Երրորդ Բաժին: Բացարձակ Հավելյալ Արժեքի Արտադրությունը

{

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ անհայտ (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ԲԱՑԱՐՁԱԿ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՊՐՈՑԵՍԸ ԵՎ ԱՐԺԵՔԻ ԱՃՄԱՆ ՊՐՈՑԵՍԸ

1. ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՊՐՈՑԵՍԸ

Աշխատուժի սպառումը հենց ինքն աշխատանքն է։ Աշխատուժի գնորդը գործադրում է այդ աշխատուժը, նրա վաճառորդին հարկադրելով աշխատել։ Վերջինը դրա հետևանքով actu [փաստորեն] դառնում է ինքն իրեն կիրառող աշխատուժ, բանվոր, մինչդեռ առաջ նա բանվոր էր միայն potentia [պոտենցիալ կերպով]։ Իր աշխատանքն ապրանքների մեջ արտահայտելու համար նա պետք է ամենից առաջ այն արտահայտի սպառողական արժեքների մեջ, այնպիսի իրերի մեջ, որոնք այս կամ այն պահանջմունքների բավարարմանն են ծառայում։ Հետևաբար, կապիտալիստը բանվորին հարկադրում է պատրաստելու որևէ առանձնահատուկ սպառողական արժեք, որևէ որոշակի իր։ Սպառողական արժեքների կամ բարիքների արտադրության ընդհանուր բնույթը բոլորովին չի փոխվում այն հանգամանքից, որ արտադրությունը կատարվում է կապիտալիստի համար և նրա վերահսկողության տակ։ Ուստի աշխատանքի պրոցեսը անհրաժեշտ է նախ քննել որևէ որոշակի հասարակական ձևից անկախ։

Աշխատանքը նախ և առաջ մարդու ու բնության միջև կատարվող պրոցես է, մի պրոցես, որի մեջ մարդն իր սեփական գործունեությամբ միջնորդավորում, կարգավորում և վերահսկողության է ենթարկում նյութերի փոխանակությունը բնության և իր միջև։ Բնության նյութի դիմաց նա ինքն էլ կանգնած է իբրև բնության ուժ։ Իր մարմնին պատկանող բնական ուժերը՝ բազուկներն ու ոտքերը, գլուխն ու մատները նա շարժման մեջ է դնում, որպեսզի բնական նյութի յուրացնի իր սեփական կյանքի համար պիտանի որոշ ձևով։ Այդ շարժման միջոցով ներգործելով իրենից դուրս գտնվող բնության վրա և այն փոփոխելով, նա միևնույն ժամանակ փոփոխում է իր սեփական բնությունը։ Նա զարգացնում է իր բնության մեջ նիրհող կարողությունները և այդ ուժերի խաղը ենթարկում է իր սեփական իշխանությանը։ Մենք այստեղ չենք քննի աշխատանքի սկզբնական կենդանանման բնազդական ձևերը։

Հասարակության այն վիճակի համեմատությամբ, երբ բանվորը ապրանքային շուկայում հանդես է գալիս որպես իր սեփական աշխատուժի վաճառորդ՝ այն վիճակը, երբ մարդկային աշխատանքը դեռ չի ազատագրվել իր պրիմիտիվ բնազդական ձևից — նախնադարյան ժամանակների խորքերին է պատկանում։ Մենք ենթադրում ենք աշխատանքը այնպիսի ձևով, որով նա մարդու բացառիկ սեփականությունն է կազմում։ Մարդը կատարում է այնպիսի օպերացիաներ, որոնք հիշեցնում են ջուլհակի օպերացիաները, և մեղուն իր մոմեղեն բջիջների կառուցումով ամաչեցնում է մարդ-ճարտարապետներից ոմանց։ Բայց հենց սկզբից ամենավատ ճարտարապետը ամենալավ մեղվից տարբերվում է նրանով, որ ճարտարապետը նախքան բջիջը մեղրամոմից կառուցելը այն արդեն կառուցել է իր գլխում։ Աշխատանքի պրոցեսի վերջում ստացվում է այն հետևանքը, որն արդեն կար աշխատողի պատկերացման մեջ այդ պրոցեսն սկսելիս, այսինքն՝ իդեալապես։ Աշխատողը մեղվից տարբերվում է ոչ միայն նրանով, որ փոխում է բնության տվածի ձևը. բնության տվածի մեջ նա միաժամանակ իրականացնում է իր գիտակցական նպատակը, որն իբրև օրենք որոշում է նրա գործողությունների եղանակն ու բնույթը և որին նա պետք է ենթարկի իր կամքը։ Եվ այդ ենթարկումը եզակի ակտ չէ։ Բացի այն օրգանների լարումից, որոնք կատարում են աշխատանքը, աշխատանքի ամբողջ տևողության միջոցին անհրաժեշտ է նպատակահարմար կամք, որն արտահայտվում է ուշադրության մեջ և, ընդսմին այնքան ավելի շատ է անհրաժեշտ, որքան ավելի քիչ է հրապուրում բանվորին աշխատանքը իր բովանդակությամբ ու կատարման եղանակով, հետևապես, որքան ավելի քիչ է բանվորը հաճույք ստանամ աշխատանքից՝ որպես իր սեփական ֆիզիկական ու հոգեկան ուժերի խաղից։

Աշխատանքի պրոցեսի պարզ մոմենտներն են՝ նպատակահարմար գործունեությունը, կամ ինքը՝ աշխատանքը, աշխատանքի առարկան ու աշխատանքի միջոցները։

Հողը (տնտեսական տեսակետից նրա մեջ է հաշվվում նաև ջուրը), որը սկզբում մարդկանց մատակարարում է սնունդ, պատրաստի կենսամիջոցներ, գոյություն ունի առանց մարդու աջակցության, որպես մարդկային աշխատանքի ընդհանուր առարկա։ Այն բոլոր առարկաները, որ աշխատանքը պետք է միայն պոկի հողի հետ ունեցած նրանց անմիջական կապից, բնությունից տրված աշխատանքի առարկաներ են։ Օրինակ, ձուկը, որին որսում, անջատում են իր կենսական տարերքից՝ ջրից, փայտը, որ կտրում են կուսական անտառում, հանքանյութը, որ հանում են երկրի ընդերքից։ Ընդհակառակը, եթե աշխատանքի առարկան ինքն արդեն, այսպես ասած, թորված է նախընթաց աշխատանքի միջոցով, ապա մենք այն անվանում ենք հում նյութ, օրինակ, արդեն հանած հանքանյութը, որ լվացման պրոցեսում է գտնվում։ Ամեն մի հում նյութ աշխատանքի առարկա է. բայց աշխատանքի ամեն մի առարկա հում նյութ չէ։ Աշխատանքի առարկան միայն այն դեպքում է հում նյութ, եթե աշխատանքի միջոցով արդեն որոշ փոփոխություն է կրել։

Աշխատանքի միջոցը իր է կամ իրերի մի կոմպլեքս, որ բանվորը զետեղում է իր և աշխատանքի առարկայի միջև, և որոնք հաղորդիչներ են ծառայում նրա ներգործությունն այդ առարկայի վրա փոխանցելու համար։ Նա օգտվում է իրերի մեխանիկական, ֆիզիկական, քիմիական հատկություններից, որպեսզի իր նպատակին համապատասխան նրանց հարկադրի գործելու որպես իր իշխանության գործիքներ։ Այն առարկան, որին բանվորն անմիջաբար է տիրապետում, աշխատանքի առարկա չէ, այլ աշխատանքի միջոց է,— մենք մի կողմ ենք թողնում պատրաստի կենսամիջոցներ, օրինակ, պտուղներ ձեռք գցելը, երբ միայն բանվորի մարմնի օրգաններն են ծառայում որպես աշխատանքի միջոցներ։ Այդ եղանակով հենց բնության տված իրը դառնում է նրա գործունեության օրգան, մի օրգան, որը նա միացնում է իր մարմնի օրգաններին, այդպիսով երկարացնելով, հակառակ աստվածաշնչի, իր մարմնի բնական չափերը։ Հողը, հանդիսանալով ֊մարդու սննդի սկզբնական մառան, նաև նրա աշխատանքի միջոցների սկզբնական զինարանն է։ Նա բանվորին տալիս է, օրինակ, քար, որ նա օգտագործում է նետելու, շփում առաջ բերելու, սեղմելու, կտրելու համար և այլն։ Հողն ինքը աշխատանքի միջոց է, բայց նա, գործելով հողագործության մեջ որպես աշխատանքի միջոց, իր հերթին ենթադրում է աշխատանքի այլ միջոցների մի ամբողջ շարք և աշխատուժի համեմատաբար բարձր զարգացում։ Ընդհանրապես, երբ աշխատուժի պրոցեսը գոնե որոշ զարգացման է հասել, նա արդեն կարիք է զգում աշխատանքի մշակված միջոցների։ Հնագույն մարդու քարանձավներում մենք գտնում ենք քարե գործիքներ, ու քարե զենք։ Մարդկության պատմության առաջին աստիճաններում մշակված քարի, փայտի, ոսկրների ու խեցիների կողքին, որպես աշխատանքի միջոցներ՝ գլխավոր դեր են խաղում ընտելացրած, հետևապես, աշխատանքի միջոցով արդեն փոխված, մարդու ձեռքով բուծած կենդանիները։ Աշխատանքի միջոցների գործածումն ու ստեղծումը, որոնք թեկուզ և սաղմնային ձևով հատուկ են կենդանիների որոշ տեսակներին, կազմում են մարդկային աշխատանքի պրոցեսի սպեցիֆիկորեն բնորոշ գիծը, ուստի և Ֆրանկլինը մարդուն բնորոշում է որպես «a toolmaking anima», որպես գործիքներ պատրաստող կենդանի։ Ինչպիսի կարևորություն որ ունի ոսկրե մնացորդների կառուցվածքը կենդանիների չքացած տեսակների կազմվածքի ուսումնասիրության համար, նույնպիսի կարևորություն ունեն աշխատանքի միջոցների մնացորդները չքացած հասարակական-տնտեսական ֆորմացիաների ուսումնասիրության համար։ Տնտեսական դարաշրջաններն իրարից տարբերվում են ո՛չ թե նրանով, թե ի՛նչ է արտադրվում, այլ նրանով, թե ինչպե՛ս, աշխատանքի ի՛նչ միջոցներով է արտադրվում։ Աշխատանքի միջոցները ո՛չ միայն մարդկային աշխատուժի զարգացման չափանիշն են, այլև հասարակական այն հարաբերությունների ցուցանիշը, որոնցում կատարվում է աշխատանքը։ Աշխատանքի միջոցների թվում աչքի են ընկնում աշխատանքի մեխանիկական միջոցները, որոնց ամբողջությունը կարելի է անվանել արտադրության ոսկրային ու մկանային սիստեմ, և որոնք կազմում են հասարակական արտադրության մի որոշ դարաշրջանի անհամեմատ ավելի շատ բնորոշ տարբերիչ հատկանիշները, քան աշխատանքի այնպիսի միջոցները, որոնք միայն աշխատանքի առարկաները պահելու համար են ծառայում և որոնց ամբողջությունը միասին կարելի է անվանել արտադրության անոթային սիստեմ, ինչպես, օրինակ, խողովակները, տակառները, զամբյուղները, ամանեղենը և այլն։ Միայն քիմիական արտադրության մեջ են սրանք կարևոր դեր խաղում[Տես 5a ծանոթ.]։

Բացի այն իրերից, որոնց միջոցով աշխատանքը ներգործում է աշխատանքի առարկայի վրա և որոնք այս կամ այն եղանակով ծառայում են որպես նրա գործունեության հաղորդիչներ, ավելի լայն իմաստով ըմբռնած աշխատանքի պրոցեսի միջոցներին են պատկանում այն բոլոր նյութական պայմանները, որոնք անհրաժեշտ են, որպեսզի պրոցեսը կարողանա ընդհանրապես կատարվել։ Դրանք ուղղակի չեն մտնում պրոցեսի մեջ, բայց վերջինը առանց դրանց կամ բոլորովին անհնարին է, կամ կարող է տեղի ունենալ թերի կերպով։ Աշխատանքի այգ տեսակ ընդհանրական միջոց է դարձյալ հողը, որովհետև նա բանվորին տալիս է locus standi [կանգնելու տեղ], իսկ նրա պրոցեսին` գործողության ոլորտ (field of employment)։ Աշխատանքի այդպիսի միջոցների, բայց արդեն նախապես աշխատանքի պրոցեսին ենթարկված միջոցների օրինակ կարող են ծառայել աշխատանքի շենքերը, ջրանցքները, ճանապարհները և այլն։

Այսպես ուրեմն, աշխատանքի պրոցեսում մարդու գործունեությունն աշխատանքի միջոցի օգնությամբ առաջ է բերում աշխատանքի առարկայի նախօրոք նշված փոփոխություն։ Պրոցեսը մարում է արդյունքի մեջ։ Աշխատանքի պրոցեսի արդյունքը սպառողական արժեք է, բնության նյութ, որ ձևի փոփոխության միջոցով հարմարեցված է մարդկային պահանջմունքներին։ Աշխատանքը միացել է աշխատանքի առարկայի հետ։ Աշխատանքը դրոշմվել է առարկայի մեջ, իսկ առարկան մշակվել է։ Այն, ինչ բանվորի կողմում արտահայտվում է շարժման ձևով [Unruhe], արդյունքի կողմում հիմա երևան է գալիս հանգչող հատկության ձևով [ruhende Eigenschaft], կեցության ձևով։ Բանվորը մանել է, և արդյունքը մանվածք է։

Եթե ամբողջ պրոցեսը քննենք նրա հետևանքի — արդյունքի տեսակետից, ապա թե՛ աշխատանքի միջոցը և թե՛ աշխատանքի առարկան, երկուսն էլ հանդես են գալիս որպես արտադրամիջոցների, իսկ ինքը աշխատանքը՝ որպես արտադրողական աշխատանք։

Երբ մի սպառողական արժեք աշխատանքի պրոցեսից դուրս է գալիս որպես արդյունք, ապա, որպես արտադրության միջոցներ, նրա մեջ մտնում են ուրիշ սպառողական արժեքներ՝ աշխատանքի նախընթաց պրոցեսների արդյունքներ։ Միևնույն սպառողական արժեքը որպես աշխատանքի մեկ պրոցեսի արդյունք ծառայում է աշխատանքի մի ուրիշ պրոցեսի համար որպես արտադրամիջոց։ Ուստի արդյունքները աշխատանքի պրոցեսի ո՛չ միայն հետևանքը, այլև միաժամանակ նրա պայմանն են։

Բացի արդյունահանող արդյունաբերությունից, որն իր աշխատանքի առարկան բնության մեջ է գտնում,— ինչպես հանքային գործը, որսորդությունը, ձկնորսությունը և այլն (հողագործությունն այն չափով միայն, որչափով նա առաջին անգամ է կուսական հողը մշակում),— արդյունաբերության բոլոր ճյուղերը գործ ունեն այնպիսի առարկայի հետ, որը հում նյութ է, այսինքն՝ աշխատանքի այնպիսի առարկա, որն արդեն աշխատանքի պրոցեսի միջոցով թորվել է, և որը ինքն արդեն աշխատանքի արդյունք է։ Այսպես է, օրինակ, սերմացուն հողագործության մեջ։ Կենդանիներն ու բույսերը, որոնք սովորաբար բնության արդյունք են համարվում, փաստորեն ո՛չ միայն նախընթաց տարվա աշխատանքի արդյունք են, այլև իրենց այժմյան ձևերով շատ սերունդների ընթացքում մարդու վերահսկողության տակ, մարդկային աշխատանքի միջոցով կատարված ձևափոխությունների արդյունք են։ Իսկ ինչ վերաբերում է բուն աշխատամիջոցներին, ապա դրանց հսկայական մեծամասնությունը ամենամակերեսային հայացքի համար անգամ ցույց է տալիս անցյալ աշխատանքի հետքերը։

Հում նյութը կարող է արդյունքի գլխավոր սուբստանցը կազմել կամ նրա գոյացմանը մասնակցել միայն որպես օժանդակ նյութ։ Օժանդակ նյութը կամ սպառվում է աշխատամիջոցների կողմից, ինչպես օրին., ածուխը՝ շոգեմեքենայի կողմից, յուղը՝ անիվի կողմից, խոտը՝ բանող ձիու կողմից, կամ միանում է հումքին, որպեսզի նրա մեջ նյութական փոփոխություն կատարի — ինչպես օրին., քլորը՝ չսպիտակացրած կտավին, ածուխը՝ երկաթին, ներկը՝ բրդին,— կամ օժանդակում է հենց աշխատանքի կատարմանը, ինչպես, օրինակ, աշխատանքի շենքը լուսավորելու ու տաքացնելու համար գործադրվող նյութերը։ Բուն քիմիական արտադրության մեջ գլխավոր նյութի ու օժանդակ նյութի միջև եղած տարբերությունը չքանում է, որովհետև գործադրվող հում նյութերից ոչ մեկը կրկին երևան չի գալիս որպես արդյունքի սուբստանց։

Որովհետև ամեն մի իր բազմաթիվ հատկություններ ունի, հետևապես և պիտանի է օգտագործման զանազան եղանակների համար, ուստի միևնույն արդյունքը կարող է աշխատանքի շատ տարբեր պրոցեսների համար հում նյութ ծառայել։ Օրինակ, հացահատիկը հում նյութ է ջրաղացպանի, օսլայի գործարանատիրոջ, օղեգործի, անասնաբույծի համար և այլն։ Որպես սերմացու նա հում նյութ է դառնում իր սեփական արտադրության համար։ Ճիշտ այդպես էլ ածուխը հանքարդյունաբերությունից դուրս է գալիս որպես արդյունք և հանքարդյունաբերության մեջ է մտնում որպես արտադրամիջոց։

Միևնույն արդյունքը կարող է աշխատանքի միևնույն պրոցեսի մեջ ծառայել որպես աշխատանքի միջոց ու որպես հում նյութ։ Օրինակ, գիրացվող անասունը մշակման ենթարկվող հում նյութ է և միաժամանակ պարարտանյութ պատրաստելու միջոց։

Սպառման համար պատրաստի ձևով գոյություն ունեցող արդյունքը կարող է նորից դառնալ մի ուրիշ արդյունքի հում նյութ, ինչպես, օրին., խաղողը՝ գինու հում նյութ։ Կամ թե աշխատանքը իր արդյունքը թողնում է այնպիսի ձևերով, երբ արդյունքը կարող է գործադրություն գտնել միայն որպես հում նյութ։ Հում նյութն այդ վիճակում կոչվում է կիսաֆաբրիկատ կամ, գուցե, ավելի ճիշտ կլիներ այն անվանել միջական ֆաբրիկատ [Stufenlabrikat], ինչպես, օրինակ, բամբակը, թելերը, մանվածքը և այլն։ Սկզբնական հում նյութը, ինքն արդեն արդյունք լինելով, պետք է, սակայն, անցնի մի ամբողջ շարք տարբեր պրոցեսներ, որտեղ նա շարունակ փոփոխվող ձևով յուրաքանչյուր անդամ գործում է նորից որպես հում նյութ, մինչև չհասնի, վերջապես, աշխատանքի վերջին պրոցեսին, որից նա դուրս է գալիս արդեն որպես սպառման պատրաստի առարկա կամ որպես պատրաստի աշխատամիջոց։

Այսպես ուրեմն, որոշ սպառողական արժեք հում նյութ է արդյոք, աշխատամիջոց է թե արդյունք, այդ ամբողջովին կախված է աշխատանքի պրոցեսում նրա կատարած որոշ ֆունկցիայից, այն տեղից, որ նա գրավում է այդ պրոցեսում, և այդ տեղի փոփոխվելով՝ փոխվում են նաև նրա սահմանումները։

Ուստի, աշխատանքի նոր պրոցեսների մեջ մտնելով որպես արտադրամիջոցներ, արդյունքները կորցնում են արդյունքների բնույթը։ Նրանք այստեղ արդեն գործում են լոկ որպես կենդանի աշխատանքի նյութական գործոններ։ Մանողը իլիկը համարում է միայն միջոց, որով նա մանում է, իսկ վուշը միայն մի առարկա, որ նա մանում է։ Իհարկե, չի կարելի մանել առանց մանելու նյութի ու առանց իլիկի։ Ուստի մանելն սկսելիս ենթադրվում է այդ արդյունքների առկայությունը։ Բայց այդ պրոցեսի համար նույնքան քիչ նշանակություն ունի այն հանգամանքը, որ վուշն ու իլիկը նախընթաց աշխատանքի արդյունք են, ինչպես սնման գործողության համար քիչ նշանակություն ունի այն, որ հացը գյուղացու, ջրաղացպանի, հացթուխի և ուրիշների նախընթաց աշխատանքի արդյունք է։ Ընդհակառակը։ Եթե արտադրամիջոցներն աշխատանքի պրոցեսում նույնիսկ երևան են հանում իրենց բնույթը որպես նախընթաց աշխատանքի արդյունքներ, ապա այդ երևան են հանում միայն իրենց պակասությունների հետևանքով։ Այն դանակը, որը չի կտրում, այն մանվածքը, որը շարունակ փրթվում է և այլն, իսկույն հիշեցնում են A դանակագործին և B մանողին։ Հաջողված արդյունքի մեջ ջնջված-չքացած է նրա սպառողական հատկությունների ստեղծման մեջ նախընթաց աշխատանքի մասնակցության ամեն մի հետք։

Այն մեքենան, որ աշխատանքի պրոցեսի մեջ չի ծառայում, անօգտակար է։ Բացի դրանից, նա ենթարկվում է նյութերի բնական փոխանակության քայքայիչ ներգործությանը։ Երկաթը ժանգոտում է, փայտը փտում է։ Այն մանվածքը, որը չի օգտագործվելու գործելու կամ հյուսելու համար, փչացած բամբակ է։ Կենդանի աշխատանքը պետք է ընդգրկի այդ իրերը, նրանց հարություն տա մեռելներից, միայն հնարավոր սպառողական արժեքներից նրանց դարձնի իրական ու գործող սպառողական արժեքներ։ Աշխատանքի հրով բռնված, որը նրանց ասիմիլյացիայի է ենթարկում որպես իր մարմինը, կոչված լինելով աշխատանքի պրոցեսում իրենց իդեային ու կոչմանը համապատասխանող ֆունկցիաների, նրանք թեև գործադրվում են, բայց գործադրվում են նպատակահարմար կերպով, որպես այնպիսի նոր սպառողական արժեքներ, նոր արդյունքներ ստեղծելու տարրեր, որոնք ընդունակ են որպես կենսամիջոցներ մտնելու անհատական սպառման ոլորտը կամ, որպես արտադրամիջոցներ՝ աշխատանքի նոր պրոցեսի մեջ։

Այսպես ուրեմն, եթե առկա արդյունքներն աշխատանքի պրոցեսի ո՛չ միայն հետևանքներն են, այլև նրա պայմանները, ապա, մյուս կողմից, աշխատանքի պրոցեսի մեջ նրանց մտնելը, այսինքն՝ կենդանի աշխատանքի հետ նրանց շփումը միակ միջոցն է՝ նախընթաց աշխատանքի այղ արդյունքները որպես սպառողական արժեքներ պահպանելու և իրացնելու համար։

Աշխատանքը սպառում է իր նյութական տարրերը, իր առարկան ու իր միջոցները, լափում է դրանք, ուստի և սպառման պրոցես է։ Այս արտադրողական սպառումը նրանով է տարբերվում անհատական սպառումից, որ վերջինում արդյունքները սպառվում են որպես կենդանի անհատի կենսամիջոցներ, իսկ առաջինում՝ որպես աշխատանքի, գործունեության մեջ դրսևորվող աշխատուժի կենսամիջոցներ։ Այս պատճառով անհատական սպառման արդյունքը հենց ինքն սպառողն է, իսկ արտադրողական սպառման հետևանքը՝ սպառողից տարբերվող արդյունքն է։

Որչափով իրենք՝ աշխատանքի միջոցներն ու աշխատանքի առարկան արդյունքներ են արդեն, աշխատանքը արդյունքները գործադրում է արդյունքներ արտադրելու համար, կամ օգտվում է արդյունքներից՝ որպես արդյունքներ արտադրելու միջոցներից։ Բայց, ինչպես որ աշխատանքի պրոցեսն սկզբում կատարվում է միայն մարդու ու. հողի միջև, որը գոյություն ունի առանց նրա աջակցության, այնպես էլ աշխատանքի պրոցեսում հիմա դեռ մասնակցում են այնպիսի արտադրամիջոցներ, որոնք բնությունից են տրված և բնության նյութի ու մարդկային աշխատանքի միացություն չեն ներկայացնում։

Աշխատանքի պրոցեսը, ինչպես որ մենք այն պատկերեցինք նրա պարզ ու աբստրակտ մոմենտներով, նպատակահարմար գործունեություն է սպառողական արժեքներ ստեղծելու համար, բնության տվածի յուրացում է մարդկային պահանջմունքները բավարարելու համար, մարդու և բնության միջև նյութերի փոխանակության ընդհանուր պայման է, մարդկային կյանքի հավիտենական բնական պայման, ուստի և նա կախված չէ այդ կյանքի որևէ ձևից, այլ, ընդհակառակը, հավասարապես ընդհանուր է մարդկային կյանքի բոլոր հասարակական ձևերի համար։ Ուստի մեզ համար անհրաժեշտ չէր բանվորին դիտել ուրիշ բանվորների հետ ունեցած հարաբերության մեջ։ Մարդն ու իր աշխատանքը մի կողմում, բնությունն ու իր նյութերը մյուս կողմում, այսքանը բավական էր։ Ինչպես որ ցորենի համից չի կարելի իմանալ, թե ո՛վ է այն մշակել, այնպես էլ աշխատանքի այս պրոցեսից չի երևում, թե ի՛նչ պայմաններում է նա կատարվում՝ արդյոք ստրուկներին հսկող վերակացուի դաժան մտրակի տակ, թե կապիտալիստի մտահոգված աչքի առջև, արդյոք այն կատարում է իր մի քանի յուգերը մշակող Ցինցինատր, թե վայրենին, որ քարով գազան է սպանում։

Սակայն վերադառնանք մեր in spe կապիտալիստին [հեռանկարային կապիտալիստին]։ Մենք նրան թողինք այն բանից հետո, երբ նա ապրանքային շուկայում գնեց աշխատանքի պրոցեսի համար անհրաժեշտ բոլոր գործոնները՝ նյութական գործոնները, կամ արտադրամիջոցները, և անձնական գործոնը, կամ աշխատուժը։ Նա գործիմաց մարդու խորամանկ հայացքով տնտղեց իր առանձին ձեռնարկության՝ մանարանի, կոշկի գործարանի և այլ ձեռնարկությունների համար պահանջվող արտադրամիջոցներն ու աշխատասերը։ Եվ այսպես. մեր կապիտալիստը ձեռնամուխ է լինում իր գնած ապրանքը՝ աշխատուժը գործադրելուն, այսինքն՝ հարկադրում է աշխատուժը կրողին, բանվորին, որ սա իր աշխատանքի միջոցով գործադրի արտադրության միջոցները։ Աշխատանքի պրոցեսի ընդհանուր բնույթը, իհարկե, չի փոխվում այն բանից, որ բանվորն այգ աշխատանքը կատարում է կապիտալիստի համար և ոչ հենց իրեն համար։ Բայց այն որոշ եղանակն էլ, որով կոշիկ են պատրաստում կամ մանվածք մանում, նույնպես միանգամից չի կարոդ փոփոխվել կապիտալիստի միջամտության հետևանքով։ Սկզբի շրջանում կապիտալիստը պետք է աշխատուժը վերցնի այն ձևով, ինչպես գտնում է շուկայում, հետևապես, նույն կերպով պետք է վերցնի նաև աշխատանքը, ինչպես վերջինը զարգացել է այն ժամանակաշրջանում, երբ դեռ կապիտալիստներ չկային։ Արտադրության. բուն եղանակի փոփոխությունը, որպես աշխատանքը կապիտալին ենթարկելու հետևանք, կարող է կատարվել միայն հետագայում, ուստի և քննության ենթակա է միայն հետագայում։

Աշխատանքի պրոցեսը, որպես կապիտալիստի կողմից աշխատուժը գործադրելու պրոցես, երկու յուրատեսակ առանձնահատկություն է ներկայացնում։

Բանվորն աշխատում է կապիտալիստի հսկողության տակ, որին պատկանում է նրա աշխատանքը։ Կապիտալիստը հսկում է, որ աշխատանքը կատարվի կանոնավոր, և արտադրամիջոցները նպատակահարմար գործադրվեն, հետևապես՝ հում նյութը չվատնվի և աշխատանքի գործիքներին խնամքով վերաբերվեն, այսինքն՝ դրանք փչանան ։միայն այն չափով, որչափով այդ պահանջում է դրանց գործադրումը աշխատանքի մեջ։

Իսկ երկրորդ արդյունքը կապիտալիստի սեփականությունն է, ոչ թե անմիջաբար արտադրողինը, բանվորինը։ Կապիտալիստը վճարում է, օրինակ, աշխատուժի օրական արժեքը։ Ուրեմն, աշխատուժի, ինչպես և ամեն մի ուրիշ ապրանքի գործադրումը, օրինակ, ձիունը, որ նա վարձում է մի օրով,— օրվա ընթացքում պատկանում է նրան։ Ապրանքի սպառումը պատկանում է ապրանքի գնորդին, և աշխատուժի տերը, իր աշխատանքը տալով, փաստորեն տալիս է միայն իր վաճառած սպառողական արժեքը։ Այն րոպեից, երբ նա կապիտալիստի արհեստանոցն է մտնում, նրա աշխատուժի սպառողական արժեքը, այսինքն՝ նրա գործադրումը, աշխատանքը, կապիտալիստին է պատկանում։ Կապիտալիստը, աշխատուժը գնելով, հենց բուն աշխատանքը՝ որպես կենդանի ֆերմենտ, միացնում է արդյունքի գոյացման մեռյալ տարրերին, որոնք դարձյալ նրան են պատկանում։ Նրա տեսակետից աշխատանքի պրոցեսը լոկ նրա գնած ապրանքի, աշխատուժի սպառումն է, բայց նա միայն այն ժամանակ կարող է գործադրել աշխատուժը, երբ դրան միացնի արտադրամիջոցները։ Աշխատանքի պրոցեսը պրոցես է այն իրերի միջև, որ գնել է կապիտալիստը, պրոցես նրան պատկանող իրերի միջև։ Ուստի այդ պրոցեսի արդյունքը պատկանում է նրան ճիշտ այնպես, ինչպես նրա գինու մառանում կատարվող խմորման պրոցեսի արդյունքը։

2. ԱՐԺԵՔԻ ԱՃՄԱՆ ՊՐՈՑԵՍԸ

Արդյունքը — կապիտալիստի սեփականությունը — որոշ սպառողական արժեք է՝ մանվածք, կոշիկներ և այլև։ Բայց թեև, օրինակ, կոշիկները որոշ չափով կազմում են հասարակական առաջադիմության պատվանդանը, և թեև մեր կապիտալիստը մի վճռական առաջադիմական մարդ է, նա, այնուամենայնիվ, կոշիկները հենց ի սեր կոշիկների չի պատրաստում։ Ապրանքային արտադրության պայմաններում սպառողական արժեքն ընդհանրապես այն իրը չէ, «qu’on aime pour lui-même» [որը սիրում են հենց նրա սիրուն]։ Այստեղ սպառողական արժեքներն ընդհանրապես արտադրվում են այն պատճառով ու այն չափով միայն, որ պատճառով ու որչափով նրանք նյութական սուբստրատ են, փոխանակային արժեքի կրողներ։ Եվ մեր կապիտալիստը հոգում է երկու տեսակ բանի մասին։ Առաջին, նա ուզում է արտադրել փոխանակային արժեքով օժտված սպառողական արժեք, վաճառելու հատկացված առարկա, ապրանք։ Եվ երկրորդ, նա ուզում է - արտադրել այնպիսի ապրանք, որի արժեքն ավելի է նրա արտադրության համար անհրաժեշտ ապրանքների արժեքից, ավելի է արտադրամիջոցների ու աշխատուժի արժեքի գումարից, որոնց համար նա ապրանքային շուկայում իր սեփական փողն է ավանսավորել։ Նա ուղում է nչ միայն սպառողական արժեք արտադրել, այլև ապրանք, ո՛չ միայն սպառողական արժեք, այլև արժեք, և ո՛չ միայն արժեք, այլև հավելյալ արժեք։

Եվ, իսկապես, որովհետև այստեղ խոսքն ապրանքային արտադրության մասին է, ապա, ակներև է, որ մինչև հիմա մենք քննել ենք պրոցեսի միայն մի կողմը։ Ինչպես որ ապրանքն ինքն սպառողական արժեքի ու արժեքի միասնություն է, այնպես էլ ապրանքի արտադրության պրոցեսը պետք է աշխատանքի պրոցեսի և արժեք ստեղծելու պրոցեսի միասնությունը լինի։

Այսպես ուրեմն, հիմա քննենք արտադրության պրոցեսը նաև որպես արժեք ստեղծելու պրոցես։

Մենք իմանում ենք, որ ամեն մի ապրանքի արժեք որոշվում է ապրանքի սպառողական արժեքի մեջ նյութականացած աշխատանքի բանակով, այսինքն՝ նրա արտադրության համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակով։ Այս վերաբերում է նաև այն արդյունքին, որ մեր կապիտալիստը ստացել է որպես աշխատանքի պրոցեսի հետևանք։ Հետևաբար, ամենից առաջ պետք է հաշվել այդ արդյունքի մեջ առարկայացած աշխատանքը։

Ասենք, թե դա, օրինակ, մանվածք է։

Մանվածք արտադրելու համար ամենից առաջ անհրաժեշտ է համապատասխան հում նյութ, օրինակ, 10 ֆունտ բամբակ։ Այստեղ կարիք չկա շոշափելու այն հարցը, թե բամբակը որքան արժե, որովհետև կապիտալիստը բամբակը գնել է շուկայում նրա արժեքով, օրինակ, 10 շիլլինգով։ Բամբակի գնի մեջ նրա արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքը արդեն ստացել է իր արտահայտությունը, որպես միջին հասարակական աշխատանք։ Այնուհետև ենթադրենք, որ բամբակը վերամշակելիս սպառվել են 2 շիլլինգի արժեքի իլիկներ, որոնք մեզ համար այստեղ կիրառվող բոլոր աշխատամիջոցների ներկայացուցիչներն են։ Եթե 12 շիլլինգ արժեցող ոսկու քանակը 24 աշխատանքային ժամվա կամ երկու աշխատանքային օրվա արդյունքն է կազմում, ապա դրանից ամենից առաջ հետևում է, որ մանվածքի մեջ առարկայացած է երկու աշխատանքային օր։

Այն հանգամանքը, որ բամբակը իր ձևը փոխել է և իլիկների սպառված մասն ամբողջովին չքացել է, մեզ չպետք է մոլորեցնի։ Օրինակ, եթե 40 ֆունտ մանվածքի արժեքը = 40 ֆունտ բամբակի արժեքին + մի ամբողջ իլիկի արժեքը, այսինքն՝ եթե միևնույն աշխատաժամանակն է պահանջվում այդ հավասարման երկու կողմն էլ արտադրելու համար, ապա, արժեքի ընդհանուր օրենքի համաձայն, 10 ֆ. մանվածքը 10 ֆ. բամբակի և ¼ իլիկի համարժեքն է։ Այս դեպքում միևնույն աշխատաժամանակը մեկ անգամ մարմնացած է մանվածքի սպառողական արժեքի մեջ, մյուս անգամ՝ բամբակի ու իլիկի սպառողական արժեքների մեջ։ Հետևաբար, արժեքի համար բոլորովին նշանակություն չունի՝ արդյոք նա երևան է գալիս մանվածքի, իլիկի, թե բամբակի մեջ։ Այն հանգամանքը, որ իլիկն ու բամբակը, փոխանակ իրար կողքի հանգիստ ընկած լինելու, մանելու պրոցեսում կազմում են մի միացում, որը փոխում է նրանց սպառողական ձևերը և նրանց դարձնում է մանվածք,— նրանց արժեքի վրա նույնքան քիչ է ազդում, Որքան այն դեպքում, եթե նրանք պարզ փոխանակության միջոցով փոխարինվեին մանվածքի համարժեքային քանակով։

Բամբակի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը այդ հում նյութից մանվածք արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակի մի մասն է, ուստի և նա պարունակվում է մանվածքի մեջ։ Ճիշտ նույնն է նաև այն աշխատաժամանակի նկատմամբ, որն անհրաժեշտ է իլիկների այն քանակն արտադրելու համար, առանց որի մաշվելու կամ սպառվելու բամբակը չի կարող մանվածք դառնալ։

Այսպես ուրեմն, եթե հարցը վերաբերում է մանվածքի արժեքին, նրա արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակին, ապա աշխատանքի առանձին և միմյանցից ժամանակով ու տարածությամբ բաժանված տարբեր պրոցեսները, որոնք պետք է տեղի ունենան հենց բամբակն ու սպառված իլիկները արտադրելու, իսկ հետո էլ բամբակից ու իլիկից մանվածք արտադրելու համար,— այդ պրոցեսները ևս մենք կարող ենք դիտել որպես աշխատանքի միևնույն պրոցեսի տարբեր հաջորդական փուլեր։ Մանվածքի մեջ պարունակվող ամբողջ աշխատանքը կատարված է անցյալում։ Ամենևին նշանակություն չունի այն հանգամանքը, որ մանվածք ստեղծելու տարրերի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակն արդեն անցել է և վաղակատար ժամանակին է վերաբերում, այնինչ եզրափակիչ պրոցեսի, մտնելու վրա անմիջաբար ծախսված աշխատանքն ավելի մոտ է ներկային,— պարզապես անցյալ ժամանակ է։ Եթե տուն կառուցելու համար անհրաժեշտ է աշխատանքի մի որոշ քանակ, օրինակ, 30 աշխատանքային օր, ապա տան մեջ մարմնացած աշխատանքի ժամանակի ընդհանուր քանակը չի փոխվում այն հանգամանքի շնորհիվ, որ աշխատանքի 30-րդ օրը առաջին օրից 29 օր ուշ է մտել արտադրության մեջ։ Այդ պատճառով էլ աշխատանյութի ու աշխատամիջոցների մեջ պարունակվող աշխատանքի ժամանակը մենք կարող ենք դիտել ճիշտ այնպես, ինչպես այն դեպքում, եթե այն ծախսված լիներ մտնելու պրոցեսի մի ավելի վաղ ստադիայում ա՛յն աշխատանքից առաջ, որ վերջում միացվեց մտնելու ձևով։

Այսպես ուրեմն, արտադրամիջոցների, բամբակի ու իլիկների արժեքները, որոնք արտահայտված են 12 շիլլինգ գնի մեջ, կազմում են մանվածքի արժեքի, կամ արդյունքի արժեքի բաղկացուցիչ մասերը։

Բայց այդ դեպքում պետք է երկու պայման կատարված լինի։ Նախ, բամբակն ու իլիկները պետք է իրոք ծառայած լինեն որոշ սպառողական արժեք արտադրելու համար։ Մեր վերցրած դեպքում նրանցից պետք է մանվածք արտադրվի։ Արժեքի համար նշանակություն չունի, թե որ սպառողական արժեքն է որպես նրա կրող ծառայում, բայց համենայն դեպս որևէ սպառողական արժեք պետք է լինի արժեքի կրողը։ Երկրորդ՝ ենթադրվում է, որ գործադրված է միայն այն աշխատաժամանակը, որ անհրաժեշտ է արտադրության տվյալ հասարակական պայմաններում։ Հետևապես, եթե 1 ֆ. մանվածք մանելու համար միայն 1 ֆ. բամբակ է անհրաժեշտ եղել, ապա պետք է 1 ֆ. մանվածք պատրաստելու վրա միայն 1 ֆ. բամբակ գործադրվի։ Նույնը վերաբերում է նաև իլիկներին։ Եթե կապիտալիստի խելքին փչեր երկաթե իլիկների փոխարեն ոսկե իլիկներ գործադրել, ապա, այնուամենայնիվ, մանվածքի արժեքի մեջ կմտներ միայն հասարակականորեն-անհրաժեշտ աշխատանքը, այսինքն՝ աշխատանքի այն ժամանակը, որ անհրաժեշտ է երկաթե իլիկներ արտադրելու համար։

Հիմա մենք գիտենք, թե արտադրամիջոցները, բամբակն ու իլիկները մանվածքի արժեքի ո՛ր մասն են֊ կազմում։ Այդ մասը հավասար է 12 շիլլինգի կամ երկու աշխատանքային օրվա նյութականացմանը։ Հետևաբար, հիմա խոսքը վերաբերում է արժեքի այն մասին, որ մանողի աշխատանքն իսկ միացնում է բամբակին։

Հիմա մենք պետք է այդ աշխատանքը բոլորովին այլ տեսակետից քննենք, քան աշխատանքի պրոցեսը քննելիս։ Այնտեղ խոսքը վերաբերում էր այն նպատակահարմար գործունեությանը, որն անհրաժեշտ էր բամբակը մանվածք դարձնելու համար։ Որքան ավելի նպատակահարմար է աշխատանքը, այնքան ավելի լավ է մանվածքը, եթե մնացած պայմանները նույնն են։ Մանողի աշխատանքը արտադրողական աշխատանքի մյուս տեսակներից առանձնահատուկ կերպով տարբեր էր, և այդ տարբերությունը երևան էր գալիս սուբյեկտիվորեն ու օբյեկտիվորեն մտնելու հատուկ նպատակի մեջ, նրա օպերացիաների առանձին բնույթի մեջ, նրա արտադրամիջոցների առանձին բնույթի մեջ, նրա արդյունքի առանձին սպառողական արժեքի մեջ։ Բամբակն ու իլիկները անհրաժեշտ են մանելու աշխատանքի համար, բայց նրանցով չի կարելի ակոսավոր թնդանոթներ պատրաստել։ Ընդհակառակը, որչափով մանողի աշխատանքն արժեք է ստեղծում, այսինքն՝ արժեքի աղբյուր է, նա բոլորովին չի տարբերվում թնդանոթ շաղափողի աշխատանքից կամ, որ տվյալ դեպքում մեզ համար ավելի մոտ է,— բամբակագործի ու իլիկագործի այն աշխատանքներից, որոնք իրացած են մանվածքի արտադրամիջոցների մեջ։ Միայն այդ նույնության շնորհիվ է, որ բամբակի մշակումը, իլիկների պատրաստումը և մանումը կարող են կազմել միևնույն ընդհանուր արժեքի, մանվածքի արժեքի սոսկ քանակապես տարբերվող մասերը։ Այստեղ խոսքն արդեն վերաբերում է ո՛չ թե աշխատանքի որակին, n՛չ թե հատկությանն ու բովանդակությանը, այլ միայն նրա քանակին։ Վերջինր հաշվելը հեշտ է։ Մենք ենթադրում ենք, որ մանելու աշխատանքը պարզ աշխատանք է, հասարակական միջին աշխատանք է։ Հետագայում մենք կտեսնենք, որ հակառակ ենթադրությունն ամենևին չի փոխում բանի էությունը։

Աշխատանքի պրոցեսի ժամանակ աշխատանքը շարունակ անցնում է գործունեության ձևից (Unruhe) կեցության ձևին, շարժման ձևից առարկայականության (Gegenständlichkeit) ձևին։ Մեկ ժամը վերջանալիս մանելու շարժումը արտահայտվում է մանվածքի մի որոշ քանակի մեջ, հետևապես, աշխատանքի մի որոշ քանակ, մի աշխատաժամ, առարկայանում է բամբակի մեջ։ Մենք ասում ենք աշխատաժամ, այսինքն՝ մանողի կենսական ուժի ծախսումը մի ժամվա ընթացքում, որովհետև մանելու աշխատանքն այստեղ նշանակություն ունի այն չափով միայն, որչափով նա աշխատուժի ծախսումն է, և ոչ թե այն պատճառով, որ նա մանելու առանձնահատուկ աշխատանքն է։

Եվ ահա վճռական նշանակություն ունի այն, որ պրոցեսի, այսինքն՝ բամբակը մանվածք դարձնելու ժամանակ գործադրվի միայն հասարակականորեն-անհրաժեշտ աշխատաժամանակ։ Եթե արտադրության նորմալ, այսինքն՝ միջին հասարակական պայմաններում a ֆունտ բամբակը մեկ աշխատաժամում պետք է դառնա b ֆունտ մանվածք, ապա 12-ժամյա աշխատանքային օրվա նշանակություն է ստանում այն աշխատանքային օրը միայն, որը a ֆ. բամբակը x 12 դարձնում է b ֆ. մանվածք x 12։ Որովհետև միայն հասարակականորեն-անհրաժեշտ աշխատաժամանակն է հաշվի առնվում արժեք գոյացնելու ժամանակ։

Ինչպես աշխատանքն ինքը, այնպես էլ հում նյութն ու արդյունքն այստեղ բոլորովին այլ նշանակություն են ձեռք բերում, քան այն դեպքում, երբ դիտվում են աշխատանքի բուն պրոցեսի տեսակետից։ Հում նյութն այստեղ նշանակություն ունի լոկ այնքան, որքան աշխատանքի որոշ քանակ է ներծծում։ Այդ ներծծման հետևանքով նա իրոք դառնում է մանվածք, որովհետև աշխատուժը ծախսվել և նրան է միացել մանելու ձևով։ Իսկ արդյունքը, մանվածքը, հիմա բամբակի ներծծած աշխատանքի չափանիշն է միայն։ Եթե մեկ ժամում 1 2/3 ֆ. բամբակ է մանվել կամ նա 1 2/3 ֆ. մանվածք է դարձել, ապա 10 ֆ. մանվածքը ցույց է տալիս ներծծած 6 աշխատաժամ։ Արդյունքի որոշ, փորձով սահմանված քանակները հիմա միայն աշխատանքի որոշ քանակ, կարծրացած աշխատաժամանակի որոշ մասսաներ են։ Նրանք հասարակական աշխատանքի մեկ ժամվա, երկու ժամվա, մի օրվա նյութականացումն են միայն։

Այն հանգամանքը, որ աշխատանքը հենց մանելու աշխատանք է, նրա նյութը բամբակ է և նրա արդյունքը՝ մանվածք,— այստեղ նշանակություն չունի ճիշտ այնպես, ինչպես և այն հանգամանքը, որ աշխատանքի բուն իսկ առարկան արդեն արդյունք է, ուրեմն և հում նյութ է։ Եթե բանվորը մանարանում աշխատելու փոխարեն զբաղվեր ածխահանքում, ապա նրա աշխատանքի առարկան, քարածուխը, տրված կլիներ բնությունից։ Եվ, այնուամենայնիվ, հանքաշերտից պոկած քարածխի մի որոշ քանակը, օրինակ, 1 ցենտները, կներկայացներ ներծծված աշխատանքի մի որոշ քանակ։

Աշխատուժը վաճառելիս ենթադրվում էր, որ նրա օրական արժեքը = 3 շիլլինգի, որ վերջինների մեջ մարմնացած է 6 աշխատաժամ և, հետևաբար, աշխատանքի այս քանակը պահանջվում է բանվորի օրական կենսամիջոցների միջին գումարն արտագրելու համար։ Եթե մեր մանողը մեկ աշխատաժամում 1 2/3 ֆունտ բամբակը դարձնում Է 1 2/3 ֆ. մանվածք, ապա 6 ժամում նա 10 ֆ. բամբակը կդարձնի 10 ֆ. մանվածք։ Հետևա պես, մանելու պրոցեսի ժամանակ բամբակը ներծծում է 6 աշխատաժամ։ Հենց այդ աշխատաժամանակը արտահայտվում է ոսկու այն քանակով, որ 3 շիլլինգ արժի։ Այսպես ուրեմն, հենց մանելու միջոցով բամբակին միացված Է 3 շիլլինգի արժեք։

Հիմա տեսնենք, թե որքան է կազմում արդյունքի, այդ 10 ֆ. մանվածքի ընդհանուր արժեքը։ Նրա մեջ առարկայացված է 2½ աշխատանքային օր՝ 2 օր պարունակվում է բամբակի ու իլիկների մեջ, ½ աշխատանքային օրն էլ ներծծվել է մանելու պրոցեսի ժամանակ։ Այս նույն աշխատաժամանակը արտահայտվում է ոսկու մի քանակի մեջ, որ 15 շիլլինգ արժե։ Հետևաբար, այդ 10 ֆ. մանվածքի գինը, որ համապատասխանում է նրա արժեքին, կազմում է 15 շիլլինգ, 1 ֆ. մանվածքի գինը՝ 1 շիլլինգ 6 պենս։

Մեր կապիտալիստը շփոթության մեջ է։ Արդյունքի արժեքը հավասար է ավանսավորած կապիտալի արժեքին։ Ավանսավորած արժեքը չի աճել, հավելյալ արժեք չի արտադրել, հետևապես, փողը կապիտալի չի փոխարկվել։ Այդ 10 ֆ. մանվածքի գինը 15 շիլլինգ է, և 15 շիլլինգ էլ հենց ծախսվել է ապրանքային շուկայում արդյունքի ստեղծման տարրերի վրա, կամ, որ միևնույնն է, աշխատանքի պրոցեսի գործոնների վրա՝ 10 շիլլինգ բամբակի վրա, 2 շիլլինգ իլիկների գործադրված քանակի վրա և 3 շիլլինգ աշխատուժի վրա։ Մանվածքի արժեքի կատարված աճումը ոչնչով չի օգնում, որովհետև նրա արժեքը պարզապես այն արժեքների գումարն է, որոնք առաջ բաշխվում էին բամբակի, իլիկների ու աշխատուժի միջև, իսկ չէ՞ որ գոյություն ունեցող արժեքների սոսկ այդպիսի գումարումից ոչ հիմա ու ոչ էլ որևէ ժամանակ չի կարող հավելյալ արժեք ծագել։ Հիմա այդ բոլոր արժեքները կենտրոնացած են մեկ իրի մեջ, բայց նրանք նույն ձևով կենտրոնացած էին նաև 15 շիլլինգ փողի գումարի մեջ, նախքան այդ գումարը կմանրատվեր երեք ապրանք գնելու հետևանքով։

Այղ հետևանքն ինքնըստինքյան զարմանալի չէ։ Մեկ ֆունտ մանվածքի արժեքը 1 շիլլինգ 6 պենս է, ուստի 10 ֆունտ մանվածքի համար մեր կապիտալիստը պետք է ապրանքային շուկայում վճարեր 15 շիլլինգ։ Արդյոք նա իրեն համար պատրաստի տուն կգնի շուկայում, թե ինքը կկառուցի, այդ գործառնություններից ոչ մեկը չի ավելացնի տուն ձեռք բերելու համար ծախսված փողի քանակը։

Կապիտալիստը, որը մի քիչ բան հասկանում, է վուլգար տնտեսագիտությունից, թերևս կասի, թե նա իր փողն այն դիտավորությամբ է ավանսավորել, որ ավելի մեծ քանակությամբ փող հանի դրանից։ Բայց չէ որ դժոխքի ճանապարհը բարի դիտավորություններով է սալարկած, և կապիտալիստը ճիշտ նույն ձևով էլ կարող էր դիտավորություն ունենալ փող ձեռք բերել առանց արտադրելու։ Նա սկսում է սպառնալ։ Երկրորդ անգամ նրան այլևս չեն կարող խաբել։ Այսուհետև նա ապրանքը գնելու է շուկայում պատրաստի, փոխանակ նրա արտադրությամբ զբաղվելու։ Բայց եթե նրա բոլոր եղբայրակից կապիտալիստները ևս նույնպես վարվեն, այն ժամանակ նա որտե՞ղ ապրանք կգտնի շուկայում։ Իսկ փողով սնվել նա չի կարող։ Նա սկսում է խրատներ կարդալ։ Պետք է հաշվի առնել նրա ժուժկալությունը։ Նա կարող էր իր 15 շիլլինգը վատնել։ Դրա փոխարեն նա այգ փողն արտադրողաբար է գործադրել և նրա միջոցով մանվածք է պատրաստել։ Բայց չէ՞ որ դրա հետևանքով հիմա նա մանվածք ունի՝ խղճի խայթի փոխարեն։ Նրան բոլորովին վայել չէ գանձահավաքի դերին անցնել, որը մեզ արդեն ցուցադրել է, թե ինչ կարող է ստացվել ճգնակեցությունից։ Բացի դրանից, որտեղ ոչինչ չկա, ինքը կայսրն էլ կորցնում է իր իրավունքը։ Ինչ էլ որ լինի նրա ժուժկալությամբ մատուցած ծառայությունը, չի ստացվում ոչինչ, որով կարելի լիներ նրա այդ ժուժկալությունը վարձատրել, որովհետև պրոցեսից դուրս եկող արդյունքի արժեքը հավասար է միայն այդ պրոցեսի մեջ նետած ապրանքային արժեքների գումարին։ Թող, ուրեմն, նա հանգստանա այն գիտակցությամբ, որ առաքինությունն է առաքինության վարձը։ Բայց դրա փոխարեն կապիտալիստը երեսն ավելի է պնդացնում։ Մանվածքը նրան հարկավոր չէ։ Նա մանվածքն արտադրել է վաճառելու նպատակով։ Ի՜նչ արած, թող վաճառի մանվածքը, կամ, որ ավելի հեշտ է, թող ապագայում իրեր արտադրի միայն իր սեփական սպառման համար, մի դեղատոմս, որ նրա տնային բժիշկ Մակ Կուլլոխն արդեն մի անգամ նշանակել է որպես փորձված միջոց գերարտադրության համաճարակի դեմ։ Բայց կապիտալիստը համառորեն ծառս է լինում։ Մի՞թե բանվորը միայն իր սեփական ձեռքերի օգնությամբ է արդյունքներ ստեղծում, մի՞թե նա ոչնչից է ապրանքներ արտադրում։ Նա՝ կապիտալիստը չէ՞ր, որ բանվորին տվեց այն նյութը, որով ու որի մեջ միայն բանվորը կարող էր մարմնացնել իր աշխատանքը։ Իսկ որովհետև հասարակության մեծագույն մասը կազմված է այդպիսի տկլորներից, ապա արդյոք նա իր արտադրամիջոցներով, իր բամբակով ու իր իլիկներով մի անսահման ծառայություն չի՞ մատուցել հասարակությանը և հենց իրեն՝ բանվորին, որին, բացի դրանից, կենսամիջոցներ էլ է մատակարարել։ Եվ արդյոք նա չպե՞տք է այդ ծառայությունը մտցնի հաշվի մեջ։ Բայց մի՞թե բանվորը, իր կողմից, նրան ծառայություն չի մատուցել բամբակն ու իլիկները մանվածք դարձնելով։ Բացի դրանից, բանն այստեղ ամենևին էլ ծառայությունները չեն։

Ծառայությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այս կամ այն սպառողական արժեքի օգտակար գործողությունը, անկախ նրանից, սպառողական արժեքն ապրանք է, թե աշխատանք։ Բայց այստեղ խոսքը փոխանակային արժեքի մասին է։ Կապիտալիստը բանվորին վճարել է 3 շիլլինգի արժեք։ Բանվորը նրան վերադարձրել է ճիշտ համարժեքը բամբակին միացված 3 շիլլինգ գնահատվող արժեքի ձևով, արժեքի փոխարեն արժեք վերադարձնելով։ Մեր բարեկամը, որ դեռ նոր այնպես փքվում էր իր կապիտալով, հանկարծ ընդունում է իր սեփական բանվորի անպահանջկոտ տեսքը։ Բայց մի՞թե նա ինքն էլ չի աշխատել։ Մի՞թե նա մտնողին վերահսկելու ու նայելու աշխատանք չի կատարեր Եվ մի՞թե նրա այդ աշխատանքը, իր հերթին, արժեք չի ստեղծում։ Բայց այստեղ նրա սեփական վերակացուն ու նրա կառավարիչը վեր են քաշում ուսերը։ Սակայն նա նորից ուրախ ժպիտով արդեն ընդունել է իր դեմքի առաջվա արտահայտությունը։ Նա ուղղակի մեզ հիմարի տեղ էր դնում այդ բոլոր գանգատներով։ Մի գրոշ չարժի այդ բոլորը։ Այդ ու դրա նման դատարկ խուսափանքներն ու անբովանդակ հնարանքները նա թողնում է քաղաքատնտեսության պրոֆեսորներին, որոնք հենց դրա համար էլ վարձ են ստանում, իսկ նա ինքը մի գործնական մարդ է, որը թեև միշտ չի մտածում, թե ի՛նչ է ասում այն դեպքում, երբ խոսքը իր գործերին չի վերաբերում, բայց միշտ գիտե, թե ինքն ինչ է անում իր գործի ոլորտում։

Ավելի մոտիկից նայենք գործին։ Աշխատուժի օրական արժեքն անում էր 3 շիլլինգ, որովհետև նրա մեջ առարկայացած է կես աշխատանքային օր, այսինքն՝ որովհետև աշխատուժի արտադրության համար անհրաժեշտ օրական կենսամիջոցները կես աշխատանքային օր արժեն։ Բայց անցյալի աշխատանքը, որը թաքնված է աշխատուժի մեջ, և այն կենդանի աշխատանքը, որ նա կարող է կատարել, այդ աշխատանքի պահպանման օրական ծախքերը և նրա օրական ծախսումը — երկու միանգամայն տարբեր մեծություններ են։ Առաջինը որոշում է աշխատուժի փոխանակային արժեքը, երկրորդը կազմում է նրա սպառողական արժեքը։ Այն հանգամանքը, որ կես աշխատանքային օրը բավական է բանվորի կյանքը 24 ժամ պահպանելու համար, ամենևին չի խանգարում, որ բանվորն աշխատի մի ամբողջ օր։ Հետևապես, աշխատ ուժի արժեքը և այդ ուժի գործադրման պրոցեսում ստեղծվող արժեքը երկու տարբեր մեծություններ են։ Կապիտալիստն արժեքի այդ տարբերությունն աչքի առաջ ուներ, երբ գնում էր աշխատուժը։ Աշխատուժի օգտակար հատկությունը, մանվածք կամ կոշիկներ արտագրելու նրա ընդունակությունը հենց միայն այն պատճառով էը conditio sine qua non [անխուսափելի պայման], որ արժեք ստեղծելու համար անհրաժեշտ է աշխատանքը ծախսել օգտակար ձևով։ Բայց վճռական նշանակություն է ստանում այդ ապրանքի սպեցիֆիկ սպառողական արժեքը, նրա ընդունակությունը՝ դառնալու արժեքի աղբյուր և այն էլ ավելի մեծ արժեքի, քան ինքն ունի։ Այդ այն յուրահատուկ ծառայությունն է, որ կապիտալիստը սպասում է նրանից։ Եվ այս դեպքում նա վարվում է ապրանքային փոխանակության հավիտենական օրենքների համաձայն։ Եվ իսկապես, աշխատուժ վաճառողը, ինչպես և ամեն մի ուրիշ ապրանք վաճառող, իրացնում է ապրանքի փոխանակային արժեքը և օտարում է նրա սպառողական արժեքը։ Նա չի կարող առաջինն ստանալ առանց երկրորդը հանձնելու։ Աշխատուժի սպառողական արժեքը, այսինքն՝ աշխատանքը, նույնքան չի պատկանում իր վաճառողին, որքան վաճառած յուղի սպառողական արժեքը չի պատկանում յուղավաճառին։ Փողատերը վճարել է աշխատուժի օրական արժեքը, ուստի նրան է պատկանում աշխատուժի գործադրումը մի օրվա ընթացքում, օրական աշխատանքը։ Այն հանգամանքը, որ աշխատուժի օրական պահպանումը միայն կես աշխատանքային օր արժե, մինչդեռ աշխատուժը կարող է մի ամբողջ օր գործել, բանել, և որ այդ պատճառով այն արժեքը, որ ստեղծվում է աշխատուժը մի օր գործադրելով, երկու անդամ ավելի մեծ է, քան նրա մի օրվա սեփական արժեքը,— միայն մի հատուկ բախտավորություն է գնորդի համար, բայց վաճառորդի նկատմամբ ոչ մի անարդարություն չի կազմում։

Մեր կապիտալիստը առաջուց նախատեսել էր այդ casus, der ihn lachen macht [այն կազուսը, որը նրան հարկադրեց ժպտալ]։ Ուստի բանվորը արհեստանոցում գտնում է անհրաժեշտ արտադրամիջոցները աշխատանքի ո՛չ միայն վեցժամյա, այլև տասներկուժամյա պրոցեսի համար։ Եթե 10 ֆ. բամբակը 6 աշխատաժամ էր ներծծում և դառնում 10 ֆ. մանվածք, ապա 20 ֆ. բամբակը 12 աշխատաժամ կներծծի և կդառնա 20 ֆ. մանվածք։ Քննենք աշխատանքի երկարացած պրոցեսի արդյունքը։ Հիմա այդ 20 ֆ. մանվածքի մեջ առարկայացած է 5 աշխատանքային օր. 4-ը՝ բամբակի ու իլիկների գործադրված քանակի մեջ, 1-ը բամբակն է ներծծել մանելու պրոցեսի ժամանակ։ Բայց 5 աշխատանքային օրվա փողային արտահայտությունը 30 շիլլինգ է, կամ 1 ֆ. ստեռլինգ 10 շիլլինգ։ Հետևապես, այդքան է տվյալ 20 ֆ. մանվածքի գինը։ Մանվածքի ֆունտն արժե առաջվա նման 1 շիլլինգ 6 պենս։ Բայց պրոցեսի մեջ նետած ապրանքների արժեքների գումարն անում է 27 շիլլինգ։ Մանվածքի արժեքը կազմում է 30 շիլլինգ։ Արդյունքի արժեքը 1/9-ով աճել է նրա արտադրության համար ավանսավորած արժեքի համեմատությամբ։ Այսպիսով 27 շիլլինգը դարձել է 30 շիլլինգ։ Նրանք 3 շիլլինգի հավելյալ արժեք են բերել։ Վերջապես ֆոկուսր հաջողվել է։ Փողը փոխարկվել է կապիտալի։

Պրոբլեմի բոլոր պայմանները գտել են իրենց լուծումը, և ապրանքային «փոխանակության օրենքները ամենևին չեն խախտվել։ Համարժեքը փոխանակվել է համարժեքի հետ։ Կապիտալիստն իբրև գնորդ՝ ամեն մի ապրանքի — բամբակի, իլիկների, աշխատուժի — գինը վճարել է նրա արժեքի համաձայն։ Հետո նա արել է այն, ինչ անում է ապրանքների ամեն մի այլ գնորդ։ Նա սպառել է նրանց սպառողական արժեքը։ Աշխատուժի սպառման պրոցեսը, որ ապրանքի արտադրության պրոցեսն է միաժամանակ, տվել է իր արդյունքը — 20 ֆ. մանվածք, 30 շիլլինգ արժեքով։ Կապիտալիստը հիմա վերադառնում է շուկա, որտեղ նա առաջ ապրանք էր գնել, և վաճառում է ապրանքը։ Նա մանվածքի ֆանտը վաճառում է 1 շիլլինգ 6 պենսով, ոչ մի գրոշ ո՛չ բարձր և ո՛չ էլ ցածր նրա արժեքից։ Եվ, այնուամենայնիվ, նա շրջանառությունից 3 շիլլինգ ավելի է հանում, քան սկզբում նետել էր նրա մեջ։ Այդ ամբողջ պրոցեսը, նրա փողի փոխարկումը կապիտալի՝ կատարվում 1 շրջանառության ոլորտում և կատարվում է ոչ֊ շրջանառության ոլորտում։ Կատարվում է շրջանառության միջոցով, որովհետև պրոցեսը պայմանավորված է աշխատուժի գնումով ապրանքային շուկայում։ Ոչ-շրջանառության ոլորտում որովհետև վերջինը լոկ նախապատրաստում է արժեքի աճման պրոցեսը, իսկ այս վերջինը կատարվում Է արտադրության ոլորտում։ Այսպիսով, «tout pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles» [«ամեն ինչ դեպի լավն է ընթանում աշխարհներից այս լավագույնի մեջ»]։

Փողը փոխարկելով ապրանքների, որոնք ծառայում են որպես նոր արդյունքի իրային տարրեր կամ որպես աշխատանքի պրոցեսի գործոններ, նրանց մեռյալ առարկայականությանը միացնելով կենդանի աշխատուժը, կապիտալիստը արժեքը — նախընթաց, առարկայացած, մեռյալ աշխատանքը — փոխարկում է կապիտալի, ինքնաճուն արժեքի, մի շնչավոր հրեշի, որն սկսում է «աշխատել», als hätt’ es Lieb’ im Leibe [կարծես իրեն համակած բուռն սիրո ազդեցության տակ]։

Եթե մենք հիմա համեմատենք արժեքի գոյացման պրոցեսն ու արժեքի աճման պրոցեսը, ապա կտեսնենք, որ արժեքի աճման պրոցեսը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ արժեքի գոյացման պրոցես, որ մի որոշ կետից ավելի է շարունակված։ Եթե արժեքի գոյացման պրոցեսը տևում է միայն մինչև այն մոմենտը, երբ աշխատուժի համար կապիտալի կողմից վճարված արժեքը կփոխհատուցվի մի նոր համարժեքով, ապա այդ կլինի արժեքի գոյացման պարզ պրոցես։ Իսկ եթե արժեք ստեղծելու պրոցեսը տևում է այդ մոմենտից ավելի, ապա նա դառնում է արժեքի աճման պրոցես։

Այնուհետև, եթե մենք համեմատենք արժեքի գոյացման պրոցեսն աշխատանքի պրոցեսի հետ, ապա կտեսնենք, որ վերջինն այն օգտակար աշխատանքն է, որ սպառողական արժեքներ է արտադրում։ Շարժումն այստեղ դիտվում է որակական տեսակետից, նրա հատուկ բնույթի, նպատակի ու բովանդակության տեսակետից։ Աշխատանքի նույն պրոցեսն արժեքի գոյացման պրոցեսում ներկա յան ում է բացառապես քանակական կողմից։ Այստեղ հարցը վերա բերում է միայն այն ժամանակին, որ աշխատանքը պահանջում է իր կատարման համար, կամ միայն այն ժամանակամիջոցի տևողությանը, որի ընթացքում աշխատուժը ծախսվում է արտադրողաբար։ Եվ այն ապրանքները, որոնք մտնում են աշխատանքի պրոցեսի մեջ, այստեղ նշանակություն են ստանում այլևս ոչ որպես նպատակահարմար գործող աշխատուժի ֆունկցիապես որոշակի առարկայական գործոններ, նրանք հաշվի են առնվում լոկ որպես առարկայացած աշխատանքի որոշ քանակներ։ Աշխատանքը ևս, անկախ այն բանից, արտադրամիջոցների մեջ է պարունակվում նա, թե աշխատուժի միջոցով է միացվում, հաշվի է առնվում միայն ըստ ժամանակի քանակի։ Նա կազմում է այսքան ժամ, օր և այլն։

Սակայն աշխատանքը հաշվի է առնվում այն չափով միայն, որչափով սպառողական արժեքի արտադրության վրա ծախսված ժամանակը հասարակականորեն անհրաժեշտ է։ Սրանով շատ բան է ասված։ Աշխատուժը պետք է նորմալ պայմաններում գործի։ Եթե մանող մեքենան աշխատանքի հասարակականորեն իշխող միջոց է մանելիս, ապա բանվորի ձեռքը չի կարելի հին ճախարակը տալ։ Նա պետք է նորմալ որակի բամբակ ստանա և ոչ թե տականք, որը փրթվում է ամեն րոպե։ Այլապես, թե՛ մեկ և թե՛ մյուս դեպքում նա ավելի ժամանակ կգործադրեր, քան մեկ ֆունտ մանվածքի արտադրության համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, բայց այդ ավելորդ ժամանակը ո՛չ արժեք կստեղծեր և ո՛չ էլ փող։ Սակայն աշխատանքի առարկայական գործոնների նորմալ բնույթը կախված է ոչ թե բանվորից, այլ կապիտալիստից։ Հետագա պայմանը բուն աշխատուժի նորմալ բնույթն է։ Այն մասնագիտության մեջ, որտեղ աշխատանքը կիրառվում է, նա պետք է ունենա հմտության, պատրաստության ու արագության սահմանված միջին աստիճանը։ Եվ մեր կապիտալիստն աշխատանքի շուկայում նորմալ որակի աշխատուժ է գնել։ Այդ ուժը պետք է ծախսվի լարման սովորական միջին աստիճանով, ինտենսիվության հասարակականորեն ընդունված սովորական չափով։ Դրան կապիտալիստը հսկում է նույնպիսի հոգատարությամբ, ինչպես և այն բանին, որ ոչ մի րոպե չվատնվի զուր, առանց աշխատանքի։ Նա աշխատուժը գնել է որոշ ժամանակամիջոցի համար։ Նա ուզում է ստանալ այն, ինչ պատկանում է իրեն։ Նա չի ուզում, որ իրենից որևէ բան գողանան։ Վերջապես — այդ դեպքի համար էլ նույն այս պարոնը իր սեփական code pénal-ը (քրեական օրենսգիրքն} ունի — հում նյութի ու աշխատանքի միջոցների ոչ մի աննպատակահարմար սպառում չպետք է տեղի ունենա, որովհետև վատնված նյութը և աշխատանքի վատնված միջոցներն առարկայացած աշխատանքի ավելորդ ծախսված քանակներ են ներկայացնում, հետևապես, հաշվի չեն առնվում և չեն մասնակցում արդյունքի արժեքի գոյացման մեջ։

Այսպես ուրեմն, ապրանքի վերլուծությունից արդեն հետևցրած այն տարբերությունը, որ կա սպառողական արժեք ստեղծող աշխատանքի և արժեք ստեղծող նույն աշխատանքի միջև, այդ տարբերությունը հիմա հանդես է գալիս որպես արտադրության պրոցեսի տարբեր կողմերի զանազանություն։

Արտադրական պրոցեսը, որպես աշխատանքի պրոցեսի և արժեքի գոյացման պրոցեսի միասնություն, ապրանքների արտադրության պրոցես է. որպես աշխատանքի պրոցեսի և արժեքի աճման պրոցեսի միասնություն, նա արտադրության կապիտալիստական պրոցեսն է, ապրանքային արտադրության կապիտալիստական ձևը։

Արդեն սրանից առաջ նշել ենք, որ արժեքի աճման համար բոլորովին նշանակություն չունի այն պարագան, թե արդյոք կապիտալիստի կողմից յուրացված աշխատանքը պարզ, հասարակական միջին աշխատանք է, թե ավելի բարդ աշխատանք, ավելի բարձր տեսակարար կշիռ ունեցող աշխատանք։ Այն աշխատանքը, որը հասարակական միջին աշխատանքի համեմատությամբ ավելի բարձր, ավելի բարդ աշխատանքի նշանակություն ունի, այնպիսի աշխատուժի արտահայտությունն է, որի գոյացումը ավելի բարձր ծախքեր է պահանջում, որի արտադրությունը ավելի շատ աշխատաժամանակ է նստում և որը այդ պատճառով ավելի բարձր արժեք ունի, քան հասարակ աշխատուժը։ Եթե այդ ուժի արժեքն ավելի բարձր է, ապա նա դրսևորվում է նաև ավելի բարձր աշխատանքի մեջ, ուստի և հավասար ժամանակամիջոցներում առարկայանանում է համեմատաբար ավելի բարձր արժեքների մեջ։ Բայց ինչ էլ որ լինի մանողի աշխատանքի և ոսկերչի աշխատանքի տարբերության աստիճանը, աշխատանքի այն բաժինը, որով ոսկերիչ բանվորը իր սեփական աշխատուժի արժեքն է միայն փոխարինում, որակապես ոչնչով չի տարբերվում աշխատանքի այլն լրացուցիչ բաժնից, որով նա հավելյալ արժեք է ստեղծում։ Այս դեպքում էլ հավելյալ արժեքն ստացվում է միայն աշխատանքի քանակական ավելցուկի միջոցով, աշխատանքի նույն պրոցեսի ավելի երկար տևողության հետևանքով — մի դեպքում մանվածքի արտադրության պրոցեսի, մյուս դեպքում՝ ոսկերչական արտադրության պրոցեսի։

Մյուս կողմից, արժեքի գոյացման ամեն մի պրոցեսի մեջ ավելի բարձր աշխատանքը միշտ պետք է վերածվի հասարակական միջին աշխատանքի, օրինակ, ավելի բարձր աշխատանքի մեկ օրը պետք է վերածվի պարզ աշխատանքի x օրվա։ Հետևաբար, մենք խուսափած կլինենք ավելորդ գործառնությունից և վերլուծությունը պարզացրած կլինենք, եթե ընդունենք, որ կապիտալի կողմից բանեցրած բանվորը հասարակական պարզ միջին աշխատանք է կատարում։