համոզված ես, որ հետքդ չեն գտնի։ Սա ոչ մանկական խաղ է և ոչ էլ գանգստերական ֆիլմ։
— Չգիտեմ։ Ինչ-որ բան։ Երբ դու այդպես ես լինում, նշանակում է, մի բան պատահել է։ Դրա համա՞ր ես եկել։
Ռավիկն զգաց, որ նրա ձեռքերն իրենից հեռանում են։ ժոանը տեղից չէր շարժվում։ Զեոքերը Ձեռքերը նույնպես անշարժ էին։ Թվում էր, թե ինչ-որ բան նրանից պոկվում, հեռանում է։
— Ժոան, դու կարող ես այսօր երեկոյան ինձ մոտ չգալ։ Գուցե նաև վաղը... և ընդհանրապես մի քանի օր...
Ռավիկը նստել էր «Ֆուքե» սրճարանի առջևը։ Նստել էր այն նույն սեղանի մոտ, որտեղև աոաջին անդամ, որտեղ և առաջին անգամ։ Նստել էր ժամեր շարունակ, թաղված անցյալի խավարի մեջ, որտեղ մեն-մենակ մի թույլ լույս էր առկայծում, վրեժի հույսը։
Նրան բանտարկել էին 1933 թվականի օգոստոսին։ Իր ընկերներից երկուսին, որոնց գեստապոն փնտրում էր, նա տասնչորս օր թաքցրել էր իր տանը, իսկ հետո օգնել էր նրանց, որպեսզի փախչեն։ 1917 թվականին այդ ընկերներից մեկը Բիքսշոոտի մատույցներում, Ֆլանդրիայում, նրա կյանքը փրկել էր, գնդացրային կրակի պաշտպանության տակ դուրս բերելով նրան ոչ ոքի չպատկանող տերիտորիայից, որտեղ ինքն ընկած դանդաղ արնաքամվելիս էր եղել։ Երկրորդը մի հրեա գրող էր, որի հետ երկար տարիների ծանոթներ էին։ Ռավիկին բերին հարցաքննության, ուզում էին իմանալ, թե ո՞ր կողմն են փախել այդ երկու մարդը, ինչպիսի՞ փաստաթղթեր ունեին և ո՞վ պետք է օգներ նրանց ճանապարհին։ Հարցաքննողն ինքը Հաակեն էր։ Առաջին ուշագնացությունից սթափվելով, Ռավիկը փորձել էր Հաակեի ձեռքից խլել ատրճանակը՝ գնդակը ճակատին մեխելու կամ պարզապես հարվածելով սպանելու համար։ Նրան թվաց, թե ինքը ցատկեց դղրդացող, բոսոր մի խավարի մեջ։ Դա անիմաստ մի փորձ էր չորս զինված, ուժեղ տղամարդու դեմ դուրս գալու համար։ Երեք օր շարունակ նա անվերջ ուշաթափությունների և դանդաղ սթափումների մեջ էր, դժոխային ցավերը տանջում էին նրան... և ապա նորից Հաակեի սառը, նենգորեն ժպտացող դեմքը։ Երեք օր միևնույն հարցերը, երեք օր միևնույն խոշտանգումները և այնպիսի տանջանքներ, որ նա այլևս ընդունակ չէր ոչ ցավ, ոչ տառապանք զգալու։ Իսկ այնուհետև, երրորդ օրը երեկոյան ներս բերին կնոջը, Սիբիլային, որը ոչ մի բանի մասին գաղափար չուներ։ Ռավիկին ցույց տվին կնոջը, որպեսզի վերջինիս հարկադրեն խոստովանելու։ Սիբիլան փարթամ, գեղեցիկ մի էակ էր, որը սովոր էր երես առած, թեթև կյանքի։ Ռավիկին թվաց, թե Սիբիլան հիմա ճիչ կարձակի ու կտապալվի գետին։ Բայց Սիբիլան դիմացավ։ Նա մոլեգնորեն հարձակվեց դահիճների վրա, նրանց երեսին շպրտեց մահացու խոսքեր։ Մահացու հենց իր համար, և նա գիտեր այդ։ Հաակեի երեսից ժպիտը չքացավ, նա իսկույն ընդհատեց հարցաքննությունը։ Հաջորդ օրը նա Ռավիկին բացատրեց, թե Աիբիլայի հետ ինչ տեղի կունենա կանացի համակենտրոնացման ճամբարում, եթե ինքը ամեն ինչ չխոստովանի։ Ռավիկը ոչ մի պատասխան չտվեց։ Այդ ժամանակ Հաակեն բացատրեց, թե ինչ կարող են անել Սիբիլային՝ մինչև համակենտրոնացման ճամբար ուղղարկելը։ Ռավիկը ոչինչ չխոստովանեց, նա խոստովանելու ոչինչ չուներ։ Ռավիկը փորձում էր Հաակեին համոզել, որ Սիբիլան ոչինչ իմանալ չի կարող, որ ինքը միայն թեթևակի ծանոթություն ունի նրա հետ, որ Սիբիլան իր կյանքում շատ ավելի քիչ նշանակություն ունի, քան որևէ գեղեցիկ նկար, որ ինքը երբեք չէր վստահի Սիբիլային՝ նրա հետ ինչ-որ գաղտնիքներ բաժանելու։ Այդ բոլորը ճիշտ էր։ Հաակեն միայն ժպտում էր։ Երեք օր հետո Սիբիլան մահացավ։ Նա կանանց համակենտրոնացման ճամբարում կախվել էր։ Դրանից մի օր հետո բերին փախստականներից մեկին։ Դա հրեա գրողն էր։ Ռավիկը նայեց նրան, բայց նույնիսկ ձայնն էլ չկարողացավ ճանաչել։ Հաակեի հարցաքննությունները շարունակվեցին ևս մի շաբաթ, մինչև որ գրողը մահացավ։ Այնուհետև Ռավիկի համար եկավ ինքը համակենտրոնացման ճամբարը․․․ Հետո հիվանդանոցը... և ապա փախուստը հիվանդանոցից․․․
Ռավիկը լուսամատից դուրս էր նայում։ Ինչո՞ւ եմ նստել այստեղ, մտածեց նա։ Այսպես ես կարող էի նստել Փարիզի ցանկացած տեղում և հավանականությունը նույնը կլիներ։ Նա նայեց ժամացույցին։ Երեքից պակաս էր մի քանի րոպե։ Արդեն շատ ուշ է։ Հաակեն (եթե իսկապես դա նա էր) այս ժամին հազիվ թե դուրս գար փողոց շրջելու։
Ռավիկը տեսավ, թե դրսում՝ մայթի վրա, ինչպես է թափառում մի պոռնիկ։ Հետո պոռնիկը մոտեցավ լուսամատին, ներս նայեց և շարունակեց իր ճանապարհը: ճանապարհը։ Եթե վերադառնա, վեր կկենամ ու կգնամ, մտածեց Ռավիկը։ Պոռնիկը վերադարձավ։ Ռավիկը տեղից չշարժվեց։ Եթե մի անգամ էլ գա, անպայման կգնամ, վճռեց նա։ Նշանակում է, Հաակեն Փարիզում չէ։ Պոռնիկը նորից վերադարձավ։ Նա գլխով արեց Ռավիկին ու շարունակեց իր ճանապարհը։ Ռավիկը դարձյալ տեղից չշարժվեց։ Պոռնիկը կրկին վերադարձավ։ Ռավիկը չէր գնում:
Քելները սկսեց բիստրոյի դահլիճը հավաքել, աթոռները դրեց սեղանների վրա։ Վարորդները վճարեցին ու դուրս գնացին։ Քելները անջատեց կանգնակների վերևի լույսը։ Դահլիճը սուզվեց վաղորդյան կեղտավուն խավարի մեջ։ Ռավիկը աչքածեց շուրջը։
«Շեհերազադեն» լցված էր մարդկանցով։ Ժոանը մի քանսի քանիսի հետ նստած էր սեղաններից մեկի շուրջը։ Նա Ռավիկին իսկույն նկատեց։ Ռավիկը կանգնած էր դռան շեմին։ Դահլիճը սուզվել էր ծխի և երաժշտության մեջ։ Ժոանը իր հետ նստածներին ինչ֊որ բան ասաց և շտապելով Ռավիկին ընդառաջ եկավ։
— Ռավիկ...
Ռավիկը խոնարհվեց նրա կողմը և զգաց, թե նա ինչպես է դողում։
— Ժոան,— ասաց Ոավիկը։— Ոչնչի մասին ոչ մտածիր և ոչ էլ որևէ հարց տուր ինձ։ Տեսնո՞ւմ ես լապտերների լույսերը և դրսի սյդ հազարավոր խայտաբղետ ցուցանակները։ Մենք մեռնող մի ժամանակ ենք ապրում, իսկ այս քաղաքը ապրում է լիակատար կյանքով։ Մենք ամեն ինչից կտրված ենք, մեր ունեցածը միայն մեր սրտերն են։ Ես լուսնի վրա ինչ֊որ տեղ էի և ահա նորից վերադարձել եմ... Դու այստեղ ես, դու կյանքն ես։ Ոչինչ մի հարցրու այլևս։ Քn Քո մազերի մեջ ավելի շատ գաղտնիքներ կան, քան հազարավոր հարցերում։ Մեր առջևում գիշեր է. մի քանի ժամ, ամբողջ մի հավիտենականությունից մինչև բացվող առավոտի աղմկելը լուսամուտի տակ: տակ։ Մարդիկ սիրում են միմյանց, և ամեն ինչ դրանում է։ Դա և հրաշագործություն է և ամենահասկանալի ու հասարակ բանը աշխարհի երեսին: Ես այսօր այդ զգացի... Երբ գիշերը հալվեց ու դարձավ ծաղկափթիթ մի թուփ, և քամին բերեց մորի բուրմունքը... Առանց սիրո մարդը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ արձակուրդում գտնվող դիակ, մի քանի տարեթիվ, պատահական անուն։ Ուրեմն, էլ ինչո՞ւ ապրել։ Մարդ կարող է նաև նույն հաջողությամբ մեռնել...
Լապտերների լույսը տաքսու լուսամուտներից ներս էր խուժում, ինչպես փարոսի պտտվող լուսարձակի լույսն է խուժում նավային կայուտայի խավարի մեշ։ մեջ։ Ժոանի աչքերը նրա գունատ դեմքին մերթ թափանցիկ էին թվում, մերթ վերին աստիճանի սև։
— Մենք չենք մեռնում,— ասաց Ժոանը Ռավիկի թևին ընկած։
— Ոչ։ Չենք մեռնում։ Միայն ժամանակն է մեռնում։ Անիծյալ ժամանակը: ժամանակը։ Ժամանակը մեռնում է միշտ։ Իսկ մենք ապրում ենք։ Ապրում ենք անընդհատ։ Երբ դու արթնանում ես, արդեն գարուն է, իսկ երբ աչքերդ փակում ես ու քնում, դրսում աշուն է արդեն, իսկ դրանց միջև ձմեռ է և ամառ, և եթե մենք սիրում ենք միմյանց, ուրեմն, հավիտենական ենք և անկործան, ինչպես սրտի բաբախյունը, անձրևը, քամին — և դա չափազանց շատ է։ Մենք նվաճում ենք օրերը, սիրելիս, և բաց ենք թողնում ու կորցնում տարիները։ Բայց ո՞վ է դրանով հետաքրքրվում, ո՞ւմ է վիշտ պատճառում դա։ Բերկրանքի ժամը — ահա որն է կյանքը։ Բերկրանքի ակնթարթն է, որ ամենից շատ է մոտ հավիտենականությանը։ Քո աչքերը առկայծում են, աստղերի փոշին ծորում է անսահմանության միջով, աստվածները ծերանում են, սակայն քո շրթունքները թարմ են ու երիտասարդ։ Մեր միջև թրթռում է մի հանելուկ — Ես-ը և Դու-ն, Կանչ-ը և Պատասխան֊ը, որոնք ծնունդ են առել երեկոներից, մթնշաղերից, բոլոր սիրահարների ցնծագին բերկրանքներից, կրքերի մոլեգին ճիչերից... որոնք այստեղ են հասնում ամենահեռավոր հեռու ժամանակներից... Եվ անվերջանալի այդ ճանապարհը սկիզբ է առնում ամյոբայից ու գալիս դեպի Ռութը, և դեպի Էաֆիրան, և դեպի Հելենեն, և դեպի Ասպազիան, դեպի ճանապարհամերձ մոտորների երկնագույն մադոննաները, սողուններից ու կենդանիներից դեպի քեզ և դեպի ինձ...
Ժոանը անշարժ սեղմվել էր նրան, գունատ, ինքնամոռաց նվիրվածությամբ, իսկ Ռավիկը խոնարհվել էր նրա վրա ու խոսում, խոսում էր անընդհատ ու անվերջ, և սկզբում նրան թվաց, թե ստվերի նման մեկը նայում է իր հետևից, նայում է ուսերի վրայով և խոսում է գրեթե անձայն, դեմքին անորոշ մի ժպիտ, խոսում է իր հետ... Եվ նա խոնարհվեց ավելի ցած և զգաց, թե ինչպես է այդ ստվերը ընդառաջ գալիս իրեն... Այդպես շարունակվեց ևս մի վայրկյան... և ապա ամեն ինչ ցնդեց ու անհետացավ․․․