Քրդերը մեզ համար զէնքի տեղափոխութեան, խմբերի առաջնորդութեան, նամակային սուրհանդակութեան, փախստական փոխադրելու եւ ուրիշ նման ծառայութիւններ արել են մեծ մասամբ (յարգելի բացառութեամբ) բացառապէս շահադիտական նկատումներով։
Խոսքը, ի հարկէ, աղաների մասին չէ․ նրանք անձամբ փոխադրութիւն չեն արել մեզ համար․ երկրորդ, եթէ հանդուրժել են իրենց քիւրդ ծառաների մեզ համար արած օժանդակութիւնները, դա եղել է մեծ մասամբ զանազան ակնկալութիւնների համար, նուէր ստանալու՝ լաւ զէնք (որ մենք շատ քիչ էինք տալիս), հագուստ, զարդեղէն եւայլն, կամ կառավարութեան առջեւ զիրենք պաշտպանելու համար՝ բռնակալութեան ժամանակ հայ աղաների միջոցով, իսկ «հուրիէթ»ի օրով անձամբ։ Յետոյ, մեր բարեկամութիւնը նրանց համար մի տեսակ վահան էր եւ սպառնալիքի միջոց՝ իրենց թշնամի ցեղերի դէմ — թէ այսինչ աղայի հետ են հայ ֆիդայիները… Այդպիսի մի գործնական աջակցութիւն ես յիշում եմ մեր (Վասպուրականի Կ․ Կոմիտէի) կողմից, արճէշցի Ալի բէյին, Ալջաւազի Քէօռ Հիւսէյին փաշայի դէմ եղած կռիւների ժամանակ։
Ալի բէյ, 1907ին, զգալով, որ Հիւսէյին փաշան իր դէմ պիտի յարձակուի, հարկաւ այդ բանն առանց մեզ ասելու, խնդրել էր, որ մենք մի խումբ ուղարկենք իրեն, իր շրջանի հայերը կազմակերպելու, Կաղզուանի վրայով Կարսի հետ սուրհանդակային գիծ հաստատելու՝ փոխադրութեան եւ յարաբերութեան համար Կարսի մեր Կոմիտէի հետ եւ այլ նպատակներով։
Այդ գործի համար նրա մօտ ուղարկեցինք Ախլաթի Շամիրամ գիւղացի մեր լաւ խմբապետներից Սողոյին, որը մի քանի հայ տղաներով մասնակցել էր Հիւսէյին փաշայի դէմ եղած կռուին, մեծ անուն էր հանել եւ Ալի բէյը յաղթող էր դուրս եկել։ Քիւրդերն այս յաղթութիւնը վերագրում էին հայերի մասնակցութեանը, թէեւ, ինչպէս ասացի, Սողոն եղել է միայն մի քանի ընկերներով։
Քիւրդերի միջոցով զէնքի կամ մարդու փոխադրութիւն էին անում հետեւեալ նախազգուշութիւնները ձեռք առնելուց յետոյ․
ա) Որեւէ քիւրդ, երբ անծանօթ է եւ ուզում է խոշոր գործ անել եւ լաւ վարձատրութիւն ստանալ, պէտք է իր ընտանիքը, —կին, երեխաներ —բերէ մեր ցոյց տուած հայ գիւղը եւ բնակեցնէ իբրեւ գրաւական։
բ) Դրամական երաշխաւորութիւն տայ, որ շատ քիչ էր պատահում։
գ) Վարկ ունեցող ու վստահութիւն ներշնչող թուրք, հայ եւ քիւրդ երաշխաւոր տայ, եւայլն։
Այս քրդերից մեծ մասը լինում էին մեզ բարեկամ աղաների ղոլամները։ Սրանց մեծ մասը հաւատարմութեամբ է ծառայել ի՛ր շահից դրդուած եւ մեզ հետ էլ կապուած լինելու համար, բայց դաւաճանողներ էլ շատ են եղել։
✻✻✻
Ինչպէս վերը յիշուած է, Աբաղայի հայերը մեծապէս օժանդակել են մեր փոխադրութեան, երթեւեկութեան, նամակային յարաբերութեան եւայլն։ Առանց այդ հայերի ներկայութեան՝ մենք համարեա՛ թէ չէինք կարող երթեւեկել Աբաղայի պէս խիստ բնակեցրած Քրդստանով։
Հայ գիւղերը Աբաղայում, մի֊մի սքանչելի ովասիսներ էին մեզ համար մեծ անապատի մէջ։ Դրանցից մասնաւորապէս յիշատակելի են Մուստաֆա բէյի Նազարաւան, Մահմադ Սըդըքի Խաչանը եւ ուրիշները, որոնք լաւ յենարաններ էին, ուր իջեւանում էին սուրհանդակները եւ ծպտեալ ճամբորդները։
Դրանք ժամանակաւոր պահեստներ էին մեր ապրանքների, որ սահմանից մեծ քանակութեամբ թափւում էին այդ կէտերը եւ կամաց կամաց ներս քաշւում։
Արդէն ասել ենք, որ Աբաղայի հայերը ազատ երթեւեկում Կարանիի շուկան առեւտուրի համար։ Կարանիի թուրք վաճառականները հայերին ամէն դիւրութիւն ցոյց էին տալիս եւ պաշտպանում․ որովհետեւ նրանց միջոցով ահագին ապրանք էր սպառւում, արտահանւում դէպի Աբաղա, Բերկրի, Արճէշ, Նոշար, եւ նոյնիսկ Սարայի շրջանը։
Հայերը ապրանք էին տանում ոչ միայն իրենց անձնական գործածութեան համար, այլեւ վաճառելու նպատատակով։ Այնպէս որ այդ ուղղութեամբ ահագին վաճառականական քարաւաններ էին երթեւեկում Ալագանի լեռնաշղթայով դէպի Կարանի։
Ամառը այդ քարաւանը երթեւեկում էր շատ սակաւ․ որովհետեւ նախ՝ հայերը զբաղուած են լինում իրենց երկրագործական աշխատանքներով եւ երկրորդ՝ քրդական յարձակումներից էին վախենում․ արդէն ամառը Ալագանը բռնուած էր լինում <i>զօզան</i> ելած քրդերով։
Ինչպէս ասացի, այդ քարաւանը մեծ մասամբ երթեւեկում էր աշնան, ձմրան եւ գարնան, եւ, ի հարկէ, ծանրութիւնները տանում էին մէջքով շալակած։
Պէտք է նկատել, որ մեր լեռնային գիւղացիք՝ Նորդուզ, Շատախ, Մոգս, Կարկառ, Կարճկան եւայլն, շատ լաւ «շալակաւոր»ներ են․ որովհետեւ նրանց երկիրը լեռնոտ լինելով եւ նոյնիսկ կենդանիների համար ճանապարհ չլինելով —միակ կենդանիներն էշն ու ջորին են — եւ ձմեռն էլ ձիւնի պատճառով կենդանիների երթեւեկն անգամ անկարելի լինելով՝ մարդիկ ստիպուած են շալակով տանիլ իրենց ապրանքները։
Հնձած արտը շալակով են գիւղի կալը բերում․ նոյնը եւ խոտը․ ցորենը շալակով են ջրաղաց տանում։ Շատախում եւ Մոկսում այս աշխատանքները կատարում են կիները, եւ այնքան շատ են շալակում, որ իրենք կորչում են բեռան տակ։ Հեռուից տեսնողը կարծում է, թէ ցորենի կամ խոտի խուրձերի <i>բարդ</i>երը իրենք իրենց են շարժւում։ Քաղաք շալակով են ապրանք տանում ծախելու եւ շալակով են բերում ապրանքը քաղաքից…
Այնպէս որ ամբողջ ժողովուրդը վարժ է շալակի եւ դրա համար էլ նոյնիսկ «շալակաւորների» դաս կայ, որոնք վաճառականների եւ կուսակցութեան ապրանքները, շատ անգամ հազարաւոր փութերով, գիւղերից քաղաք եւ քաղաքից գիւղեր էին փոխադրում։ Նոյն սովորութիւնը կար եւ լեռնաբնակ քիւրդերի մէջ։ Կային շալակաւորներ, որ ձմրան բուք ու բորանին, երկու մեթր խորութեամբ ձիւնի ժամանակ, 10֊12 լիտր (5֊6 փութ) շալակած Շատախից 60֊70 քիլոմեթր երկու օրից հեշտութեամբ հասնում էին քաղաք։ Իսկ ամառը 14֊16 ժամից…
Պատերազմի ժամանակ թուրք կառավարութիւնը Մշոյ շրջանում կազմակերպել էր 7,000 շալակաւորների մի բանակ ձմեռնային տեղափոխութեան համար։ Դրանցից շատերը կոտորուեցին բուք ու բորանից, շատերը հիւանդութիւնից։ Շալակաւորները Մուշից՝ 6֊8 լիտր ծանրութեամբ բեռ շալակած՝ գնում էին մինչեւ Հասան֊Կալէ, այսինքն 150֊180 քիլոմեթր տարածութիւն։
✻✻✻
Ահաւասիկ այս շալակի վարժ, հրաշալի ճամբայ կտրող, քարաւաններն էին, որ, Կարանիի շուկան գալու պատրուակով, գալիս էին եւ Թադէի Վանքը, շալակում 600֊1000 փամփուշտ, գնում Կարանի, մի բան էլ այնտեղ դնում շալակում ու գնում դէպի Ալագան…
Ապրանքների այս կերպ փոխադրութեան՝ մեր ընկերներից մէկը, կարծեմ Կոմսը — սրամտօրէն տուել է «<i>ծըծման եղանակ</i>» անունը։ Եւ, իրօք, այդ ապրանքները կամաց կամաց ծծւոմւ էին դէպի Երկրի ներս — Վան եւ, մինչեւ անգամ, Մուշ։ Աբաղայի հայերը ապրանքները փոխադրւում էին մինչեւ Բերկրիի փոսը, Պստիկ գիւղ, Անձաւ եւ Գործոթ։ Այնտեղից էլ գիւղից գիւղ Թիմարով կամ Արճակով դէպի Վան։
Աբաղայի գիւղացիք իրենց փոխադրական աշխատանքի համար ստանում էին չնչին վարձ — ոչ աւելի, քան մի <i>մէճիտ</i>, ամէն մէկի համար։ Իսկ միւս գիւղերում, իբրեւ կազմակերպուաթ վայրեր, փոխադրութիւնը կատարւում էր ձրիաբար։
Պէտք է ասել, որ ապրանքների ամենածանր եւ քանակով ամենաշատ մասը փոխադրուել է այս գծով եւ այս ձւեւով։ Կարելի է ասել, որ 1903֊1907ին մէկ միլիոնից աւելի փամփուշտ է փոխադրուել միմիայն այդ գծով։
✻✻✻
Աբաղայի հայերից, իբրեւ մեծապէս օգնող փոխադրութեան գործին, կարելի է յիշել հետեւեալներին․
<i>Նազարաւանցի Գաբօ</i>, շատ հարուստ ընտանիքից, բայց սոսկալի աղմկարար եւ ցոյցեր սիրող մի մարդ էր․ արածների մասին սիրում էր յաճախ խօսել Մուստաֆա բէյին, մանաւանդ նրա որդի Իւսուֆ բէյին։ Մոկացի Յովհաննէսի հետ Վան դատի ենթարկուեց։ Ապրիլեան կռիւներին սպաննուեց բանտի մէջ։
<i>Նազարաւանցի Գիւրոն</i> մեր հին զինուորներից էր, աշխատել է Ախպօր ժամանակից․ երախտաւոր գործիչ էր, ազնիւ եւ անվախ։ Կարծեմ՝ սպաննուեց Ապրիլեան կռիկների ժամանակ։
<i>Նազարաւանցի Ասատուրը</i> շատ կտրիճ, յանգուգն եւ գործունեայ մարդ էր․ բայց վերջը փճացաւ եւ մատնութիւններ արաւ, կարծեմ, քրդերին․ սպաննուած պիտի լինի մերոնց կողմից։
<i>Խաչանցի Բրախոլամը</i>, նրա որդին <i>Մանուկը</i> եւ մանաւանդ միւս որդին <i>Կնեազը</i>։ Այս ընտանիքը մեծ ծառայութիւն է արել յեղափոխական գործին։ Նրանց մասին առիթ կʼունենանք դեռ խօսելու։
<i>Խաչանցի Ռէս Խաչոն</i>։ Սա իսկ եւ իսկ Րաֆֆու «Խենթ»ի տանուտէր Խաչոն էր․ հարուստ, շէն եւ հիւրընկալ օջախ։ Միայն այս ընտանիքն էր այս գիւղին մէջ, որ անշահախնդիր եւ մեծ հայրենասիրութեամբ օժանդակում էր գործին։
Կորտկան գիւղացի <i>Ռէս Սախոն</i> եւ իր եղբօր որդին <i>Սերոբը</i>։
Այս գիւղը Աբաղայի դաշտի մէջտեէն էր․ երկրորդ կէտն էր փոխադրութեան։ Ռէս Սախոն հարուստ եւ պատուաւոր մարդ էր, գիւղի տէրն ու տիրականը։ Մեր ամբողջ փոխադրութիւնը կատարւում էր նրա միջոցով ու նրա գիտութեամբ։
Ռէս Սախոյի տունը օրհնուած եւ հիւրընկալ օջախ էր։ Ով անցել է Աբաղայով անպայման հիւրընկալուել է Ռէս Սախոյի «<i>օդա</i>»յի մէջ։
Վերջին պատերազմի ժամանակ Ռէս Սախոն իբրեւ ֆէդայիների հիւրընկալով սպաննուեցաւ եւ նրա ամբողջ հարստութիւնը թալանուեցաւ։
✻✻✻
Ամբողջ Հոկտեմբեր, Նոյեմբեր, Դեկտեմբեր ամիսները վանքում ընկած՝ չգիտէի, թէ դուրսը ի՞նչ է կատարւում։ Վարդապետը խորհուրդ տուեց հանգամանքից օգտուել, Սալմաստ գնալ՝ այնտեղի գործերին ծանօթանալու համար։ Շատ դժուարութեամբ համաձայնուեցի Սալմաստ գնալ․ նախ՝ նկատի ունէի ձմեռային ճանապարհների անպատեհութիւնները․ ապա, որ գլխաւորն էր, վախենում էի, որ Սալմաստի ընդունելութիւնն էլ Խոյի պէս լինի։ Բայց, վերջապէս, ճամբայ ընկայ։
Հասնում ենք Խոյ։ Մալխասը այնտեղ չէր, դեռ չէր վերադարձել Թաւրիզից։ Լսում ենք, որ Սամսոնը արդէն դարձել է Սալմաստ։
Խոյից Սալմաստ վեց ժամուայ ճամբայ հազիւ կայ․ բայց գեադուկը (կիրճ) աւազակային յարձակումների է միշտ ենթակայ․ ուստի հետս վերցնում եմ մի քանի զինուած տղաներ։
Այդ տարին, Սալմաստի գեադուկում, Սամսոնը մի յայտնի կռիւ էր ունեցել քրդերի դէմ։ Իր հետ է եղել ղալասարցի Սարգիսը, մեր լաւ զինուորներից մէկը, յայտնի կռուող եւ լաւ նշան զարկող։ Միւս կողմից օգնութեան է հասել մշեցի յայտնի Մնջոն, որը այդ ժամանակ նստում էր Սանամերիկ։ Քրդերին լաւ ջարդ էին տուել եւ մի նշանաւոր քիւրդ էր զարկուել։ Այդ կռուի առթիւ քրդերը հիւսել էին «<i>Հէ՛դի բաժօ</i>» յայտնի երգը, որ Սամսոնի եւ ֆէդայիների գովքն էր անում։
Այս պատմութիւնը ինձ ճանապարհին անում էր եւ «<i>Հե՛դի բաժօ</i>»ն երգում մոկացի Յակոբը, որը ուղեկցում էր ինձ իբրեւ փորձ զինուոր։ Յակոբը մասնակցել է մի քանի կռիւների, բայց սոսկալի կերպով վիրաւորուել է Գոռուլի կռուին։
Մալխասին ուղեկցելու ժամանակ, Գոռուլի ձորում քրդերը յարձակւում են սրանց վրայ։ Յակոբը մի լաւ դիրք է բռնում եւ կարգադրում, որ Մալխասը ձին քշէ անցնի, ինքն էլ կը գայ կը հասնի։
Մալխասը ձին քշում է եւ ազատւում, անելով մի սրամիտ եւ ինքնատիպ փորձ, — ճանապարհին տեղ տեղ ձգում է դրամներ։ Նրան հետապնդող քիւրդերը զբաղւում են դրամ ժողովելով, կամ իրար ձեռքից դրամ խլելով եւ ժամանակ են տալիս Մալխասին փախչելու։
Խեղճ Յակոբը վիրաւորւում է ծանրապէս։ Քիւրդերը կարծում են, թէ մեռած է, եւ ձին, հրացանը, եւայլն տանում են։ Յակոբը ուշքի է գալիս եւ հազար ու մի տանջանքներով, մեծ մասամբ փորի վրայ սողալով, 14 ժամից հասնում է վանքի սահմանը․ պատահական մարդիկ տեսնում եւ փոխադրում են Վանք կիսամեռ վիճակի մէջ…
Յակոբը այս պատմութիւնն անում էր ինձ այնպիսի անտարբերութեամբ, որ կարծես այդ բոլորը իրեն հետ չի պատահել․ այն ինչ դեռ վէրքերը չէին սպիացել իր վրայ։
Գիշերում ենք Սանամերիկում։ Մշեցի Մնջոն մեզ թոյլ չի տալիս շարունակելու մեր ճամբան։
Սանամերիկում գիշերը համարեա չենք քնում։ Մնջոն պատմում է Սասունի եւ Մշոյ կռիւներից հետաքրքիր դրուագներ, բայց երբեք ակնարկ չի՛ անում իր արած կռիւների մասին։ Առանձին հպարտութեամբ էր խօսում մանաւանդ Գէորգ Չաւուշի եւ Կորիւնի կռիւների մասին։ Իսկ դէպի Հրայրն ու Վահանը ունէր պաշտամունքի եւ խորին յարգանքի խօսքեր…
Յետոյ իմանում եմ, որ Մնջոն ինքը եղել է շատ յայտնի կռուող զինուոր Մուշ եւ Սասունի կռիւներին․ եւ Սալմաստի քրդերի մէջ էլ մեծ անուն է հանել իր կտրիճութեամբ։ Իսկ հայերն ամէնքը սիրում էին նրան իբրեւ պարկեշտ եւ լաւ զինուորի։
Մնջոյի հետ յետոյ էլ առիթ ունեցայ տեսնուելու՝ «Հուրիաթ»ից յետոյ Վան եւ ապա՝ Մուշ։ «Հուրիաթ»ի խաղաղ տարիները նա համեստ արհեստաւոր ր եւ ընտանիքն ի՛ր քրտինքով պահող՝ միշտ մնալով կազմակերպութեան վայլուն գործիչներից մէկը։
Զաւարեանի Մշոյ գործունէութեան ամենալաւ յենարանն է եղել եւ նրա սակաւաթիւ պաշտպաններից գլխաւորը…
Սասունի վերջին կռիւներին ամբողջ մի շրջանի հրամանատար է եղել, կռուել է հերոսաբար եւ ընկել հերոսի արժանի մահով…
✻✻✻
Վերջապէս հասնում ենք Ղալասար, ուր ապրում էր <i>Սամսոնը</i>։
Վանքից գրածս նամակը Թաւրիզ՝ Արտուրի արարքի մասին, իր ազդեցութիւնն արել էր։ Սամսոնը շտապում է բացատրել, որ այդ բոլորը թիւրիմացութիւն է։ Տղաները «<i>խամութիւն</i>» են արել․ «<i>Ինչո՞ւ դու քեզ կանոնաւոր չես ներկայացրել</i>»…
Այդ բոլորը ինձ համար հետաքրքիր չէր։ Լաւը այն էր, որ Սամսոնից ստացած առաջին տպաւորութիւնս շատ լաւ էր…
Սամսոնի մասին ես լսել էի դեռ Բագուից․ գիտէի, որ նա Քրիստափորի քրոջ որդին է եւ մեր շատ սիրելի Պապաշա (հայրիկ) Լեւոնի եղբայրը։ Շատ բան էի լսել եւ Պարսկաստան եղած երկու֊երեք ամսուայ ընթացքում՝ ե՛ւ լաւ ե՛ւ վատ… Ուրիշ կերպ էլ չէր կարելի։ Պատասխանատու գործի գլուխ կանգնած մարդը չի կարող գոհացնել ամէնքին։
Բայց ինչքան անձնական ճանաչողութեամբ եւ մանաւանդ ինչքան որ մօտից ծանօթացայ Սամսոնի կատարած դերին, եկայ այն խորունկ եզրակացութեան, որ այդ կիսամտաւորական֊արհեստաւոր մարդը մեր կուսակցութեան համեստ, բայց հաստատուն սիւներից մէկն է։
1896 թուից ի վեր Սամսոնը վերաբնակուած է Սալմաստ։ Արտաքուստ, ի պաշտօնէ նա եղել է կամ առաջնորդի փոխանորդ, կամ Սալմաստի դպրոցների տեսուչ եւ կամ ուսուցիչ։ Սալմաստը իր այն ժամանակուայ դպրոցական կրթական գործի մեծ մասը պարտական է Սամսոնի ջանքերին, եւ մանաւանդ, կազմակերպչական տաղանդին։
Սալմաստի գիւղացիների ապահովութիւնը, պաշտպանութիւնը թուրք եւ քիւրդ աւազակների դէմ, հայ համայնքի խաղաղ, ազգային տեսակէտով հպարտ եւ հանգիստ կեանքը նոյնպէս Սամսոնի գործն էր…
Նա օժտուած էր զարմանալիօրէն կազմակերպելու, միացնելու, ղեկավարելու, մարդկանց իրար հետ համերաշխեցնելու գերազանց ձիրքերով։ Նա տաղանդաւոր վարչագէտ էր, իսկ, եթէ նա կրթութիւն ստացած լինէր, նահանգ պիտի կառավարէր հրաշալիօրէն։
Ահա՛ այսպիսի լաւ յատկութիւններով եւ զգացմունքներով օժտուած մի մարդու ձեռքն էր Վանի սահմանագլխի յեղափոխական գործի ղեկավարութիւնը։ Նրա վերին հսկողութեան տակ էին ե՛ւ Խոյը, ե՛ւ Թադէի վանքը, իսկ Սալմաստը գործը նա վարում էր անձամբ․ յաճախ լինում էր ե՛ւ Խոյում ե՛ւ Վանքում գործերին ընթացք տալու կամ թիւրիմացութիւնները հարթելու համար։
Իմ Սալմաստ գնալը շատ ուրախացրեց Սամսոնին, որովհետեւ ապագայում իրար հետ Վանից յաճախ գործ պիտի ունենայինք։ Իսկ անձնական ճանաչողութիւնը, վստահութիւնն ու կապը, ինչպէս նա էր ասում, մեծ նշանակութիւն ունի մեր գործի համար…
Ես Սալմաստ էի գնացել, մանաւանդ, մի անձնական գործի համար։ Չգիտեմ ո՛րտեղից որտեղ վանքում սկսել էին ատամներս ցաւիլ։ Լսեցի, որ Սալմաստում մեր տղաներից մէկը — Քիպրիթչեան — ատամնաբոյժ է եւ լաւ էլ վարպետ։ Ի հարկէ, իսկոյն դիմեցի նրան, որ սկսէ ատամներս մաքրել, լեցնել եւայլն։ Չգիտեմ, ե՞ս շատ էի շտապեցրել, թէ իր խելքը չէր կտրել, առանց ջիղը լաւ բթացնելուֆ ատամս լեցրեց։ Բայց՝ մի քանի ժամ չանցած՝ այնպիսի մի ցաւ բռնեց, որ քիչ մնաց գլուխս տրաքուէր։
Սամսոնը ձիաւոր է ուղարկում Քիպրիթչեանին բերելու։ Նա էլ, դժբախտաբար, Թաւրիզ է մեկնած լինում երկար ժամանակով, իսկ ատամիս ցաւը մի գիշեր էլ համբերելու հնարաւորութիւն չի տալիս։ Աղաչում եմ Սամսոնին, որ մի ուրիշ ատամ հանող գտնի։
Այս ամբողջ պատմութիւնն անում եմ հէնց ներկայացնելու համար այս հռչակաւոր «<i>օպերատոր</i>», սափրիչ ատամ հանողին, որը աւելի սոսկալիօրէն տանջեց ինֆ, քան վանքի երես ածիլող ծառան։
Ամբողջ Սալմաստում մի հատ հայ հռչակաւոր սափրիչ ատամ հանող է եղել, որը այդ օրը իմ բախտից տնից գացել էր։ Մեր խեղճ զինուորները մի քանի ժամուայ փնտռտուքից յետոյ նրան գտել են Փայաջուկ մի հարսնետան, ի հարկէ, հարբած վիճակում, ուժով ձիու վրայ են դրել եւ քաշ տալով բերել։
Սամսոնը անհրաժեշտ հրահանգները տուեց, որ զգոյշ լինի, լաւ նայի, որ հիւանդ ատամի տեղ սաղը չհանի…
Սամսոնին խնդրում եմ, որ ինքը նայի, թէ «<i>քալփաթան</i>»ը՛ ո՞ր ատամն է բռնելու։
<i>Օպերատոր</i> սափրիչս իսկոյն պահանջեց մի չուան, երկու բարձ, օղի, մի մեծ <i>լագան</i> (տաշտ), մի ձեռքի թաս եւայլն։
Ես սոսկումով նայում եմ այս բոլոր պատրաստութիւններին ե՛ւ դողում եմ վախից։ Ատամիս ցաւը արդէն կտրուել է, բայց գիտեմ, որ այս ներշնչումների ազդեցութեան տակ է։ Որոշում եմ քաշել տալ եւ ազատուիլ․ որոշում եմ, մանաւանդ, տղամարդու պէս դիմանալ… Չէ՞ որ երկիր եմ գնում, ամօ՛թ է, ի՞նչ կʼասեն ընկերները, որ մի ատամ քաշելու չեմ դիմանում…
«Դոկտորը» իսկոյն գործի սկսեց, բարձերը դարսեց իրար վրայ, ձեռքերս տարաւ դէպի մէջքս եւ սկսեց իր խնդրած չուանով կապել։ Լուռ ու մունջ համակերպում եմ, ինչպէս նալելու համար գետին ձգուած եւ ոտքերը բարձրացուած ու կապուած եզները… Հրամայում է, որ Սամսոնը գլուխս բռնէ, մի զինուոր ոտներիս վրայ նստի, մէկը մէկ ձեռքիս կողմը, միւսը՝ միւս… Երբ այս բոլորը պատրաստ էր, եւ մէկի ձեռն էլ թասն ու տաշտը, «դոկտորը» գրպանից հանեց կեղտոտ թաշկինակի մէջ փաթաթուած ու ժանգոտած <i>քալփաթան</i>ը, լաւ նայեց վրան, հրամայեց, որ բերանս լայն պահեմ, ու գործիքը խրեց բերանս։
— <i>Առջի տղոց, լաւ նայի՛ր</i>, — պոռում է Սամսոնը։
<i>Քալփաթին</i>ով բռնեց ատամս եւ, որքան ուժ ունէր, ձեռքի մէջ սեղմեց եւ ապա քաշեց…
Շարժուելիք չկայ․ իսկ ես կարծեցի, թէ ծնօտս պիտի պոկուի… բայց լուռ եմ…
Անյաջող է անցնում եւ երկրորդ փորձը։ Երրորդին <i>քալփաթին</i>ը մի քիչ աւելի խորն է տալիս եւ ուժգին քաշում․ ատամս պոկւում է եւ հետը ամբողջ մի կողմի լինդերը… Ուշքս գնում է մի քանի րոպէ։ Սամսոնը պոռում է, ճչում, բայց ճար չկայ։ «Դոկտորը» ուժով օղի է լեցնում բերանս, մի կողմից՝ ուշքի բերելու եւ միւս կողմից՝ վէրքը ախտահանելու համար…
Վերջապէս, խելքս գլուխս է գալիս․ շարունակում եմ բերանս ողողել օղիով, դեռ ձայն չեմ հանում…
— <i>Մեր տղա՛յ, լաւ պրծար</i>, — կատակաբանում է Սամսոնը՝ խնդալով․— հէ՛չ ախ էլ չարի՛ր։ Էսպէս վարպետ կʼասեմ, հա՜…։
Իսկապէս որ լաւ պրծայ, որովհետեւ ես վախենում էի, որ ամբողջ ծնօտս պոկէր, միայն լինդերս է եղել…
Իսկ վարպետի քէֆին քէֆ չկար․ նա շարունակում էր ինձ համար բերուած օղին կոնծել…
Սամսոնը մի թուման է տալիս եւ ճամբու դնում մեր «<i>օպերատոր</i>» բժշկին…
Մի քանի օր, ի հարկէ, շան հալ եմ քաշում․ բայց մինչեւ հիմա ալ չեմ մոռանում այդ նշանաւոր «<i>օպերատոր</i>»ին, որ այդքան աժան պրծացրեց ինձ։
Երբ խելքս գլուխս եկաւ, Սամսոնին հասկացնում եմ, որ Պարսկաստանի ամէն մի վայրը ինձ համար մի <i>սիւրպրիզ</i> ունի վերապրած․ Մալխասը կօշիկներս հանել տուեց, Արտուրը՝ դրամներս… իսկ ինքն էլ՝ ատամներս… Չգիտեմ, թէ նրանցից ո՞րն էր աւելի շատ սիրում ինձ…
✻✻✻
Սամսոնը ինձ ծանօթացնում է առհասարակ Ատրպատականի մեր կազմակերպութեան կատարած դերին՝ Երկրի համար։ Առաջարկում է, եւ շատ իրաւացիօրէն, որ գէթ սահամանագլխի երեք կէտերը՝ Սալմաստ, Խոյ եւ Թադէի Վանք, որոնք այն ժամանակ յայտնի էին <i>Մինարէթ</i>, Աւարայր եւ Մենաւոր կեղծ անուններով, հաշուուին Վասպուրականի Կ․ Կոմիտէի հետ անմիջապէս կապուած վայրեր՝ պատրաստ առաջնորդուելու նրա հրահանգներով Երկրի վերաբերեալ հարցերում։ Այն պայմանով, որ այս վայրերի ծախսերն էլ մտնեն Վասպուրականի յատկացուած ընդհանուր պիւտճէի մէջ։
Ես ապագայում գտայ, որ այդ մեծ անհրաժեշտութիւն էր, որովհետեւ սահմանագլուխ նստած ընկերներ, ինչքան որ փորձուած եւ բարեխիղճ մարդիկ լինէին, չէին կարող օրը օրին հետեւիլ Երկրի մէջ ստեղծուող արդիական կարիքներին եւ ընդ այնմ շարժուել։
Ի հարկէ, այս բանը վերջ ի վերջոյ եղաւ, բայց շատ ուշ, երբ Վանը ունեցաւ ձեռնհաս գործիչների մի ստուար խումբ, որ կարող էր ուղղութիւն տալ թէ Երկրի եւ թէ դրսի գործերին։
Սամսոնն էլ Երկիր երազողներիցն էր, որ տասը տարուց աւելի է ահա մնում էր նստած իր տեղում։ Նախ՝ նրան փոխարինող չկար (եւ իրօք տեղական պայմանները այդքան գիտցող ոչ ոք կար) եւ երկրորդ՝ իր մարմնական կազմն էր խանգարում, ինքը ծանրաշարժ էր, չէր կարող ոտով պտտել, պատերի վրայով թռչել, ջրի ծակերից սողոսկիլ եւայլն…
Այս բոլոր փորձութիւնները մենք դեռ կը տեսնենք իր ժամանակին, երբ խօսք կը լինի Վանի յեղափոխականների կենաքի մասին։
Բայց Սամսոնը անմասն չմնաց անձամբ Երկիր գալուն։ Ազատութեան տարիներին, Դումանի հետ, երբ մերոնք քշուեցին Պարսկաստանից, նա եկաւ ժամանակաւոր կերպով Վան։ Երկրորդ անգամ նա Վան եկաւ Անդրանիկի կամաւորական խմբի հետ, Վանի գրաւումից մի քանի օր յետոյ։ Այդ ժամանակ նա Անդրանիկի օգնականի դեռ ունէր եւ շատ ձեռնհասօրէն տանում էր գործը, եւ միակ մարդն էր, որ երկարատեւ կերպով կարողացաւ վարուել Անդրանիկի հետ։
Արդէն Յունուար էր․ պէտք էր շտապել։ Հրաժեշտի համբոյր եմ տալիս Սամսոնին, որ այնքա՜ն սրտանց հիւրընկալեց ինձ եւ այնքա՜ն թանկագին խորհուրդներ տուաւ ինձ իմ ապագայ գործունէութեան մասին եւ ճանապարհւում եմ կրկին Խոյի վրայով Վանք…
✻✻✻
Վանքից Սալմաստ մեկնելէս առաջ նամակ էի գրել Վանի ընկերներին՝ յայտնելով, որ Վանքն եմ եւ սպասում եմ սուրհանդակների։ Խնդրել էի, որ յարմար առաջնորդներ ճամբեն՝ ինձ տանելու համար։ Թիֆլիսից էլ ուղղակի <i>փոստ</i>ով էին գրել իմ Վան ուղեւորուելու մասին։
Վանքում ստացայ նամակ՝ գրուած Կոմսից եւ մի անձնական նամակ Իշխանից։ Վերջին նամակով Իշխանն ինձ բացատրում էր երկրում եղած իրերի վիճակը, իբր փախստական ապրելու անպատեհութիւնները եւ խորհուրդ էր տալիս լաւ խորհիլ եւ ապա միայն Երկիր մտնել…
Խորհելու ժամանակ չկար․ սուրհանդակները եկել էին, այն էլ ամենահմուտները, ինչպէս վկայում էր Ընծայրը եւ ինչպէս յետոյ ես էլ անձամբ համոզուեցի։
Վանից, ինձ համար, յատկապէս եկել էր, մեր սուրհանդակ զինուոր <i>Ջաֆարը — սեւանցի</i> Սահակը…
Սա 1896ի կոտորածին քրդացել էր եւ ապրում էր քրդերի մէջ, մինչեւ 1902։ Այդ ժամանակուանից եկել էր մերոնց մօտ եւ գրուել զինուոր։ Թէ՛ արտաքինով եւ թէ, մանաւանդ, ներքինով քրդից չէր տարբերւում։ Սիրում էր հագնիլ հայաստանցի քրդի տարազ, արխալուխ֊օյման, գլխին՝ համիտեայ կալփակայլ, մի քանի «փուշի» փաթաթած չորս կողմը․ երկար շղթայով կրծքից կախած ունէր ժամացոյց․ հագած էր համիտեայ կարմիր ժապաւէնով տաբատ, երկարավիզ կօշիկներ եւայլն։
Երգում էր քրդական երգեր, գիտէր բոլոր ճանապարհները դէպի Սալմաստ, մանաւանդ դէպի Խոյ եւ Վանք։
Գիտէր քրդական բոլոր սովորոյթները, աղօթքները։ Ծանօթ էր համարեա Վանի շրջանի աշիրաթների տան անդամներին, նրանց փոխադարձ թշնամական կամ բարեկամական յարաբերութիւններին։ Կարճ՝ մի կատարեալ քրդագէտ, ըստ ամենայնի պատրաստուած իր միսիայի համար, որ էր սուրհանդակութիւն եւ փոխադրութիւն Պարսկաստանից…
Ջաֆարը բազմաթիւ անգամ եկել էր Պարսկաստան, առաջնորդել էր բազմաթիւ խմբեր, փոխադրել էր մշեցիներ եւ վասպուրականցիներ․ մի խօսքով՝ խոշոր դեր էր կատարում։ Բայց ինչպէս ասի, քրդերի մէջ ապրելով եւ կրօնափոխ լինելով, իւրացրել էր մի քանի բացասական յատկութիւններ․ չափազանց ստախօս եւ մեծախօս էր․ մեծերի առաջ կեղծաւոր եւ ենթարկուող, բայց երբ ինքը մինակ էր լինում կամ մեծաւոր, Աստուած հեռու տանի։ Գիւղերով անցնելու ժամանակ հայ գիւղերում աւելի մեծ <i>բաշիբօզուկ</i>ութիւններ էր անում, քան բուն քրդերը…
Սկզբներում հանդուրժում էինք այս բոլոր պակասութիւններին, իր կատարած օգտակար դերը նկաի ունենալով, մանաւանդ որ մի ուրիշը չունէինք փոխարինող․ բայց վերջը տեսանք, որ նա մեր վստահութիւնը սկսել է շահագործել, զբաղուելով թալանով, կաշառք վերցնելով եւայլն։
Ապագայում նրան նորից կը հանդիպենք, երբ նա արդէն վռնտուած է կազմակերպութիւնից եւ բանտարկուած Վանի բանտում։ Ազատութեան տարին նա էլ ընդհանուրի հետ ներման արժանացաւ․ «Հուրիաթ»ին իրեն համար ապրում էր։
Ջաֆարի հետ Վանք էին եկել Խաչանցի Բրախոլամը, նրա որդին՝ Կնեազը եւ ուրիշ ապաղացի եւ բերկրեցի հայ գիւղացիներ։
Խաչանցի Բրախոլամի մասին խօսուած է Ապաղայի գործիչների շարքում։ Սա շատ լաւ սուրհանդակ էր եւ փոխադրող․ միշտ քարւան֊բաշի էր։ Արհեստով ներկարար էր․ արդէն 60ից աւելի կը լինէր, բայց կտրիճ էր եւ ինձնից թեթեւ էր քայլում։
Շնորհիւ իր արհեստին, մեծ կապեր ունէր քրդերի տների հետ․ բայց, մանաւանդ շնորհիւ իր խելքին եւ լաւ բնաւորութեան, բոլորի սիրելին էր։ Այդ էր պատճառը, որ անունը դրել էր <i>Բրախոլամ</i>, որ քրդական խօսք է եւ նշանակում է «եղբօրս ծառան»։ Սա ընդունուած խօսակցութեան ձեւ է․ <i>«բրախոլամ»․ «աղ խլամէ տամէ»</i> այսինքն՝ եղբօրս ծառայ․ ես քո ծառան եմ։
Իսկապես անունը չգիտէի եւ, կարծեմ, ոչ ոք էլ չգիտէր նրա իսկական անունը, բացի Բրախոլամից։
Բրախոլամը զբաղւում էր ե՛ւ առեւտուրով․ ապրանքներ էր առնում Կարանիից եւ ծախում Ապաղայի քրդերին։ Քաղաքից էլ — Վանից — ապրանքներ էր գնում — ներկ, լուցկի, կոնեակ եւայլն եւ տանում Պարսկաստան — այնպիսի ապրանքներ, որ այնտեղ չեն գտնւում…
Բրախոլամը մի մեծ պակասութիւն ունէր․ շատ էր սիրում խմել եւ, երբ խմեց, Աստուած հեռու տանի, — ոչ մեծ էր ճանաչում եւ ոչ փոքր, մանաւանդ ոչ քիւրդ եւ ոչ թուրք…
Լաւ յիշում եմ, որ մեր Քեռին Վան էր այդ ժամանակ եւ պիտի դառնար Պարսկաստան։ Կանչեցինք Բրախոլամին։ Երբ երեկոյան եկաւ ձիաւորուած՝ ճանապարհուելու, տեսանք, որ սոսկալի հարբած է։ Կոմսը սկսեց յանդիմանել նրան։ Նա բարկութեամբ պատասխանեց․
— <i>Պ․ Բժիշկ, (Կոմսը Վանում յայտնի էր Բժիշկ կեղծ անունով) զինուել եմ, ինչ կայ որ․ դուք սիլախով կը զինուէք, իսկ ես րախիով…</i>
Իսկ երբ Կոմսը սկսեց հայհոյել, ասաց․
— <i>Պ․ Բժիշկ, դու իմ խէ՞րն ես, իմ մէ՞րն ես, որ զիկ քուֆուր կու տաս…</i>
Ահա այսպիսի բազմապիսի ընկերներով է, որ ես ճանապարհ եմ ընկնում դէպի Վան։
Լաւ չեմ յիշում, թէ ե՞րբ ելայ Վանքից․ բայց գիտեմ, որ 1905ի Փետրուար 6ին հասայ Վան։ Ուրեմն՝ ճանապարհուած պիտի լինեմ Յունուարի վերջերին, որովհետեւ Վանքից Վան, որ 130֊150 քիլոմեթր տարածութիւն է, գնացել ենք 8֊10 օրից, եթէ ոչ աւելի…
Ձիւնը դեռ նոր էր «<i>քրչա</i>» (եղիրճ) բռնել։ Ցերեկները չէր կարելի դեռ ճանապարհից դուրս քայլել․ մեր ճանապարհի լայնութիւնը երկու ոտնաչափից աւելի չէր, որը պնդացել էր եկող գնացող ճամփորդների ոտքի տակ։
Ահաւասիկ այդ ճանապարհով էր, որ պիտի անցնէինք ե՛ւ մենք, ե՛ւ քրդերը, ե՛ւ կառավարական զինուորները, ե՛ւ ամէն վստահելի ու անվստահելի ճամբորդներ։
Տղաներին խնդրում եմ, որ այս անգամ փամփուշտների բեռ քիչ վերցնեն՝ խոստանալով որ դրա փոխարէն ես նրանց լաւ կը վարձատրեմ։
Յարութիւնին հետս չեմ վերցնում, նրան թողնում եմ Մոսոյի հետ երկրորդ խմբին հետ գալու։
<references/>