Հաղթական կամար - XXX գլուխ

Մի ժամ հետո Ռավիկը մեքենայով կանգ առավ փոքրիկ մի պանդոկի առաջ։ Նա շատ քաղցած էր, գլուխը բթացել էր և դժժում էր։ Մեքենան կանգնեցրեց շենքի առջևի այն մասում, որտեղ երկու սեղան էր դրված և մի քանի աթոռներ։ Նա սուրճ ու բրիոշ պատվիրեց և գնաց լվացվելու։ Լվացարանի սենյակից գարշելի հոտ էր գալիս։ Նա մի բաժակ խնդրեց և ողողեց բերանը։ Հետո ձեռքերը լվաց ու վերադարձավ։

Նախաճաշն արդեն սեղանի վրա էր։ Սուրճի բուրմունքը նույնն էր, ինչպես աշխարհի բոլոր սուրճերինը։ Տանիքների վերևում պտույտ էին գալիս ծիծեռնակները, արևն արդեն կախում էր իր առաջին ոսկյա գոբելենները տների պատերին, մարդիկ աշխատանքի էին գնում։ Բիստրոյի լուսամուտներից կախած թափանցիկ վարագույրների միջով երևում էր, թե ինչպես է աղախինը փեշերը քշտած լվանում հատակի սալիկները։ Դա մի ամառային խաղաղ առավոտ էր, որից Ռավիկը վաղուց էր, ինչ չէր տեսել։

Նա խմեց տաք սուրճը, բայց ուտել սիրտ չէր անում։ Զզվելի էր ձեռքերով որևէ բան վերցնել։ Ուշադիր պննեց մատները։ Դատարկ բան է, մտածեց նա։ Գրողի ծոցը թող կորչի ամեն ինչ։ Ես պետք է ուտեմ։ Նա մի գավաթ սուրճ էլ խմեց։ Հետո մի սիգարետ հանեց և զգուշորեն բերանը դրեց այն ծայրով, որին մատները չէին կպել։ Այսպես շարունակել չի կարելի, պետք է վերջ տալ սրան, մտածեց Ռավիկը։ Սակայն, միևնույն է, ձեռքը ոչ մի բանի ոչ կպցնում և ոչ էլ ուտում էր։ Ես պետք է նախ և առաջ իմ գործը վերջացնեմ, որոշեց նա և, տեղից կանգնելով, վճարեց վերցրածի դիմաց։

Կովերի նախիր։ Թիթեռներ։ Դաշտերի վրա կախված արև։ Արև, որ ընկել է հողմապակու վրա։ Մեքենայի ծածկի վրա ընկած արև։ Եվ արև, որը փայլփլում է բագաժանոցի նիկելապատ մասերի վրա։ Այդ բագաժանոցում է գտնվում մահացած Հաակեն, նա, որ այդպես էլ չիմացավ, թե ով և ինչի համար սպանեց իրեն։ Ամեն ինչ պետք է ուրիշ կերպ լիներ։ Ուրիշ կերպ․․․

— Ճանաչո՞ւմ ես ինձ, Հաակե։ Գիտե՞ս ես ով եմ։ Նա իր առջևում տեսնում էր կարմիր մի դեմք։

— Ոչ, չեմ ճանաչում, իսկ ի՞նչ կա որ․․․ Դուք ո՞վ եք․․․ Մի՞թե մենք երբևէ հանդիպել ենք։

— Այո, հանդիպել ենք։

— Ե՞րբ։ Նույնիսկ իրար հետ դո՞ւ-ով ենք խոսել։ Գուցե կադետական կորպուսո՞ւմ ենք եղել։ Չեմ կարողանում հիշել։

― Չե՞ս հիշում, Հաակե։ Ոչ, կադետական կորպուսը չէր։ Մենք ավելի ուշ ենք հանդիպել։

— Ավելի ո՞ւշ։ Բայց չէ՞ որ դուք միշտ արտասահմանում եք ապրել, իսկ ես ոտքս երբեք Գերմանիայից դուրս չեմ դրել։ Միայն այս վերջին երկու տարին է, որ երբեմն Փարիզ եմ գալիս։ Գուցե մենք խմե՞լ ենք իրար հետ ինչ-որ տեղ․․․

— Ոչ, մենք իրար հետ չենք խմել։ Եվ հանդիպել ենք ոչ թե այստեղ, Փարիզում, Հաակե, այլ Գերմանիայում։

Շլագբաում։ Երկաթուղային գծեր։ Փոքրիկ մի պարտեզ, ծածկված վարդերով, ֆլոքսներով ու արևածաղիկներով։ Սպասում։ Միայնակ սև մի գնացք փնչացնում է անսահման առավոտի միջով։ Մեքենայի հողմապակու մեջ արտացոլվում են բորբոքված աչքերը։ Բագաժանոցը բացելիս աչքերը բան էր ընկել։

— Գերմանիայում։ Ախ, հա՜-ա։ Նացիոնալ-սոցիալիստական պարտիայի համագումարներից մեկի Ժամանակ․․․ Նյուրբերգում։ Կարծես, արդեն հիշում եմ։ «Նյուրնբերգ հոֆ»-ի շենքո՞ւմ։

― Ոչ, Հաակե,— դանդաղորեն ասաց Ռավիկը մեքենայի հողմապակու միջով և զգաց, թե ինչպես է իր մեջ ուռճանում տարիների հիշողության ծանր ալիքը։— Նյուրնբերգում չէ։ Բեռլինում։

― Բեռլինո՞ւմ։— Աչքերի տակ կապտած, ցնցվող դեմքի վրա հանկարծ կատակային անհամբերության մի երանգ հայտնվեց։— Դե ասեք, ասեք, տեսնենք բանն ինչումն է։ Սար ու ձորեր մի գցիր, և մի՛ տանջիր այդքան երկար։ Ասա, տեսնենք, դա ե՞րբ էր և որտե՞ղ։

Նորից ինչ-որ ալիք, որ կարծես գետնի տակից էր ելնում, թևերով վեր բարձրացավ։

— Տանջելու Ժամանակ էր, Հաակե։ Այո, ճիշտ այդպես։ Տանջելու ժամանակ։

Անորոշ, զգուշավոր մի ծիծաղ։

— Կատակ մի արեք, մարդ աստծո։

— Տանջանքի ժամանակ էր, Հաակե, հիմա արդեն իմացա՞ր, ով եմ։

Նորից անորոշ, զգուշավոր ծիծաղ, որը դառնում էր գրեթե սպառնագին։

— Ինչպե՞ս պետք է իմանամ։ Ես հազարավոր մարդկանց հետ եմ հանդիպել, հո չեմ կարող ամեն մեկին հիշել։ Իսկ եթե դուք նկատի ունեք պետական գաղտնի ոստիկանությունը․․․

— Այո, Հաակե։ Ես նկատի ունեմ գեստապոն։

Նա ուսերը թոթվում է։ Զգուշանում։

— Եթե երբևէ ձեզ այնտեղ հարցաքննել են․․․

— Այո, հարցաքննել են․․․ հիմա հիշեցի՞ր․․․

Նորից նա ուսերը վեր քաշեց։

— Ինչպե՞ս պետք է հիշեմ։ Մենք հազարավոր մարդկանց ենք հարցաքննում․․․

— Հարցաքննո՞ւմ։ Դուք հազարավոր մարդկանց տանջում էիք, կտտանքների ենթարկում, ձաղկում էիք այնպես, որ մարդիկ գիտակցությունը կորցնում էին, ջարդում էիք նրանց երիկամները, փշրում էիք ոսկորները, պարկերի նման շպրտում էիք մառան, քարշ տալով մառանից տանում էիք հարցաքննության, ծվատում, այլանդակում էիք դեմքերը, ճխլում էիք ամորձիները․․․ ― դուք այդ բոլորը «հարցաքննությո՞ւն» եք կոչում։ Խուլ, խռխռան տնքոցները այն դժբախտների, որոնք այլևս ուժ չունեին բղավելու․․․ Դա՞ էր ձեր «հարցաքննությունը»։ Խեղդված հեկեկանքներն ու ցավագին ոռնոցները մեկ և մյուս ուշագնացության միջև, փորին հասցրած սապոգի հարվածները, ռետինե մահակները, դաղող մտրակները․․․— այդ բոլորը դուք մի անմեղ բառով «հարցաքննությո՞ւն» եք անվանում։

Ռավիկը հայացքը լարած նայում էր հողմապակու այն կողմը գտնվող Հաակեի անտեսանելի դեմքին, որի միջով անաղմուկ սահում անցնում էր ցորենի ու խաշխաշի արտերով և մասրենու թփերով ծածկված դաշտերի բնապատկերը․․․ Ռավիկն անքթիթ նայում էր երևակայությամբ իր դեմ կանգնեցրած այդ մարդուն, նրա շրթունքները շարժվում էին, և ասում էր այն ամենը, ինչ ուզում էր, և ինչ վաղ թե ուշ պետք է ասեր։

— Ձեռքերդ չշարժես։ Թե չէ վայրկենապես կփռեմ գետին։ Հիշո՞ւմ ես փոքրիկ Մաքս Ռոզենբերգին, որը մառանում խոշտանգված մարմնով ընկած էր ինձ մոտ։ Նա ուզում էր գլուխը խփել ցեմենտե պատին ու փշրել, որպեսզի այլևս «չհարցաքննեին»։ Ինչո՞ւ էին «հարցաքննում» նրան։ Որովհետև դեմոկրա՞տ էր։ Իսկ Վիլմանի՞ն։ Հիշո՞ւմ ես։ Ձեր երկժամյա «հարցաքննությունից» հետո նա բանտախուց վերադարձավ ատամները թափված, առանց մի աչքի և արյուն միզելով։ «Հարցաքննո՜ւմ» էիք։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև նա կաթոլիկ էր և չէր հավատում, որ ձեր ֆյուրերը նոր լույս ընկած մեսիա է։ Իսկ Ռիզենֆելդը, որի գլուխն ու մեջքը հում մսի կտորներ էին հիշեցնում։ Նա պաղատում էր մեզ, իր երակը ատամներով կտրենք, որպեսզի ազատվի այդ տանջանքներից։ Ինքն այդ անել չէր կարող, որովհետև քո «հարցաքննությունից» հետո նրա բերանում ոչ մի ատամ չէր մնացել։ Չէ՞ որ նա դեմ էր պատերազմին և չէր հավատում, որ ռումբերն ու հրանետները կուլտուրայի բարձրագույն նվաճումներն են։ «Հարցաքննո՜ւմ» էիք։ Այո, հազարավոր մարդկանց էիք այդ ձևով «հարցաքննում»․․․ Ձեռքերդ չշարժես, սրիկա շանորդի։ Վերջապես դու իմ ձեռքն ես ընկել, հիմա մենք այստեղից քիչ կհեռանանք, այնտեղ մի տուն կա, հաստ պատերով և դատարկ, հենց այնտեղ էլ ես կսկսեմ քեզ «հարցաքննել» — կամաց-կամաց, ամբողջ գիշերներն ու ցերեկները, ճիշտ նույն ձևով, ինչպես դու էիր «հարցաքննում» Ռոզենբերգին, Վիլմանին, Ռիզենֆելդին։ Իսկ այնուհետև, երբ այդ վերջացած կլինի․․․

Հանկարծ Ռավիկը նկատեց, որ մեքենան սլանում է կատաղի արագությամբ։ Նա գազը պակասեցրեց։ Տներ։ Գյուղ։ Շներ։ Հավեր։ Վզները վեր ձգած ու գլուխները կռապաշտորեն ետ գցած, մարգագետնում վազվզում էին ձիեր։ Կենտավրներ, ուժով լեցուն կյանք։ Ծիծաղող մի կին զամբյուղով սպիտակեղեն է տանում։ Պարանների վրա փռած գույնզգույն փոխնորդեղեն, որոնք ծածանվում էին ինչպես անխախտ երջանկության գրոշներ։ Դռան առաջ խաղացող երեխաներ։ Ռավիկն այդ բոլորը տեսնում էր կարծես ապակյա պատի միջով — ամեն ինչ թվում էր շատ մոտիկ և անսահման հեռու։ Գեղեցկություն, անդորր, անմեղություն, որ ցավեցնելու աստիճան հուզում է իր սիրտը, բայց որը իրենից հեռացավ մեկընդմիշտ լոկ այս գիշերվա պատճառով։ Սակայն կորուստի ափսոսանքը չէր զգում — եղածն արդեն եղած էր, և ոչինչ այլևս փոխել չէր կարելի։

Պետք է դանդաղ քշել։ Այլապես եթե մեծ արագությամբ անցար գյուղերի միջով, իսկույն կբռնեն։ Ժամացույցը։ Արդեն մոտ երկու ժամ է, ինչ ճանապարհ է գալիս։ Մի՞թե հնարավոր բան է։ Իսկ ինքը չի էլ նկատել, թե ոնց է անցել ժամանակը։ Նա ոչինչ չի տեսել, բացի իր աչքին երևացող Հաակեի դեմքից, որին ինքը անընդհատ նայում ու խոսում էր․․․

Սեն-Ժերմեն։ Պարկ։ Կապույտ երկնքի ֆոնի վրա բարձրացող երկաթյա սև ցանկապատ, հետևում՝ ծառեր։ Ծառեր։ Հետո ծառուղիներ։ Ահա վերջապես այն պարկը, որին ինքն այնքան սպասում էր, ահա ծառերը — անթիվ, անհամար, իսկ նրանց հետևում՝ հանկարծ անտառը։

Գետինը փափուկ էր և ծածկված թփուտներով։ Մինչև խճուղին բավական հեռու էր։ Մեքենան կանգնեցնելով այդտեղ և աչքը պահելով վրան, Ռավիկը մի քանի հարյուր մետր խորացավ անտառի մեջ ձեռքն առավ բահը և սկսեց փոս փորել։ Հողը փորվում էր հեշտ։ Եթե հանկարծ որևէ մեկը հայտնվի և նկատի մեքենան, Ռավիկը բահն իսկույն կթաքցնի ու կվերադառնա, ձևացնելով, թե ինքը հենց այնպես, առանց որևէ նպատակի, զբոսնում է անտառում։

Նա բավական խոր փոս էր փորել, որպեսզի հնարավոր լինի դուրս տված հողով ծածկել դիակը։ Հետո մեքենան բերեց կանգնեցրեց փոսից ոչ հեռու մի տեղ։ Չնայած դիակը ծանր էր, բայց ավելի մոտեցնել չուզեց, որպեսզի փափուկ հողի վրա անիվների հետքերը չերևա։ Իսկ մեքենայի կանգնած տեղում գետինը պինդ էր։

Դիակը դեռ չէր փայտացել։ Քարշ տալով փոսի կողքը, Ռավիկը նրա շորերը ճղճղատեց և լցրեց իրար վրա։ Դա շատ ավելի հեշտ էր, քան ինքը կարծում էր։ Մերկ դիակը թողնելով այդպես, նա բոլոր շորերը խրեց բագաժանոցը և մեքենան նորից տարավ կանգնեցրեց իր նախկին տեղում։ Հետո բանալիով փակեց դռներն ու բագաժանոցի կափարիչը և, հետը մի մուրճ վերցնելով վերադարձավ։ Պետք էր վերացնել դիակը ճանաչելու բոլոր հնարավորությունները, եթե ինչ-որ պատահականոլթյամբ հայտնաբերվեր այն։

Ռավիկը մեծ դժվարությամբ նորից վերադարձավ դիակի մոտ։ Բայց հանկարծ անհաղթահարելի մի ցանկություն զգաց։ Դիակը թողնել իր տեղում, նստել մեքենան և հեռանալ առանց ետ նայելու։ Հետո կանգ առավ, նայեց շուրջը։ Իրենից ոչ հեռու հացենու բնի վրայով վերուվար էին անում երկու սկյուռ։ Նրանց կարմրաշեկ մորթին շողշողում էր արևի տակ։ Ռավիկը շարունակեց ճանապարհը։

Ուռած, կապտած դիակ։ Ռավիկը Հաակեի երեսին մեքենայի յուղի մեջ թրջած մի քրջի կտոր գցեց և սկսեց մուրճով խփել։ Բայց հենց առաջին հարվածից հետո կանգ առավ։ Խուլ թխկոցը նրան անչափ բարձր թվաց։ Հետո նորից շարունակեց գործը, և ահա հարվածը հարվածի հետևից իջավ Հաակեի երեսին։ Քիչ հետո երեսի շորը բարձրացրեց։ Դեմքր դարձել էր սև արյունի մակարդուկով ծածկված անճանաչելի մի շաղախ։ Կարծես Ռիզենֆելդի գլուխը լինի, մտածեց Ռավիկը։ Նա հանկարծ զգաց, որ ատամները սեղմվում են իրար։ Ինչո՞ւ Ռիզենֆելդի գլուխը, Ռիզենֆելդինն ավելի սոսկալի էր, մտածեց Ռավիկը։ Չէ որ նրա գլուխն այդ վիճակին էր հասցրած դեռ կենդանի ժամանակ։

Մատանին Հաակեի աջ ձեռքին էր։ Ռավիկը մատից հանեց ու մարմինը հրեց փոսը։ Պարզվեց, որ փոսը բավական սաղր է։ Ռավիկն ստիպված եղավ Հաակեի ծնկները ծալել, կպցնել փորին։ Հետո սկսեց հողը լցնել վրան։ Դա համեմատաբար հեշտ էր, և գործը առաջ էր գնում արագ։ Երբ փոսն արդեն լցվել էր, նա հողը տրորեց և ծածկեց նախապես այդ նպատակով կտրած կնծղերով։ Կնծղերը կիպ կպել էին իրար։ Արանքները կարելի էր նկատել միայն այն ժամանակ, երբ մարդ կռանար ու հատուկ նպատակով նայեր։ Այնուհետև, թփուտներն ուղղելով, Ռավիկը մեջքը շտկեց։

Մուրճը։ Բահը։ Քուրջը։ Դրանք բոլորը նա տարավ մեքենայի մոտ ու գցեց բագաժանոցը։ Հետո մի անգամ էլ վերադարձավ թաղած տեղը, առանց շտապելու և ուշադիր զննելով, թե հետքեր չկա՞ն արդյոք։ Սակայն հետքերը գրեթե չէին երևում։ Իսկ ինչ էլ որ դեռ կարելի էր նկատել, մի քանի օրում կվերացնեն անձրևներն ու արագ աճող խոտը։

Տարօրինակ զգացում են առաջացնում մեռած տղամարդու կոշիկները։ Գուլպաները։ Սպիտակեղենը։ Կոստյումն ավելի քիչ է զարմանք պատճառում։ Գուլպաները, վերնաշապիկը, սպիտակեղենը արդեն մի տեսակ անիրական էին թվում, խունացած, կարծես նրանց վրա նույնպես տարածվել էր մահվան շունչը։ Որքա՜ն է նողկալի այդ իրերին ձեռք մեկնելը, մոնոգրամ կամ ֆիրմային պիտակներ փնտրելը։

Ռավիկը դա կատարեց շատ արագ։ Բոլորը կտրեց, առանձնացրեց մի կողմ, շորերը փաթաթեց դրեց մի կապոցի մեջ և Հաակեին թաղած տեղից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա փոս փորեց ու հորեց մեջը։ Դա բավական հեռու էր և կարող էր կանխել դիակի և շորերի միաժամանակ հայտնաբերումը։

Այն ուհետև Ռավիկը նստեց մեքենան և քշեց այնքան ժամանակ մինչև որ պատահեց մի առվակի։ Հագուստից կտրած մոնոգրամերը նա փաթաթեց մի թղթի մեջ։ Հետո ճղճղեց Հաակեի ծոցատետրը, դարձրեց փոքրիկ կտորներ, և սկսեց ուսումնասիրել թղթապանակը։ Թղթապանակում երկու հատ հազարֆրանկանոց թղթադրամ կար, երկաթուղային մի տոմս՝ մինչև Բեռլին, տասը մարկ, հասցեներով մի քանի գրություններ և Հաակեի անձնագիրն էր։ Ռավիկը երկու հազար ֆրանկը խրեց իր գրպանը։ Բացի դրանից, նա Հաակեի գրպաններում ևս մի քանի հինգֆրանկանոց թղթադրամներ գտավ։ Այնուհետև մի րոպե զննեց գնացքի տոմսը։ «Մինչև Բեռլին»։ Մի տեսակ տարօրինակ էր կարդալ այդ մակագրությունը․ «Մինչև Բեռլին»։ Ռավիկն այդ տոմսը նույնպես կտոր-կտոր արեց ու դրեց մյուսների հետ։ Հաակեի անձնագիրը նա երկար շուռումուռ տվեց։ Դա դեռ երեք տարի ուժի մեջ էր։ Դժվար էր դիմադրել այդ փաստաթուղթը պահելու և նրա անվան տակ ապրելու գայթակղությանը։ Դա շատ սազական էր և շատ հարմար իր այժմյան վիճակին։ Եվ հազիվ թե տատանվեր օգտագործելու մտքից, եթե համոզված լիներ անվտանգությանը։

Ռավիկը պատռեց և անձնագիրը և տասմարկանոց գերմանական թղթադրամը։ Բանալին, ռևոլվերը և ճամպրուկի անդորրագիրը նա դրեց գրպանը։ Ուզում էր մտածել, թե ճամպրուկը չստանա՞ արդյոք, որպեսզի ամբողջովին ջնջի Հաակեի Փարիզում եղած բոլոր հետքերը։ Հյուրանոցային սենյակի համար վերցրած հաշիվը Ռավիկը նույնպես պատռեց։

Այդ բոլորը միասին նա այրեց։ Շորերից պոկած մոնոգրամների գլխացավանքն ավելի մեծ էր, քան ինքը ենթադրում էր։ Բայց այդտեղ օգնության հասան իր մոտ եղած հին լրագրերը։ Ռավիկը դրանք նույնպես այրեց և մոխիրը լցրեց առուն։ Հետո բոլոր կողմերից ուշադիր զննեց մեքենան, թե արյան հետք չի՞ մնացել արդյոք։ Բայց մեքենան մաքուր էր։ Նա խնամքով լվաց մուրճը, մանեկի դարձակը և դրեց բագաժանոց իրենց տեղը։ Այնուհետև ձեռքերը մի լավ լվաց, սրբեց, մի սիգարետ վառեց և, նստելով, սկսեց ծխել։

Բարձրակատար փեկոնների սաղարթներից թափանցում էին արևի թեք շողերը։ Ռավիկը նսաած ծխում էր։ Նա լրիվ դատարկված էր և ոչնչի մասին այլևս չէր մտածում։

Ամրոց տանող խճուղին դուրս գալուց հետո էր միայն, որ նա մտաբերեց Սիբիլային։ Տասնութերորդ դարի հավիտենական երկնքի տակ ամառային արևի շողերի մեջ փայլփլում էր սպիտակ ամրոցը։ Նա Սիբիլային հիշեց հանկարծ, և առաջին անգամ բոլոր այդ տարիների ընթացքում չփորձեց դիմադրել նրա մասին արթնացող իր հիշողություններին, չուզեց վանել իրենից և կամ ճնշել նրանց։ Այդ հիշողություններն առանձնապես հեռու չգնացին, նրանք հասան մինչև այն օրը, երբ Հաակեն հրամայեց Սիբինային ներս բերել։ Այն, ինչ վերջին անգամ մեխվել էր իր հիշողության մեջ, դա աներևակայելի վախն էր և սոսկալի սարսափը նրա աչքերում։ Մնացած ամեն ինչը լուծվում և կորչում էր դրա մեջ։ Հետո մտաբերեց նաև, թե ինչպես իրեն հայտնեցին նրա կախվելու մասին։ Ինքը երբեք դրան չէր հավատում, թեև ինքնասպանությունը հնարավոր էր, սակայն ո՞վ գիտեր, թե ինչ էր նախորդել այդ ինքնասպանությանը։ Ռավիկը երբեք չէր կարողանում մտածել Սիբիլայի մասին, առանց ուղեղի սոսկալի սպազմատիկ ցավերին ենթարկվելու, որի ժամանակ նրա մատները կծկվում ու դառնում էին զարհուրելի ճանկեր, կուրծքը սեղմվում և սկսում էր ցավել, օրեր շարունակ կորցնում էր աշխատելու ունակությունը, գիտակցությունը պատվում էր արնագույն մշուշով, և ինքն ամբողջովին համակվում էր անզոր վրեժի ծարավով։

Ռավիկը մտածում էր Սիբիլայի մասին, և հանկարծ սպազմատիկ ցավերն ու մշուշը այլևս չկային։ Ինչ-որ բան արդեն լուծվել, անհետացել էր, ինչ-որ պատնեշ չքացել էր մեջտեղից, տարիների հուզմունքն ու հուսահատությունը մարմնավորող անշարժ կերպարը հանկարծ կենդանացել էր, սկսել էր շարժվել, և այլևս այն ամուր սառածը չէր, ինչպես եղել էր բոլոր այս տարիներին։ Աղավաղված շրթունքները հարթվել և փակվել էին, աչքերը կորցրել էին իրենց պաղած քարացածությունը, արյունը առատորեն հոսում էր դեպի կավճագույն սպիտակ դեմքը։ Սարսափի մեռյալ, անշարժ դիմակն այլևս չկար, հայտնվել էր նորից կենդանի Սիբիլան, նա, որին ինքը ճանաչում էր, ով ապրել էր իր հետ, ում քնքուշ կուրծքը շոյել էր ինքը, նա, ում հետ ապրած իր երկու տարիները նման էին մեղմ զեփյուռով զովացող հունիսյան տաք երեկոների։

Վեր էին հառնում օրերը․․․ Երեկոները․․․ Կարծես ինչ-որ հեռավոր, հորիզոնի այն կողմը գտնվող մոռացության տրված հրահանից հանկարծ կայծեր թափեցին։ Թեթև ու անաղմուկ բացվեց ամուր փակված ու արյան հետքերը վրան դեպի իր անցյալը տանող դուռը, որի հետևում ծաղկափթիթ այգի էր տարածվում և ոչ թե գեստապոյի զնդանը։

Մի ժամից արդեն ավելի էր, ինչ Ռավիկը սլանում էր իր մեքենայով։ Նա դեռ Փարիզ չէր վերադառնում։ Մեքենան կանգնեցրեց Սեն-Ժերմենի հետևում գտնվող Սենայի կամրջի վրա և Հաակեի բանալին ու ռևոլվերը նետեց ջուրը։ Հետո մեքենայի ծածկը իջեցրեց ու շարունակեց ճանապարհը։

Նրա մեքենան գնում էր Ֆրանսիայի վրա բացվող առավոտվա միջով։ Գիշերը գրեթե մոռացված էր և թվում էր, թե տասնյակ տարիներով թողնված է իր հետևում։ Այն, ինչ ընդամենը մի քանի ժամ առաջ էր տեղի ունեցել, նրա համար դարձել էր անիրական, մշուշապատ, իսկ ինչ դեռ տարիներ առաջ էր սուզվել հիշողության խոըքը, ինչ-որ հանելուկային ձևով դուրս էր գալիս տակից, շարժվում ավելի ու ավելի մոտ, և իրենից այլևս բաժանված չէր ոչ մի անդունդով։

Ռավիկը չգիտեր, ինչ է կատարվում իր հետ։ Ամեն ինչ նա սպասում էր — հոգեկան դատարկություն, հոգնածություն, անտարբերություն, հուզմունք, կարծում էր իր արածից կնողկա, կսկսի արդարացնել իրեն, խմել և հարբելու ցանկություն կզգա, մի խոսքով, ամեն ինչ սպասում էր, բայց ոչ այս։ Մտքով չէր անցնում, թե ինքը թեթևության ու ազատության այսպիսի զգացում կարող է ունենալ, թվում էր, թե անցյալին վերաբերող հիշողությունները ինչ-որ ծանրությունից ազատեցին նրան։ Ռավիկը նայեց շուրջը։ Նրա կողքով սահում անցնում էր սքանչելի պեյզաժը։ Ցնծուն բարդիների շարքերը երկինք էին նետել իրենց կանաչ ջահերը, անծայրածիր դաշտերում կակաչներ ու տերեփուկներ էին փթթել։ Փոքրիկ գյուղերի փռերից տարածվել էր նոր թխած հացի բուրմունքը։ Դպրոցի շենքից լսվում էր ջութակին ձայնակցող երեխաների երգը։

Ի՞նչ էր մտածում ինքը քիչ առաջ, երբ անցնում էր այստեղից։ Քիչ, ընդամենը մի քանի ժամ առաջ, որ մի ամբողջ հավիտենականություն է թվում։ Ո՞ւր է չքացել ապակյա այն պատը, որն իրեն պատնեշում էր շրջապատից։ Անհետացավ, ինչպես մշուշն է անհետանում ծագող արևի շողերի ներքո։ Նա նորից տեսավ դռների առաջ խաղացող երեխաներին, տեսավ արևի տակ քնած կատուներին ու շներին, տեսավ արոտատեղերում թափառող ձիերին, տեսավ արևին փռած գույնզգույն սպիտակեղենը, որ թռթռում էր քամուց և, վերջապես, տեսավ մարգագետնում կանգնած մի կնոջ, որը սեղմիչները ձեռքին իրար հետևից վերնաշապիկներ էր կախում։ Նա տեսավ այդ բոլորը և ավելի սուր, քան տարիներ առաջ, զգաց, որ ինքը այդ ամենի մի մասնիկն է։ Նրա ներսում ինչ-որ բան էր հալվում, փափուկ, խոնավ, հալվում էր ու լցնում կյանքով։ Այրված դաշտը նորից էր ծածկվել կանաչով, ինչ-որ բան ցնցվեց նրա մեջ և դանդաղ ետ գնաց։ Կորած հավասարակշռությունը վերականգնվեց։

Ռավիկն անշարժ նստած էր ղեկի հետևում։ Նա չէր համարձակվում շարժվել, վախենում էր հուշտ անի ծնված զգացումին։ Մինչդեռ այդ զգացումը աճում և աճում էր, կայծկլտում ու վեր ու վար էր թռչկոտում հոգու մեջ։ Ռավիկը նստել էր լուռ, դեռ լրիվ չգիտակցելով այն, ինչ տեղի է ունենում, բայց արդեն զգում էր և հասկանում, որ փրկությունը եկել է։ Նա կարծում էր, թե Հաակեի ուրվականը անվերջ հետապնդելու է իրեն, նստելու է կողքին ու նայի աչքերի մեջ, մինչդեռ կողքին նստել էր վերադարձած կյանքը ու իրեն էր նայում։ Սիբիլայի լայն բացած աչքերը, որ տարիներ շարունակ լուռ և անողոքաբար մեղադրում և պահանջում էին, այժմ փակվեցին, վշտագին կծկված շրթունքներին խաղաղություն իջավ, սարսափով կարկառած ձեռքերը վերջապես ցած ընկան։ Հաակեի մահը պոկեց Սիբիլայի դեմքից մահվան քարացած դիմակը — այդ դեմքը մի վայրկյան կենդանացավ, հետո նորից աղոտացավ և մշուշվեց։ Սիբիլան այժմ արդեն վերջապես կխաղաղվի, նրա կերպարը կսուզվի անցյալի գիրկը և այլևս չի վերադառնա։ Բարդիներն ու թմբիները քնքշանքով կընդունեն նրան, կթաղեն․․․ իսկ շուրջը դեռ ամառ էր և մեղուների բզզոց․․․ Եվ ինչ-որ վճիտ, անհաղթահարելի մի այնպիսի հոգնածություն համակեց նրան, կարծես գիշերներ շարունակ աչքը չէր փակել և հիմա քնելու է երկատ-երկար․․․ և կամ բոլորովին չի քնելու այլևս։

Ռավիկը «տալբոն» կանգնեցրեց Պոնսելե փողոցում։ Երբ մոտորն արդեն հանգավ, և նա դուրս եկավ մեքենայից, նոր միայն զգաց, թե ինքն ինչքան է հոգնած։ Դա այլևս գնալու ժամանակվա այն թուլացած հոգնածությունը չէր։ Դա մի հոգնածություն էր, նման՝ քնելու անհաղթահարելի, դատարկ, բութ ցանկության։ Հազիվ ոտքերը քարշ տալով, նա գնաց «Ինտերնացիոնալ» հյուրանոց։ Արևը գերանի նման ծանրացել էր ծոծրակին։ Հանկարծ նա հիշեց, որ «Ուելսի Պրինց» հյուրանոցում վերցրած համարը պետք է հանձնի։ Մի րոպե մոռացել էր։ Սակայն հոգնածությունն այն աստիճանի էր, որ իսկույն մտածեց, թե ավելի լավ չէ՞, արդյոք, եթե դա թողնի վաղը։ Բայց հաղթահարելով հոգնածությունը, նա տաքսի նստեց ու գնաց «Ուելսի Պրինց» հյուրանոց։ Հաշիվը փակելիս նա քիչ էր մնացել մոռանա իր ճամպրուկը պահանջել։

Ռավիկն սպասում էր զով նախասրահում։ Աջ կողմում, բարի կանգնակի մոտ նստած, մի քանի հոգի «մարտինի» էին խմում։ Մինչև բեռնակրի ճամպրուկով հայտնվելը նա համարյա քնել էր։ Հետո սթափվելով, բեռնակրին թեյադրամ տվեց և դուրս եկավ, նստեց տաքսի։

— Արևելյան կայարան,— ասաց նա վարորդին այնքան բարձրաձայն, որ դռնապանն ու բեռնակիրը պարզ կարող էին լսել։

Լա Բոետի փողոցի անկյունում Ռավիկը մեքենան կանգնեցրեց։

— Ես մի ամբողջ ժամ սխալվել եմ,— ասաց նա տաքսու վարորդին։— Դեռ շուտ է կայարան գնալ։ Կանգնեցրեք այս բիստրոյի առաջ։

Ռավիկը վճարեց վարորդին, վերցրեց ճամպրուկը և շարժվեց բիստրոյի կողմը։ Տաքսին իսկույն անհետացավ։ Նա ետ եկավ, վարձեց մի ուրիշ տաքսի և կարգադրեց տանել «Ինտերնացիոնալ» հյուրանոց։

Նախասրահում ոչ ոք չկար, բացի մի պատանուց, որ քնած էր։ Ժամը արդեն ցերեկվա տասներկուսն էր։ Տիրուհին երևի գնացել էր ճաշելու։ Ռավիկը ճամպրուկը ձեռքին բարձրացավ իր սենյակը։ Հետո հանվեց և մտավ դուշի տակ։ Երկար և հանգամանորեն լողացավ, մարմինր շփեց սպիրտով։ Դա թարմացրեց նրան։ Ճամպրուկից հանեց շորերը, սպիտակեղենը փոխեց և, նոր կոստյում հագնելով, ցած գնաց Մորոզովի մոտ։

— Իսկ ես էլ հենց նոր ուզում էի քեզ մոտ բարձրանալ,— ասաց Մորոզովը։— Այսօր իմ ազատ օրն է։ Կարող ենք «Ուելսի Պրինց» հյուրանոցը գնալ․․․

Նա լռեց և ուշադիր նայեց Ռավիկին։

— Այլևս պետք չէ,— ասաց Ռավիկը։

Մորոզովի հարցական հայացքը կանգ առավ նրա վրա։

— Ամեն ինչ արված է,— ասաց Ռավիկը։— Այսօր առավոտյան։ Ոչինչ մի հարցրու։ Քնել եմ ուզում։

— Որևէ բանի կարի՞ք ունես։

— Ոչ մի բանի։ Վերջացավ։ Բախտս բերեց։

— Մեքենան ո՞ւր է։

— Պոնսելե փողոցում։ Մեքենային ոչինչ չի պատահել։

— Այլևս անելու գործ չկա՞։

— Ի՞նչ պետք է լինի։ Հանկարծ գլուխս սկսեց ցավել։ Ուզում եմ քնել։ Ես հետո կիջնեմ քեզ մոտ։

— Լավ։ Գուցե, էլի՞ ինչ-որ բան կա, որ պետք է արվի։

— Ոչ,— ասաց Ռավիկը։— Ոչինչ չկա, Բորիս։ Ամեն ինչ հաջող անցավ։

— Ոչինչ չե՞ս մոռացել։

— Կարծում եմ, ոչ։ Միայն թե ես հիմա ոչինչ ասել չեմ կարող։ Թող մնա հետո։ Հիմա պետք է քնեմ։ Հետո կգամ։ Տա՞նն ես մնալու։

— Իհարկե։

— Շատ լավ։ Ես հետո կգամ։

Ռավիկը վերադարձավ իր սենյակը։ Գլուխը սոսկալի ցավում էր։ Մի քանի րոպե կանգնեց լուսամուտի առաջ։ Նրա ներքևում կայծկլտում էին էմիգրանտ Վիզենհոֆի շուշանները։ Դիմացը բարձրանում էր դատարկ լուսամուտներով գորշ պատը։ Ամեն ինչ վերջացավ։ Ինքը ճիշտ վարվեց, այդպես էլ պետք է լիներ։ Այո, վերջացավ, իսկ հետո՞։ Հենց այդ «հետոն» էր, որ չէր պատկերացնում։ Նա ոչինչ այլևս չի սպասում։ Վաղը իմաստազուրկ բառ է միայն։ Իսկ այս օրը վերջինը։

Նա նորից հանվեց ու լողացավ։ Հետո ձեռքերը երկաը-երկար սպիրտի մեջ պահելուց հետո հանեց ու այդպես պահեց, որ չորանան։ Մատնահոդերի մաշկը պրկվել էր։ Գլուխն այնպես էր ծանրացել, որ հազիվ էր պահում։ Թվում էր, թե ուղեղը գանգի մեջ այս ու այն կողմ է գլորվում։ Ռավիկը վերցրեց շպրիցը և եռացրեց լուսամուտի գոգին դրված էլեկտրական եռուցիչի մեջ։ Ջուրը բավական ժամանակ բլդբլդում էր։ Դա նրան անտառի առվակը հիշեցրեց։ Միայն առվակը։ Նա երկու ամպուլայի գլուխները ջարդեց, շպրիցի մեջ քաշեց նրանց ջրանման վճիտ պարունակությունը, սրսկեց իրեն և պառկեց մահճակալին։ Քիչ հետո վերցրեց գիշերային խալաթը և գցեց վրան։ Նրա մեջ այնպիսի զգացում էր առաջացել, կարծես ինքր տասներկու տարեկան լիներ, և իրեն հոգնած ու միայնակ էր զգում այնպես, ինչպես դա զգում են աճման և երիտասարդական տարիներին։

Ռավիկն արթնացավ, երբ արդեն սկսել էր մթնել։ Տների վրա կախվել էին գունատ վերջալույսի վարդագույն շողերը։ Ներքևի հարկից լսվում էին Վիզենհոֆի և ֆրաու Գոլդբերգի ձայները։ Ռավիկը չէր հասկանում, թե ինչի մասին է նրանց խոսակցությունը, և չէր էլ ուզում իմանալ։ Նրա մեջ գլուխ էր բարձրացրել մի մարդու տրամադրություն, որն առանց սովորության ճաշից հետո պառկել էր քնելու և արթնացել էր երեկոյան այնպիսի մի ծանր զգացմամբ, կարծես պատրաստ էր րոպեի ազդեցության տակ անմիտ ինքնասպանություն գործելու։ Եթե ես կարողանայի հիմա վիրահատել, մտածեց նա։ Եթե վիրահատության մի ծանր, գրեթե անհուսալի դեպք լիներ․․․ Նա հիշեց, որ ամբողջ օրը բերանը ոչինչ չի դրել։ Եվ հանկարծ մի սուր քաղց զգաց։ Գլխի ցավն արդեն անցել էր։ Նա հագնվեց և իջավ Մորոզովի մոտ։

Մորոզովը վերնաշապիկի թևքերը քշտած նստել էր սեղանի մոտ և շախմատի խնդիր էր լուծում։ Սենյակը գրեթե դատարկ էր։ Պատերից մեկին կախած էր լիվրեյը։ Անկյուններից մեկում սրբապատկեր էր դրված, իսկ սրբապատկերի առաջ՝ մի լույս։ Մյուս անկյունում ինքնաեռը վրան մի սեղան էր։ Երրորդ անկյունում ժամանակակից մի սառնարան կար, որը Մորոզովի միակ պերճանքն էր։ Սառնարանի մեջ Մորոզովը օղի էր դնում, մթերքներ և գարեջուր, որ միշտ սառը մնա։ Հատակին՝ մահճակալի առաջ, գցած էր պարսկական մի գորգ։

Մորոզովն իսկույն տեղից վեր կացավ և, առանց որևէ բան ասելու, մի շիշ օղի բերեց, երկու բաժակ, և անմիջապես բերնեբերան լցրեց։

— Զուբրովկա է,— ասաց նա։

Ռավիկը նստեց սեղանի մոտ։

— Ոչինչ խմել չեմ ուզում, Բորիս։ Բայց սոսկալի քաղցած եմ։

— Լավ։ Այդ դեպքում արի գնանք ընթրելու։— Իսկ մինչ այդ․․․ — Մորոզովը սառնարանից մի կտոր ռուսական աշորայի հաց բերեց, վարունգ, կարագ և մի փոքրիկ տուփ խավիար,— նավսդ կոտրիր։ Խավիարը «Շեհերազադեի» գլխավոր խոհարարի նվերն է։ Հարյուր տոկոսով վստահելի։

— Բորիս,— ասաց Ռավիկը,— արի դերասանություն չանենք։ Ես նրան հանդիպեցի «Օզիրիսի» առաջ, սպանեցի Բուլոնյան անտառում և թաղեցի Սեն-Ժերմենում։

— Որևէ մեկը քեզ տեսե՞լ է — հարցրեց Մորոզովը։

— Ոչ։ «Օզիրիսի» մոտ նույնպես ոչ ոք չկար։

— Ոչ մի տեղ ոչ ոք չի՞ տեսել։

— Բուլոնյան անտառում մարգագետնով ինչ-որ մարդ անցավ։ Բայց ամեն ինչ արդեն վերջացած էր։ Նա մեքենայի մեջ էր դրված։ Կողմնակի մարդը բացի ինձանից ու մեքենայից ուրիշ ոչինչ տեսնել չէր կարող։ Ես սիրտ էի թափում։ Բայց դա որևէ բան նշանակել չի կարող․․․ Ես կարող էի խմած լինել և վատ զգալ ինձ։ Այդտեղ արտասովոր բան չկա։

— Իսկ իրերն ի՞նչ ես արել։

— Հորել եմ։ Մոնոգամներն ու պիտակներն այրել եմ փաստաթղթերի հետ։ Ինձ մոտ մնացել է միայն նրա փողը և բագաժի անդորրագիրը, որը Հյուսիսային կայարանում է հանձնված։ Նա հյուրանոցից դուրս էր գրվել դեռ երեկ և մեկնելու էր այսօր առավոտյան։

— Սատանան տանի։ Իսկապես որ բախտդ բերել է։ Իսկ արյան հետք-մետք չի՞ մնացել։

— Ոչ մի։ Արյուն համարյա չկար էլ։ «Ուելսի Պրինց» հյուրանոցում ես արդեն հաշիվներս փակել եմ։ Իրերս հիմա այստեղ են։ Փարիզում Հաակեի հետ կապված մարդիկ ամենայն հավանականությամբ կմտածեն, որ նա մեկնել է։ Եթե բագաժը վերցվի, նշանակում է Փարիզում այլևս ոչ մի հետք նրանից չի մնա։

— Այդ մասին Բեռլինում գլխի կրնկնեն և հարցում կանեն այստեղ։

― Եթե նրա բագաժն այստեղ չլինի, դժվար է իմանալ, թե ուր է մեկնել։

— Իմանալը՝ կիմանան։ Չէ՞ որ նրա տեղը գնացքում ազատ է մնալու։ Տոմսը այրե՞լ ես։

— Այո։

— Ուրեմն, բագաժի անդորրագիրն էլ այրիր։

— Անդորրագիրը կարելի է ուղարկել բագաժային էքսպեդիցիային և հանձնարարել, որ ճամպրուկները ցպահանջ ուղարկեն Բեռլին կամ որևէ այլ տեղ։

— Ի՞նչ միտք ունի։ Ավելի լավ է այրել։ Եթե չափից ավելի խորամանկությունների դիմես, կասկածը ավելի կմեծանա։ Իսկ այդպես շատ ավելի բնական է։ Մարդը կորել է, չկա, Փարիզում դա սովորական բան է։ Բայց հետաքննություններ սկսելիս հնարավոր է պարզվի, թե վերջին անգամ որտեղ են նրան տեսել։ Դու «Օզիրիս» մտե՞լ ես։

— Մտել եմ, բայց ընդամենը մի րոպեով։ Ես նրան տեսա, իսկ նա ինձ՝ ոչ։ Ես դուրս եկա և դրսում սպասեցի նրան։ Իսկ դրսում մեզ ոչ ոք չի տեսել։

— Կարող են ստուգել, թե այդ Ժամին ո՞վ է եղել «Օզիրիսում»։ Ռոլանդեն, թերևս, հիշի, որ դու այնտեղ ես եղել։

— Ես հաճախ եմ լինում այնտեղ։ Դա ոչինչ չի նշանակում։

— Լավ է, եթե քեզ հարցաքննության չենթարկեն։ Էմիգրանտ, առանց փաստաթղթերի։ Իսկ Ռոլանդեն գիտի՞, դու որտեղ ես ապրում։

— Ոչ, դա չգիտի։ Բայց գիտի Վեբերի հասցեն։ Չէ՞ որ նրանց պաշտոնական բժիշկը Վեբերն է։ Սակայն Ռոլանդեն մի քանի օրից հետո այնտեղից գնում է։ Դուրս է գալիս աշխատանքից։

— Դա նշանակություն չունի։ Միևնույն է, նրան կգտնեն։— Մորոզովը լցրեց իր բաժակը։— Ռավիկ, ես կարծում, եմ, ավելի լավ կլինի։ եթե դու մի քանի շաբաթով անհետանաս։

Ռավիկը նայեց նրան։

— Ասելը հեշտ է, Բորիս։ Բայց ո՞ւր։

— Որևէ տեղ, որտեղ մարդ կա։ Գնա Կանն, Դովիլ։ Հիմա այնտեղի ամենաթունդ սեզոնն է։ Կսուզվես մարդկային ամբոխի մեջ և աննկատ կապրես։ Կամ Անտիբ։ Այնտեղ ամեն ծակուծուկ դու գիտես, և ոչ ոք քեզանից անձնագիր չի պահանջի։ Իսկ ես կարող եմ Ռոլանդեից ու Վեբերից միշտ հետաքրքրվել, իմանալ, ոստիկանությունից քեզ հարցրե՞լ են արդյոք որպես վկայի։

Ռավիկը գլուխն օրորեց։

― Ամենալավը իր տեղում մնալն է, և այնպես, ապրելը, որ իբրև թե ոչինչ չի պատահել։

— Ոչ, տվյալ դեպքում դա ճիշտ չէ։

Ռավիկը նայեց Մորոզովին։

— Ես այստեղից գնացողը չեմ։ Չեմ ուզում փախչել։ Ուրիշ կերպ վարվել չեմ կարող։ Մի՞թե չես հասկանում։

Մորոզովը ոչինչ չասաց։

— Բոլոր դեպքերում անդորրագիրն այրիր,— ասաց նա։

Ռավիկը գրպանից հանեց անդորրագիրը, վառեց և գցեց պղնձյա մոխրամանի մեջ այրվելու։ Երբ այրվեց, վերջացավ, Մորոզովը վերցրեց մոխրամանը և թափ տվեց, լուսամուտից։

— Այս այսպես։ Սրա հաշիվն էլ վերջացավ։ Էլ ուրիշ ոչինչ նրանից քեզ մոտ չկա՞։

— Փողն է։

— Ցույց տուր։

Մորոզովը շուռումուռ տալով թղթադրամը, ուշադիր զննեց։ Ոչ մի բիծ չկար, սովորական փող էր։

— Միանգամայն ազատ կարելի է ծախսել։ Ի՞նչ ես անելու։

— Կուղարկեմ փախստականների օգնության ֆոնդը։ Անոնիմ։

— Մանրացրու վաղը, իսկ կուղարկես երկու շաբաթ հետո։

— Լավ։

Ռավիկը փողը դրեց գրպանը։ Թղթերը հավաքելիս նա հանկարծ հիշեց, որ քիչ առաջ այդ ձեռքերով կերել է։ Հայացքը գցեց ձեռքերին։ Զարմանալի բան է։ Ինչ մտքեր ասես, որ այսօր առավոտյան չէին գալիս նրա գլուխը։ Նա սև թարմ հացից մի կտոր էլ վերցրեց։

— Ո՞ւր ենք գնալու ընթրիքի,— հարցրեցք Մորոզովը։

— Ուր պատահի։

Մորոզովը նայեց Ռավիկին։ Ռավիկը ժպտաց։ Ամբողջ օրվա մեջ դա նրա առաջին ժպիտն էր։

— Բորիս,— ասաց նա։— Ինձ մի նայիր այդպես հիվանդապահ քրոջ նման, որին թվում է, թե հիմա ուր որ է իր հիվանդը կաթվածահար կլինի։ Ես ոչնչացրել եմ մի անասունի, որն հազար ու հազար անգամ ավելի վատ ճակատագրի էր արժանի։ Ես իմ կյանքում տասնյակ անմեղ մարդկանց եմ սպանել, որոնք ինձ ոչինչ չեն արել, և դրա համար ինձ պարգևներ են տվել, և սպանել եմ նրանց ոչ թե ազնիվ և բաց ճակատամարտում, այլ թաքստոցից, կրակել եմ նրանց թիկունքին, երբ նրանք միամիտ են եղել։ Բայց դա պատերազմ է կոչվել և սպանությունը դիտվել է որպես պատվի գործ։ Իսկ այս գիշեր միակ բանը, որ խեղդում էր կոկորդս, այն էր, որ ես չկարողացա նախապես այդ անասունի երեսին ասել այն, ինչ մտածում էի։ Այդ իդիոտական ցանկությունն էր, որ ինձ հանգիստ չէր տալիս։ Հիմա ամեն ինչ արդեն վերջացել է։ Հաակեն ոչ ոքի այլևս չի կարող տանջել։ Ես հանգիստ քնեցի, և ամեն ինչ ինձանից այնքան հեռացավ, կարծես ինչ-որ ժամանակ ես դա թերթում եմ կարդացել։

— Լավ,— ասաց Մորոզովը, կոճկելով շորը։— Արի գնանք։ Ես խմել եմ ուզում։

Ռավիկը նայեց նրան։

— Դո՞ւ։

— Այո, ես,— ասաց Մորոզովը։― Ես,— նա մի վայրկյան հապաղեց։— Այսօր առաջին անգամն է, որ ես ինձ ծերացած եմ զգում։