Changes

–Դե — Դե ինչ, հետապնդումը վերջացավ, աղավնյակներս, և մենք կրկին հանդիպեցինք, բայց թե ինչպես եք դուք այստեղ հայտնվել, ինձ համար անհայտ է,— ասաց Արագորնը:

–Այո— Այո,– — շարունակեց Լեգոլասը,– — մինչդեռ աշխարհի մեծամեծները քննարկում են մեծ գործերը, վատ չէր լինի, որ մենք՝ որսորդներս, ստանայինք մեզ հուզող հարցերի պատասխանը: Մենք ձեր հետքով մինչև Ֆենգորնի անտառ վազել ենք, բայց բաներ կան, որ մինչև հիմա մեզ համար հանելուկ են, և մենք կուզենայինք իմանալ, թե ինչ է եղել իրականում:

–Մեզ — Մեզ էլ չէր խանգարի որոշ հարցեր ճշտել,– — ասաց Մերին: –Ճիշտ — Ճիշտ է , Ծառմորուսը որոշ բաներ մեզ պատմել է, բայց դա բավական չէ: Հիմա ձեր հերթն է:

–Մեր — Մեր հե՞րթն է,– — վրդովվեց Լեգոլասը: –Ո՞վ — Ո՞վ էր ում հետապնդում: Մենք Մենք՝ ձե՛զ: այնպես որ դու՛ք էլ սկսեք առաջինը պատմել:

–Առաջինը— Առաջինը, բայց հետո,– — առարկեց Ջիմլին: –Ուտելուց — Ուտելուց հետո պատմությունն ավելի լավ կընթանա: Գլուխս ցավում է սովից, դե, իսկ արևն էլ արդեն թեքվել է արևմուտք: Դուք կարող եք քավել ձեր մեղքը, անբաննե՛ր: Դե, ո՞ւր է ձեր ավարը: Գլու՛խ էիք գովում: Հյուրասիրությունը ձեր պարտքի մի մասը կհատուցի:

–Հիմա — Հիմա մենք քեզ կառույգացնենք,– — խոստացավ Փինը: –Ուզում — Ուզում եք այստե՞ղ ճաշել, թե հարմարավետության համար՝ համար Սարումանի նախկին պահակատանը, ա՜յ այնտեղ, կամարի տակ: Մենք ստիպված եղանք այստեղ ճաշել, որովհետև այլ ընտրություն չունեիք՝ պետք է դիմավորեինք ձեզ: Դե մենք էլ աչքներս չորս արած սպասում էինք, որ հանկարծ բաց չթողնենք...

–Հմ— Հմ, ոչ թե չորս արած, այլ կես, քնկոտնե՛ր,– — ուղղեց Ջիմլին: –Ինչ — Ինչ մնում է այդ օրքերի որջին, ես այնտեղ գնալ չեմ ցանկանում: Եվ նրանց ուտելիքի մնացորդներին էլ ձեռք չեմ տա:

–Քեզ — Քեզ ոչ ոք չի խնդրում ձեռք տալ օրքերի ուտելիքին,– — ծիծաղեց Մերին: — Օրքերի ուտելիքից՝ շնորհակակալությու՛ն, մենք էլ ենք կուշտ, և մինչև կյանքներիս վերջը էլ չենք ցանկանա: Բայց Իզենգարդում, բացի օրքերից, այլ ժողովուրդներ էլ են բնակվել: Հասկանում ես, Սարումանի խելքը հերիքել է չվստահել օրքերին: Դարպասի հսկողությունը նա միայն մարդկանց էր վստահում, վստահում՝ և , ըստ երևույթին , ամենահավատարիմ մարդկանց: Համենայն դեպս , Սարումանը բարեհաճ էր նրանց նկատմամբ և լավ էլ կերակրում էր:

–Եվ — Եվ ծխելու խոտ էլ էր տալիս, հա՞,– — չարախնդորեն հարցրեց Ջիմլին:

–Չէ— Չէ, էդ մեկը դժվար թե,– — ծիծաղեց Մերին: — Բայց դա ուրիշ պատմություն է: Այդ մասին՝ ուտելուց հետո:

–Դեհ— Դեհ, համոզեցիք, գնացինք ճաշելու,– — տեղից վեր կացավ թզուկը:

Երեքն էլ հոբիթների հետևից անցան կամարի տակով , թեքվեցին ձախ և, բարձրանալով անվնաս մնացած աստիճաններով, մտան պահակատուն: Դռների մյուս կողմում լայն, հարմարավետ սենյակ հայտնաբերվեց, որի հակառակ պատին ևս երկու երկու՝ ավելի փոքր , դռներ կային, իսկ կողքի պատին՝ բուխարի: Ժայռափոր սենյակի լուսամուտները բացվում էին դեպի թունել, և , ըստ երևույթին , մի ժամանակ այստեղ մթություն էր տիրել, բայց հիմա փլուզված տանիքից պայծառ լույս էր ներս թափանցում: Բուխարու մեջ կրակ էր բոցկլտում:

–Ես — Ես եմ վառել,– — ասաց Փինը: –Որոշեցի — Որոշեցի, որ կրակը չէր խանգարի, մանավանդ որ դրսում մառախուղ է: Միայն թե մեր գտած վառելիքն այնքան էլ շատ չի, և փայտն էլ թաց է: Ինքներդ եք հասկանում, չոր ոչինչ չես գտնի այստեղ: Շնորհակալություն՝ ծխնելույզը լավ է քաշում, խողովակը բարձր է, ըստ երևույթին դուրս է գալիս ինչ որ տեղ սարերում: Մի խոսքով, կրակը՝ կրակը, ինչպես տեսնում եք, վառվում է: Հիմա ձեզ համար կարմրահաց կպատրաստեմ: Հացը, ցավոք սրտի, երեք-չորս օրվա է և արդեն չորացել է:

–Այնտեղ — Այնտեղ նրանց մթերանոցն էր,– — բացատրեց Փինը, երբ նրանք վերադարձան բեռնված ամաններով, գավաթներով, դանակներով և սննդի այլ պարագաներով: –Բարեբախտաբար — Բարեբախտաբար ջուրն այնտեղ չի հասել:

–Կարող — Կարող ես քիթդ չցցել, պարոն Ջիմլի: –Մերին —Մերին ուրախ թփթփացրեց թզուկի ուսին: –Սա — Սա քեզ համար օրքի լափ չէ, այլ ամենաիսկական մարդասնունդ, ինչպես կասեր Ծառմորուսը: Ի՞նչ կխմեք՝ գինի՞, թե՞ գարեջուր: Այստեղ գարեջրի տակառիկ կա՝ և, պետք է ասեմ, վատ գարեջուր չի: Իսկ սա բարձր որակի աղ դրած խոզի միս է: Տապակած բեկոն կցանկանաի՞ք համտեսել: Ափսոս միայն, համեմունքներ չունենք, վերջին օրերին սննդի առաքումը գրեթե ընդհատվել է: Բացի մսեղենից կարող եմ առաջարկել միայն հաց, կարագ ու մեղր: Գո՞հ եք:

–Այ — Այ թե հոբիթներ եմ ասել,– — ծիծաղեց Ջիմլին,– — համարեք, որ ձեր պարտքը բավականին նվազեցկրճատվեց:

–Ուզես— Ուզես, թե չուզես, պետք է ընկերակցես հյուրերին,– — հոգոց հանեցին նրանք:

–Ա՜Խ—Ա՜խ, ինչ հյուրընկալ տանտերե՜ր են,– — ծիծաղեց Լեգոլասը: –Սակայն — Սակայն ես կասկածում եմ, որ եթե մենք չլինեինք, դուք ինքներդ ձեզ էլ վատ չէիք ընկերակցի, հետո ինչ, որ նոր եք ճաշել:

–Հա— Հա, իսկ ինչի՞ չէ որ,– — համեստորեն պատասխանեց Փինը: –Օրքերը — Օրքերը քիչ էր մնում մեզ սովից սպանեին, դե, մինչ այդ էլ, պետք է ասեմ, առատ չէինք սնվում: Վաղուցվանից ուզածերիս պես չենք սնվել:

–Սովածացել — Սովածացել են խեղճերը... Բայց ձեր վրայից չի երևում, որ սոված եք մնացել,– — նկատեց Արագորնը: –Տեսքից — Տեսքից փթթում եք:

–Ես — Ես էլ եմ էդ այդ ասում,– — համաձայնեց Ջիմլին, գարեջրի գավաթից մի կում անելով: –Սկսենք — Սկսենք նրանից, որ ձեր գանգուրները, մեր բաժանումից հետո, կրկնակի երկարել ու փարթամացել են: Եվ դուք ինքներդ էլ, հիշում եմ, ավելի կարճ էիք: Մի քիչ աճել եք, թեպետ թեև ձեր հասակում էլ չեն աճում... –Այդ — Այդ ձեր Ծառմորուսը, երևում է, ձեզ սոված չի պահել:

–Այո— Այո, թերևս, սոված չենք մնացել,– — համաձայնվեց Մերին: –Բայց — Բայց էնտերը՝ նրանք մենակ խմում են, երբեմն չէր խանգարի նաև ուտել: Չեմ վիճում, Ծառմուրուսի ըմպելիքները կշտացնող են, էլֆերի Լեմբասը՝ նույնպես, բայց մեկ-մեկ հարկավոր է ճաշացանկը փոխել:

–Ուրեմն — Ուրեմն դուք խմել եք էնտերի ջրի՞ց,– — բացականչեց Լեգոլասը: –Ամեն — Ամեն ինչ հասկանալի է, նշանակում է Ջիմլին ճի՛շտ է նկատել: Մենք շատ երգեր ունենք Ֆենգորնյան հրաշալի աղբյուրների մասին:

–Այդ — Այդ անտառի մասին շատ են զարմանալի բաներ պատմում,– — հաստատեց Արագորնը,– — բայց ես երբեք չեմ եղել նրա խորքերում: Պատմե՛ք մեզ Ֆենգորնի և էնտերի մասին:

— Էնտերի՞,– — մտածկոտ ձգեց Փինը: –Էնտերը— Էնտերը... դե Դե, առաջին հերթին , էնտերը տարբեր են լինում, բայց նրանց աչքերը... դե, արտասովոր են: –Նա — Նա բառեր փնտրեց, հետո ձեռքը թափ տվեց: –Դե — Դե ի՞նչ ասեմ,– — նորից սկսեց նա,– — դուք ինքներդ էլ տեսել եք արդեն նրանց, թեպետ, հեռվից: համենայն դեպս նրանք հաստատ ձեզ տեսել են և տեղեկացրել են Ծառմորուսին: Լավ, դեռ էլի կտեսնեք նրանց, և այդ ժամանակ էլ ինքներդ կորոշեք, թե ինչպիսին են նրանք:

–Մի — Մի րոպե,– — ընդհատեց Ջիմլին,– — մենք կեսերից սկսեցինք: Եկեք ամեն ինչ հերթով պատմեք: Սկսեք այն օրվանից, երբ մեր Եղբայրությունը փլուզվեց:

–Կպատմենք— Կպատմենք, կպատմենք, միայն ժամանակը հերիքի,– — հավաստիացրեց Մերին: –Բայց — Բայց սկզբում, եթե դուք կշտացել եք, լցրեք ձեր ծխամորճները, իսկ ես կրակ կբերեմ: Եկեք կարճ ժամանակով պատկերացնենք, թե Հոբիթստանում ենք, կամ ծայրահեղ դեպքում՝ Ազատքում:

–Ծխելու — Ծխելու խոտ ինչքան ուզես կա,– — ասաց նա: –Քանի Քանի դեռ բարի ենք՝ լցրեք գրպաններդ: Այսօր առավոտյան ես ու Փինը փրկարարական աշխատանքներ էինք կատարում, կատարում՝ ինչ ասես այստեղ չի լողում: Ահա և Փինը երկու տակառիկ որսաց, երևի ինչ որ ստորգետնյա նկուղից էին դուրս լողացել: Դե մենք էլ չամաչեցինք, բացեցինք, իսկ այնտեղ՝ առաջին կարգի ծխելու խոտ, և առհասարակ չթրջված:

— Եվ հոտն է լավը, և շոշափելն է հաճելի,– — ասաց նա:

–Ի՞նչ — Ի՞նչ հաճելի, ախր սա լավից էլ լավն է,– — վրդովվեց Մերին: — Իմ թանկագին Ջիմլի, տերևները՝ Խորահովտից են: Այդ տակառիկների վրա խարանված էր Զուռնաչների ընտանեկան նշանը: չեմ Չեմ կարողանում պատկերացնել, թե ոնց ինչպես է այստեղ հայտնվել Խորահովտի բերքը: Երևի Սարումանը դրանք իր համար էր պահում: Չգիտեի, որ մեր ապրանքները այսքան հեռու են առաքվում: Դե ինչ, փորձե՞նք:

–Մեծ — Մեծ ուրախությամբ, եթե ծխամորճ ունենայի,– — հառաչեց Ջիմլին: –Ես — Ես ես այն կորցրել եմ դեռ Մորիայում, եթե ոչ ավելի շուտ: Իսկ ծխամորճ չե՞ք որսացել:

–Ավա՜ղ— Ավա՜ղ,– — ասաց Մերին,– — չենք որսացել: Ինչ–ինչ, բայց ծխամորճ չենք գտել , նույնիսկ այստեղ, մառանում: Երևում է Սարումանը մենակ է զվարճացել և ոչ մեկի հետ չի կիսվել: Իհարկե կարելի է գնալ Օրթհանքի դուռը թակել ու ծխամորճ խնդրել, բայց , երևի չարժի: Եթե ընկերություն է, ուրեմն ընկերություն է՝ մի ծխամորճով երկուսով յոլա կգնանք:

–Սպասիր— Սպասիր, սպասիր,– — ասաց նրան Փինը: –Նա — Նա ձեռքը մտցրեց ծոցագրպանը և այնտեղից փոքրիկ տոպրակ հանեց՝ քուղով կապված: –Այս — Այս գանձերը ես սրտիս մոտ եմ կրում, դրանք ինձ համար մատանուց էլ թանկ են: Ահա նրանցից մեկը՝ իմ հին ծխամորճը: Իսկ սա էլ մյուսը. տեսեք, գրեթե նոր է: Աշխարհի Միջերկրի կեսը հետս շրջել են, իսկ ես հա մտածում էի . Եվ «Եվ ինչու՞ եմ սրանք հետս քարշ տալիստալիս»: Մտքովս էլ չէր անցնում, որ այսքան հեռու վայրերում ծխելու խոտ կգտնեմ, երբ իմը վերջանա: Դե, ինչպես տեսնում եք՝ պետք եկան: –Եվ — Եվ նա թզուկին մեկնեց հաստ գլխով ու կարճ ծայրով ծխամորճը: –Պարտքս — Պարտքս տվեցի՞:

–Պա՞րտքդ— Պա՞րտքդ,– — բացականչեց Ջիմլին,– — օ՜ հոբիթներից ազնվագույնդ, այժմ ես ինքս եմ քեզ պարտական:

–Դուք — Դուք ինչպես կուզեք, իսկ ես գնամ թարմ օդ շնչեմ,– — ասաց Լեգոլասը: — Այնտեղ և քամին է զով, և երկինք կա գլխավերևում:

–Մենք — Մենք էլ ենք գալիս,– — ոտքի կանգնեց Արագորնը:

–Դե— Դե, իսկ այժմ կարող ենք հանգստանալ,– — ասաց Արագորնը,– — շտապելու տեղ չունենք: Նստենք ավերակների մեջ և ամեն ինչ մանրամասն քննարկենք, քննարկենք՝ ինչպես կասեր Գենդալֆը, որն ավա՜ղ, չի կարող հիմա մեզ միանալ: Չեմ էլ հիշում վերջին անգամ երբ եմ այսպես հոգնել:

Նա փաթաթվեց մոխրագույն թիկնոցի մեջ, մեջ՝ թաքցնելով օղազրահը, երկար ոտքերը մեկնեց առաջ, պառկեց մեջքի վրա և բերանից ծխի բարակ շիթ բաց թողեց:

–Աչքերիս — Աչքերիս չեմ հավատում,– — ձեռքերը տարածեց Փինը,– Հետքագետ — հետքագետ Պանդուխտն է վերադարձել:

–Նա — Նա ոչ մի տեղ էլ չէր գնացել,– — ասաց Արագորնը: –Ես — Ես և Պանդուխտ եմ, և Դունադան՝ գոնդորի ռազմիկ և հյուսիսցի Հետքագետհետքագետ:

–Լավ— Լավ, հերիք պառկենք,– — ասաց նա: –Ժամանակն — Ժամանակն անցնում է, մշուշը վաղուց ցրվել է, երկինքն էլ պարզ է: Միայն դու՛ք եք ծխով շրջապատված: Զարմանալի ժողովուրդ եք: Ու՞ր է խոստացված պատմությունը:

–Իմ — Իմ պատմությունը սկսվում է խավարում,– — ասաց Փինը: –Արթնանում — Արթնանում եմ՝ տեսնում պառկած եմ, կապկպված ձեռքերով ու ոտքերով, իսկ շուրջս օրքեր են... Մի վարկյա՛ն, այսօր ի՞նչ օր է:

–Հոբիթական — Հոբիթական օրացույցով մարտի հինգն է,– — արձագանքեց Արագորնը:

–Ընդամենը — Ընդամենը ինը օր առաջ... Իսկ թվում է, թե մի արդեն տարի անցել է, և չնայած այդ այդ օրերի կեսն ասես սարսափելի երազ լիներ, առաջին երեք օրը ես լավ եմ հիշում: Եթե մոռանամ, Մերին ինձ կուղղի, միայն թե կներեք, բայց առանց մանրամասների՝ մտրակները, կեղտը, գարշահոտությունը և նման բաները ավելի լավ կլինի չհիշել:

–Ահա — Ահա և գանձերը, որ գցել եք էիք ճանապարհին,– — ասաց Արագորնը: –Կարող — Կարող եք ուրախանալ, . դրանք չեն կորել:

–Այ — Այ քեզ բա՜ն,– — ուրախացավ Մերին,– — ինչ-ինչ, բայց դրանք նորից տեսնելու հույս չունեի: Իմիջայլոց իմ դաշույնը հացրել է թաթախվել ինչ որ մեկի արյան մեջ: Բայց հետո Ուգլուկը միջամտեց ու մեր զենքերը խլեց ձեռնքերիցսձեռքներիցս: Այ թե կրճտացնում էր ատամները այդ դաշույնների տեսքից: Արդեն մտածում էի, որ վերջս եկել է, բայց նա միայն մի կողմ նետեց դրանք՝ ասես դրանք վառվող ածուխ լինեին:

–Սա — Սա էլ քո ամրակալը, Փին,– — ասաց Արագորնը: –Ես — Ես այն լավ եմ պահել, չէ՞ որ՝ որ այն անգին է:

–Թե — Թե չէ ես չգիտեմ,– — պատասխանեց Փինը: –Սիրտս — Սիրտս կսկծում էր դրա հետ դրանից բաժանվելիս, բայց ի՞նչ կարող էի անել: Այլ տարբերակ չունեի:

–Ճիշտ — Ճիշտ ես արել,– — ասաց Արագորնը,– — ով չի կարողանում անհրաժեշտ ժամին բաժանվել իր գանձերից, իր համար դրանք բեռ են դառնում: Խելացի ես վարվել:

–Լավ— Լավ, իսկ ինչպե՞ս եք կարողացել կապանքներից ազատվել,– — հարցրեց Ջիմլին: –Ա՜յ — Ա՜յ թե գործ եք արել: Բախտներդ բերել է, իհարկե, բայց, ինչպես ասում են, ամեն բախտավոր չի որ շահում է: Երկու ձեռքով կառչել եք բախտից ու բաց չեք թողել: Կեցցե՛ք:

–Կառչելը — Կառչելը կառչել են, բայց հետքեր չեն թողել,– — ասաց Լեգոլասը: — Ա՛յ թե հանելուկի առաջ կանգնեցրիք: Ես արդեն մտածում էի, որ թևեր եք աճեցրել:

–Ավաղ— Ավաղ, ոչ,– — հոգոց հանեց Փինը: –Ուղղակի — Ուղղակի Դուք Գրիշնակի մասին չգիտեք: –Նրա — Նրա մարմնով դող անցավ, և նա լռեց: Ամենաասարսափելի պահերի մասին պատմում էր Մերին՝ խուզարկության, Գրիշնակի տաք ու գարշահոտ շնչառության, երկաթյա աքցանների պես ամուր, մազոտ թաթերի մասին:

–Ինձ — Ինձ անհանգստացնում են այդ մորդորցի, կամ, ինչպես իրենք են իրենց անվանում, Լուգբուրզցի օրքերը,– — մտածկոտ ասաց Արագորնը: — Նրանց խոսքերից դուրս է գալիս, որ Սև Տիրակալն ու նրա սպասավորները դեռ այդ ժամանակ շատ բան են իմացել: Եվ բացի այդ, Գրիշնակը, դատելով ձեր պատմածից, հասցրել է տեղեկակություն ուղարկել իզենգարդցիների հետ արյունալի բախման մասին գետի այն կողմ, և այժմ նրա Ամենատես Աչքը հետևում է Իզենգարդին: Սակայն Սարումանը առանց այդ էլ հայտնվեց ծուղակում, որն որը, ի դեպ , ինքն էլ լարել էր:

–Դե— Դե, հա, ով էլ հաղթի, Սարումանին լավ բան չի սպասվում,– — ասաց Մերին: –Նրա — Նրա գործերը լավ չեն ընթանում այն պահից, երբ նա իր օրքերին բաց թողեց Ռոհանի վրաուղարկեց Ռոհան:

–Իմիջայլոց — Իմիջայլոց մենք տեսել ենք այդ ծեր սրիկային,– — ասաց Ջիմլին: –Ֆենգորնի — Ֆենգորնի անտառեզրին, եթե հավատանք Գենդալֆին: Նա ասում է որ դա կարող էր լինել միայն Սարումանը:

–Իսկ — Իսկ դա ե՞րբ է եղել,– — հարցրեց Փինը:

–Հինգ — Հինգ գիշեր առաջ,– — պատասխանեց Արագորնը:

–Սպասեք— Սպասեք... Հինգ գիշեր առա՞ջ: Էդ նշանակում է, որ մենք մոտենում ենք պատմության այն մասին, որը դուք դեռ չգիտեք: Ծառմորուսին մենք հանդիպեցինք առավոտյան, մարտից հետո: Երեկոյան գիշերեցինք Ակունքային Սրահում՝ դա նրա տներից մեկն է, իսկ հաջորդ օրը գնացինք Էնտմութ, բայց դա ոչ թե վայր է, այլ էնտերի հավաքույթ, և, ճիշտն ասած, ավելի արտասովոր բան կյանքումս չէի տեսել: Այն շարունակվեց ամբողջ օրը և էլի երկու օր, իսկ մենք գիշերում էինք Արագամիտ անունով Էնտի մոտ: Իսկ երրորդ օրը երեկոյան նրանք համաձայնության եկան ու ժայթքեցին... Ա՜յ թե տեսարան էր: Անտառը քարացավ, ոնց որ ամպրոպ կուտակեր, ու հետո պայթեց: Ա՜խ, միայն լսեիք նրանց քայլերդի քայլերթի երգը:

–Եթե — Եթե Սարումանն այդ երգը լսեր, հիմա նա այստեղից հարյուր լիգ հեռու կլիներ, ընդ որում , ամբողջ ճանապարհը կվազեր առանց հետ նայելու,– — ավելացրեց Փինը:

–Դա— Դա, իհարկե, միայն սկիզբն է: Երգը երկար էր, թեպետ վերջում արդեն բառեր էլ չկար, մենակ փողերն էին հնչում ու թմբուկները որոտում: Ախր շա՜տ լավ էր նրանց մոտ ստացվում: Ճիշտ է, սկզբում մտածեցի, որ նրանք ուղղակի աղմկում են, բայց հիմա գիտեմ. նրանք հենց այնպես չեն աղմկում:

–Մթնում — Մթնում էր, երբ մենք հասանք լեռան գագաթը,- — շարունակեց Մերին: –Նան — Նան Կուրունիրը փռված էր ներքևում: հենց այդ ժամանակ էլ ինձ առաջին անգամ թվաց, թե Անտառը գալիս է մեր հետևից: Դե, մտածում եմ, քնած եմ ու էնտային երազներ եմ տեսնում: Բայց ոչ, Փինը նույնպես նկատել էր: Մենք երկուսս էլ կարգին վախեցանք, բայց ինչում էր բանը՝ իմացանք հետո:

Պարզվեց դրանք հվորններ հուորններ էին՝ այդպես են էնտերը կոչում նրանց «կարճ լեզվով»: Ծառմորուսից նրանց մասին ոչինչ չես կորզի, բայց ես կարծում եմ, որ նրանք կարծես թե նույն էնտերն են, միայն թե փայտացած, ծառի նմանված, համենայն դեպս , տեսքից չես տարբերի: Նրանց կարելի է հանդիպել որտեղ ասես, նույնիսկ անտառեզրին: Իրենց համար լուռ կանգնած դիտում են, ծառերին հետևում, իսկ անտառի խորքերում՝ ամենամութ թավուտներում, դրանցից , երևի , հազարներով կլինեն:

Նրանք սարսափելի ուժ ունեն, և կարողանում են պարուրել իրենց շուրջը խավարով, դրա համար էլ չես նկատի, որ շարժվում են: Բայց նրանք , էն էլ ոնց են շարժվում, մանավանդ եթե զայրանան: Կանգնած ես քեզ համար, նայում ես երկնքին, քամու շրշոցն ես լսում, մեկ էլ հո՛պ՝ կանգնած ես անտառում, և բոլոր կողմերից դեպի քեզ են ձգվում հսկայական ճյուղերը... Իմիջայլոց, նրանք խոսել գիտեն և խոսում են էնտերի հետ, այդ պատճառով էլ, ինչպես ասաց Ծառմորուսը, նրանց հվորն հուորն են անվանում: Բայց առհասարակ նրանք տարօրինակ են ու վայրի: Ես, օրինակ, չեի ցանկանա մենակ՝ առանց իսկական էնտերի, հանդիպել նրանց: Մի խոսքով, կեսգիշերին հյուսիսային կողմից իջնում ենք Կախարդական հովիտ՝ առջևում էնտերն են, հետևում՝ հվորնների հուորնների մթին պատը: Մենք նրանց, իհարկե, չէինք տեսնում, բայց շուրջը այնպիսի ճռռոց ու ճայթյուն էր տարածվել, թեկուզ ականջներդ փակիր: Մութ, ամպամած գիշեր էր: Հվորններն Հուորններն արդեն այնքան էին տաքացել, որ աղմկում էին՝ ասես անտառում փոթորիկ լիներ: Լուսինն այդպես էլ ամպերի հետևից չերևաց, և շուտով, կեսգիշերից մեկ ժամ անց Հովտի , հովտի հյուսիսային լանջը պատվեց խիտ անտառով: Մոտակայքում ոչ մեկ ոք չկար՝ ոչ թշնամի, ոչ բարեկամ: Միայն աշտարակի վերին պատուհանն էր լուսարձակում և ու վերջ: Ծառմորուսը մի քանի էնտերի հետ առաջացավ դարպասին ավելի մոտ ու դարան մտավ: Ես ու Փինը նստած էինք նրա ուսերին և զգում էինք, թե ինչպես է նա լարվել: Սակայն էնտերը՝ նրանք, եթե նույնիսկ չափազանց լարված են, միևնույնն է շատ զգույշ ու համբերատար են: Նրանք քարացել էին, ինչպես արձանները, միայն շնչում էին ու ականջ դնում: Հանկարծ շուրջը հո որո՛տ չբարձրացավ: Հնչեցին շեփորները, Իզենգարդի պատերով դող անցավ: Մենք արդեն մտածում էինք. վերջ«վերջ, մեզ նկատեցին, հիմա կռիվը կսկսվիկսկսվի»: Բայց բանը դրանում չէր: Սարումանի զորքն էր դուրս գալիս արշավանքի: Ես գրեթե ոչինչ չգիտեմ ոչ այդ ճակատամարտի մասին, ոչ էլ ռոհանցի հեծյալների մասին, բայց ամեն ինչ պարզ էր. Սարումանն ուզում էր մի հարվածով թագավորի և նրա զորքի հարցը վերջնականապես լուծել: Նա բառիս բուն իմաստով դատարկեց ամրոցը: Ես տեսնում էի, թե ինչպես են օրքերը շարքերով դուրս գալիս. սև պողպատե հրոսակներ, հետո գայդարձյակներին հեծած ջոկատներ: Հետո մարդիկ՝ էլի անթիվ անհամար, ջահերի լույսի տակ երևում էին նրանց դեմքերը: Սովորական մարդիկ էին, բարձրահասակ, թուխ մազերով, մռայլ, բայց ոչ չար: Հետո երևացին մյուսները... Այ դրանք արդեն սարսափելի էին: Հասակով՝ մարդ են, բայց տեսքից գոբլինի են նման. շիլաչք, ժանիքները մերկացրած, իրենք էլ չարացած: Եվ գիտե՞ք ինչ: Աչքերիս առաջ միանգամից այն Լեռնամոտցի լեռնամոտցի հարավցին կանգնեց: Միայն թե նա , այնուամենայնիվ , այդքան էլ շատ չէր օրքի նման, քան որքան սրանք:

–Ես — Ես էլ նրան հիշեցի,– — ասաց Արագորնը: –Հելմյան — Հելմյան Իջվածքում այդ կիսաօրքերից շատ կայինենք տեսել: Այժմ հասկանալի է. այդ հարավցին Սարումանի լրտեսն էր, բայց նա Սև Հեծյալների հետ դավադրության մեջ էր, թե հավատարիմ էր իր տիրոջը՝ դժվար է ասել: Այդ տականքները՝ երբեք չես հասկանա, թե երբ են միմյանց հավատարիմ, և երբ են իրար խաբում...

–Կարճ — Կարճ ասած , նրանք բոլորը միասին կլինեին ամենաքիչը տաս հազար,– — շարունակեց Մերին: –Մեկ — Մեկ ժամ պահանջվեց, որ դարպասից դուրս գան: Մի մասը շարժվեց դեպի Գետանցում, մյուսները՝ ուղիղ արևելք. այնտեղ կամուջ կա, այստեղից մեկ լիգ հեռավորության վրա, որտեղ գետը մտնում է խորունկ կիրճը: Եթե ամբողջ հասակով կանգնեք՝ կերևա: Այսպես ուրեմն, զորքը բաժանվեց և ամենքը գնացին իրենց ճանապարհով՝ խռպոտ երգելով ու բարձր հռհռալով: Էհ, մտածեցի ես, ռոհանցիների բանը, թերևս, բուրդ է լինելու: Բայց Ծառմորուսը նույնիսկ մորուքը չշարժեց: Նա ասաց. «Դրանց հետ ես գործ չունեմ, այս գիշեր իմ տեղը Իզենգարդում է: Տեսնենք ամու՞ր են այդոք այստեղի քարերը»:

Անթափանց մթության մեջ ոչինչ զանազանել հնարավոր չեր, բայց ինձ թվաց, թե հենց դարպասը փակվեց, հվորնները հուորնները շարժվեցին զորքի հետևից: Երևում է նրանց գործը հենց օրքերի հետ էր: Առավոտյան նրանք արդեն բավականին հեռու էին, և միայն հովտի բերանին դեռ ինչ որ մութ ամպ էր երևում: