Changes

==ՉՈՐՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՈՒ ՓՈՂԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆ ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ-ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՈՒ ՓՈՂԱՅԻնՓՈՂԱՅԻՆ-ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ (ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ)==

Ապրանքային-առևտրային կապիտալն արդ ոչ այլ ինչ է, բայց եթե մշտապես շուկայում գտնվող, մշտապես կերպարանափոխության պրոցեսում գտնվող ու մշտապես շրջանառության ոլորտի կողմից ներգրավված այս չրջանառության շրջանառության կապիտալի մի մասի փոխակերպյալ ձևը։ Մենք ասում ենք մի մասի, որովհետև ապրանքների վաճառքի ու նրանց գնման մի մասը մշտապես կատարվում է հենց ուղղակի արդյունաբերական կապիտալիստների միջև։ Այս հետազոտության մեջ մենք բոլորովին մի կողմ ենք թողնում այս մասը, որովհետև սա բոլորովին չի նպաստում վաճառականական, կապիտալի գաղափարի որոշման, նրա մասնահատուկ բնության ըմբռնման գործին, և մյուս կողմից էլ այն պատճառով, որ հիշյալ մասը մեր նպատակի համար սպառիչ կերպով արդեն քննարկված է II գրքում։

Ենթադրենք, ապրանք գնող ու վաճառող մի առևտրական 3 000 ֆ. ստ. մի գումար, որի արժեքը, իբրև առևտրական կապիտալի արժեք, նա մեծացնում է։ Նա այս 3 000 ֆ. ստ.-ով գնում է, օրինակ, կտավի գործարանատիրոջից 30 000 կանգուն կտավ, կանգունը 2 շիլլինգով։ Նա ծախում է այս 30 000 կանգունը։ Ե/թե Եթե շահույթի տարեկան միջին նորման = 10%, և նա բոլոր վերադիր ծախքերը հանելուց հետո 10% տարեկան շահույթ է ստանում, ապա նա տարվա վերջում 3 000 ֆ. ստ. դարձրած է լինում 3 300 ֆ. ստ.։ Թե նա ինչպես է ձեռք բերում այս շահույթը, այս մի հարց է, որ մենք հետո միայն կհետազոտենք։ Այստեղ մենք ուզում ենք ամենից առաջ նրա կապիտալի շարժման սոսկական ձևը քննել։ Նա 3000 3 000 ֆ. ստ.-ով միշտ կտավ է գնում և միշտ այս կտավը ծախում է. մշտապես կրկնում է ծախելու համար կատարվող գնման այս ակտը, Փ—Ա—Փ´, կապիտալի այս պարզ ձևը, որն ամբողջովին դատապարտված է շրջանառության պրոցեսի մեջ մնալու՝ չընդհատվելով արտադրության պրոցեսի ինտերվալներով, այն պրոցեսի, որն առևտրական կապիտալի սեփական շարժումից ու ֆունկցիայից դուրս է գտնվում։

Բայց թեև նրա, կտավ արտադրողի, համար տեղի է ունեցել կտավի կերպարանափոխումը փողի, այսինքն նրա վաճառքը, բայց այս կերպարանափոխումը դեռ տեղի չի ունեցել բուն իսկ կտավի համար։ Կտավն առաջվա նման դարձյալ գտնվում է շուկայում իբրև ապրանքային կապիտալ, որը դեռ պետք է իր առաջին կերպարանափոխությունը կատարի, պետք է ծախվի։ Այս կտավի հետ ոչ մի փոփոխություն չի կատարվել, բացի իր տիրոջ անձնավորության փոփոխությունից։ Կտավն իր սեփական կոչման համաձայն, պրոցեսի մեջ բռնած իր տեղի համաձայն առաջվա նման ապրանքային կապիտալ է, ծախելի ապրանք. միայն թև նա հիմա վաճառականի ձեռքում է, այնինչ առաջ արտադրողի ձեռքում էր։ Կտավը ծախելու, նրա կերպարանափոխության առաջին փուլն սպասավորելու ֆունկցիան արտադրողից վերցրել է վաճառականը և դարձրել իր հատուկ պրոֆեսիան, այնինչ առաջ այս մի ֆունկցիա էր, որ արտադրողին էր մնում կատարելու այն բանից հետո, երբ նա ավարտվում ավարտում էր կտավ արտադրելու ֆունկցիան։

Դիցուք թե վաճառականին չի հաջողվում 30 000 կանգունը ծախել այն ժամանակի ընթացքում, որը հարկավոր է կտավ արտադրողին՝ նորից 30 000 կանգուն 3 000 ֆ. ստ. արժեքով շուկա նետելու համար։ Վաճառականը չի կարող այս քանակն էլ նորից գնել, որովհետև նա դեռ պահեստանոցում ունի չծախված 30 000 կանգուն, որոնք դեռ նրա համար ետփոխարկված չեն փողային կապիտալի։ Այս դեպքում վրա է հասնում մի կանգառում, վերարտադրության ընդհատում։ Կտավ արտադրողն անշուշտ կարոդ կարող էր իր տրամադրության տակ ունենալ լրացուցիչ փողային կապիտալ, որը նա կարող կլիներ, 30 000 կանգուն ծախելուց անկախ, փոխարկել արտադրողական կապիտալի և այսպիսով շարունակել արտադրության պրոցեսը։ Բայց այս ենթադրությունը բնավ ոչինչ չի փոխում։ Որչափով որ 30 000 կանգունի համար կանխավճարված կապիտալն է նկատի առնվում, նրա վերարտադրության պրոցեսն ընդհատված է և մնում է ընդհատված։ Հետևաբար, այստեղ փաստացի կերպով ու ակնհայտորեն երևում է, որ վաճառականի գործառնություններն ուրիշ ոչինչ չեն, բայց եթե այնպիսի գործառնություններ, որոնք ընդհանրապես պետք են արտադրողի ապրանքային կապիտալը փողի փոխարկելու համար, այնպիսի գործառնություններ, որոնք սպասավորում են ապրանքային կապիտալի ֆունկցիաները շրջանառության պրոցեսի ու վերարտադրության պրոցեսի մեջ։ Եթե անկախ վաճառականի փոխարեն արտադրողի մի հասարակ գործակատար զբաղվեր բացառապես այս վաճառքով ու սրանից զատ նաև գնումով, ապա այս կապը ոչ մի վայրկյան չէր սքողվի։

Այսպիսով ուրեմն ապրանքային-առևտրային կապիտալն ուրիշ ոչինչ չի ամենևին, բայց եթե արտադրողի ապրանքային կապիտալ, որը պետք է կատարի փողի փոխարկվելու իր պրոցեսը, իբրև ապրանքային կապիտալ պետք է իր ֆունկցիան շուկայում իրագործի, լոկ այն տարբերությամբ, որ արտադրողի անցողիկ գործառնություն լինելու փոխարեն այս ֆունկցիան հիմա երևան է գալիս իբրև կապիտալիստների մի առանձին տեսակի, ապրանք գնող ու վաճառող առևտրականների, բացառիկ գործառնություն ինքնուրույնանում է որպես կապիտալի ներդրման մի հատուկ բնագավառ։ Ի միջի այլոց այս երևան է գալիս նաև ապրանքային առևտրային կապիտալի շրջանառության մասնահատուկ ձևի մեջ։ Վաճառականը գնում է ապրանքը և հետո ծախում այն, այսինքն՝ Փ—Ա—Փ´։ Պարզ ապրանքային շրջանառության մեջ կամ նույնիսկ այն ապրանքային շրջանառության մեջ, որ հանդես է գալիս իբրև արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցես՝ Ա´—Փ—Ա, շրջանառությունն այնպես է սպասավորվում, որ փողի ամեն մի միավոր երկու անգամ է ձեռքից-ձեռք անցնում։ Կտավ արտադրողը ծախում է իր ապրանքը, կտավը, այս դարձնում է փող. գնորդի փողն անցնում է կտավ արտադրողի ձեռքը։ Սա նույն ալս այս փողով գնում է մանվածք, ածուխ, աշխատանք և այլն, դարձյալ ծախսում է միևնույն փողը կտավի արժեքն այնպիսի ապրանքների ետփոխարկելու համար, որոնք կտավի արտադրատարրերն են կազմում։ Այն ապրանքը, որ նա գնում է, նույն ապրանքը չի, միևնույն տեսակի ապրանք չի, ինչ որ նա ծախում է։ Նա ծախել է արդյունքներ և գնել արտադրամիջոցներ։ Բայց այլ է հարաբերությունը վաճառականական կապիտալի շարժման մեջ։ կտավավաճառը Կտավավաճառը 3 000 ֆ. ստ.-ով գնում է 30 000 կանգուն կտավ, նա նույն 30 000 կանգուն կտավը ծախում է՝ շրջանառությունից փողային կապիտալ (3 000 ֆ. ոտ., այլև շահույթ) դուրս կորզելու համար։ Հետևաբար, այստեղ ոչ թե փողի միևնույն միավորը, այլ միևնույն ապրանքն է երկու անգամ փոխում իր տեղը. ապրանքը վաճառորդի ձեռքից անցնում է գնորդի ձեռքը և գնորդի ձեռքից, որ հիմա վաճառորդ է դարձել, անցնում է մի ուրիշ գնորդի ձեռք։ Նա ծախվում է երկու անգամ և կարող է դեռ շատ անգամ էլ ծախվել, եթե մեջտեղ խցկվեն մի շարք վաճառականներ էլ. և հենց այս կրկնվող վաճառքի, միևնույն ապրանքի երկու անգամ տեղափոխվելու շնորհիվ է միայն, որ ապրանքի գնման համար կանխավճարված փողը ետ է կորզվում առաջին գնորդի կողմից, սպասավորվում է փողի ետհոսումը դեպի առաջին գնորդը։ Մի դեպքում Ա´—Փ—Ա-ն միջնորդավորվում է միևնույն փողի երկու անգամ տեղափոխվելը, այնպես որ ապրանքը մի կերպարանքով օտարվում է և մի ուրիշ կերպարանքով ձեռք բերվում։ Մյուս դեպքում Փ—Ա—Փ´-ն միջնորդավորում է միևնույն ապրանքի երկու անգամ տեղափոխվելը, այնպես որ կանխավճարված փողը նորից ետ է կորզվում շրջանառությունից։ Սրանից հենց երևում է, որ ապրանքը դեռ վերջնականապես ծախված չէ, եթե արտադրողի ձեռքից վաճառականի ձեռքն է անցել, և որ վերջինս դեռ միայն շարունակում է վաճառքի հետագա գործառնությունը — կամ ապրանքային կապիտալի ֆունկցիայի կիրառումը։ Բայց սրանից երևում է միաժամանակ հետևյալը։ Այն, ինչ որ արտադրողական կապիտալիստի համար Ա—Փ է, ապրանքային կապիտալի վաղանցուկ կերպարանք ունեցող նրա կապիտալի մի սոսկական ֆունկցիա է, կաճառականի համար Փ—Ա—Փ´ է, նրա կողմից կանխավճարված փողային կապիտալի արժեքի մեծացման մի հատուկ պրոցես է։ Ապրանքի ձևափոխության մի փուլն այստեղ վաճառականի վերաբերմամբ հանդես է գալիս իբրև Փ—Ա—Փ´, հետևաբար իբրև մի հատուկ տեսակ կապիտալի էվոլուցիա։

'''Առաջին'''՝ այն, որ ապրանքային կապիտալն իր վերջնական փոխարկումը փողի, ուրեմն իր առաջին փոփոխությունը, իրեն իբրև. ապրանքային կապիտալի հատուկ ֆունկցիան շուկայում կատարում է իը իր արտադրողից տարբերվող մի գործակալի ձեռքում, և որ ապրանքային կապիտալի այս ֆունկցիան իրացվում է վաճառականի գործառնություններով, նրա առուծախերով, այնպես որ այս գործառնությունները կերպարանավորվում են իբրև արդյունաբերական կապիտալի մնացած ֆունկցիաներից զատված, հատուկ և ուրեմն ինքնուրույն զբաղմունք առևտրի բնագավառում։ Այս աշխատանքի հասարակական բաժանման մի առանձին ձև է, ընդորում այն ֆունկցիայի մի մասը, որ պետք է կատարվեր կապիտալի թերարտադրության պրոցեսի մի հատուկ փուլի, այն է՝ շրջանառության փուլի մեջ, հանդես է դալիս գալիս իբրև արտադրողներից տարբեր մի հատուկ գործակալի՝ շրջանառության գործակալի բացառիկ ֆունկցիա։ Բայց այս հատուկ զբաղմունքը սրանով դեռ ամենևին չի հանդիսանում մի հատուկ կապիտալի ֆունկցիա, կապիտալի, որը տարբեր է իր վերարտադրության պրոցեսի մեջ գտնվող արդյունաբերական կապիտալից և ինքնուրույն է նրա նկատմամբ. և իրոք հիշյալ զբաղմունքը չի էլ ներկայանում իբրև այսպիսին այնտեղ, որտեղ ապրանքների առուտուրը կատարվում է հասարակ կոմմի-վոյաժերների կամ թե արդյունաբերական կապիտալիստի այլ անմիջական գործակալների միջոցով։ Հետևաբար այստեղ դեռ մի երկրորդ մոմենտ էլ է գործում։

Միշտ Ա—Փ-ն, ապրանքային կապիտալի փոխարկումը փողային կապիտալի, մի պրոցես, որը վաճառականի համար Փ—Ա—Փ է հանդիսանում, որչափով որ սա կապիտալ է կանխավճարում արտադրողից ապրանք գնելիս.— Ա—Փ-ն միշտ էլ ապրանքային կապիտալի առաջին ձևափոխությունն է, թեև միևնույն ակտը կարող է մի արտադրողի համար կամ թե իր վերարտադրության պրոցեսի մեջ գտնվող արդյունաբերական կապիտալի համար ներկայանալ իբրև Փ—Ա,, փողի ետփոխարկում ապրանքի (արտադրամիջոցների), կամ թե իբրև ձևափոխության երկրորդ փուլ։ Կտավ արտադրողի համար Ա—Փ-ն առաջին ձևափոխությունն էր՝ ապրանքային կապիտալի փոխարկումը փողային կապիտալի։ Այս ակտը վաճառականի համար հանդիսանում է Փ—Ա, նրա փողային կապիտալի փոխարկումն ապրանքային կապիտալի։ Եթե հիմա նա կտավը ծախում է ճերմակարարին, ապա այս ակտը ճերմակարարի համար հանդիսանում է Փ—Ա, փողային կապիտալի փոխարկում արտադրողական կապիտալի, կամ թե նրա՝ ապրանքային կապիտալի երկրորդ ձևափոխությունը. իսկ վաճառականի համար հիշյալն Ա—Փ է, նրա գնած կտավի վաճառք։ Բայց իրոք այն ապրանքային կապիտալը, որ արտադրել է կտավի գործարանատերը, միմիայն հիմա է վերջնականապես ծախվում, կամ թե վաճառականի այս Փ—Ա—Փ-ն լոկ միջնորդավորող պրոցես է երկու արտադրողների միջև կատարվող Ա—Փ-ի համար։ Կամ թե ընդունենք, որ կտավի գործարանատերը ծախած կտավի արժեքի մի մասով մանվածք է գնում մի մանվածավաճառից։ Այսպիսով նրա համար այս Փ—Ա է։ Բայց վաճառականի համար, որը ծախում է մանվածքը, այս Ա—Փ է, մանվածքի վերավաճառք. իսկ բուն իսկ մանվածքի իբրև ապրանքային կապիտալի վերաբերմամբ այս միմիայն նրա վերջնական վաճառք է, որով նա շրջանառության ոլորտից անցնում է սպառման ոլորտը՝ հանդիսանալով Ա—Փ, նրա առաջին ձևափոխության վերջնական ավարտումը։ Այսպես, ուրեմն, վաճառականը գնում է արդյունաբերական կապիտալիստից թե նրան ծախում, նրա Փ—Ա—Փ-ն, վաճառականական կապիտալի շրջապտույտը, միշտ արտահայտում է լոկ այն, ինչ որ բուն իսկ ապրանքային կապիտալի վերաբերմամբ, իբրև վերարտադրվող արդյունաբերական կապիտալի անցման ձևի վերաբերմամբ սոսկ Ա—Փ, նրա առաջին ձևափոխության կատարումն է միայն։ Վաճառականական կապիտալի Փ—Ա ակտը միաժամանակ Ա—Փ ակտ է միմիայն արդյունաբերական կապիտալիստի համար, բայց ոչ թե նրա արտադրած ապրանքային կապիտալի համար. այս՝ ապրանքային կապիտալի լոկ մի անցում է արդյունաբերողի ձեռքից չրջանառության գործակալների ձեռքը. և միմիայն վաճառականական կապիտալի Ա—Փ-ն է, որ գործող ապրանքային կապիտալի համար վերջնական Ա—Փ է ներկայացնում։ Փ—Ա—Փ-ն միևնույն ապրանքային կապիտալի երկու Ա—Փ ակտն է, նույնի երկու հաջորդական վաճառքը, որոնք լոկ միջնորդավորում են նրա վերջին ու ավարտական վաճառումը։

Հետևաբար, երբ ապրանքային կապիտալը դառնում է ապրանքային֊ առևտրային կապիտալ, նա ինքնուրույն տեսակի կապիտալի կերպարանք է ընդունում լոկ այն պատճառով, որ վաճառականը փողային կապիտալ է կանխավճարում, որն իր արժեքով մեծանում է իբրև կապիտալ, գործում է իբրև կապիտալ լոկ այն չափով, որչափով բացառապես զբաղված է լինում նրանով, որ միջնորդավորում է ապրանքային կապիտալի ձևափոխությունը, նրա իբրև ապրանքային կապիտալի ֆունկցիան, այսինքն նրա փոխարկումը փողի, և նա այս անում է ապրանքների մշտական առ ու ծախով։ Այս՝ նրա բացառիկ գործառնությունն է. արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցեսը միջնորդավորող այս գործունեությունը բացառիկ ֆունկցիան է այն փողային կապիտալի, որով վաճառականն է գործառում։ Այս ֆունկցիայի միջոցով նա իր փողը դարձնում է փողային կապիտալ, այնպես որ նրա Փ-ն ներկայանում է իբրև Փ—Ա—Փ´, և նույն պրոցեսի միջոցով նա ապրանքային կապիտալը փոխարկում է ապրանքային-առևտրային կապիտալի։

Ապրանքային-աւռևտրային առևտրային կապիտալը, որչափով ու քանի դեռ գոյություն ունի ապրանքային կապիտալի ձևով, հասարակական ամբողջ կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի նկատմամբ ուրիշ ոչ մի բան չի ակներևաբար, բայց եթե արդյունաբերական կապիտալի դեռ շուկայում գտնվող, իր ձևափոխության պրոցեսն անցնող այն մասը, որ հիմա գոյություն ունի և գործում է իբրև ապրանքային կապիտալ։ Հետևաբար վաճառականի կողմից կանխավճարված փողային կապիտալը միայն, որ նախանշված է, բացառապես առ ու ծախի համար, ուստի և երբեք ուրիշ ձև չի ընդունում, բացի ապրանքային կապիտալի ու փողային կապիտալի ձևից, երբեք արտադրողական կապիտալի ձևի մեջ չի պարուրվում և միշտ արգելափակված է մնում կապիտալի շրջանառության ոլորտում,— միմիայն այս փողային կապիտալն է, որ մենք հիմա պիտի քննենք կապիտալի վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի առնչությամբ։

Եթե կտավ արտադրողն ստիպված լիներ սպասելու, մինչև որ իր կտավն իրոք դադարեր ապրանք լինելուց, մինչև որ նա անցներ վերջին գնորդին, արտադրողական կամ թե անհատական սպառորդին, ապա նրա վերարտադրության պրոցեսը կընդհատվեր։ Կամ թե չէ՝ այս չընդհատելու համար նա պետք է իր գործառնությունները սահմանափակեր, իր կտավի մի ավելի փոքր մասը դարձներ մանվածք, ածուխ, աշխատանք և այլն, կարճ ասած՝ դարձներ արտադրողական կապիտալի տարրեր, ու նրա մի ավելի մեծ մասը պետք է իր մոտ պահեր իբրև պահեստի փող այն նպատակով, որ երբ իր կապիտալի մի մասն, իբրև ապրանք շուկայում է գտնվում, մյուս մասը կարողանա արտադրության պրոցեսը շարունակել, այնպես որ, երբ սա իբրև ապրանք շուկա է մտնում, մյուս մասը ետ է հոսում փողի ձևով։ Նրա կապիտալի այս բաժանումը վաճառականի միջամտելու հետևանքով չի վերանում։ Բայց եթե վերջինս չլիներ, պահեստի փողի ձևով գոյություն ունեցող շրջանառության, կապիտալի մասը պետք է միշտ ավելի մեծ լիներ արտադրողական կապիտալի ձևով գործադրվող մասի համեմատությամբ, և սրան համապատասխան էլ վերարտադրության մասշտաբը կսահմանափակվեր։ Սրա փոխարեն՝ արտադրողը հիմա կարող է իր կապիտալի մի ավելի մեծ մասը միշտ կիրառել բուն արտադրության պրոցեսի մեջ, մի ավելի փոքր մասը իբրև պահեստի փող։

Ընդհանուր առմամբ պետք է հետևյալը նկատել. արդյունաբերական կապիտալի պտույտը սահմանափակված է ոչ մի այն շրջանառության ժամանակով, այլ նաև արտադրության ժամանակով։ Վաճառականական կապիտալի պտույտը, որչափով որ սա ապրանքի լոկ մի որոշ տեսակով է առուտուր տնում, սահմանափակված է ոչ թե մի արդյունաբերական կապիտալի պտույտով, այլ միևնույն արտադրաճյուղի բոլոր արդյունաբերական կապիտալների պտույտով։ Այն բանից հետո, երբ վաճառականը մեկի կտավը գնել ու ծախել է, նա կարող է ուրիշինը գնել ու ծախել նախքան այն, երբ առաջինը նորից ապրանք կնետի շուկան։ Այսպիսով ուրեմն, միևնույն վաճառականական կապիտալը հաջորդաբար կարող է սպասավորել մի արտադրաճյուդի մեջ դրված կապիտալների տարբեր պտույտները. այնպես որ նրա պտույտը չի նույնանում արդյունաբերական մի առանձին կապիտալի պտույտների հետ և հետևաբար չի փոխարինում սոսկ այն պահեստի փողը, որ այս արդյունաբերական առանձին կապիտալիստը պետք է ունենար in petto [առձեռն]։ Վաճառականական կապիտալի պտույտն արտադրության մի ոլորտում բնականաբար սահմանափակվում է նույն ոլորտի ամբողջ արտադրության ծավալով։ Բայց նա չի սահմանափակվում միևնույն ոլորտում գործող ամեն մի առանձին կապիտալի արտադրության սահմաններով կամ թե նրա պաուտաժամտնակովպտուտաժամտնակով, որքան որ վերջինս պայմանավորվում է արտադրության ժամանակով։ Ենթադրենք, A-ն մատակարարում է մի ապրանք, որը երեք ամիս է պահանջում իր արտադրության համար։ Այն բանից հետո, երբ վաճառականը գնել ու ծախել է այս ապրանքը, ասենք, մի ամսում, նա կարող է ուրիշ արտադրողից միևնույն արդյունքը գնել ու ծախել։ Կամ թե այն բանից հետո, երբ նա, օրինակ, ծախել է մի ֆերմերի հացահատիկը, կարող է միևնույն փողով երկրորդինը գնել ու ծախել և այլն։ Նրա կապիտալի պտույտը սահմանափակված է հացահատիկի այն մասսայով, որ նա կարող է մի տվյալ ժամանակվա ընթացքում, օրինակ, մի տարում, հաջորդաբար գնել ու ծախել, այնինչ ֆերմերի կապիտալի պտույտը, մի կողմ թողած պտուտաժամանակը, սահմանափակված է արտադրաժամանակով, որը մի տարի է տևում։

Վաճառականական կապիտալի պտույտը նույնը չի, ինչ որ է հավասար մեծության մի արդյունաբերական կապիտալի պտույտը կամ թե նրա մի անգամվա վերարտադրությունը. ընդհակառակը, նա հավասար է այսպիսի կապիտալների մի որոշ թվի պտույտների գումարին, լինի այս արտադրության նույն թե տարբեր ոլորտներում, միևնույն է։ Որքան ավելի արագ է պտույտ գործում վաճառաւկանական վաճառականական կապիտալը, այնքան ավելի փոքր է փողային կապիտալի այն ամբողջ մասը, որ գործում է իբրև վաճառականական կապիտալ. որքան ավելի դանդաղ է այն պտույտ գործում, այնքան ավելի մեծ է հիշյալ մասը։ Որքան ավելի քիչ է զարգացած արտադրությունը, այնքան ավելի մեծ է վաճառականական կապիտալի գումարն ընդհանրապես շրջանառության մեջ նետված ապրանքների գումարի համեմատությամբ, բայց նա նույնքան ավելի փոքր է բացարձակորեն կամ համեմատած արտադրության ավելի զարգացած պայմաններում գործող վաճառականական կապիտալի հետ։ Եթե ընդհակառակն է՝ ընդհակառակը։ Ուստի այսպիսի անզարգացած պայմաններում բուն փողային կապիտալի մեծագույն մասը գտնվում է վաճառականների ձեռքում, որոնց կարողությունն այսպիսով մյուսների հանդեպ կազմում է փողային կարողություն։

Անհրաժեշտ չի, որ սոսկ վերևում քննած պտույտը կատարելու տամար համար վաճառականական կապիտալն իր արժեքի ամբողջ մեծությամբ նախ ապրանք գնի և հետո միայն ծախի։ Այլ վաճառականը երկու շարժումն էլ միաժամանակ է կատարում։ Այս դեպքում նրա կապիտալը բաժանվում է երկու մասի։ Մեկը կազմված է ապրանքային կապիտալից, իսկ մյուսը փողային կապիտալից։ Նա մի տեղ գնում է և սրանով իր փողն ապրանք է դարձնում։ Նա մի այլ տեղ ծախում է և սրանով ապրանքային կապիտալի մի ուրիշ մասը դարձնում է փող։ Մի կողմից՝ նրա մոտ ետ է հոսում նրա կապիտալն իբրև փողային կապիտալ, այնինչ մյուս կողմից՝ ապրանքային կապիտալն է հոսում դեպի նա։ Որքան ավելի մեծ է այն մասը, որ գոյություն ունի մի ձևով, այնքան ավելի փոքր է մյուս ձևով եղող մասը։ Այս մասերը զիջում են միմյանց իրենց տեղերը և փոխադարձաբար հավասարակշռվում են։ Եթե փողի, իբրև շրջանառության միջոցի, գործադրման հետ շաղկապվում է փողի, իբրև վճարման միջոցի, գործադրումն ու սրանից բողբոջող վարկային սիստեմը, ապա վաճառականական կապիտալի փողային մասն է՛լ ավելի է նվազում այն գործարքների մեծության համեմատությամբ, որ կատարում է այս .վաճառականական կապիտալը։ Եթե ես 3 000 ֆ. ստ.-ով գինի եմ գնում 3 ամիս ժամանակով և գինին ծախում եմ կանխիկ փողով նախքան 3 ամիսն անցնելը, ապա այս գործարքի համար ոչ մի կոպեկ կանխավճարելու կարիք չկա։ Այս դեպքում լույսի պես պարզ է նաև, որ փողային կապիտալը, որն այստեղ հանդես է գալիս իբրև վաճառականական կապիտալ, ուրիշ ոչ մի բան չի, բայց եթե նույն ինքն արդյունաբերական կապիտալը փողային կապիտալի իր ձևով, իր այն վիճակում, երբ նա փողի ձևով ետ է հոսում դեպի ինքը։ (Որ այն արտադրողը, որը 3 000 ֆ. ստ.-ով ծախել է ապրանքը 3 ամիս ժամկետով, կարող է սրա դիմաց ստացած մուրհակը, այսինքն պարտագիրը ղեղչել բանկիրի մոտ, այս պարագան ամենևին չի փոխում գործի էությունը և ոչ մի կապ չունի ապրանքի առևտրով զբաղվող առևտրականի կապիտալի հետ)։ Եթե այդ ժամանակամիջոցում ապրանքի շուկայի գներն իջնեին, ենթադրենք, <math>\frac{1}{10}</math>-ով, վաճառականը ոչ միայն ոչ մի շահույթ չէր ստանա, այլ ընդհանրապես միմիայն 2 700 ֆ. ստ. ետ կստանար 3 000 ֆ. ստ.-ի փոխարեն։ Նա ստիպված կլիներ 300 ֆ. ստ. էլ վրան գնելուդնելու, որ պարտքը վճարի։ Այս 300 ֆ. ստ.-ը կգործեին լոկ իբրև պահեստի գումար՝ գների տարբերությունը հավասարակշռելու համար։ Բայց միևնույնը վերաբերում է արտադրողին էլ։ Եթե սա ինքը ծախեր իջած գներով, ապա նույնպես 300 ֆ. ստ. կկորցներ և չէր կարող արտադրությունը միևնույն մասշտաբով նորից սկսել առանց պահեստի կապիտալի։

Կտավավաճառը 3 000 ֆ. ստ.-ով կտավ է գնում գործարանատիրոջից. սա այս 3 000 ֆ. ստ.-ից, օրինակ, 2 000-ը վճարում է մանվածք գնելու համար. այս մանվածքը նա գնում է մանվածքավաճառից։ Այն փողը, որ գործարանատերը վճարում է մանվածքավաճառին, կտավավաճառի փողը չի, որովհետև սա իր փողի դիմաց ապրանք է ստացել այս գումարի չափով։ Սա գործարանատիրոջ սեփական կապիտալի փողային ձևն է։ Մանվածքավաճառի ձեռքում այս 2 000 ֆ. ստ. երևան է գալիս հիմա իբրև նրա մոտ ետհոսաղ փողային կապիտալ. բայց ո՞րչափով է նա փողային կապիտալ, եթե տարբերվում է այս 2000 ֆ. ստ.-ից, որպես կտավի թոթափած փողային ձևից ու մանվածքի ընդունած փողային ձևից։ Եթե մանվածքավաճառը վարկով է գնել և իր վճարման ժամկետը հասնելուց առաջ կանխիկ է վաճառել, ապա այս 2 000 ֆ. ստ.-ի մեջ ոչ մի կոպեկ չկա վաճառականի կապիտալից, որով սա տարբերվեր այն փողային ձևից, որ ընդունում է ինքն արդյունաբերական կապիտալը իր շրջապտույտի պրոցեսի մեջ։ Ապրաքնքային-առևտրային կապիտալը, որչափով որ սա ուրեմն արդյունաբերական կապիտալի սոսկական ձև չի, որն ապրանքային կապիտալի կամ թե փողային կապիտալի կերպարանքով գտնվում է վաճառականի ձեռքում,— ոչ այլ ինչ է, բայց եթե փողային կապիտալի այն մասը, որը պատկանում է հենց իրեն վաճառականին և գործի է դրվում ապրանքներ առնելիս ու ծախելիս։ Այս մասը կրճատված մասշտաբով ներկայացնում է արտադրության համար կանխավճարված կապիտալի այն մասը, որն իբրև պահեստի փող, իբրև գնելամիջոց միշտ պետք է գտնվեր արդյունաբերողների ձեռքում և միշտ պետք է շրջան գործեր, իբրև փողային կապիտալ։ Այս մասը փոքրացած մասշտաբով հիմա գտնվում է վաճառական կապիտալիստների ձեռքում՝ իբրև այսպիսին միշտ գործելով շրջանառության պրոցեսի մեջ։ Սա ամբողջ կապիտալի այն մասն է, որը, մի կողմ թողած եկամտի ծախսումը, միշտ պետք է իբրև գնման միջոց շրջան գործի շուկայում՝ վերարտադրության պրոցեսի անընդհատությունն ապահովելու համար։ Հիշյալ մասն այնքան ավելի փոքր է ամբողջ կապիտալի համեմատությամբ, որքան ավելի արագ է կատարվում վերարտադրության պրոցեսը և որքան ավելի է զարգացած փողի իբրև վճարման միջոցի ֆունկցիան, այսինքն որքան ավելի է զարգացած վարկային սիստեմը<ref>Որպեսզի կարողանա վաճառականական կապիտալն արտադրողական կապիտալի շարքը դասել, Ռամսեյն այն շփոթում է տրանսպորտի արդյունաբերության հետ և առևտուրն անվանում է „The transport of commodities from one place to another“ [«ապրանքների փոխադրություն մի տեղից մի ուրիշ տեղ»] („An Essay on the Distribution of Wealth“, 1830, էջ 19)։ Միևնույն շփոթությանը հանդիպում ենք Վերրիի („Meditazioni sull‘ Economia Politica“, 1804, էջ 32) և Սեյի մոտ էլ („Traité d’Economie Poltique“, հ. I, էջ 14—15)։— Իր „Elements of Political Economy“ աշխատության մեջ (Andover and New-York, 1835) Ս. Ֆ. Նյումենն ասում է. «Հասարակության գոյություն ունեցող տնտեսական կառուցվածքի պայմաններում այն ակտը, որ կատարում է արտադրողի ու սպառողի միջև կանգնած վաճառականը՝ առաջինին կապիտալ կանխավճարելով և նրա դիմաց արդյունքներ ստանալով և նույն այս արդյունքները վերջինին հանձնելով, ընդորում նա ետ է ստանում կապիտալը, այս ակտը մի գործարք է, որը հեշտացնում է հասարակության տնտեսական պրոցեսը և արժեք է միակցում այն արդյունքին, որի վերաբերմամբ կատարված է այս ակտը» (էջ 174)։ Այսպիսով արտադրողն ու սպառորդը վաճառականի միջամտության հետևանքով փող ու ժամանակ են տնտեսում։ Այս ծառայությունը կապիտալի ու աշխատանքի կանխավճարում է պահանջում և պետք է վարձատրվի, «որովհետև սա արժեք է միակցում արդյունքներին, քանի որ միևնույն արդյունքները գտնվելով ապառորդների ձեռքում՝ ավելի մեծ արժեք ունեն, քան ունեին արտադրողների ձեռքում»։ Եվ այսպիսով առևտուրը նրան էլ, ճիշտ ինչպես և պարոն Սեյին, թվում է «strictly an act of production» [«արտադրության ակտ բառի ստույգ իմաստով»] (էջ 175)։ Նյումենի այս հայացքը հիմնովին սխալ է։ Ապրանքի սպառողական արժեքն ավելի մեծ է սպառորդի ձեռքում, քան արտադրողի ձեռքում, որովհետև նա լոկ այստեղ է իրացվում ընդհանրապես։ Չէ՞ որ մի ապրանքի սպառողական արժեքն իրացվում է, իր ֆունկցիայի մեջ է մտնում այն ժամանակ միայն, երբ ապրանքն անցնում է սպառման ոլորտը։ Արտադրողի ձեռքում նա գոյություն ունի պոտենցիալ ձևով միայն։ Բայց մի ապրանքի համար երկու անգամ չեն վճարում,— նախ նրա փոխանակային արժեքի և հետո էլ սրանից դուրս, նրա սպառողական արժեքի համար։ Վճարելով նրա փոխանակային արժեքի համար, ես յուրացնում եմ նրա սպառողական արժեքը։ Եվ փոխանակային արժեքն ամենափոքրիկ չափով անգամ չի աճում այն բանի հետևանքավ, որ արտադրողի կամ թե միջնավաճառորդի ձեռքից ապրանքն անցնում է սպառորդի ձեռքը։</ref>։

եթե տարբերվում է այս 2000 ֆ. ստ.-ից, որպես կտավի թոթափած փողային ձևից ու մանվածքի ընդունած փողային ձևից։ Եթե մանվածքավաճառը վարկով է գնել և իր վճարման ժամկետը հասնելուց առաջ կանխիկ է վաճառել, ապա այս 2 000 ֆ. ստ.-ի մեջ ոչ մի կոպեկ չկա վաճառականի կապիտալից, որով սա տարբերվեր այն փողային ձևից, որ ընդունում է ինքն արդյունաբերական կապիտալը իր շրջապտույտի պրոցեսի մեջ։ Ապրաքնքային-առևտրային կապիտալը, որչափով որ սա ուրեմն արդյունաբերական կապիտալի սոսկական ձև չի, որն ապրանքային կապիտալի կամ թե փողային կապիտալի կերպարանքով գտնվում է վաճառականի ձեռքում,— ոչ այլ ինչ է, բայց եթե փողային կապիտալի այն մասը, որը պատկանում է հենց իրեն վաճառականին և գործի է դրվում ապրանքներ առնելիս ու ծախելիս։ Այս մասը կրճատված մասշտաբով ներկայացնում է արտադրության համար կանխավճարված կապիտալի այն մասը, որն իբրև պահեստի փող, իբրև գնելամիջոց միշտ պետք է գտնվեր արդյունաբերողների ձեռքում և միշտ պետք է շրջան գործեր, իբրև փողային կապիտալ։ Այս մասը փոքրացած մասշտաբով հիմա գտնվում է վաճառական կապիտալիստների ձեռքում՝ իբրև այսպիսին միշտ գործելով շրջանառության պրոցեսի մեջ։ Սա ամբողջ կապիտալի այն մասն է, որը, մի կողմ թողած եկամտի ծախսումը, միշտ պետք է իբրև գնման միջոց շրջան գործի շուկայում՝ վերարտադրության պրոցեսի անընդհատությունն ապահովելու, համար։ Հիշյալ մասն այնքան ավելի փոքր է ամբողջ կապիտալի համեմատությամբ, որքան ավելի արագ է կատարվում վերարտադրության պրոցեսը և որքան ավելի է զարգացած փողի իբրև վճարման միջոցի ֆունկցիան, այսինքն որքան ավելի է զարգացած վարկային սիստեմը<ref>Որպեսզի կարողանա վաճառականական կապիտալն արտադրողական կապիտալի շարքը դասել, Ռամսեյն այն շփոթում է տրանսպորտի արդյունաբերության հետ և առևտուրն անվանում է „The transport of commodities from one place to another“ [«ապրանքների փոխադրություն մի տեղից մի ուրիշ տեղ»] („An Essay on the Distribution of Wealth“, 1830, էջ 19)։ Միևնույն շփոթությանը հանդիպում ենք Վերրիի („Meditazioni sull‘ Economia Politica“, 1804, էջ 32) և Սեյի մոտ էլ („Traité d’Economie Poltique“, հ. I, էջ 14-15)։— Իր „Elements of Political Economy“ աշխատության մեջ (Andover and New-York, 1835) Ս. Ֆ. Նյումենն ասում է. «Հասարակության գոյություն ունեցող տնտեսական կառուցվածքի պայմաններում այն ակտը, որ կատարում է արտադրողի ու սպառողի միջև կանգնած վաճառականը՝ առաջինին կապիտալ կանխավճարելով և նրա դիմաց արդյունքներ ստանալով և նույն այս արդյունքները վերջինին հանձնելով, ընդորում նա ետ է ստանում կապիտալը, այս ակտը մի գործարք է, որը հեշտացնում է հասարակության տնտեսական պրոցեսը և արժեք է միակցում այն արդյունքին, որի վերաբերմամբ կատարված է այս ակտը» (էջ 174)։ Այսպիսով արտադրողն ու սպառորդը վաճառականի միջամտության հետևանքով փող ու ժամանակ են տնտեսում։ Այս ծառայությունը կապիտալի ու աշխատանքի կանխավճարում է պահանջում և պետք է վարձատրվի, «որովհետև սա արժեք է միակցում արդյունքներին, քանի որ միևնույն արդյունքները գտնվելով ապառորդների ձեռքում՝ ավելի մեծ արժեք ունեն, քան ունեին արտադրողների ձեռքում»։ Եվ այսպիսով առևտուրը նրան էլ, ճիշտ ինչպես և պարոն Սեյին, թվում է «strictly an act of production» [«արտադրության ակտ բառի ստույգ իմաստով»] (էջ 175)։ Նյումենի այս հայացքը հիմնովին սխալ է։ Ապրանքի սպառողական արժեքն ավելի մեծ է սպառորդի ձեռքում, քան արտադրողի ձեռքում, որովհետև նա լոկ այստեղ է իրացվում ընդհանրապես։ Չէ՞ որ մի ապրանքի սպառողական արժեքն իրացվում է, իր ֆունկցիայի մեջ է մտնում այն ժամանակ միայն, երբ ապրանքն անցնում է սպառման ոլորտը։ Արտադրողի ձեռքում նա գոյություն ունի պոտենցիալ ձևով միայն։ Բայց մի ապրանքի համար երկու անգամ չեն վճարում,— նախ նրա փոխանակային արժեքի և հետո էլ սրանից դուրս, նրա սպառողական արժեքի համար։ Վճարելով նրա փոխանակային արժեքի համար, ես յուրացնում եմ նրա սպառողական արժեքը։ Եվ փոխանակային արժեքն ամենափոքրիկ չափով անգամ չի աճում այն բանի հետևանքավ, որ արտադրողի կամ թե միջնավաճառորդի ձեռքից ապրանքն անցնում է սպառորդի ձեռքը։</ref>։ Վաճառականական կապիտալն ուրիշ բան չի, բայց եթե շրջանառության ոլորտում գործող կապիտալ։ Շրջանառության պրոցեսը վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի մի փուլն է։ Բայց շրջանառության պրոցեսում արժեք, ուրեմն և հավելյալ արժեք բնավ չի արտադրվում։ Տեղի են ունենում արժեքի միևնույն մասսայի ձևափոխություններ միայն։ Այստեղ իրոք ուրիշ ոչինչ չի կատարվում, բայց եթե ապրանքների ձևափոխություն, որն իբրև այսպիսին ոչ մի առնչություն չունի արժեքի ստեղծման կամ նրա փոփոխման հետ։ Եթե արտադրված ապրանքը ծախելու ժամանակ հավելյալ արժեք է իրացվում, ապա այս կատարվում է, որովհետև այս հավելյալ արժեքն արդեն գոյություն ունի ապրանքի մեջ. ուստի երկրորդ ակտի ժամանսակժամանակ, այսինքն փողային կապիտալն ապրանքի (արտադրության տարրերի) հետ վերափոխանակելու ժամանակ գնորդի կողմից նույնպես ոչ մի հավելյալ արժեք չի իրացվում, այլ այստեղ փողն արտադրամիջոցների ու բանվորական ուժի հետ փոխանակելու միջոցով հավելյալ արժեքի արտադրությունն է նախապատրաստում միայն։ Ընդհակառակը։ Որչափով որ այս ձևափոխությունները ժամանակ են պահանջում շրջանառության համար, ժամանակ, որի ընթացքում կապիտալն ընդհանրապես չի արտադրում, ուրեմն չի արտադրում և ոչ մի հավելյալ արժեք, հիշյալ ժամանակը սահմանափակում է արժեքի ստեղծումը, և հավելյալ արժեքը, վերցրած իբրև շահույթի նորմա, կարտահայտվի շրջանառության ժամանակի տևողության ճիշտ հակառակ հարաբերությամբ։ Հետևաբար վաճառականական կապիտալը չի ստեղծում ոչ արժեք, ոչ էլ հավելյալ արժեք, այսինքն անմիջաբար չի ստեղծում։ Որչափով որ նա օժանդակում է շրջանառության ժամանակը կարճացնելուն, նա կարող է անուղղակի օգնել արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից արտադրվող հավելյալ արժեքի շատանալուն։ Որչափով որ նա օգնում է շուկան ընդարձակելուն և միջնորդավորում է աշխատանքի բաժանումը կապիտալների միջև, ուրեմն կապիտալին հնարավորություն է տալիս ավելի մեծ մասշտաբով աշխատելու, նրա ֆունկցիան զարկ է տալիս արդյունաբերական կապիտալի արտադրողականությանն ու սրա կուտակմանը։ Որչափով որ նա կարճացնում է շրջանառության ժամանակը, նույնչափով բարձրացնում է հավելյալ արժեքի հարաբերությունը կանխավճարված կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն բարձրացնում է շահույթի նորման։ Որչափով որ նա կապիտալի մի ավելի փոքր մասն է թողնում շրջանառության ոլորտի մեջ իբրև փողային կապիտալ, այնչափով նա մեծացնում է կապիտալի այն մայսրմասը, որը գործադրվում է ուղղակի արտադրության մեջ։