== Գլուխ երրորդ. Ավարտված սիրավեպ ==
=== I ===
Սկվորեշնիկիի մեծ սրահից (հենց այն, ուր կայացել էր Վարվառա Պետրովնայի և Ստեպան Տրոֆիմովիչի վերջին հանդիպումը), հրդեհը երևում էր, ինչպես ափի մեջ։ Լուսաբացին՝ առավոտյան ժամը վեցին, աջից եզրային պատուհանի մոտ կանգնած էր Լիզան և ակնապիշ նայում էր մարող հրացոլքին։ Սենակ էր սենյակում։ Զգեստը երեկվանն էր, տոնական, որով եկել էր ընթերցմանը՝ բաց կանաչ, ճոխ, ժանեկազարդ, բայց արդեն ճմռթված, հագած շտապ ու անփույթ։ Հանկարծակի նկատելով լավ չկոճկված կուրծքը՝ նա կարմրեց, փութով ուղղեց հագուստը, վերցրեց դեռևս երեկ, մտնելիս բազմոցին գցած կարմիր գլխաշորը և ծածկեց պարանոցը։ Քանդված խոպոպիկներով փարթամ մազերը գլխաշորի տակից դուրս էին ընկել աջ ուսին։ Դեմքը հոգնած էր, մտահոգ, բայց աչքերը կրակվում էին կիտած հոնքերի տակից։ Նա նորից մոտեցավ պատուհանին, և վառվող ճակատը հպեց սառն ապակուն։ Դուռը բացվեց, և ներս մտավ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։
― Մարդ ուղարկեցի ձիով,― ասաց նա,― տասը րոպե հետո ամեն ինչ կիմանանք, առայժմ մարդիկ ասում են, որ վառվել է Զառեչյեի մի մասը, ավելի մոտ գետափին, կամրջի աջ կողմում։ Վառվել սկսել է ժամը տասներկուսին, հիմա հանդարտվում է։
Նա չմոտեցավ պատուհանին, այլ մնաց Լիզայից երեք քայլ հեռու, վերջինս չշրջվեց նրա կողմը։
― Օրացույցով դեռ մի ժամ առաջ պիտի լուսանար, իսկ համարյա գիշերվա պես է,― ասաց Լիզան բարկացած։
― Օրացույցները միշտ փչում են,― ասացվածքով նշեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ սիրալիր քմծիծաղով, բայց ամաչելով, շտապեց ավելացնել.― օրացույցով ապրելը ձանձրալի է, Լիզա։
Եվ լռեց վերջնականապես՝ բարկացած իր նոր ասած տափակության վրա։ Լիզան ծոտ ժպտաց քթի տակ։
― Դուք այնքան տրտում տրամադրության մեջ եք, որ նույնիսկ բառեր չեք գտնում։ Բայց հանգստացեք, դուք տեղին ասացիք. ես միշտ ապրում եմ օրացույցով, իմ յուրաքանչյուր քայլը հաշվարկված է օրացույցով։ Զարմանո՞ւմ եք։
Լիզան արագ շրջվեց պատուհանից և նստեց բազկաթոռին։
― Դուք էլ նստեք, խնդրեմ, մենք երկար չենք մնալու միասին, և ես ուզում եմ ասել այն ամենը, ինչ հարկավոր է ինձ... Ինչի՞ համար դուք էլ չասեք այն ամենը, ինչ ձեզ է հարկավոր։
Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նստեց նրա կողքին և կամացուկ, համարյա վախենալով բռնեց ձեռքը։
― Ի՞նչ է նշանակում այս խոսելաձևը, Լիզա։ Որտեղի՞ց հանկարծ։ Ի՞նչ է նշանակում «մենք երկար չենք մնալու միասին»։ Ահա արդեն երկրորդ հանելուկային դարձվածքը կես ժամվա մեջ, քո արթնանալուց հետո։
― Դուք սկսում եք հաշվել իմ հանելուկային դարձվածքնե՞րը,― ծիծաղեց Լիզան։― Իսկ հիշո՞ւմ եք, երեկ ներս մտնելով, ես ներկայացա որպես մեռյալ։ Այ, դա հարկ համարեցիք մոռանալ։ Մոռանալ կամ չնկատել։
― Չեմ հիշում, Լիզա։ Ինչի՞ համար՝ մեռյալ։ Պետք է ապրել...
― Եվ լռեցի՞ք։ Ձեր պերճախոսությունն իսպառ չքացել է։ Ես իմ ապրելիքն ապրեցի աշխարհում, ու բավական է։ Հիշո՞ւմ եք Խրիստոֆոր Իվանովիչին։
― Չէ, չեմ հիշում,― խոժոռվեց նա։
― Խրիստոֆոր Իվանովիչի՞ն, Լոզանում։ Նա ձեզ ահավոր ձանձրացրել էր։ Բացում էր դուռն ու միշտ ասում. «Ես՝ մի րոպեով» ու ամբողջ օրը մնում։ Ես չեմ ուզում նմանվել Խրիստոֆոր Իվանովիչին և ամբողջ օրը նստել-մնալ։
Հիվանդագին տպավորություն գծագրվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի դեմքին։
― Լիզա, ինձ ցավ է պատճառում այս վհատ խոսելաձևը։ Դա ձեզ վրա էլ է թանկ նստում։ Ինչի՞ համար է դա։ Հանուն ինչի՞։
Նրա աչքերը բոցկլտացին։
― Լիզա՜,― բացականչեց նա,― երդվում եմ, հիմա ես քեզ ավելի եմ սիրում, քան երեկ, երբ մտար ինձ մոտ։
― Ի՜նչ տարօրինակ խոստովանություն։ Ինչի՞ համար այդ երեկն ու այսօրը և երկու չափումները։
― Դու ինձ չես լքի,― շարունակեց նա, համարյա հուսալքված,― մենք կմեկնենք միասին, հենց այսօր, չէ՞։ Այդպես չէ՞։
― Այ, ձեռքս այդպես մի սեղմեք, ցավում է։ Ո՞ւր ենք գնալու միասին հենց այսօր։ Ինչ-որ տեղ, նորից «հարություն առնելո՞ւ»։ Չէ, էլ բավական են փորձերը... ու դանդաղ է ինձ համար։ Ու ի վիճակի չեմ ես, ինձ համար չափազանց է բարձր։ Եթե գնալ, ապա՝ Մոսկվա, և այնտեղ այցելություններ կանենք, մենք կընդունենք՝ ահա իմ իդեալը, դուք գիտեք։ Չեմ թաքցրել ձեզնից, դեռևս Շվեյցարիայում, թե ինչպիսին եմ ես։ Քանի որ անհնար է Մոսկվա գնալ և այցելություններ անել, որովհետև դուք ամուսնացած եք, ուրեմն պետք էլ չէ այդ մասին խոսել։
― Լիզա՜։ Այդ ի՞նչ է եղել երեկ։
― Եղել է այն, ինչ եղել է։
― Սա անհնարին է։ Սա դաժանություն է։
― Հետո՞ ինչ, որ դաժանություն է, դուք էլ դիմացեք, թե որ դաժանություն է։
― Դուք ինձնից վրեժ եք լուծում երեկվա երևակայության համար,― մրթմրթաց նա՝ չարությամբ քմծիծաղ տալով։ Լիզան բռնկվեց։
― Ինչպիսի՜ ստոր միտք։
― Ուրեմն, ինչո՞ւ ինձ նվիրեցիք... «այդչափ երջանկություն»։ Իրավունք ունե՞մ իմանալ։
― Չէ, մի կերպ յոլա գնացեք առանց իրավունքների։ Ձեր ենթադրության ստորությունը մի ավարտեք հիմարությամբ։ Այսօր ձեզ չի հաջողվում։ Ի դեպ, չե՞ք վախենում, արդյոք, աշխարհիկ կարծիքից և որ «այդչափ երջանկության» համար ձեզ կդատապարտեն։ Օ՜, եթե այդպես է, ի սեր Աստծո, մի անհանգստացեք։ Դուք ոչնչի պատճառ չեք և ոչ մեկին պատասխան չունեք տալու։ Երբ ես երեկ բացեցի ձեր դուռը, նույնիսկ չգիտեիք էլ, թե ով է ներս մտնողը։ Այստեղ հենց միայն իմ երևակայությունն է, ինչպես նոր արտահայտվեցիք, ուրիշ ոչինչ։ Դուք կարող եք համարձակ ու հաղթական նայել բոլորի աչքերին։
― Քո խոսքերը, այդ ծիծաղը ահա արդեն մի ժամ սարսափի ցուրտ են սփռում վրաս։ Այդ «երջանկությունը», որի մասին այդպես մոլեգնած ասում ես, ինձ համար... ամեն ինչ արժե։ Մի՞թե հիմա կարող եմ կորցնել քեզ։ Երդվում եմ, երեկ ավելի քիչ էի սիրում քեզ։ Իսկ ինչո՞ւ ես այսօր ամեն ինչ խլում ինձնից։ Իսկ գիտե՞ս՝ ինձ ի՞նչ է արժեցել այդ նոր հույսը։ Կյանքով եմ հատուցել դրա համար։
― Սեփակա՞ն, թե՝ ուրիշի։
Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն արագ ելավ տեղից։
― Դա ի՞նչ է նշանակում,― արտաբերեց նա՝ անշարժ նայելով Լիզային։
― Սեփական, թե իմ կյանքով եք հատուցել, ահա թե ինչ ուզեցա հարցնել։ Թե՞ հիմա լիովին դադարեցիք հասկանալ,― բղավեց Լիզան։― Ինչի՞ հանկարծ վեր ցատկեցիք այդպես։ Ինչո՞ւ եք այդպես նայում ինձ։ Դուք վախեցնում եք ինձ։ Ինչի՞ց եք վախենում շարունակ։ Վաղուց արդեն նկատել եմ, որ վախենում եք, հատկապես հիմա, հենց այս պահին... Աստվա՜ծ իմ, ինչպես եք գունատվում։
― Եթե դու ինչ-որ բան ես իմանում, Լիզա, ապա երդվում եմ, ես չեմ իմանում... և ամենևին էլ այն մասին չէի խոսում նոր, ասելով, թե կյանքով եմ հատուցել։
― Ես ձեզ բոլորովին չեմ հասկանում,― ասաց Լիզան՝ երկյուղած կմկմալով։
Վերջապես դանդաղ, մտազբաղ ժպիտ գծագրվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի շրթունքներին։ Նա կամացուկ նստեց, արմունկները հենեց ծնկներին, ու դեմքը ծածկեց ձեռքերով։
― Գեշ երազ ու զառանցանք... Մենք խոսում էինք երկու տարբեր բաների մասին։
― Ես ամենևին չգիտեմ՝ ինչի մասին էիք խոսում... Մի՞թե երեկ չգիտեիք, որ այսօր հեռանալու եմ ձեզնից, գիտեի՞ք, թե՝ ոչ։ Մի ստեք, գիտեի՞ք, թե՝ ոչ։
― Գիտեի...― մեղմաձայն ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։
― Ուրեմն, էլ ի՞նչ եք ուզում։ Գիտեիք և «ակնթարթը» թողեցիք ձեզ։ Էլ ի՞նչ հաշիվներ կարող են լինել այստեղ։
― Ինձ լրիվ ճշմարտությունն ասա,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը խորունկ տառապանքով,― երբ երեկ բացեցիր իմ դուռը, գիտեի՞ր արդյոք, որ բացում ես միայն մեկ ժամով։
Լիզան ատելությամբ նայեց նրան.
― Ճիշտ որ ամենալուրջ մարդը կարող է ամենազարմանալի հարցերը տալ։ Եվ ինչո՞ւ եք այդպես անհանգստանում։ Չլինի՞ ինքնասիրությունից, որ կինն է առաջինը թողնում ձեզ, և ոչ դուք՝ նրան։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, իմիջիայլոց, գիտեք, որ առայժմ ձեզ մոտ համոզվեցի, որ իմ նկատմամբ խիստ մեծահոգի եք, իսկ ես հենց դա չեմ կարողանում տանել։
Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը վեր կացավ և մի քանի քայլ արեց սենյակում։
― Լավ, թող որ այդպես վերջանա... Բայց ինչպե՞ս կարող էր այդ ամենը կատարվել։
― Ա՜յ քեզ հոգս։ Ու գլխավորը, որ ինքներդ գիտեք հինգ մատի պես ու հասկանում եք աշխարհում ամենքից լավ. ինքներդ էլ հաշվարկել եք։ Ես օրիորդ եմ, իմ սիրտն օպերայում է դաստիարակվել, հենց դրանից էլ սկսվել է, ամբողջ լուծումը դա է։
― Ոչ։
― Այստեղ ոչինչ չկա, ինչը կարող է խոցել ձեր ինքնասիրությունը, և ամեն ինչ կատարյալ ճշմարտություն է։ Սկսվեց գեղեցիկ ակնթարթից, որին ես չդիմացա։ Երեք օր առաջ, երբ ես ձեզ հրապարակավ «վիրավորեցի», իսկ դուք ինձ պատասխանեցիք այնպես ասպետավայել, եկա տուն և անմիջապես կռահեցի, որ ինձնից փախչում եք, որովհետև ամուսնացած եք և ամենևին ոչ իմ հանդեպ արհամարհանքից, ինչից ես, որպես աշխարհիկ օրիորդ, ամենից ավելի էի երկյուղում։ Ես հասկացա, որ հենց ինձ՝ անխոհեմիս խնայեցիք փախչելով։ Տեսնում եք, ինչպես եմ գնահատում ձեր մեծահոգությունը։ Այստեղ մեջ ընկավ Պյոտր Ստեպանովիչը և տեղնուտեղն ամեն ինչ բացատրեց։ Նա ինձ բացահայտեց, որ ձեզ տատանում է մեծ միտքը, որի հանդեպ մենք երկուսս կատարելապես ոչինչ ենք, այդու-հւսնդերձ սակայն, որ ես ձեր ճամփին եմ կանգնած։ Իրեն էլ մեջ գցեց, անպայման ուզում էր երեքով և գերերևակայական բաներ ասում նավակի և թխկենու թիերի մասին՝ ինչ-որ ռուսական երգից։ Ես նրան գովեցի, ասացի, որ պոետ է ու նա դա ընդունեց հալած յուղի տեղ։ Իսկ քանի որ առանց դրա էլ գիտեի, որ միայն մի պահի կբավականացնի ինձ, բռնեցի ու վճռեցի։ Ահա և բոլորը, և բավական է, խնդրեմ, այլևս՝ առանց բացատրությունների։ Մեկ էլ տեսար, նորից գժտվեցինք։ Ոչ մեկից մի վախեցեք, ամեն ինչ ինձ վրա եմ առնում։ Ես վատն եմ, քմահաճ, ես օպերային նավակով հրապուրվեցի, ես օրիորդ եմ... Իսկ գիտեք, այնուամենայնիվ, ես մտածում էի, որ ահավոր սիրում եք ինձ։ Մի արհամարհեք անխելքիս և մի ծիծաղեք այս արցունքի կաթիլի վրա, որ նոր ընկավ։ Ես ահավոր սիրում եմ լաց լինել՝ «անձս խղճալով»։ Դե, բավական է, բավական։ Ես ոչնչի ընդունակ չեմ, դուք էլ ոչնչի ընդունակ չեք, երկու կսմիթ երկու կողմից, դրանով էլ սփոփվենք։ Ծայրահեղ դեպքում, ինքնասիրությունը չի տուժում։
― Երազ է ու զառանցանք,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ ձեռքերը կոտրատելով ու քայլելով սենյակում։― Լիզա, խեղճ աղջիկ, ի՞նչ արեցիր ինքդ քեզ։
― Այրվեցի մոմից և ուրիշ ոչինչ։ Չլինի՞ դուք էլ եք լալիս։ Ավելի վայելուչ եղեք, ավելի անզգա...
― Ինչի՞, ինչի՞ համար եկար մոտս։
― Բայց դուք, ի վերջո, չե՞ք հասկանում, թե ինքներդ ձեզ ինչ զավեշտական վիճակի մեջ եք դնում աշխարհիկ կարծիքի առաջ՝ այդպիսի հարցերով։
― Ինչի՞ համար քեզ կործանեցիր այդպես այլանդակ ու այդպես հիմար, և ի՞նչ անել հիմա։
― Եվ սա Ստավրոգի՜նն է, «արնախում Ստավրոգինը», ինչպես անվանում է ձեզ այստեղ մի տիկին, որը սիրահարված է ձեզ։ Լսեք, չէ որ արդեն ասացի, ես հաշվարկեցի իմ կյանքը սոսկ մի ժամի վրա և հանգիստ եմ։ Այդպես էլ դուք ձերը հաշվարկեք... ի դեպ, դրա պետքը չունեք, դեռևս շատ «ժամեր» ու «ակնթարթներ» կունենաք զանազան։
― Նույնքան, որքան և դու, մեծ խոսք եմ տալիս քեզ, ոչ մի ժամ ավելի քեզնից։
Նա շարունակում էր քայլել ու չէր տեսնում Լիզայի փութկոտ, ծակող, հանկարծ ասես հույսով լուսավորված հայացքը։ Սակայն լույսի ճառագայթը մարեց նույն պահին։
― Լիզա, եթե իմանայիր իմ ներկա անհնարին անկեղծության գինը, եթե միայն կարողանայի բացել քեզ...
― Բացե՞լ։ Դուք ուզում եք ինչ-որ բա՞ն բացել ինձ։ Աստված ազատի ձեր բացահայտումներից,― ընդհատեց Լիզան՝ համարյա վախեցած։
Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կանգ առավ և սպասում էր անհանգստությամբ։
― Ես պիտի խոստովանեմ, որ այն ժամանակ, դեռևս Շվեյցարիայում, մի միտք կայունացավ, որ ձեր հոգում սարսափելի, կեղտոտ և արյունալի մի բան կա և... և միևնույն ժամանակ այնպիսի մի բան, որ ձեզ ահավոր ծիծաղելի դրության մեջ է դնում։ Զգուշացեք ինձ բացահայտելուց, եթե ճիշտ է. ես ծիծաղի կտամ։ Ես կքրքջամ ձեզ վրա ձեր ամբողջ կյանքի ընթացքում... Այ, նորից գունատվո՞ւմ եք։ Չեմ անի, չեմ անի, հիմա կգնամ,― նա վեր կացավ աթոռից խորշական ու արհամարհական շարժումով։
― Տանջիր ինձ, սպանիր ինձ, չարությունդ գլխիս թափիր,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը հուսալքված։― Կատարյալ իրավունք ունես։ Ես գիտեի, որ չեմ սիրում քեզ, և կործանեցի քեզ։ Այո, «ես ինձ թողեցի ակնթարթը», ես հույս ունեի... վաղուց արդեն... մի վերջին... Ես չկարողացա դիմանալ սիրտս պարու-րած լույսին, երբ երեկ եկար ինձ մոտ, ինքդ, մենակ, առաջինը։ Եվ հանկարծ հավատացի... Գուցեև հիմա էլ դեռ հավատում եմ։
― Նման ազնիվ անկեղծությանը կհատուցեմ նույն ձևով, չեմ ուզում լինել ձեր սրտացավ քույրը։ Թող որ իսկապես դայակություն անեմ գուցե, եթե, ի դեպ, չկարողանամ այսօր իսկ մեռնել, բայց գոնե կգնամ, բայց ոչ ձեզ մոտ, թեև, իհարկե, ամեն տեսակի անձեռք-անոտքի գին ունեք դուք։ Ինձ միշտ թվացել է, որ դուք ինձ տանելու եք այնպիսի մի տեղ, ուր ապրում է հսկայական, չար ու մարդաբոյ մի սարդ, և մենք ամբողջ կյանքներիս ընթացքում նրան պիտի նայենք ու վախենանք նրանից։ Դրանով էլ կավարտվի մեր փոխադարձ սերը։ Դիմեք Դաշենկային, նա ձեզ հետ կգա, ուր կամենաք։
― Իսկ դուք այստե՞ղ էլ չկարողացաք չհիշել նրան։
― Խե՜ղճ շնիկ։ Կողջունեք նրան։ Իսկ նա գիտի՞, որ դեռևս Շվեյցարիայում իրեն նախատեսել էիք օր ծերության համար։ Ինչպիսի՜ հոգատարություն։ Ինչպիսի՜ հեռատեսություն։ Այ, դա ո՞վ է։
Սրահի խորքում դուռը կիսաբացվեց, ինչ-որ մեկի գլուխը ներս նայեց ու շտապ ետ քաշվեց։
― Ալեքսեյ Եգորըյչ, դո՞ւ ես,― հարցրեց Ստավրոգինը։
― Չէ, ընդամենը ես եմ,― նորից կես մարմնով ներս նայեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Բարև ձեզ, Լիզավետա Նիկոլաևնա, համենայն դեպս, բարի լույս։ Այդպես էլ գիտեի, որ երկուսիդ կգտնեմ այս դահլիճում։ Ես միայն ու միայն մի վայրկյանով եմ եկել, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ՝ ինչ ուզում է լինի, շտապեցի մի երկու խոսք ասել... անհրաժեշտագույն... ընդամենը երկու խոսք։
Ստավրոգինը շարժվեց, բայց երեք քայլ հետո դարձավ Լիզային։
― Եթե հիմա որևէ բան լսես, Լիզա, ապա իմացիր՝ ես մեղավոր եմ։
Լիզան ցնցվեց ու վախեցած նրան նայեց, բայց Ստավրոգինը շտապ դուրս եկավ։
=== II ===
Սենյակը, որտեղից ներս էր նայել Պյոտր Ստեպանովիչը, մեծ, ձվածիր նախասրահն էր։ Սինչ նրա գալն այստեղ նստած էր Ալեքսեյ Եգորըյչը, սակայն Պյոտր Ստեպանովիչը նրան դուրս արեց։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն իր ետևից ծածկեց սրահի դուռը և կանգնեց սպասումով։ Պյոտր Ստեպանովիչն արագ ու քննախույզ նրան նայեց։
― Դե՞։
― Այսինքն, եթե արդեն գիտեք,― շտապեց Պյոտր Ստեպանովիչը, թվում է, ցանկանալով աչքերով մխրճվել հոգու խորքը,― ապա, անշուշտ, մեզնից ոչ ոք ոչնչով մեղավոր չէ և ամենքից առաջ դուք, որովհետև դա... դեպքերի... զուգորդման հետևանք է... մի խոսքով, իրավաբանորեն չի կարող ձեզ դիպչել, ու ես թռա-եկա տեղեկացնելու։
― Վառվե՞լ են։ Մորթվա՞ծ են։
― Մորթված են, բայց չեն այրվել, հենց դա է վատը, բայց ես ձեզ ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ այստեղ էլ մեղավոր չեմ, ինչքան էլ ինձ կասկածեք, որովհետև միգուցե կասկածում եք, հը՞։ Կուզե՞ք ամբողջ ճշմարտությունը, տեսնում եք, իսկապես, մտքովս անցավ՝ ինքներդ եք դա ինձ հուշել, ոչ լրջորեն, այլ ինձ բարկացնելով (որովհետև հո չէի՞ք հուշելու լրջորեն), սակայն ես սիրտ չէի անում, ու չէի անի ոչ մի դեպքում, ոչ մի հարյուր ռուբլու համար, իսկ այստեղ ոչ մի շահ էլ չկա, այսինքն՝ ի՛նձ համար, ի՛նձ համար... (նա ահավոր շտապում էր ու խոսում էր ճռճռիկի նման)։ Բայց ահա, հանգամանքների ինչպիսի համընկնում, ես իմ ունեցածից (լսում եք, իմ ունեցածից, ձեր մի ռուբլին իսկ չկար, և գլխավորը, որ դա ինքներդ գիտեք) այդ հարբած տխմար Լեբյադկինին տվեցի երկու հարյուր երեսուն ռուբլի, երեք օր առաջ, դեռ երեկոյան, լսում եք, երեք օր առաջ և ոչ թե երեկ «ընթերցումից» հետո, նկատի ունեցեք դա. խիստ կարևոր զուգադիպություն է, քանի որ ոչինչ չգիտեի այն ժամանակ հաստատ՝ կգա, թե չի գա Լիզավետա Նիկոլաևնան ձեզ մոտ։ Իսկ իմ փողը տվեցի միայն մի պատճառով, որ երեք օր առաջ դուք աչքի ընկաք, մտածեցիք բոլորին հայտնել ձեր գաղտնիքը։ Դե, այնտեղ ես չեմ մտնում... ձեր գործն է... ասպե՜տ... բայց խոստովանում եմ, զարմացա այնպես, ասես մահակով հասցրին ճակատիս։ Բայց քանի որ այդ ողբերգություններն ինձ ձանձրացրել են խստիվս՝ նկատի առեք, ես լուրջ եմ ասում, թեև հին արտահայտություններ եմ գործածում, քանի որ այդ ամենը, ի վերջո, վնասում է իմ պլաններին, ապա ինքս ինձ խոսք տվեցի Լեբյադկիններին գլխներիցս հեռացնել և ինչ գնով էլ լինի, առանց ձեզ տեղյակ պահելու ճամփել Պետերբուրգ, մանավանդ, որ ինքն էլ էր ուզում պոկվել-գնալ այնտեղ։ Մի սխալ՝ փողը տվեցի ձեր անունից, սխա՞լ է, թե՝ ոչ։ Գուցեև, սխալ չէ, հը՞։ Իսկ հիմա լսեք, լսեցեք՝ ինչ ընթացք ստացավ այդ ամենը...― Տաքացած խոսելով, նա ընդհուպ մոտեցավ Ստավրոգինին և ուզում էր բռնել նրա սերթուկի մերակից (Աստված վկա գուցեև դիտավորյալ)։ Ստավրոգինն ուժեղ շարժումով խփեց նրա ձեռքին։
― Ինչի համար... չեղա՜վ... էդպես ձեռքս կկոտրեք... գլխավորն այնտեղ այն է, թե ինչ ընթացք ստացավ,― ճռճռաց նորից՝ ամենևին նույնիսկ չզարմանալով հարվածից։― Ես փողը տալիս եմ երեկոյից, որպեսզի ինքն ու քույրիկը վաղը լուսամութին ճամփու ընկնեն, այդ գործը հանձնարարում եմ սրիկա Լիպուտինին, որ ինքը նստեցնի և ուղարկի։ Սակայն սրիկա Լիպուտինին պետք եղավ խաղեր անել հասարակության հետ՝ գուցե լսե՞լ եք։ «Ընթերցման» ժամանա՞կ։ Դե, լսեք, լսեք, երկուսով խմում են, ոտանավորը հորինում, որի կեսը լիպուտինյան է, ֆրակ է հագցնում նրան, իսկ ինձ հավատացնում, թե արդեն ճամփել է առավոտից, նրան էլ պահում ետևի խցիկներից մեկում, որպեսզի բեմ հանի։ Սակայն սա արագ ու անսպասելի հարբում է։ Ապա՝ հայտնի խայտառակությունը, ապա՝ դրան կիսամեռ հասցնում են տուն, իսկ Լիպուտինը կամացուկ թռցնում է նրանից երկու հարյուր ռուբլին՝ թողնելով մանրը։ Բայց դժբախտաբար, պարզվում է, որ Լեբյադկինն առավոտյան արդեն երկու հարյուր ռուբլին հանել, պարծեցել է ու ցույց տվել, ուր պետք չէր։ Իսկ քանի որ Ֆեդկան հենց դրան էր սպասում, իսկ Կիրիլլովի մոտ էլ ինչ-որ բան լսել էր (հիշո՞ւմ եք, ձեր ակնարկումը), ապա վճռել է օգտվել։ Ծայրահեղ դեպքում, ուրախ եմ, որ Ֆեդկան փողը չի գտել, իսկ չէ որ հազարի հույս ուներ սրիկան։ Հրդեհի մեջ էլ է շտապել, կարծես թե ինքն էլ է վախեցել... Կհավատաք, ինձ համար այդ հրդեհը՝ ասես մահակով գլխիս հասցրին։ Չէ՜, սատանան գիտե, թե դա ինչ բան էր։ Այնպիսի ինքնագլխություն... Ահա տեսնում եք, ես ձեր առաջ եմ, այդքան բան ձեզնից սպասելով, ոչինչ չեմ թաքցնում, այո, այո, կրակի մասին այդ միտքը վաղուց արդեն հասունանում էր իմ գլխում, քանի որ դա այնքան է ժողովրդական ու տարածված։ Բայց չէ որ ես դա պահում էի ծայրահեղ ժամի, թանկագին այն ակնթարթին, երբ բոլորս ոտքի կելնենք և... Իսկ նրանք հանկարծ մտադրվել են ինքնիշխան ու առանց հրամանի հիմա, այնպիսի պահի, երբ պետք էր հենց թաքնվել ու ծպտուն չհանել։ Չէ, սա այնպիսի մի ինքնիշխանություն է... մի խոսքով, ես դեռ ոչինչ չգիտեմ, այստեղ խոսում են երկու շպիգուլյանների մասին... բայց եթե կան նաև մերոնք, եթե նրանցից մեկնումեկը դրա մեջ շահ ունեցել է՝ վայը տարել է նրան։ Տեսնում եք, ահա, թե ինչ ասել է թեկուզ մի քիչ բաց թողնել։ Չէ, այդ ժողովրդավարական խաժամուժն իր հնգյակներով վատ հենարան է։ Այստեղ հարկավոր է մի հոյակապ, կուռքային, բռնակալական կամք՝ հենված ոչ պատահական և վեր կանգնած ինչ-որ բանի վրա... Այդ ժամանակ հնգայկներն էլ իրենց ենթարկվածության պոչերը կքաշեն ու ծառայամտաբար պետք կգան հարմար առիթով։ Բայց համենայն դեպս, հիմա թեկուզև բոլոր փողերով փչում են, թե Ստավրոգինին պետք էր կնոջը կրակ տալ, դրա համար էլ քաղաքը վառվեց, բայց...
― Իսկ արդեն բոլո՞ր փողերն են փչում։
― Այսինքն, դեռևս ամենևին ոչ, և խոստովանեմ, ես բացարձակապես ոչինչ չեմ լսել, բայց դե, ի՞նչ կարող ես անել ժողովրդի՝ հատկապես հրդեհից տուժածների հետ. Vox populi vox dei։ Դժվա՞ր է հիմարագույն լուրը քամու թևին տալ... Բայց չէ որ, ըստ էության, ամենևին ոչինչ չունեք երկյուղելու։ Իրավաբանորեն դուք կատարելապես իրավացի եք, խղճի մտոք՝ նույնպես. դուք հո չէի՞ք ուզում։ Չէի՞ք ուզում։ Ոչ մի հանցանշան, միայն համընկնում կա... Գուցե Ֆեդկան հիշի այն ժամանակվա ձեր անզգույշ խոսքերը Կիրիլլովի տանը (և ինչի՞ համար ասեցիք), բայց չէ որ դա բոլորովին ոչինչ չի ապացուցում, իսկ Ֆեդկային մենք կվերացնենք։ Այսօր ևեթ ես նրան կկրճատեմ...
― Իսկ դիակները բոլորովի՞ն չեն այրվել։
― Ամենևին։ Այդ ստահակը ոչինչ չէր կարողացել սարքել, ինչպես հարկն է։ Բայց ես ուրախ եմ ծայրահեղ դեպքում, որ այդպես հանգիստ եք... որովհետև թեկուզ այդտեղ ոչ մի մեղք չունեք, ոչ նույնիսկ մտքով, բայց չէ որ համենայն դեպս։ Եվ հետո, համաձայնեք, որ այս ամենը շատ լավ կարգավորում է ձեր գործերը, դուք հանկարծակի ազատ ամուրի եք և կարող եք այս իսկ րոպեիս ամուսնանալ հսկայական փողերի տեր գեղեցկուհի օրիորդի հետ, որը, ավելացնենք՝ ձեր ձեռքերում է արդեն։ Ահա թե ինչ կարող է անել հանգամանքների հասարակ, կոպիտ համընկնումը, հը՞։
― Դուք ինձ սպառնո՞ւմ եք, հիմարի գլուխ։
― Է՛, չեղա՜վ, չեղա՜վ, հիմա արդեն հիմարի գլուխ եմ, և սա ի՞նչ տոն է։ Ուրախանալ է պետք, իսկ դուք... Ես հատկապես շտապում էի, որ շուտափույթ տեղեկացնեմ։ Եվ ինչո՞վ պիտի ձեզ սպառնամ։ Շատ պետքս են սպառնալիքները՝ ձեզ։ Ինձ պետք է ձեր բարի կամեցողությունը, ու ոչ թե վախից։ Դուք լույս եք ու արև... Այդ ես եմ ձեզնից սաստիկ վախենում և ոչ թե դուք՝ ինձնից։ Ես հո Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը չեմ... Եվ պատկերացրեք, ես այստեղ եմ սլանում վարգաձիերի կառքով, իսկ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչն այստեղ է՝ ձեր այգու ցանկապատի մոտ, ծայրի անկյունում... շինելով, լրիվ թրջված, պետք է որ ամբողջ գիշեր նստած լինի։ Հրաշք է, ինչքա՜ն կարող են մարդիկ խելքները թռցնել։
― Մավրիկիյ Նիկոլաևի՞չը։ Իրա՞վ։
― Իրա՛վ, իրա՛վ։ Նստած է այգու ցանկապատի մոտ։ Այստեղից, այստեղից մի երեք հարյուր քայլի վրա, կարծում եմ։ Ես շտապ անցա նրա մոտով, բայց նա ինձ տեսավ։ Դուք չգիտեի՞ք։ Այդ դեպքում շատ ուրախ եմ, որ չմոռացա հայտնել։ Այ, էդպիսին էլ հենց բոլորից շատ է վտանգավոր դեպքի բերումով, եթե հետն ատրճանակ ունի և վերջապես, գիշեր է, ցեխուջուր, բնական դյուրագրգռություն՝ որովհետև ի՜նչ վիճակում են նրա հանգամանքները, հա՛-հա՛-հա՛։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչի՞ համար է նստած։
― Անշուշտ, Լիզավետա Նիկոլաևնային է սպասում։
― Ահ-հա՛-ա՛։ Իսկ նա ինչո՞ւ պիտի դուրս գա։ Եվ... այս անձրևին... այ քեզ հիմար։
― Լիզան հիմա կգնա նրա մոտ։
― Էհե՜։ Այ քեզ լուր։ Նշանակում է... Բայց լսեք, չէ որ հիմա լրիվ փոխվել են նրա գործերը, հիմա նրա ինչի՞ն է պետք Մավրիկին։ Չէ որ դուք ազատ ամուրի եք ու հենց վաղը կարող եք ամուսնանալ իր հետ։ Նա դեռևս չգիտե, թողեք, ես իսկույն ամեն ինչ կդասավորեմ ձեզ համար։ Ո՞ւր է նա, պետք է նրան էլ ուրախացնել։
― Ուրախացնե՞լ։
― Այն էլ ինչպե՜ս, գնացինք։
― Իսկ դուք կարծում եք, այդ դիակների մասին չի՞ կռահի,― մի տեսակ առանձնահատուկ կկոցեց աչքերը Ստավրոգինը։
― Իհարկե, չի կռահի,― վերջացած տխմարիկի պես նշեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― որովհետև չէ՞ որ իրավաբանորեն... Էհ, ինչ ասեմ ձեզ։ Թեկուզև կռահի։ Կանայք այդ ամենն այնքան լավ են չեզոքացնում, դուք դեռ չեք ճանաչում կանանց։ Բացի դրանից, որ հիմա ամեն շահ ունի ձեզ հետ ամուսնանալու, որովհետև չէ՞ որ, այնուամենայնիվ, ինքն իրեն խայտառակել է, բացի դրանից, ես նրան շատ բան եմ ասել «նավակի» մասին, ու հատկապես տեսա, որ հենց «նավակով» կազդես նրա վրա, նշանակում է, թե ահա ինչ տրամաչափի օրիորդ է։ Մի անհանգստացեք, նա այդ դիակների վրայով այնպես կանցնի, որ է-հե-հե՜յ, առավել ևս, որ դուք կատարելապես, կատարելապես անմեղ եք, այդպես չէ՞։ Նա միայն հետոյի համար կպահի դրանք, որ հետո ձեզ խայթի, էսպես, ամուսնության երկրորդ տարում։ Ամեն մի կին մտնելով պսակի տակ, այդ տեսակ մի բան պաշար է պահում ամուսնու անցյալից, բայց չէ որ այն ժամանակ... ի՞նչ կլինի մի տարի հետո։ Հա՛-հա՛-հա՛։
― Եթե դուք կառքով եք, ապա տարեք հիմա նրան Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի մոտ։ Նոր նա ասաց, որ ինձ տանել չի կարողանում և գնալու է մոտիցս, և, իհարկե, ինձնից կառք չի վերցնի։
― Ահ-հա-ա՜։ Չէ, իսկականի՞ց է հեռանում։ Ինչի՞ց կարող էր դա լինել,― հիմարատեսք նայեց Պյոտր Ստեպանովիչը։
― Մի կերպ կռահել է, այս գիշեր, որ իրեն ամենևին չեմ սիրում... ինչը, իհարկե, միշտ էլ գիտեր։
― Բայց մի՞թե չեք սիրում նրան,― ընդհատեց Պյոտր Ստեպանովիչն անսահման զարմացած տեսքով։― Իսկ եթե այդպես է, ինչի՞ համար երեկ, հենց ներս մտավ նա, թողեցիք, որ մնա և որպես ազնիվ մարդ, չհայտնեցիք ուղղակի, որ չեք սիրում իրեն։ Դա ահավոր ստորություն է ձեր կողմից, և այդ նույն ստոր տեսքով ինձ եք դրել նրա առաջ։
Ստավրոգինը հանկարծ սկսեց ծիծաղել։
― Ես իմ կապկի վրա եմ ծիծաղում,― պարզաբանեց նա տեղնուտեղը։
― Ա՜, գլխի ընկաք, որ միմոսություններ եմ արել,― անասելի ուրախ ծիծաղեց նաև Պյոտր Ստեպանովիչը,― ձեզ ծիծաղեցնելու համար։ Պատկերացրեք, չէ որ ես իսկույն, հենց եկաք այստեղ, ձեր դեմքից գլխի ընկա, որ «դժբախտության» մեջ եք։ Նույնիսկ, գուցեև կատարյալ ձախողում, հը՞։ Դե, ուրեմն, գրազ եմ գալիս,― ճչաց նա՝ համարյա խեղդվելով հաճույքից,― որ ամբողջ գիշեր նստել եք սրահում, կողք-կողքի, աթոռներին և ամբողջ թանկագին ժամանակը վատնել ինչ-որ վերին ազնվության մասին վիճելով... Լավ, կներեք, ինձ ինչ կա որ. չէ՞ որ դեռ երեկ ես հաստատ գիտեի, որ մի հիմար բանով եք վերջացնելու։ Ես նրան ձեզ բերեցի միայն զվարճացնելու համար և ապացուցելու, որ ինձ հետ ձանձրանալու առիթ չեք ունենա։ Երեք հարյուր անգամ էլ դեռ պետք կգամ նման բաներում, ես ընդհանրապես սիրում եմ հաճելի լինել մարդկանց։ Իսկ եթե նա հիմա ձեզ պետք չէ, ինչը և հաշվի էի առնում, դրա համար էլ եկա, ապա...
― Ուրեմն, միայն իմ զվարճանքի՞ համար բերեցիք նրան։
― Հապա էլ ինչի՞։
― Ո՞չ, որ ստիպեք սպանեմ կնոջս։
― Ահ-հա-ա՜։ Մի՞թե դուք սպանել եք։ Այս ի՜նչ ողբերգական մարդ է։
― Միևնույն է, դուք սպանեցիք։
― Մի՞թե ես եմ սպանել։ Ձեզ ասում եմ, չէ՞, որ ոչ մի գործ անգամ չունեմ այստեղ։ Բայց դուք սկսում եք ինձ անհանգստացնել...
― Շարունակեք, դուք ասացիք. «Եթե նա հիմա ձեզ պետք չէ, ապա...»։
― Ապա թողեք ինձ, անշուշտ։ Ես նրան շատ լավ կամուսնացնեմ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի հետ, որին, իմիջիայլոց, ես չեմ նստեցրել այգու մոտ, դա էլ մի մտցրեք ձեր գլուխը։ Չէ որ հիմա ես նրանից վախենում եմ։ Այ, ասում եք՝ վարգաձիերով կառքը, իսկ ես, այնուամենայնիվ, նրա մոտով սլացա... ճիշտ է, եթե մոտն ատրճանակ ունենա՞ր... Լավ է, որ ես էլ իմն եմ վերցրել։ Ահա (նա գրպանից հանեց ռևոլվերը, ցույց տվեց ու իսկույն պահեց), վերցրեցի երկար ճանապարհի համար... Ի դեպ, ես դա մի վայրկյանում կդասավորեմ ձեզ համար, հատկապես հիմա նրա սիրտը տնքում է Մավրիկիի համար... համենայն դեպս, պետք է որ տնքա՝ Աստված վկա, նույնիսկ մի քիչ էլ մեղքս գալիս է։ Կհանդիպեցնեմ Մավրիկիին, ու նա տեղնուտեղը կսկսի ձեր մասին վերհիշել՝ նրա մոտ ձեզ գովել, իսկ նրան դեմ առ դեմ փնովել՝ կնոջ սիրտ է։ Ահ, նորից եք ծիծաղում։ Ես անչափ ուրախ եմ, որ այդպես ուրախացաք։ Է, ինչ, գնացինք։ Ես ուղղակի Մավրիկիից էլ կսկսեմ, իսկ դրանց... սպանվածների մասին... գիտեք, հիմա լռության չտա՞նք։ Մեկ է, հետո իմանալու է։
― Ինչի՞ մասին կիմանամ։ Ո՞վ է սպանված։ Ի՞նչ էիք ասում Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի մասին,― հանկարծ դուռը բացեց Լիզան։
― Ա՜, ակա՞նջ էիք դրել։
― Ի՞նչ ասացիք նոր Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի մասին։ Նա սպանվա՞ծ է։
― Ա՜, նշանակում է, չեք լսել։ Հանգստացեք, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը ողջ-առողջ է, ինչում կարող եք մի վայրկյանում համոզվել, որովհետև նա այստեղ է՝ ճանապարհին, այգու ցանկապատի մոտ... և կարծեմ թե ամբողջ գիշեր նստած է եղել։ Թրջված, շինելով... Ես գալիս էի կառքով, նա ինձ չտեսավ։
― Ճիշտ չէ։ Դուք ասացիք «սպանված»։ Ո՞վ է սպանված,― համառեց Լիզան տանջալի անվստահությամբ։
― Սպանված է միայն իմ կինը, նրա եղբայր Լեբյադկինը և նրանց աղախինը,― հաստատաձայն հայտնեց Ստավրոգինը։
Լիզան ցնցվեց ու ահավոր գունատվեց։
― Գազանային, տարօրինակ դեպք է, Լիզավետա Նիկոլաևնա, կողոպուտի հիմարագույն դեպք,― անմիջապես ճռճռացրեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― միայն կողոպուտի, օգտվելով հրդեհից, ավազակ Ֆեդկա Կատորժնիի և տխմար Լեբյադկինի գործը, որը բոլորին ցույց է տվել իր փողերը... ես դա հայտնել էի շտապում... կարծես քարով զարկեցին ճակատիս։ Ստավրոգինը հազիվ-հազ կանգնած մնաց, երբ հայտնեցի։ Սենք այստեղ խորհրդակցում էինք, հայտնե՞լ ձեզ հիմա, թե ոչ։
― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, ճի՞շտ է ասում նա,― հազիվ արտաբերեց Լիզան։
― Ոչ, ճիշտ չէ։
― Ինչպե՞ս թե ճիշտ չէ,― ցնցվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Սա՞ ինչ էր էլի։
― Աստվա՜ծ իմ, ես կխելագարվե՜մ,― ճչաց Լիզան։
― Դե, ծայրահեղ դեպքում հասկացեք գոնե, որ հիմա նա խելագար մարդ է,― ամբողջ ուժով բղավեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Չէ որ, ի վերջո, նրա կինն է սպանված։ Տեսնում եք, ինչքան է գունատ... Չէ որ ամբողջ գիշեր նա ձեզ հետ է եղել, ոչ մի րոպե չի հեռացել, ինչպե՞ս կասկածել նրան։
― Նիկոլայ Վսեվոլողովիչ, ասացեք ինչպես Աստծու առաջ, մեղավոր եք, թե ոչ, երդվում եմ, ես ձեր խոսքին կհավատամ, ինչպես Աստծո խոսքին, և ձեր ետևից աշխարհի ծայրն էլ կգնամ, օ՜, կգնամ։ Կգնամ շնիկի պես...
― Ինչի՞ համար եք նրան չարչարում ձեր երևակայական գլխով,― կատաղեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Լիզավետա Նիկոլաևնա, Աստված է վկա, քար մաղեք գլխիս, նա անմեղ է, հակառակը, ինքն է սպանված ու զառանցում է, տեսնում եք։ Ոչնչով, ոչնչով, նույնիսկ մտքով մեղք չունի... Ամեն ինչ միայն ավազակների ձեռքի գործն է, որոնց, հավանաբար, մի շաբաթ անց կգտնեն ու մտրակածեծ կանեն... Ֆեդկա Կատորժնին է և շպիգուլյանները, այդ մասին ամբողջ քաղաքն է գվվում, դրա համար էլ եկա։
― Այդպե՞ս է որ։ Այդպե՞ս է որ,― ամբողջ մարմնով դողա-լով՝ իր վերջին դատավճռին էր սպասում Լիզան։
― Ես չեմ սպանել և դեմ էի, բայց գիտեի, որ նրանք կսպանվեն և չկանգնեցրի մարդասպաններին։ Հեռացեք ինձնից, Լիզա,― ասաց Ստավրոգինը և գնաց սրահ։
Լիզան դեմքը ծածկեց ձեռքերով և դուրս եկավ տնից։ Պյոտր Ստեպանովիչն ուզում էր նետվել ետևից, բայց իսկույն ետ եկավ սրահ։
― Ուրեմն, այդպես, հա՞։ Ուրեմն, այդպես, հա՞։ Ուրեմն, դուք ոչնչից չե՞ք վախենում,― լիովին կատաղած հարձակվեց նա Ստավրոգինի վրա՝ մրմնջալով անկապ-անկապ, համարյա բառեր չգտնելով, փրփուր ի բերան։
Ստավրոգինը կանգնած էր դահլիճի մեջտեղում ու ոչ մի բառ չպատասխանեց։ Ձախ ձեռքով բռնել էր իր մազափունջն ու շփոթահար ժպտում էր։ Պյոտր Ստեպանովիչն ուժով ցնցեց նրա թևքը։
― Կործանվեցի՞ք դուք, ի՛նչ է։ Ահա, թե ինչ եք ուզում անե՞լ։ Բոլորին կմատնեք, իսկ ինքներդ կամ մենաստան կգնաք, կամ գրողի ծոցը... Բայց չէ որ ես, մեկ է, կսպանեմ ձեզ, թեկուզև չեք վախենում ինձնից։
― Ա՜, այդ դո՞ւք եք բլբլացնում,― վերջապես նրան զննեց Ստավրոգինը։ ― Վազեք,― ուշքի եկավ հանկարծ,― վազեք նրա ետևից, կառքը կանչեք, մի թողեք նրան... Դե, վազեք, վազեք։ Ուղեկցեք մինչև տուն, որ ոչ ոք չիմանա և որպեսզի այնտեղ չգնա... մարմինները... մարմինները տեսնելու... Ուժով կառք նստեցրեք։ Ալեքսե՛յ Եգորըյչ։ Ալեքսե՛յ Եգորըյչ։
― Սպասեք, մի բղավեք։ Հիմա նա արդեն Մավրիկիյի գրկում է... Չի նստի ձեր կառքը Մավրիկին... Դե, սպասեք։ Կառքից կարևոր բան կա։
Նա նորից հանեց ատրճանակը։ Ստավրոգինը լրջորեն նրան նայեց։
― Է, ինչ, սպանեք,― արտաբերեց նա կամացուկ, համարյա հաշտվողաբար։
― Փո՛ւհ, գրողը տանի, ինչպիսի՞ ստեր կառնի վրան մարդը,― ցնցվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Աստված վկա, սպանել էր պետք։ Իսկականից նա պիտի թքեր ձեր վրա... Ձեզնից ի՞նչ «նավակ», դուք հին, ծակ, ցախ կրելու լաստանավ եք՝ ջարդելու ենթակա... Դե, գոնե չարությունից, գոնե չարությունից հիմա պիտի ուշքի գաք։ Է-է՜խ։ Չէ որ ձեզ համար մեկ է արդեն, թե որ ինքներդ եք գնդակ խնդրում ճակատին։
Ստավրոգինը տարօրինակ ձևով ծիծաղեց քթի տակ։
― Եթե այդպիսի ծաղրածու չլինեիք, գուցեև հիմա ասեի այո... Եթե գոնե միայն մի կաթիլ ավելի խելոք լինեիք...
― Ես որ ծաղրածու եմ, բայց չեմ ուզում, որ դուք, իմ գլխավոր կեսը, ծաղրածու լինեք։ Ինձ հասկանո՞ւմ եք։
Ստավրոգինը հասկանում էր, գուցեև միայն նա։ Չէ որ զարմացավ Շատովը, երբ Ստավրոգինը նրան ասաց, թե Պյոտր Ստեպանովիչը խանդավառ մարդ է։
― Հիմա ինձնից հեռացեք գրողի ծոցը, իսկ էգուցվա համար մի բան կքամեմ ինձնից։ Վաղը եկեք։
― Այո՞։ Այո՞։
― Ես ինչ իմանամ... Գրողի ծո՛ցը, գրողի ծո՛ցը։
Եվ դուրս եկավ սրահից։
― Իսկ գուցեև ամենալավը սա էր,― ինքն իրեն մրթմրթաց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ պահելով ատրճանակը։
=== III ===
Նա նետվեց՝ հասնելու Լիզավետա Նիկոլաևնային։ Վերջինս դեռ շատ չէր հեռացել՝ տնից մի քանի քայլ։ Նրան ուզել էր կանգնեցնել Ալեքսեյ Եգորովիչը, որ հիմա էլ հետևում էր նրան մի քայլ հեռվից՝ ֆրակով և հարգալիր խոնարհվեց նաև առանց շլյապայի։ Համառորեն աղաչում էր Լիզային սպասել կառքին։ Ծերուկը վախեցած էր ու համարյա լալիս էր։
― Գնա, պարոնդ թեյ է ուզում, տվող չկա,― մի կողմ հրեց նրան Պյոտր Ստեպանովիչը և ուղղակի թևանցուկ արեց Լիզավետա Նիկոլաևնային։
Վերջինս ձեռքը չքաշեց, բայց, կարծես, լիովին չէր գիտակցում, դեռևս ուշքը գլխին չէր։
― Նախ և առաջ, սխալ եք գնում,― բլբլացրեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― մենք այսպես պիտի գնանք, ոչ թե այգու մոտով։ Իսկ երկրորդը, ոտքով անհնար է, մինչև ձեր տուն երեք վերստ կլինի, իսկ դուք թեթև եք հագնված։ Եթե մի պստիկ սպասեիք։ Ես կառքով եմ, ձիերը բակում են, մի վայրկյանում կբերեմ, կնստեցնեմ ու տուն կհասցնեմ, այնպես որ ոչ ոք չի տեսնի։
― Ինչքան բարի եք...― քնքշորեն ասաց Լիզան։
― Ողորմած եղեք, նման դեպքում իմ փոխարեն ամեն մի մարդասեր, ով էլ լիներ...
Լիզան նրան նայեց ու զարմացավ։
― Աստված իմ, ես էլ կարծեցի, դարձյալ նույն ծերուկն է։
― Լսեք, ես անչափ ուրախ եմ, որ սա այդպես եք ընդունում, քանի որ այդ ամենն ահավորագույն նախապաշարմունք է, իսկ եթե բանը դրան հասավ, ավելի լավ չի՞ լինի այդ ծերուկին հիմա հրամայեմ կառքը լծի, ընդամենը մի տասը րոպե, իսկ մենք ետ գնանք ու առմուտքին սպասենք, հը՞։
― Դրանից առաջ ես ուզում եմ... որտե՞ղ են այդ սպանվածները։
― Ա՜, ահա մի նոր երևակայություն։ Դրանից էլ վախենում էի... Ոչ, մենք այդ անպետքությունն ավելի լավ է մի կողմ թողնենք, և նայելու ոչինչ չունեք։
― Ես գիտեմ՝ ուր են նրանք, այդ տունը ճանաչում եմ։
― Հետո՞ ինչ, որ գիտեք։ Բարի եղեք, անձրև է, մշուշ (ահա և սրբազան պարտականության տակ մտանք)... Լիզավետա Նիկոլաևնա, երկուսից մեկը, կամ ինձ հետ կառքով եք գնում, ուրեմն, սպասեք և ոչ մի քայլ առաջ, որովհետև եթե քսան քայլ էլ գցեք, ապա մեզ անպայման կնկատի Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը։
― Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը։ Ո՞ւր է նա։ Ո՞ւր։
― Դե, իսկ եթե ուզում եք նրա հետ, թերևս մի քիչ էլ կուղեկցեմ ձեզ ու ցույց կտամ, որտեղ է նստած, իսկ ես ձեր խոնարհ ծառան, հիմա չեմ ուզի նրան մոտենալ։
― Նա ինձ սպասո՜ւմ է, Աստված,― հանկարծակի կանգ առավ Լիզան, շառագույնը պատեց նրա դեմքը։
― Բայց ներեցեք, եթե նա առանց նախապաշարմունքների մարդ է։ Գիտեք ինչ, Լիզավետա Նիկոլաևնա, այս ամենն իմ գործը չէ։ Ես միանգամայն կողմնակի մեկն եմ այստեղ՝ և դուք դա գիտեք։ Բայց չէ որ ես ձեր բարին եմ ցանկանում համենայն դեպս... եթե մեր «նավակից» բան դուրս չեկավ, եթե պարզվեց, որ դա ընդամենը մի հին, փտած բեռնանավ է, ջարդման ենթակա...
― Ահ, հրաշալի է,― բացականչեց Լիզան։
― Հրաշալի, իսկ արցունքն էլ հոսում է։ Արիություն է պետք այստեղ։ Պետք է ոչնչով չզիջել տղամարդուն։ Մեր դարում, երբ կինը... թյուհ, գրողը տանի (հազիվ չթքոտեց Պյոտր Ստեպանովիչը)։ Իսկ գլխավորը, ափսոսելու բան էլ չկա, գուցեև շատ լավ ստացվի։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը... մի խոսքով, զգայուն մարդ է, թեև չխոսկան, ինչը, իմիջիայլոց նույնպես լավ է, իհարկե, պայմանով, որ նախապաշարմունքներ չունենա...
― Հրաշալի է, հրաշալի,― հիստերիկ ծիծաղում էր Լիզան։
― Ա՜, գրողը տանի... Լիզավետա Նիկոլաևնա,― հանկարծ սրտնեղեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― ճիշտն ասած, չէ որ ես այստեղ եմ ձեզ համար... թե չէ ինձ ինչ... Ես ձեզ ծառայեցի երեկ, երբ ինքներդ դա ուզեցիք, իսկ այսօր... Դե, ահա, այստեղից երևում է Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, ահա, նստած է, մեզ չի տեսնում։ Գիտեք, Լիզավետա Նիկոլաևնա, «Պոլինյկա Սաքսը» կարդացե՞լ եք։
― Ի՞նչ է դա։
― Այդպիսի մի վիպակ կա, «Պոլինյկա Սաքս»։ Դեռ ուսանող ժամանակ եմ կարդացել։ Ինչ-որ պաշտոնյա Սաքսը, մեծ կարողության տեր, կնոջը բանտարկում է ամառանոցում անհավատարմության համար... Ա, գրողը տանի, թքած։ Այ, կտեսնեք, որ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, դեռ տուն չհասած, ձեզ առաջարկություն կանի։ Նա մեզ չի տեսնում դեռ։
― Ահ, թող չտեսնի,― հանկարծ բղավեց Լիզան ցնորվածի պես։― Գնանք, հեռանանք։ Դեպի անտառ, դաշտ։
Եվ նա ետ վազեց։
― Լիզավետա Նիկոլաևնա, սա ի՜նչ փոքրոգություն է,― ետևից վազում էր Պյոտր Ստեպանովիչը։― Եվ ինչի՞ չեք ուզում, որ նա ձեզ տեսնի։ Ընդհակառակը, ուղիղ և հպարտ նայեք նրա աչքերին... Եթե ինչ-որ բան եք մտածում այն մասին... օրիորդական... բայց չէ որ դա այնպիսի՜ նախապաշարմունք է, այնպիսի՜ ետամնացություն... Ախր, այդպես՝ ո՞ւր, ո՞ւր եք գնում։ էհ, վազում է։ Ավելի լավ է, ետ գնանք Ստավրոգինի մոտ, կառքս կվերցնենք... Ախր, ո՞ւր եք վազում։ Այնտեղ դաշտ է... Ըհը՜, ընկավ...
Նա կանգ առավ։ Լիզան թռնում էր թռչունի պես՝ չիմանալով, թե ուր, և Պյոտր Ստեպանովիչը մի հիսուն քայլ ետ էր մնացել նրանից։ Լիզան ընկավ՝ գուղձի վրա գայթելով։ Նույն րոպեին ետևից, կողքից ահավոր բղավոց լսվեց. Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի բղավոցն էր, նա տեսել էր Լիզայի փախուստը և ընկնելն ու դաշտի միջով վազում էր դեպի նա։ Պյոտր Ստեպանովիչը մի վայրկյանում ծլկեց-հասավ ստավրոգինյան տան դարպասին, որպեսզի շուտափույթ նստի իր կառքը։
Իսկ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, սաստիկ վախեցած, արդեն կանգնած էր ոտքի ելած Լիզայի կողքին՝ հակված նրա վրա, ձեռքը բռնած զույգ ափերով։ Այդ հանդիպման համակ անհավանական իրավիճակը ցնցել էր նրա բանականությունը, արցունք էր հոսում աչքերից։ Տեսել էր նրան, ում առաջ այնպես ակնածում էր, որը խելագարի պես վազում էր դաշտի միջով, այդ ժամին, այդպիսի եղանակին, մեկտակ շորով, երեկվա այդ փարթամ զգեստով, հիմա՝ ճմռթված, ընկնելուց ցեխոտված... Նա չէր կարողանում բառ իսկ արտասանել, հանեց շինելը և դողացող ձեռքերով ծածկեց Լիզայի ուսերը։ Հանկարծ նա ճչաց, զգալով, որ Լիզան շուրթերով հպվեց իր ձեռքին։
― Լիզա,― բղավեց նա,― ես ոչինչ չեմ կարողանում, բայց ինձ մի քշեք ձեր մոտից։
― Օ՜ այո, շուտ գնանք այստեղից, մի թողեք ինձ,― և ինքը բռնելով Մավրիկիյի ձեռքը քարշ տվեց նրան իր ետևից։― Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ,― հանկարծ վախեցած իջեցրեց ձայնը,― ես այնտեղ շարունակ սրտապնդվում էի, իսկ այստեղ վախենում եմ մահից։ Ես կմեռնեմ, շատ շուտով կմեռնեմ, բայց վախենում եմ մեռնել...― շշնջում էր Լիզան՝ ամուր սեղմելով նրա ձեռքը։
― Օ՜, գոնե մեկնումեկը լիներ,― հուսահատ շուրջն էր նայում Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը,― գոնե մի անցորդ լիներ։ Դուք կթրջեք ձեր ոտքերը, դուք... կկորցնեք գիտակցությունը։
― Ոչինչ, ոչինչ,― քաջալերում էր Լիզան նրան,― այ, այսպես, ձեր ներկայությամբ ես ավելի քիչ եմ վախենում, բռնեք ձեռքս, տարեք ինձ... Հիմա ու՞ր ենք գնում, տու՞ն։ Չէ, ես ուզում եմ սկզբից տեսնել սպանվածներին։ Ասում են՝ նրանք մորթել են նրա կնոջը, իսկ նա ասում է, թե ինքն է մորթել, չէ որ դա ճիշտ չէ, ճիշտ չէ, չէ՞։ Ես ինքս եմ ուզում տեսնել մորթվածներին... իմ պատճառով... այս գիշեր նրանց պատճառով նա դադարեց ինձ սիրել... Ես կտեսնեմ ու ամեն ինչ կիմանամ։ Շուտ, շուտ, ես գիտեմ այդ տունը... այնտեղ հրդեհ է...Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ, մի ներեք ինձ, անպատվիս։ Ինչի՞ համար ներել ինձ։ Ինչու՞ եք լաց լինում։ Մի ապտակ հասցրեք ինձ և սպանեք այստեղ՝ դաշտում, շան պես։
― Հիմա ոչ ոք դատավոր չէ ձեզ,― հաստատակամ ասաց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը,― թող Աստված ձեզ ների, իսկ ես դատավոր եմ բոլորից քիչ։
Բայց և տարօրինակ կլիներ նկարագրել նրանց խոսակցությունը։ Այնինչ, գնում էին ձեռք-ձեռքի, արագ, շտապելով, կարծես կիսախելագարներ էին։ Նրանք շտապում էին ուղիղ դեպի հրդեհի վայրը։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը հույսը չէր կորցնում՝ հանդիպել գոնե մի որևիցե սայլի, բայց ոչ ոք չէր երևում։ Մանրահատիկ անձրևը պատել էր շրջակայքն ամբողջովին կլանած ամենայն երանգ, ամեն ինչ վերածած համակ մշուշոտ, կապարե, անհաղորդ զանգվածի։ Վաղուց արդեն ցերեկ էր, այնինչ թվում էր, թե չի լուսացել։ Ու հանկարծ այդծխանման, սառը մշուշի միջից մի կերպարանք գծագրվեց՝ արտառոց ու անհեթեթ, որն ընդառաջ էր գալիս իրենց։ Պատկերացնելով հիմա, կարծում եմ, չէի հավատա աչքերիս, եթե նույնիսկ Լիզավետա Նիկոլաևնայի տեղը լինեի, այնինչ նա բերկրանքով բղավեց ու իսկույն ճանաչեց մոտեցող մարդուն։ Ստեպան Տրոֆիմովիչն էր դա։ Ինչպե՞ս էր նա հեռացել, ի՞նչ եղանակով կարող էր իրականանալ նրա փախուստի ցնորական, գլուխը մտած գաղափարը, այդ մասին՝ հետո։ Հիշատակեմ սոսկ, որ այդ առավոտ արդեն նա դողէրոցքի մեջ էր, սակայն հիվանդությունն էլ չկանգնեցրեց նրան, նա հաստատուն քայլում էր թաց հողի վրայով, երևում էր, որ կանխավ մտմտացել է իր ձեռնարկման շուրջ, ըստ կարելվույն դա ավելի լավ անելու համար՝ մենակ, իր ամբողջ գրասենյակային անփորձությամբ հանդերձ։ Հագնված էր «ճամփորդական», այսինքն՝ թևքերով շինել, լաքապատ լայն, ճարմանդավոր գոտին կապած, դրա հետ մեկտեղ նոր, բարձրաճիտք սապոգներ, շալվարի փողքերը՝ ճտքերի մեջ։ Հավանաբար, վաղուց արդեն իրեն այդպես էր պատկերացնում որպես ճամփորդ, իսկ գոտին և հուսարական փայլուն ճտքերով սապոգները, որոնցով քայլել չէր կարողանում, դեռևս մի քանի օր առաջ էր ձեռք բերել։ Լայնեզր շլյապան, պարանոցին կիպ փաթաթած գարուսե վզնոցը, աջ ձեռքի մահակը, ձախ ձեռքի չափազանց փոքր, բայց չափից ավելի խցկած պայուսակը լրացնում էին նրա հագուստը։ Ավելացրած՝ բաց անձրևանոցը, նույն աջ ձեռքում։ Այդ երեքը՝ անձրևանոցը, մահակը և պայուսակը, շատ անհարմար էր բռնել առաջին վերստը, իսկ երկրորդից՝ արդեն ծանր։
― Միթե՞ իսկապես, դուք եք,― բղավեց Լիզան՝ զննելով նրան վշտալի զարմանքով, որ փոխարինել էր չգիտակցված բերկրանքի առաջին պոռթկմանը։
― Lise,― բղավեց նաև Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ նետվելով դեպի նա, նույնպես համարյա զառանցագին։― Chere, chere, մի՞թե դուք էլ եք... այսպիսի մշուշի մեջ։ Տեսնում եք՝ հրացոլքը։ Vous etes mahleureuse, n’estce-pas?<ref>Դուք դժբախտ եք, ճիշտ է, չէ՞ (ֆրանս)։</ref>։ Տեսնում եմ, տեսնում, մի պատմեք, բայց ինձ էլ հարցուփորձ մի արեք։ Nous somess tous mahleurex, mais il faut les pardonner tous. Pardonnos, Lise<ref>Մենք բոլորս էլ դժբախտ ենք, բայց բոլորին հարկ է ներել։ Ներենք, Լիզա (ֆրանս)։</ref> և ազատ լինենք առհավետ։ Աշխարհից գլուխն ազատելու և լիակատար ազատ լինելու համար՝ il faut pardonner et pardonner, pardonner<ref>Հարկ է ներել, ներել և ներել (ֆրանս)։</ref>։
― Բայց ինչո՞ւ եք ծնկի գալիս։
― Նրա համար, որ հրաժեշտ տալով աշխարհին, ուզում եմ, ի դեմս ձեր կերպարի, հրաժեշտ տալ իմ ամբողջ անցյալին։ Ծունկ եմ չոքում այն ամենի առաջ, ինչ գեղեցիկ է իմ կյանքում, համբուրում եմ և շնորհակալությունս հայտնում։ Հիմա ես ինձ երկու կես եմ արել, այնտեղ երկինք ճախրել երազող խելագարն է, vings deux ans!<ref>Քսաներկու տարի (ֆրանս)։</ref>։ Այստեղ՝ սպանված և սառած ծերունի-դաստիարակը... chez ce marchand, s’il existe pourtant ce marchand<ref>Այդ վաճառականի մոտ, եթեմիայն գոյություն ունի նա, այդ վաճառականը (ֆրանս)։</ref>... Բայց ինչպե՜ս եք թրջվել, Lise,― գոչեց նա՝ ոտքի ցատկելով, զգալով, որ իր ծնկներն էլ թրջվեցին թաց հողի վրա,― և ինչպես կարելի է, դուք այդ զգեստո՞վ... և ոտքով, այսպիսի դաշտո՞ւմ... Դուք լալի՞ս եք։ Vousetesmahleureuse?<ref>Դուք դժբա՞խտ եք (ֆրանս)։</ref>։ Բա՜, ես ինչ-որ բան լսել եմ... Բայց որտեղի՞ց եք գալիս հիմա,― երկչոտ տեսքով նա արագացնում էր իր հարցերը՝ խորին տարակուսանքով նայելով Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին,― mais savez-vous l’heure qu’il est!<ref>Բայց գիտե՞ք, արդյոք, ժամը քանիսն է հիմա (ֆրանս)։</ref>։
― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, այնտեղ ինչ-որ բան լսե՞լ եք սպանված մարդկանց մասին... Դա ճի՞շտ է։ ճի՞շտ է։
― Այդ մարդի՜կ։ Ես նրանց գործերի հրացոլքն եմ տեսել ամբողջ գիշեր։ Նրանք չէին կարող ավարտել ուրիշ կերպ... (Աչքերը նորից փայլատակեցին)։ Փախչում եմ զառանցանքից, ջերմախտի երազից, փախչում եմ՝ որոնելու Ռուսաստանը, existe-elle ia Russie? Bah, c’est vous, cher capitaine!<ref>Գոյություն ունի՞, արդյոք, Ռուսաստանը։ Բա՜, այդ դուք եք, թանկագին կապիտան (ֆրանս.)։</ref> երբեք չեմ տարակուսել, որ ձեզ կհանդիպեմ որևէ տեղ՝ վսեմ սխրանք կատարելիս... Բայց վերցրեք իմ անձրևանոցը և՝ ինչու՞ անպայման ոտքով։ Ի սեր Աստծո, գոնե անձրևանոցը վերցրեք, իսկ ես, մեկ է, ինչ-որ տեղ կառք կվարձեմ։ Ես ոտքով եմ, որովհետև Stasie-ն (այն է՝ Նաստասյան) փողոցով մեկ աղմուկ կբարձրացներ, եթե իմանար, որ մեկնում եմ, իսկ ես դուրս սողոսկեցի հնարավորինս incognito։ Ես չգիտեմ, այնտեղ՝ «Գոլոսում», գրում են ամենուրեք կատարված կողոպուտների մասին, բայց կարծում եմ, հո չի՞ կարող պատահել, որ հիմա, հենց հայտնվեցիր ճանապարհին, ավազակի կհանդիպես։ Chere Lise<ref>Թանկագին Լիզա (ֆրանս.)։</ref>, կարծեմ ասացիք, թե ինչ-որ մեկն ինչ-որ մեկին սպանե՞լ է։ Օ, mon Dieu<ref>Օ, Աստված իմ (ֆրանս.)։</ref>, ձեզ վա՜տ եք զգում։
― Գնանք, գնանք,― կարծես հիստերիայի մեջ ճչաց Լիզան՝ կրկին իր ետևից քաշելով Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին։― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, սպասեք,― հանկարծ ետ եկավ դեպի նա,― սպասեք, խեղճ մարդ, թողեք խաչակնքեմ։ Դուք էլ աղոթեք «թշվառ» Լիզայի համար, այնպես, թեթևակի, շատ նեղություն մի կրեք։ Սավրիկիյ Նիկոլաևիչ, վերադարձրեք այդ մանկանն իր անձրևանոցը, անպայման տվեք իրեն։ Այ, այդպես... Ուրեմն, գնացինք։ Գնացինք։
Չարաբաստիկ տանը նրանց մոտենալը համընկավ հենց այն պահին, երբ տան առաջ խռնված բավականին հոծ ամբոխն արդեն բավականաչափ լսել էր Ստավրոգինի և այն մասին, թե ինչքան էր նրան ձեռնտու՝ սպանել կնոջը։ Բայց և այնպես, կրկնում եմ, հսկայական մեծամասնությունը շարունակում էր լսել լուռ ու անշարժ։ Հունից դուրս էին գալիս միայն հարբած կոկորդ պատռողները, մեկ էլ՝ «իրենց կորցնող» մարդիկ, ձեռքերը թափահարող այն քաղքենու նման։ Բոլորը նրան ճանաչում էին որպես նույնիսկ հանդարտաբարո մարդու, բայց նա հանկարծ իրեն կորցնում ու ինչ-որ տեղ էր սուրում, եթե որևիցե բան հայտնի եղանակով ապշեցնում էր նրան։ Ես չտեսա, ինչպես տեղ հասան Լիզան և Սավրիկիյ Նիկոլաևիչը։ Առաջինը նկատեցի Լիզային՝ զարմանքից քարացած, արդեն հեռու ինձնից, ամբոխի մեջ, իսկ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին սկզբում անգամ չնկատեցի։ Կարծեմ, այնպիսի պահ եղավ, երբ նա Լիզայից մի երկու քայլ ետ մնաց՝ նեղվածքի պատճառով կամ էլ ետ մղեցին։ Ամբոխը ճեղքելով-անցնելով, շուրջը ոչինչ չնկատելով, ասես ջերմի մեջ, ասես հիվանդանոցից փախած՝ Լիզան, հարկավ, շատ շուտով ուշադրություն գրավեց, բարձրաձայն խոսեցին ու հանկարծ բղավեցին։ Ինչ-որ մեկը ճչաց. «Ստավրոգինների՜ց է»։ Ու՝ մյուս կողմից. «Հերիք չէ՝ կսպանեն, հետո էլ կգան նայելու»։ Մեկ էլ տեսա, որ նրա գլխից վեր՝ ետևից, բարձրացավ ու իջավ ինչ-որ մեկի ձեռքը։ Լիզան ընկավ։ Լսվեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի ահավոր բղավոցը, որն օգնության նետվեց և ամբողջ ուժով խփեց Լիզայից իրեն պատնեշած մարդուն։ Բայց հենց նույն պահին էլ ետևից երկու ձեռքով նրան բռնեց այն քաղքենին։ Որոշ ժամանակ ոչինչ տեսնել չէր լինի ծայր առած տուրուդմբոցի մեջ։ Կարծեմ թե Լիզան ոտքի ելավ, բայց նորից ընկավ՝ երկրորդ հարվածից։ Ամբոխը հանկարծ ետ քաշվեց, և ոչ մեծ դատարկ շրջան գոյացավ պառկած Լիզայի շուրջ, իսկ արնաշաղախ, ցնորված Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը կանգնած էր նրա գլխավերևում՝ գոռալով, լաց լինելով և ձեռքերը կոտրատելով։ Ամենայն ճշգրտությամբ չեմ հիշում, թե ինչ եղավ հետո, հիշում եմ միայն, որ Լիզային հանկարծ տարան, ձեռքերի վրա։ Ես վազում էի նրա ետևից, նա դեռևս կենդանի էր, դեռևս ուշքը գլխին։ Ամբոխի միջից բռնեցին քաղքենուն ու ևս երեք հոգու։ Այդ երեքը մինչև հիմա էլ ժխտում են իրենց մասնակցությունը չարագործությանը՝ համառորեն հավատացնելով, որ իրենց սխալմամբ են բռնել։ Թերևս իրավացի են։ Քաղքենին, թեպետ հաստատապես բռնված հանցանքի մեջ, բայց որպես անհասկացող մեկը, մինչև հիմա դեռ չի կարողանում հանգամանորեն բացատրել կատարվածը։ Ես նույնպես, որպես ականատես, թեև հեռվում գտնվող, պետք է հետաքննությանը տայի իմ ցուցմունքները, հայտարարեցի, որ ամեն ինչ կատարվեց ծայրաստիճան պատահականորեն, թեև լարված, բայց սակավ գիտակցող, գինովցած և հավասարակշռությունը կորցրած մարդկանց կողմից։ Այդ կարծիքին եմ և հիմա։
== Գլուխ չորրորդ. Վերջին որոշումը ==