=== Գլուխ երրորդ ===
'''I'''
Իսկապես էլ հարկ չկար․ բարձրագույն նկատառումը կլանում էր բոլոր մանրուքները և մի հզոր զգացում բավարարում էր ինձ ամեն բանի դիմաց։ Ես մի տեսակ հմայված դուրս եկա։ Փողոց դուրս գալով՝ ես պատրաստ էի երգել։ Կարծես դիտավորյալ, մի հրաշալի առավոտ էր, արև, անցուդարձ անողներ, աղմուկ-շարժում, հրճվանք, ամբոխ։ Ի՞նչ է, մի՞թե չէր վիրավորել ինձ այդ կինը։ Ումի՞ց կտանեի ես այդպիսի հայացք և այդպիսի հանդուգն ժպիտ՝ առանց անհապաղ բողոքի, թեկուզև ամենահիմար բողոքի (դա միևնույն է) իմ կողմից։ Նկատի ունեցեք, նա հենց դրա համար էլ եկել էր, որպեսզի որքան կարելի է շուտ ինձ, որին դեռ երբեք չէր տեսել, վիրավորի, նրա աչքում ես «Վերսիլովի ծածուկ ուղարկածն» էի, իսկ նա վստահ էր և այն ժամանակ և դրանից շատ հետո, թե Վերսիլովի ձեռքին է իր ողջ ճակատագիրը և որ նա հնարավորություն ունի, եթե ուզենա, մի փաստաթղթի միջոցով իսկույն կործանել իրեն, համենայն դեպս գոնե կասկածում էր դա։ Սա կյանքի ու մահու մենամարտ էր։ Եվ, խնդրեմ, ես վիրավորված չէի։ Վիրավորանքը եղել էր, բայց ես այն չէի զգացել։ Ի՜նչ վիրավորվել։ Ես նույնիսկ ուրախ էի, գալով ատելու, ես նույնիսկ զգում էի, որ սկսում եմ սիրել նրան։ «Ես չգիտեմ, կարո՞ղ է արդյոք սարդն ատել այն ճանճին, որին նշանառել և ուզում է բռնել։ Սիրունիկ ճանճի՜կ։ Ինձ թվում է, թե զոհին սիրում են. համենայն դեպս կարելի է սիրել։ Ես հո սիրո՞ւմ եմ իմ թշնամուն, ինձ, օրինակ, սոսկալի դուր է գալիս, որ նա այդքան գեղեցիկ է։ Ինձ սոսկալի դուր է գալիս, տիկին, որ դուք այդքան գոռոզ եք և այդքան վեհապանծ։ Եթե դուք ավելի հեզ լինեիք, ես այդպիսի հաճույք չէի զգա։ Դուք թքեցիք ինձ վրա, իսկ ես հրճվում եմ. եթե դուք իսկապես, իսկական թքով թքեիք իմ երեսին, ապա ես, արդարև, միգուցե չբարկանայի, որովհետև դուք իմ զոհն եք, իմ, ոչ թե նրա։ Ի՜նչ հրապուրիչ է այս միտքը։ Ո՜չ, հզորության ծածուկ գիտակցությունն անասելի հաճելի է բացահայտ գերիշխանությունից։ Եթե ես հարյուր միլիոնի տեր մեծահարուստ լինեի, կարծում եմ, հաճույք կստանայի, եթե հենց ամենահին շորերով ման գայի, որպեսզի ինձ ամենաչնչին, համարյա թե աղքատությունից ողորմություն խնդրողի տեղ դնեին, հրեին ու արհամարհեին. ես միայն գիտակցությամբ կգոհանայի»։
Ահա թե ինչպես կթարգմանեի իմ այն ժամանակվա մտքերն ու ուրախությունը և ուրիշ շատ բաներ այն բոլորից, որ զգում էի։ Միայն կավելացնեմ, որ այստեղ, հիմա գրածիս մեջ, ավելի թեթևամիտ դուրս եկավ, իրականում ես ավելի խորն էի ու ավելի ամաչկոտ։ Միգուցե ես հիմա էլ ներքուստ շատ ավելի ամաչկոտ եմ, քան խոսքերովս ու գործերովս եմ. տա Աստված։
Միգուցե ես շատ վատ եմ արել, որ նստել եմ գրելու․ ներսումս անսահման ավելի շատ է մնում, քան այն, որ խոսքերով է դուրս գալիս։ Ձեր միտքը, թեկուզև վատ միտք լինի, քանի դեռ ծեր մեջ է, մշտապես ավելի խորն է, իսկ բառերով ասված ավելի ծիծաղելի ու ավելի անազնիվ։ Վերսիլովն ինձ ասել է, որ սրա հակառակը լինում է միայն վատ մարդկանց մոտ։ Նրանք միայն ստում են, նրանց համար հեշտ է, իսկ ես աշխատում եմ գրել ողջ ճշմարտությունը, դա սոսկալի դժվար է։
'''II'''
Այդ ամսի տասնիննին ես մի «քայլ» էլ արեցի։
Եկածս օրվանից առաջին անգամ գրպանումս փող էր հայտնվել, որովհետև երկու տարվա ընթացքում կուտակածս վաթսուն ռուբլին տվեցի մորս, որի մասին հիշատակել եմ վերևում, բայց արդեն մի քանի օր սրանից առաջ ես որոշեցի ռոճիկ ստանալուս օրը մի «փորձ» կատարել, որի մասին վաղուց էի երազում։ Դեռ երեկ էի լրագրից կտրել հասցեն. «Ա. Պետերբուրգի հաշտարարի դատական կատարածուի և այլն, և այլն հայտարարությունն այն մասին, որ «սույն սեպտեմբերի տասնիննին, առավոտյան ժամը տասներկուսին, Կազանյան շրջանի այսինչ տեղամասի թիվ այսինչ տանը վաճառվելու է տիկին Լեբրեխտի շարժական գույքը» և որ «վաճառվող գույքը, ցուցակը և գնահատումը կարելի է տեսնել վաճառքի օրը» և այլն, և այլն։
Ժամը մեկից մի քիչ անց էր։ Ես ոտքով դիմեցի դեպի նշված հասցեն։ Արդեն, ահա, երրորդ տարին է, ինչ ես կառք չեմ նստում, խոսք եմ տվել չնստել (հակառակ դեպքում վաթսուն ռուբլի չէի խնայի)։ Ես երբեք աճուրդների չեմ գնացել, ես ինձ դեռ ''թույլ չէի տալիս'', և թեև այժմյան իմ «քայլը» միայն փորձնական էր, բայց այս քայլին էլ որոշել էի դիմել միայն այն ժամանակ, երբ հաշիվս մաքրեմ գիմնազիայի հետ, հարաբերություններս կխզեմ բոլորի հետ, երբ կփակվեմ իմ կեղևի մեջ և բացարձակապես ազատ կլինեմ։ Է, ես շատ հեռու էի «կեղևում» լինելուց և շատ հեռու էի ազատ լինելուց, բայց քայլն էլ, չէ՞ որ, միայն փորձի ձևով էլ որոշել էի անել, միայն նրա համար, որ տեսնեմ, համարյա թե երազեմ, իսկ հետո այլևս չեմ գա, միգուցե երկար ժամանակ չեմ գա, մինչև այն օրը, երբ կսկսեմ լրջորեն։ Բոլորի համար սա միայն մի փոքրիկ, հիմարավուն աճուրդ էր, իսկ ինձ համար առաջին գերանն էր այն նավի, որով Կոլումբոսը գնաց Ամերիկա գտնելու։ Ահա իմ այն ժամանակվա զգացմունքները։
Տեղ հասնելով՝ ես անցա հայտարարության մեջ նշված տան բակի խորքը և մտա տիկին Լեբրեխտի բնակարանը։ Բնակարանը բաղկացած էր նախասենյակից և չորս ոչ այնքան մեծ, ցածրիկ սենյակներից։ Նախասենյակին անմիջապես կից սենյակում համարյա երեսուն հոգիանոց ամբոխ էր կանգնած։ Սրանց կեսը առևտուր անողներ էին, մյուսները՝ նրանց տեսքից դատելով, կամ հետաքրքրասերներ էին, կամ այդ գործի սիրահարներ, կամ էլ Լեբրեխտի կողմից ծածուկ ուղարկվածներ, կային նաև վաճառականներ, ոսկեղենին աչքները տնկած ջհուդներ և «մաքուր» հագնվածներից մի քանի հոգի։ Այս պարոններից մի քանիսի կերպարանքները նույնիսկ մեխվել են հիշողությանս մեջ։ Աջ կողմի սենյակում, բաց դռների մեջ, հենց դռան փեղկերի արանքում սեղան էր դրված, այնպես որ այդ սենյակը մտնել հնարավոր չէր։ Այնտեղ դրված էին վերգրված ու վաճառվող իրերը։ Ձախ կողմում մի այլ սենյակ կար, բայց սրա դուռը փակ էր, թեև ամեն րոպե մի փոքրիկ ճեղք էր բացվում, որից, երևում էր, մեկը դուրս էր նայում, հավանաբար բազմանդամ ընտանիքից տիկին Լեբրեխտի, որն այդ պահին, բնականաբար սոսկալի ամաչում էր։ Դռների արանքում դրված սեղանի մոտ, դեմքով դեպի հասարակությունը, աթոռին նստել էր համապատասխան նշանով դատական կատարածուն և իրերի ծախել-սպառելու գործն էր իրականացնում։ Ես համարյա գործի կեսին վրա հասա, ներս մտնելուս պես, ամբոխը ճեղքելով, հասա սեղանին։ Բրոնզե մոմակալներ էին վաճառվում։ Ես սկսեցի դիտել։
Դիտում էի ու հետն էլ մտածում․ իսկ ի՞նչ կարող եմ այստեղ գնել։ Եվ ո՞ւր տանեմ հիմա բրոնզե այդ մոմակալները, և արդյո՞ք կհասնեմ նպատակիս, և այդպե՞ս է, արդյոք գործն արվում և արդյոք հաջողությամբ կավարտվեն հաշիվներս։ Եվ մանկական չէի՞ն, արդյոք, իմ հաշիվները։ Մտածում էի այս բոլորն ու սպասում։ Զգացողությունս այնպես էր, ինչպես խաղասեղանի առջև կարող էր լինել այն պահին, երբ խաղաքարտը դեռ չեք դրել, բայց մոտեցել եք այն նպատակով, որ դնեք. «Կուզեմ՝ կդնեմ, կուզեմ՝ կհեռանամ, կամքն իմն է»։ Այդ պահին սիրտը դեռ չի բաբախում, բայց մի տեսակ թեթև մարում է ու ցնցվում, մի զգացողություն, որ զուրկ չէ հաճելիությունից։ Բայց անվճռականությունն արագ սկսում է ճնշել ձեզ, և դուք մի տեսակ կուրանում եք. մեկնում եք ձեր ձեռքը, վերցնում խաղաքարտը, բայց մեքենայաբար, համարյա ձեր կամքին հակառակ, կարծես մի ուրիշն է ուղղություն տալիս ձեր ձեռքին, վերջապես դուք վճռեցիք և դնում եք քարտը, այս դեպքում արդեն բոլորովին այլ, հսկայական մի զգացողություն է։ Ես աճուրդի մասին չեմ գրում, ես միայն իմ մասին եմ գրում, էլ ո՞ւմ սիրտը կարող է բաբախել աճուրդի ժամանակ։
Կային այնպիսիները, որ տաքանում էին, կային, որ լռում էին ու սպասում, կային, որ գնել էին ու փոշմանել։ Ես նույնիսկ ամենևին չխղճացի մի պարոնի, որը սխալմամբ, կարգին չլսելով, մելքիորե կաթնամանը գնել էր որպես արծաթե, երկու ռուբլու փոխարեն հինգ ռուբլով. շատ էլ զվարճացա։ Կատարածուն տարբերակում էր իրերը, մոմակալներից հետո օղեր հայտնվեցին, օղերից հետո ասեղնագործած սեկե բարձ, դրանից հետո զարդատուփ, երևի այլազանության, կամ սակարկողների պահանջներին հարմարվելու համար։ Ես տասը րոպե էլ չկարողացա դիմանալ, մեկ բարձին ուզեցի ձեռք զարկել, հետո զարդատուփին, բայց վճռական պահին ամեն անգամ հետ էի կանգնում, այդ առարկաներն ինձ միանգամայն անիմաստ էին թվում։ Վերջապես կատարածուի ձեռքին մի ալբոմ հայտնվեց։
«Տնային ալբոմ, կարմիր սեկե կազմով, մաշված, ջրաներկի ու տուշի նկարներով, փղոսկրե փորագրված պատյանով, արծաթե ճարմանդներով, գինը՝ երկու ռուբլի»։
Ես մոտեցա, տեսքից նրբագեղ բան էր, սակայն ոսկրե զարդանախշերում մի տեղ վնասվածք ուներ։ Միայն ես էի մոտեցել նայելու, բոլորը լուռ էին, մրցակիցներ չկային։ Ես կարող էի արձակել ճարմանդները՝ զննելու համար ու ալբոմը պատյանից հանել, բայց չօգտվեցի իմ իրավունքից և միայն դողացող ձեռքս թափահարեցի. «Այսինքն միևնույն է»։
― Երկու ռուբլի հինգ կոպեկ,― ասացի ես, կարծեմ, նորից չխկչխկացնելով ատամներս։
Ալբոմը մնաց ինձ։ Ես իսկույն հանեցի փողը, վճարեցի, վերցրի ալբոմը և դեպի սենյակի անկյունը գնացի, այնտեղ հանեցի պատյանից և փութկոտ, տենդագին սկսեցի զննել. չհաշված պատյանը, սա ամենաանպետք բանն էր աշխարհում, փոքրադիր նամակաթղթի չափով, բարալիկ, մաշված-տրորված ոսկի կտրվածքով, ճիշտ և ճիշտ այն ալբոմներից, որոնք հնում պահում էին ինստիտուտից հենց նոր ելած օրիորդները։ Տուշով ու ջրաներկով նկարված էին սարերի վրա թառած տաճարներ, փոքրիկ հրեշտակներ, լողացող կարապներով ավազաններ, կային ոտանավորներ.
Հեռու 6ամփա եմ ես ընկնում,
Երկար ժամանակով Մոսկվայից բաժանվում,
Սիրելիիցս երկար ժամանակով անջատվում,
Փոստակառքով դեպի Ղրիմ եմ սլանում։
(Այնուամենայնիվ, մնացել է հիշողությանս մեջ)։ Ես որոշեցի, որ «ձախողվեցի». եթե կա մի բան, որ ոչ ոքի պետք չէ, ապա հենց սա է։
«Ոչինչ,― վճռեցի ես,― առաջին խաղաթուղթն անպայման տանուլ են տալիս, սա նույնիսկ լավ նշան է»։
Ես հաստատապես ուրախ էի։
― Ախ, ուշացա․ ձեզ մո՞տ է։ Դո՞ւք ձեռք բերեցիք,― հանկարծ կողքիս հնչեց կապույտ վերարկուով, լավ հագնված, տեսքով մի պարոնի ձայն։ Նա ուշացել էր։
― Ես ուշացա։ Ախ, ափսո՜ս։ Քանիսո՞վ։
― Երկու ռուբլի հինգ կոպեկով։
― Ախ, ափսո՜ս։ Իսկ դուք չէի՞ք զիջի ինձ։
― Դուրս գանք,― մարելով, շշնջացի ես նրան։
Մենք սանդուղք դուրս եկանք։
― Տասը ռուբլով կզիջեմ ձեզ,― կռնակիս սառնություն զգալով՝ ասացի ես։
― Տա՜սը ռուբլի։ Ի՜նչ եք ասում, թույլ տվեք։
― Ինչպես կուզեք։
Նա, աչքերը լայն բացած, ինձ էր նայում, ես լավ էի հագնված, ամենևին նման չէի ջհուդի կամ վերավաճառողի։
― Ողորմած եղեք, սա, ախր, մի հին, անպետք ալբոմ է, ո՞ւմ է սա պետք։ Պատյանն, իսկապես, ոչինչ չարժե, չէ՞ որ ոչ ոքի չեք կարող վաճառել։
― Բայց չէ՞ որ դուք գնում եք։
― Ես, ախր, հատուկ պատճառով եմ գնում, ես միայն երեկ եմ իմացել, ախր ինձ նման հենց մենակ ես եմ, որ կամ։ Թույլ տվեք, ի՜նչ եք ասում։
― Ես պետք է քսանհինգ ռուբլի ուզեի, բայց քանի որ այստեղ, այնուամենայնիվ, վտանգ կա, որ դուք կհրաժարվեք, ապահովության համար միայն տասը ուզեցի։ Ոչ մի կոպեկ չեմ իջնի։
Ես շրջվեցի ու հեռացա։
― Դե չորս ռուբլի վերցրեք,― արդեն բակում հետևիցս հասավ նա,― լավ, հինգ։
Ես լուռ առաջ էի գնում։
― Առեք, վերցրեք,― նա հանեց տասը ռուբլին, ես տվի ալբոմը։
― Բայց համաձայնեք, որ դա անազնվություն է։ Երկու ռուբլու դիմաց տասը ռուբլի, հը՞։
― Ինչո՞ւ է անազնվություն։ Շուկա է։
― Ի՞նչ շուկա կա այստեղ։ (Նա զայրանում էր)։
― Որտեղ պահանջարկ կա, այնտեղ էլ շուկա է. դուք որ չուզեիք, քառասուն կոպեկով էլ չէի կարողանա ծախել։
Թեև ես բարձրաձայն չէի քրքջում և լուրջ էի, բայց քրքջում էի ներքուստ,― և քրքջում էի ոչ թե հրճվանքից, բայց ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչու, մի քիչ շունչս կտրվում էր։
― Լսեցեք,― շշնջացի ես միանգամայն անզուսպ, բայց բարեկամաբար և սոսկալի սիրելով նրան,― լսեցեք, երբ Ջեմս Ռոտշիլդը՝ հանգուցյալ փարիզեցին. այն, որ հազար յոթ հարյուր միլիոն ֆրանկ է թողել (նա գլխով արեց), դեռ երիտասարդ ժամանակ պատահաբար իմացել էր, մի քանի ժամով բոլորից առաջ, Բերըիի դուքսի սպանության մասին, իսկույն՝ շուտափույթ կերպով, հաղորղել էր ում որ հարկն էր և միայն դրանով մի վայրկյանում մի քանի միլիոն շահել,― ահա թե ինչ են անում մարդիկ։
― Իսկ դուք Ռոտշիլդն ե՞ք, ինչ է,― վրդովված բղավեց նա երեսիս, ինչպես հիմարի վրա կբղավեին։
Ես արագ հեռացա այդ տնից։ Մի քայլ, և յոթ ռուբլի ինսունհինգ կոպեկ շահեցի։ Քայլն անիմաստ էր, մանկական խաղ, համաձայն եմ, բայց այն, այնուամենայնիվ, համընկնում էր իմ մտքին և չէր կարող խորապես չհուզել ինձ... Ի դեպ, կարիք չկա զգացմունքներս նկարագրել։ Տասը ռուբլիանոցը բաճկոնակիս գրպանում էր, ես երկու մատս խոթեցի շոշափելու և այդպես էլ, առանց ձեռքս հանելու, շարունակեցի քայլել։ Մի հարյուր քայլ հեռանալով՝ ես փողոցում հանեցի նայելու և ուզում էի համբուրել այն, մի տան մուտքի մոտ դղրդալով հանկարծ մի կառք կանգ առավ։ Դռնապանը դուռը բաց արեց, և կառք նստելու համար տանից դուրս եկավ մի տիկին շքեղ, երիտասարդ, գեղեցիկ, հարուստ, թավշի ու մետաքսի մեջ, երկու արշինանոց պոչը հետևից։ Հանկարծ փոքրիկ, սիրունիկ պայուսակը դուրս թռավ նրա ձեռքից ու գետին ընկավ։ Նա կառք նստեց, սպասավորը կռացավ պայուսակը վերցնելու, բայց ես արագ մոտ թռա, վերցրի այն ու, գլխարկս բարձրացնելով տիկնոջը հանձնեցի։ (Գլխարկս ցիլինդր էր. որպես երիտասարդ, ես վատ չէի հագնված)։ Տիկինը զուսպ, բայց ամենւսհւսճելի ժպիտով ասաց ինձ. «Merci, մսյե»։ Կառքը, դղրդալով, շարժվեց։ Ես համբուրեցի տասը ռուբլիանոցս։
'''III'''
Հենց այդ նույն օրը ես պետք է տեսնեի գիմնազիայի իմ նախկին ընկերներից մեկին Եֆիմ Զվերևին, որ թողել էր գիմնազիան և ընդունվել մասնագիտական բարձրագույն ուսումնարաններից մեկը Պետերբուրգում։ Նրան նկարագրելու կարիք չկա, և, իսկապես ասած, նրա հետ մտերմական հարաբերություններ չեմ ունեցել, բայց Պետերբուրգում գտա նրան։ Նա կարող էր (տարբեր պարագաներից ելնելով, որոնց մասին նույնպես չարժե խոսել) իսկույն հայտնել ինձ Կրաֆտ ազգանունով մեկի՝ ինձ չափազանց հարկավոր մի մարդու հասցեն, հենց որ սա վերադառնա Վիլնոյից։ Զվերևը սպասում էր նրան հենց այսօր կամ վաղը, որի մասին նախանցյալ օրը տեղեկացրել էր ինձ։ Պետք էր գնալ Պետերբուրգյան կողմ, բայց ես հոգնածություն չէի զգում։
Զվերևին (սա էլ էր մոտ տասնինը տարեկան) ես գտա իր մորաքրոջ տան բակում, որի մոտ նա ապրում էր ժամանակավորապես։ Նա հենց նոր էր ճաշել և բակում քայլում էր բարձրափայտերով. հենց իսկույն ինձ հայտնեց, որ Կրաֆտը երեկ է եկել և իջևանել իր նախկին բնակարանում, հենց այստեղ Պետերբուրգյան կողմում, և որ նա ինքն է ուզում ինձ, որքան կարելի է, շուտ տեսնել, որպեսզի մի կարևոր բան անհապաղ ինձ հայտնի։
― Նորից ինչ-որ տեղ է գնում,― ավելացրեց Եֆիմը։
Քանի որ ներկա իրադրության մեջ Կրաֆտին տեսնելն ինձ համար հիմնավորապես կարևոր էր, ես խնդրեցի Եֆիմին իսկույն տանել ինձ նրա բնակարանը, որը, պարզվեց, երկու քայլի վրա էր այստեղից, ինչ-որ մի նրբանցքում։ Բայց Զվերևը հայտնեց, որ մեկ ժամ առաջ արդեն նրան հանդիպել է և որ նա Դերգաչովի մոտ է գնացել։
― Դե, գնանք Դերգաչովի մոտ, ի՞նչ ես շարունակ հրաժարվում, վախենո՞ւմ ես։
Իսկապես Կրաֆտը կարող էր երկար մնալ Դերգաչովի մոտ, այդ դեպքում որտե՞ղ նրան սպասեի։ Դերգաչովի մոտ գնալ ես չէի վախենում, բայց ցանկություն չունեի, չնայած նրան, որ Եֆիմն արդեն երրորդ անգամն էր ինձ նրա մոտ քարշ տալիս։ Ըստ որում՝ այդ «վախենում ես»-ը մշտապես մի չափազանց վատ ժպիտով է արտասանում, ինչ-որ բան ակնարկելով իմ հասցեին։ Այստեղ վախկոտություն չկար, նախապես եմ հայտարարում, իսկ եթե վախենում էի, ապա մի բոլորովին այլ բանից։ Այս անգամ որոշեցի գնալ, դա էլ էր երկու քայլի վրա։ Ճանապարհին ես հարցրի Եֆիմին՝ մնո՞ւմ է, արդյոք, նրա՝ Ամերիկա փախչելու մտադրությունը։
― Կարող է դեռ մի քիչ էլ սպասեմ,― թեթև ծիծաղով պատասխանեց նա։
Ես նրան այնքան էլ չէի սիրում, նույնիսկ ամենևին չէի սիրում։ Նա չափազանց անգույն մագեր ուներ, լիքը, չափազանց սպիտակ, նույնիսկ մանկականության հասնող, անպատեհ սպիտակ դեմք, իսկ բոյով նույնիսկ բարձր էր ինձնից, բայց ընդհանրապես նրան կարելի էր ոչ ավելի, քան տասնյոթ տարեկանի տեղ դնել։ Խոսելու նյութ չկար նրա հետ։
― Իսկ ինչպե՞ս է այնտեղ։ Մի՞թե շարունակ ամբոխ է,― հարցրի ես հիմնավորության համար։
― Ախր, ինչի՞ց ես շարունակ վախենում,― նորից ծիծաղեց նա։
― Դե կորի՛ր,― բարկացա ես։
― Ոչ մի ամբոխ էլ չկա։ Գալիս են միայն ծանոթները և, իհարկե, բոլորը յուրայիններ են, հանգիստ եղիր։
― Գրողը տանի, ինչ իմ գործն է, յուրայիններ են, թե ոչ։ Ես, ասենք, յուրային եմ այնտեղ։ Ինչո՞վ կարող են նրանք վստահ լինել ինձ վրա։
― Ես եմ քեզ բերել, դա բավական է։ Նույնիսկ լսել են քո մասին։ Կրաֆտն էլ կարող է վկայություն տալ քո մասին։
― Լսիր, Վասինն այնտեղ կլինի՞։
― Չգիտեմ։
― Եթե լինի, հենց ներս մտնենք, հրիր ինձ ու ցույց տուր Վասինին։ Հենց ներս մտնենք, լսո՞ւմ ես։
Վասինի մասին ես արդեն շատ էի լսել և վաղուց էի հետաքրքրվում։
Դերգաչովն ապրում էր մի վաճառականի կնոջ փայտաշեն տան բակում գտնվող փոքրիկ կցաշենքում, բայց զբաղեցնում էր ամբողջ կցաշենքը։ Մաքուր սենյակներ ընդամենը երեքն էին։ Բոլոր պատուհանների վարագույրներն էլ իջեցված էին։ Սա տեխնիկ էր և Պետերբուրգում աշխատանք ուներ։ Իմիջիայլոց, թեթև ականջիս էր դիպել, թե նահանգում մի շահութաբեր, մասնավոր տեղ է բացվել նրա համար, և որ նա արդեն ճամփա է ընկնում։
Հենց որ մտանք շատ փոքրիկ նախասենյակը, իսկույն ձայներ լսվեցին. կարծես, կրակոտ վիճում էին և ինչ-որ մեկը գոռում էր. «Quae medica-menta non sanat-ferrum sanat, guae ferrum non sanat-ignis sanat»<ref>«Ինչը չեն բուժում դեղերը՝ բուժում է երկաթը, ինչը չի բուժում երկաթը՝ բուժում Է կրակը» (լատ.)։</ref>։
Ես իսկապես ինչ-որ չափով անհանգիստ էի։ Իհարկե, ես հասարակության սովոր չեմ, ինչ հասարակություն ուզում է լինի։ Գիմնազիայում ես ընկերներիս հետ «դու»-ով էի խոսում, բայց համարյա ոչ մեկի հետ իսկական ընկեր չեմ եղել, ես ինձ համար անկյուն էի ստեղծել և ապրում էի անկյունում։ Բայց դա չէր ինձ շփոթում։ Համենայն դեպս, ես ինձ խոսք տվի վեճի մեջ չմտնել և ասել միայն ամենաանհրաժեշտը, որպեսզի ոչ ոք իմ մասին ոչ մի եզրակացության չգա։ Գլխավորը չվիճելն է։
Սենյակում, նույնիսկ չափազանց փոքր սենյակում, յոթ մարդ կար, իսկ տիկինների հետ միասին տասը հոգի։ Դերգաչովը քսանհինգ տարեկան էր և ամուսնացած էր։ Կինը քույր ուներ, նաև մի ազգականուհի, սրանք էլ էին Դերգաչովի մոտ ապրում։ Սենյակը մի կերպ, սակայն բավականաչափ կահավորված էր և նույնիսկ մաքուր էր։ Պատին վիմագիր, բայց շատ էժանագին դիմանկար կար կախված, իսկ անկյունում սրբապատկեր առանց շրջանակի, բայց վառվող ճրագով։ Դերգաչովը մոտեցավ ինձ, ձեռքս սեղմեց ու խնդրեց նստել։
― Նստեցեք, այստեղ բոլորը յուրայիններ են։
― Շնորհ արեք,― իսկույն ավելացրեց շատ համեստ հագնված, բավական սիրունատես կինը ու, թեթև գլխով անելով ինձ, անմիջապես դուրս եկավ։ Սա Դերգաչովի կինն էր և տեսքից թվում էր, թե նա էլ էր վիճում, իսկ հիմա գնաց երեխային կերակրելու։ Բայց սենյակում երկու կին էլ էին մնում, մեկը՝ շատ կարճահասակ, մի քսան տարեկան և նույնպես սիրունիկ, իսկ մյուսը մի երեսուն տարեկան, չոր ու ծակող հայացքով։ Նրանք նստած էին, ուշադիր լսում էին, բայց խոսակցությանը չէին միջամտում։ Ինչ վերաբերում է տղամարդկանց, բոլորը ոտքի վրա էին, իսկ նստած էին, բացի ինձնից, Կրաֆտն ու Վասինը. նրանց իսկույն ինձ ցույց տվեց Եֆիմը, որովհետև ես Կրաֆտին էլ էի կյանքումս առաջին անգամ հիմա տեսնում։ Ես վերկացա տեղիցս և մոտեցա նրա հետ ծանոթանալու։ Կրաֆտի դեմքը ես երբեք չեմ մոռանա, առանձնապես ոչ մի գեղեցկություն, բայց ինչ-որ կարծես չափազանց անչար ու նրբավարի մի բան, թեև սեփական արժանապատվությունը դրսևորվում էր ամեն ինչում։ Քսանվեց տարեկան, բավական նիհար, միջինից բարձր հասակ, շիկահեր, դեմքը լուրջ, բայց մեղմ։ Նրանում ամբողջովին վերցրած մի խաղաղություն կար։ Մինչդեռ հարցրեք, ես իմ նույնիսկ չափազանց գռեհիկ դեմքը չէի փոխի նրա դեմքի հետ, որն ինձ այդքան հմայիչ էր թվում։ Նրա դեմքին մի բան կար, որը ես չէի ուզենա ունենալ իմի վրա, բարոյական իմաստով արդեն չափազանց հանգիստ, ինչ-որ ծածուկ, իրեն անգամ անհայտ հպարտության պես մի բան։ Սակայն այսքան տառացիորեն դատել այն ժամանակ ես, հավանաբար, չէի կարող, հիմա է ինձ թվում, թե այն ժամանակ, այսինքն արդեն իրադարձությունից հետո ես այսպես եմ դատել։
― Շատ ուրախ եմ, որ եկաք,― ասաց Կրաֆտը։― Ես մի նամակ ունեմ, որ ձեզ է վերաբերում։ Այստեղ մի քիչ կնստեք, հետո կգնանք ինձ մոտ։
Դերգաչովը միջահասակ էր, լայնաթիկունք, խիստ թխահեր, ճոխ միրուքով. նրա հայացքում ուշիմություն, ամեն ինչում զսպվածություն և ո-րոշ անդադար զգուշություն էր նկատվում, թեև նա ավելի լռում էր, սակայն ակնբախ կերպով ղեկավարում էր խոսակցությունը։ Վասինի կերպարանքն այնքան էլ ինձ չզարմացրեց, թեև նրա մասին լսել էի՝ որպես արտակարգ խելոքի, շիկահեր, բաց-մոխրագույն, խոշոր աչքերով, դեմքը շատ բաց, բայց միևնույն ժամանակ նրանում կարծես ինչ-որ ավելորդ կարծրություն կար. կանխազգացվում էր քիչ մարդամոտություն, բայց հայացքը` վճռականապես խելոք, Դերգաչովի հայացքից խելամիտ ու խոր, սենյակում գտնվողներից ամենքից խելոք, թեև, միգուցե, հիմա ես ամեն բան չափազանցնում եմ։ Մյուսներից ես միայն երկու դեմք եմ հիշում ողջ այդ երիտասարդությունից. մի բարձրահասակ, սև այտամորուսներով, թխադեմ մարդու, չափազանց շատ խոսող, մոտ քսանյոթ տարեկան ինչ-որ մի ուսուցչի կամ դրա նման մի բանի և իմ տարիքի ռուսական բլուզով երիտասարդ մի տղայի։ Նրա դեմքը ծալ-ծալ էր, ինքը լռակյաց, ականջ դնողներից։ Հետո պարզվեց, որ նա հենց գյուղացիներից է։
― Ոչ, հարցն այդպես չպետք է դնել,― ըստ երևույթին, վերադառնալով հին վեճին, սկսեց բոլորից շատ բորբոքվող սև այտամորուսներով ուսուցիչը,― մաթեմատիկական ապացույցների մասին ես ոչինչ չեմ ասում, բայց սա մի գաղափար է, որին ես պատրաստ եմ հավատալ նաև առանց մաթեմատիկական ապացույցների...
― Սպասիր, Տիխոմիրով,― բարձրաձայն ընդհատեց նրան Դերգաչովը,― նոր ներս մտնողները չեն հասկանում։ Սա, գիտեք,― հանկարծ միայն ինձ դիմեց նա (և խոստովանում եմ, եթե նա նպատակ ուներ իմ մեջ քննել սկսնակին կամ ստիպել ինձ խոսել, ապա նրա կողմից օգտագործված ձևը շատ ճարպիկ էր, ես իսկույն զգացի այդ ու պատրաստվեցի,― սա, գիտեք, և բնավորությամբ, և համոզմունքների պատկառելիությամբ արդեն մեզ բոլորիս բավական ծանոթ պարոն Կրաֆտն է։ Նա միանգամայն սովորական փաստի հիման վրա հանգել է միանգամայն արտասովոր եզրակացության, որով զարմացրել է մեզ բոլորիս։ Նա դուրս է բերում, որ ռուս ժողովուրդը երկրորդական ժողովուրդ է...
― Երրորդական,― բղավեց մեկը։
―․․․ Երկրորդական, որին նախորոշված է միայն որպես նյութ ծառայել ավելի ազնիվ ցեղի համար և ոչ թե իր ինքնուրույն դերն ունենալ մարդկության ճակատագրում։ Ելնելով իր այս, գուցե և արդարացի հետևությունից, պարոն Կրաֆտը հանգել է այն եզրակացության, որ յուրաքանչյուր ռուս մարդու հետագա ամեն գործունեություն պետք է խափանվի այս գաղափարով, բոլորի, այսպես ասած, թևերը պետք է թուլանան և...
― Թույլ տուր, Դերգաչով, հարցն այդպես չպետք է դրվի,― նորից անհամբերությամբ շարունակեց Տիխոմիրովը (Դերգաչովն իսկույն զիջեց)։― Հաշվի առնելով, որ Կրաֆտը լուրջ ուսումնասիրություններ է կատարել, ֆիզիոլոգիայի հիման վրա հետևություններ արել, որոնք ճանաչում է որպես մաթեմատիկական և, միգուցե, մի երկու տարի այդ գաղափարի վրա սպանել, (որը ես հանգիստ a priori կընդունեի), հաշվի առնելով սա, այսինքն՝ հաշվի առնելով Կրաֆտի տագնապներն ու լրջությունը, այս գործը ներկայանում է որպես ֆենոմեն։ Այս բոլորից ծագում է մի հարց, որը Կրաֆտը չի կարողանում հասկանալ, և հենց դրանով էլ պետք է զբաղվել, այսինքն Կրաֆտի չհասկացածով, որովհետև դա ֆենոմեն է։ Պետք է վճռել, արդյոք այդ ֆենոմենը պատկանում է կլինիկային, որպես մասնավոր դեպք, թե կա հատկություն, որը կարող է նորմալ ձևով կրկնվել ուրիշներում, սա հետաքրքիր է արդեն ընդհանուր գործի տեսակետից։ Ռուսաստանի հարցում ես Կրաֆտին կհավատամ և նույնիսկ կասեմ, որ ես, թերևս, ուրախ եմ. եթե այդ գաղափարը բոլորի կողմից յուրացվեր, ապա այն կձերբազատեր մարդկանց և հայրենասիրական շատ նախապաշարմունքներից կազատեր...
― Ես հայրենասիրությունից չեմ ելնում,― մի տեսակ, կարծես, լարումով ասաց Կրաֆտը։ Թվում էր, թե նրա համար տհաճ էին բոլոր այս վիճաբանությունները։
― Հայրենասիրությունից, թե՝ ոչ, մի կողմ կարելի է թողնել,― արտասանեց շարունակ լուռ Վասինը։
― Բայց, ասացեք, ինչո՞վ կարող է Կրաֆտի հետևությունը թուլացնել համամարդկային գործի ձգտումը,― գոռում էր ուսուցիչը (միայն նա էր գոռում, բոլոր մյուսները ցածրաձայն էին խոսում)։― Թող Ռուսաստանը երկրորդականության դատապարտված լինի, բայց կարելի է աշխատել ոչ միայն Ռուսաստանի համար։ Եվ, բացի այդ, ինչպե՞ս կարող է Կրաֆտը հայրենասեր լինել, եթե արդեն դադարել է Ռուսաստանի վրա վստահ լինելուց։
― Եվ, բացի այդ, գերմանացի է,― նորից լսվեց նույն ձայնը։
― Ես ռուս եմ,― ասաց Կրաֆտը։
― Դա գործի հետ անմիջական կապ չունեցող հարց է,― միջամտողին դիմեց Դերգաչովը։
― Դուրս եկեք ձեր գաղափարի նեղ շրջանակից,― ոչինչ չէր լսում Տիխոմիրովը։― Եթե Ռուսաստանը միայն նյութ է ավելի ազնիվ ցեղերի համար, ապա ինչո՞ւ չծառայի որպես նյութ։ Դա դեռ բավական վայելուչ դեր է։ Ինչո՞ւ խնդիրը լայնացնելու նպատակով չհանգստանանք հենց այս գաղափարով։ Մարդկությոնը գտնվում է իր այլասերման նախօրեին, որն արդեն սկսվել է։ Առաջիկա խնդիրը միայն կույրերն են հերքում։ Մի կողմ թողնենք Ռուսաստանը, եթե կորցրել եք ձեր վստահությունը նրա նկատմամբ, և աշխատեցեք ապագայի համար՝ դեռ անհայտ ժողովրդի ապագայի համար, որը, առանց ցեղեր ջոկելու, կկազմվի ողջ մարդկությունից։ Առանց այն էլ մի օր Ռուսաստանը կմեռներ, ժողովուրդները, նույնիսկ ամենաշնորհառատները, ապրում են ընդամենը մեկ ու կես, կամ ամենաշատը երկու հազար տարի․ մի՞թե միևնույն չէ. երկու հազար, թե՞ երկու հարյուր տարի։ Հռոմեացիները մեկ ու կես հազարամյակ էլ չապրեցին իրենց կենդանի տեսքով և նույնպես նյութ դարձան։ Նրանք վաղուց չկան, բայց գաղափար են թողել և այդ գաղափարը, որպես ապագայի տարր, մտել է մարդկության ճակատագրի մեջ։ Ուրեմն, ինչպե՞ս կարելի է ասել մարդուն, թե ասելիք չկա։ Ես չեմ կարող պատկերացնել մի դրություն, որ երբևէ ոչ մի անելիք չլինի։ Արեք մարդկության համար և այլ բաների մասին մի մտահոգվեք։ Այնքան գործ կա, որ կյանքը չի բավականացնի, եթե ուշադիր ձեր շուրջը նայեք։
― Պետք է ապրել բնության ու ճշմարտության օրենքով,― դռան հետևից ասաց տիկին Դերգաչովը։ Դուռը մի չնչին բացված էր և երևում էր, որ նա կանգնած է, երեխային կրծքի մոտ բռնած, կուրծքը ծածկած և բորբոքված ականջ է դնում։
Կրաֆտը լսում էր՝ մի թեթև ժպտալով, հետո կարծես մի քիչ տանջված տեսքով, իսկույն խոր անկեղծությամբ վերջապես ասաց.
― Ես չեմ հասկանում, ինչպես կարելի է որևէ գերիշխող մտքի ազդեցության տակ լինելով, որին լիովին ենթարկված են ձեր ուղեղն ու սիրտը, ապրել նաև այդ մտքից դուրս գտնվող մի որևէ բանով։
― Բայց եթե ձեզ ապացուցել են տրամաբանորեն, մաթեմատիկորեն, որ ձեր հետևությունը սխալ է, ձեր ողջ միտքը սխալ է, որ դուք ոչ մի իրավունք չունեք հեռացնելու ձեզ համընդհանուր օգտակար գործունեությունից միայն այն պատճառով, որ Ռուսաստանը նախորոշված երկրորդականություն է. եթե ձեզ ցույց է տրված, որ նեղ հորիզոնի փոխարեն ձեր առջև անսահմանություն է բացվելու, որ հայրենասիրության նեղ գաղափարի փոխարեն...
― Է՜,― ձեռքը կամաց թափահարեց Կրաֆտը,― ախր ձեզ ասացի, որ այստեղ բանը հայրենասիրությունը չէ։
― Այստեղ, ըստ երևույթին, մի թյուրիմացություն կա,― հանկարծ խոսակցությանը խառնվեց Վասինը։― Սխալն այն է, որ Կրաֆտի մոտ ոչ միայն տրամաբանական հետևություն կա, այլ, այսպես ասած, հետևություն, որ վեր է ածվել զգացմունքի։ Ոչ բոլոր խառնվածքներն են միատեսակ. շատերի մոտ տրամաբանական հետևությունը երբեմն վեր է ածվում ուժեղագույն զգացմունքի, որը համակում է ողջ էությունը և ո-րը շատ դժվար է դուրս մղել կամ վերափոխել։ Որպեսզի ապաքինենք նման մարդուն, պետք է այդ դեպքում հենց ինքը զգացմունքը, փոխենք, որ հնարավոր է ոչ այլ կերպ, քան փոխարինել այն մի ուրիշ, հավասարազոր զգացմունքով։ Դա միշտ էլ դժվար է, իսկ շատ դեպքերում անհնարին։
― Սխալ է,― բղավեց բանավիճողը,― տրամաբանական հետևությունն արդեն ինքնըստինքյան քայքայում է նախապաշարմունքը։ Խելամիտ համոզմունքը ծնում է նույն զգացմունքը։ Միտքը ելնում է զգացմունքից և, իր հերթին, հաստատվելով մարդու մեջ, ձևակերպում է նորը։
― Մարդիկ շատ տարբեր են, ոմանք հեշտությամբ են փոխում զգացմունքները, մյուսները՝ դժվարությամբ,― կարծես վեճը շարունակել չուզենալով, պատասխանեց Վասինը. բայց ես հիացած էի նրա գաղափարով։
― Դա հենց այդպես է, ինչպես դուք ասացիք,― սառույցը կոտրելով և հանկարծ խոսել սկսելով, նրան դիմեցի ես։― Հենց մի զգացմունքի տեղը փոխարինելու համար պետք է մի ուրիշը դնել։ Չորս տարի առաջ Մոսկվայում մի գեներալ... Գիտեք, պարոնայք, ես նրան չէի ճանաչում, բայց... Միգուցե նա իսկապես չէր կարող ինքնըստինքյան հարգանք ներշնչել... Եվ դրան ավելացրած նաև այն փաստն էլ կարող էր անխելամիտ երևալ, բայց... Ի դեպ, մեռել էր նրա երեխան, այսինքն՝ իսկապես, երկու աղջնակները, մեկը մյուսի հետևից, քութեշից... Եվ ինչ, վիշտն այնպես էր նրան խոցել, որ շարունակ թախծում էր ու թախծում, ման էր գալիս, բայց հնարավոր չէր նրան նայել, բանն ավարտվեց նրանով, որ համարյա կես տարի հետո մեռավ։ Որ նա վշտից մեռավ, դա փաստ է։ Ուրեմն, ինչո՞վ կարելի էր նրան վերակենդանացնել։ Պատասխան. հավասարազոր զգացմունքով։ Նրան պետք էր, որ գերեզմանից հանեին այդ երկու աղջնակներին ու տային իրեն և վերջ, կամ դրա նման մի բան։ Նա էլ մեռավ։ Մինչդեռ նրան կարելի էր հրաշալի եզրակացություններ ներկայացնել, որ կյանքը լի է անակնկալներով, որ բոլորս մահկանացուներ ենք, կարելի էր օրացույցից վիճակագրական տվյալներ ներկայացնել, թե քանի երեխա է մեռնում քութեշից... նա պաշտոնաթող էր...
Շնչահեղձ լինելով ու շուրջս նայելով՝ ես կանգ առա։
― Դա բոլորովին ուրիշ բան է,― ասաց մեկը։
― Ձեր բերած փաստը, թեև համասեռ չէ տվյալ դեպքի հետ, բայց այնուամենայնիվ նման է ու բացատրում է այն,― դիմեց ինձ Վասինը։
'''IV'''
Այստեղ ես պետք է խոստովանեմ, թե ինչու հիացա Վասինի «գաղափար-զգացմունք»-ի վերաբերյալ փաստարկով և միևնույն ժամանակ պետք է խոստովանեմ ահավոր մի խայտառակություն։ Այո, ես վախենում էի գնալ Դերգաչովի մոտ, թեև ոչ այն պատճառով, որ ենթադրում էր Եֆիմը։ Ես վախենում էի այն պատճառով, ինչ պատճառով դեռ Մոսկվայում էի նրանից վախենում։ Ես գիտեի, որ նրանք (այսինքն՝ նրանք կամ նրանց նման ուրիշները, դա միևնույն է) տրամախոսներ են և, թերևս, կջախջախեն «իմ գաղափարը»։ Ես հաստատապես վստահ էի ինձ վրա, որ իմ գաղափարը իրենց չեմ հայտնի և չեմ ասի. բայց նրանք (այսինքն՝ նորից նրանք կամ նրանց նմանները) իրենք կարող էին որևէ բան ասել ինձ, որից ես ինքս կհիասթափվեի իմ գաղափարից, առանց նույնիսկ բառ արտասանելու նրա մասին։
«Իմ գաղափարում» հարցեր կային, որոնք ես չէի լուծել, բայց չէի ուզում, որ բացի ինձնից որևէ մեկը լուծեր դրանք։ Վերջին երկու տարվա ընթացքում ես դադարել էի գիրք կարդալ՝ վախենալով այնպիսի մի տեղի հանդիպել, որն իմ «գաղափարի» օգտին չէր և կարող էր ինձ ցնցել։ Եվ հանկարծ Վասինը միանգամից լուծում է խնդիրը և ամենաբարձր իմաստով ինձ հանգստացնում։ Եվ իսկապես, ինչի՞ց էի ես վախենում և ի՞նչ պիտի անեին ինձ նրանք՝ ինչ տեսակ դիալեկտիկայով ուզում է լինի։ Միգուցե, ես միակն էի այնտեղ, որ հասկացա, թե ինչ էր ասում Վասինը «գաղափար-զգացմունքի» մասին։ Բավական չէ հրաշալի գաղափարը հերքելը, պետք է փոխարինել այն հավասարազոր հրաշալի գաղափարով. թե չէ ես, ոչ մի դեպքում չուզենալով բաժանվել իմ զգացմունքից, կհերքեմ իմ սրտում հերքումը, թեկուզև բռնի ուժով, ինչ էլ որ նրանք ասելու լինեն։ Իսկ ի՞նչ կարող էին տալ ինձ նրանք հերքածի փոխարեն։ Եվ այդ պատճառով ես կարող էի ավելի քաջ լինել, ես պարտավոր էի ավելի խիզախ լինել։ Հիանալով Վասինով՝ ես ամոթ զգացի, իսկ ինձ անարժան մի մանուկ։
Մի ամոթալի բան էլ այստեղ ստացվեց։ Ոչ թե իմ խելքով պարծենալու գարշելի զգացմունքը ստիպեց ինձ նրանց մոտ կոտրել սառույցը ու խոսել, այլև «վզով ընկնելու» ցանկությունը։ Այդ վզով ընկնելու ցանկությունը, որպեսզի ինձ որպես լավ ճանաչեն և սկսեն ինձ գրկել կամ դրա նման բաներ անել (մի խոսքով, խոզություն), ես իմ մեջ համարում եմ ամենազազրելին իմ բոլոր ամոթալի բաներից և դեռ շատ վաղուց էի դա կասկածում և պուճախին էի վերագրում, որում պահել էի ինձ այսքան տարի, թեև այդ մասին չեմ զղջում։ Ես գիտեի, որ մարդկանց մեջ որքան կարելի է, ինձ մռայլ պետք է պահեմ։ Յուրաքանչյուր այսպիսի խայտառակությունից հետո ինձ մխիթարում էր միայն այն, որ այնուամենայնիվ «գաղափարս» ինձ հետ է, առաջվա պես ծածուկ, և որ ես այն ուրիշներին չեմ հայտնել։ Սիրտս մարում էր, երբ պատկերացնում էի երբեմն, թե հենց որ գաղափարս որևէ մեկին հայտնեմ, հանկարծ ինձ էլ ոչինչ չի մնա, և ես նման կլինեմ բոլորին, միգուցե, նաև գաղափարիցս էլ կհրաժարվեմ, այդ պատճառով էլ պահում-պահպանում էի այն ու դատարկաբանությունից դողում։ Եվ ահա, Դերգաչովի մոտ հենց առաջին բախումին չդիմացա, ոչինչ չհայտնեցի, իհարկե, բայց անթույլատրելի կերպով դատարկաբանեցի, և խայտառակություն դուրս եկավ։ Հիշողությունը գարշելի է։ Ոչ, ես մարդկանց մեջ չպետք է ապրեմ, ես հիմա էլ եմ այդպես մտածում, քառասուն տարով կանխապես եմ ասում։ Իմ գաղափարը՝ պուճախն է։
'''V'''
Հենց որ Վասինն ինձ գովեց, ես հանկարծ անզուսպ ցանկություն զգացի խոսելու։
― Իմ կարծիքով, ասեն մարդ իրավունք ունի իր զգացմունքներն ունենալու... Եթե ըստ համոզմունքի... այնպես, որ արդեն ոչ ոք չհանդիմանի նրան այդ զգացմունքների համար,― Վասինին դիմեցի ես։ Թեև այս բոլորը ես աշխույժ արտասանեցի, բայց կարծես ես այդ չէի և կարծես ուրիշ մեկի լեզուն էր իմ բերանում պտտվում։
― Իս-կա-պե՞ս,― խոսքիցս բռնեց ու ծաղրական ձիգ տվեց նույն այն ձայնը, որ ընդհատում էր Դերգաչովին և Կրաֆտի վրա բղավեց, թե նա գերմանացի է։
Կատարյալ ոչնչություն համարելով նրան՝ ես դիմեցի ուսուցչին, կարծես սա էր ինձ վրա բղավել։
― Իմ համոզմունքն այն է, որ ես չեմ համարձակվի որևէ մեկին դատապարտելու,― դողում էի ես, արդեն գիտենալով, որ թռչելու եմ։
― Իսկ ինչո՞ւ այդքան գաղտնորեն,― նորից հնչեց ոչնչության ձայնը։
― Ամեն մարդ իր գաղափարն ունի,― դեմ առ դեմ ուսուցչին էի նայում, որն, ընդհակառակը, լռում էր ու ժպտալով ինձ նայում։
― Իսկ ձերը՞,― բղավեց ոչնչությունը։
― Պատմելը երկար կտևի... Իսկ մասամբ իմ գաղափարը հենց այն է, որ ինձ հանգիստ թողնեն։ Քանի դեռ երկու ռուբլի ունեմ, ուզում եմ մենակ ապրել, ոչ ոքից կախում չունենալ (մի անհանգստացեք, առարկությունները ես գիտեմ) և ոչինչ չանել, նույնիսկ մարդկության այն մեծագույն ապագայի համար, որի համար աշխատելու էին հրավիրում պարոն Կրաֆտին։ Անձնական ազատությունը, այսինքն իմ սեփական ազատությունը, առաջին գծի վրա է, իսկ դրանից դուրս ոչինչ չեմ ուզում իմանալ։
Սխալս այն էր, որ ես բարկացա։
― Այսինքն՝ կուշտ կովի հանգստությո՞ւն եք քարոզում։
― Թող այդպես լինի։ Կովից չեն վիրավորվում։ Ես ոչ ոքի ոչինչ պարտք չեմ, ես հասարակությանը փող եմ վճարում գանձահասութային հարկերի ձևով այն բանի համար, որ ինձ չեն թալանել, չեն ծեծել, չեն սպանել, իսկ դրանից ավելի ոչ ոք ոչինչ ինձնից պահանջել չի համարձակվի։ Միգուցե ես անձամբ այլ գաղափարներ ունեմ և կցանկանամ ծառայել մարդկությանը, և կծառայեմ, և, միգուցե տասն անգամ ավելի կծառայեմ, քան բոլոր քարոզիչները, բայց թե ես ուզում եմ, որ ոչ ոք ''չհամարձակվի ինձնից պահանջել'' դա կամ ստիպել ինձ, ինչպես պարոն Կրաֆտին. իմ լիակատար ազատությունն է, եթե ես նույնիսկ մատս չշարժեմ։ Իսկ մարդկության նկատմամբ տածած սիրուց վազել ու բոլորի վզովն ընկնելն ու խանդաղատանքի արտասուքներ թափելը՝ միայն մոդա է։ Եվ ինչու պիտի ես անպայման սիրեմ մերձավորիս կամ ձեր այդ ապագա մարդկությանը, որ ես երբեք չեմ տեսնի, որն իմ մասին ոչինչ չի իմանա և որն իր հերթին մոխիր կդառնա առանց հետքի ու հիշողության (ժամանակն այստեղ ոչ մի նշանակություն չունի), երբ Երկիրն իր հերթին սառցե քար կդառնա և անօդ տարածության մեջ կսկսի թռչել նույնպիսի սառցե քարերի անսահման բազմության հետ, այսինքն՝ որից ավելի անիմաստ բան հնարավոր էլ չի պատկերացնել։ Ահա ձեր ուսմունքը։ Ասացեք, խնդրեմ, ինչո՞ւ պետք է ես անպայման ազնիվ լինեմ, առավել ևս եթե ամեն բան միայն մեկ րոպե է տևում։
― Վվ-ահ,― բղավեց ձայնը։
Այս բոլորը ես կրակեցի՝ ջղային ու չարացած կտրելով բոլոր կապերը։ Ես գիտեի, որ փոսի մեջ եմ թռչում, բայց, առարկություններից վախենալով, շտապում էի։ Ես շատ լավ զգում էի, որ անկապ-անկապ շաղ եմ տալիս կարծես մաղի միջով, և տասը մտքի վրայով դեպի տասնմեկերորդն եմ թռչում, բայց ես շտապում էի նրանց համոզել ու վերահաղթել։ Դա այնքան կարևոր էր ինձ համար։ Ես երեք տարի պատրաստվում էի։ Բայց ուշագրավն այն էր, որ նրանք հանկարծ լռեցին, բոլորովին ոչինչ չէին խոսում՝ և բոլորը լսում էին։ Ես շարունակում էի ուսուցչին դիմել.
― Հենց այդպես։ Մի չափազանց խելոք մարդ, իմիջիայլոց, ասում էր, թե ավելի դժվար բան չկա, քան պատասխանել «Ինչո՞ւ պետք է անպայման ազնվաբարո լինել» հարցին։ Գիտե՞ք ինչ, աշխարհում երեք տեսակ սրիկաներ կան. միամիտ սրիկաներ, այսինքն այնպիսիներ, որոնք համոզված են, թե իրենց սրիկայությունը բարձրագույն ազնվություն է, ամաչող սրիկաներ, այսինքն սրիկայությունից ամաչողներ, բայց անպայման մտադրությամբ այնուամենայնիվ այն ավարտել, և, վերջապես, ուղղակի սրիկաներ, այսինքն զտարյուն սրիկաներ։ Թույլ տվեք․ ես մի ընկեր ունեի Լամբերտ ազգանունով, որը դեռ տասնվեց տարեկան հասակում է ինձ ասել, թե երբ հարստանա, իր ամենամեծ հաճույքը կլինի հաց ու միս ուտեցնել շներին այն ժամանակ, երբ աղքատների երեխաները մեռնելիս կլինեն սովից. իսկ երբ նրանք վառելիք չեն ունենա, նա մի ամբողջ ցախատուն կգնի, կդարսի դաշտում ու կտաքացնի դաշտը, իսկ աղքատներին ոչ մի ցախ չի տա։ Ահա նրա զգացմունքները։ Ասացեք, ի՞նչ պետք է պատասխանեմ ես այդ զտարյուն սրիկային, եթե նա ինձ հարցնի. «Թե ինչու պիտի նա անպայման ազնիվ լինի»։ Եվ հատկապես այժմ, մեր ժամանակներում, որը դուք այդպես վերափոխել եք։ Որովհետև ավելի վատ, քան այժմ է, երբեք չի եղել։ Մեր հասարակության մեջ ոչինչ պարզ չէ, պարոնայք։ Ախր, դուք Աստծո գոյությունը հերքում եք, ոճրագործությունը հերքում եք, ուրեմն ի՞նչ խուլ, կույր, բութ քարացածություն կարող է ստիպել ինձ վարվել այսպես, եթե ինձ համար շահավետ է այլ կերպ։ Դուք ասում եք. «Խելամիտ վերաբերմունքը մարդկության նկատմամբ նույնպես իմ շահն է», իսկ եթե ես բոլոր այդ խելամտությունները, բոլոր այդ զորանոցներն ու զորաթևերը անմիտ եմ համարո՞ւմ։ Ինչ գործ ունեմ ես դրանց, նաև ապագայի հետ, եթե ես միայն մի անգամ եմ աշխարհում ապրում։ Թույլ տվեք, որ ինքս իմանամ, թե որն է իմ շահը, այդպես ավելի հետաքրքիր կլինի։ Իմ ի՜նչ գործն է, թե ինչ կլինի ձեր այդ մարդկությունը հազար տարի հետո, եթե դրա համար, ըստ ձեր օրենսգրքի, ոչ սեր, ոչ ապագա կյանք, ոչ ճանաչում իմ սխրանքի համար ինձ չի հասնում։ Ո՜չ, եթե այդպես է, ապա ես ամենաանքաղաքավարի կերպով կապրեմ ինքս ինձ համար, իսկ բոլոր մյուսները թեկուզ կործանվեն։
― Հոյակապ ցանկություն է։
― Ի դեպ, ես միշտ պատրաստ եմ միասին կործանվել։
― Է՛լ ավելի լավ (ճիշտ միևնույն ձայնն է)։
Բոլոր մյուսները շարունակ լուռ են, բոլորն ինձ են նայում և ինձ ուսումնասիրում, բայց կամաց-կամաց սենյակի տարբեր ծայրերից քրքիջ սկսվեց, դեռ կամաց, բայց բոլորը ուղիղ երեսիս էին քրքջում։ Միայն Վա-սինն ու Կրաֆտը չէին քրքջում։ Սև այտմորուսներովն էլ էր քմծիծաղ տալիս. նա դեմ առ դեմ ինձ էր նայում ու լսում։
― Պարոնայք,― ամբողջ մարմնով դողում էի ես,― իմ գաղափարը ես ոչ մի դեպքում ձեզ չեմ հայտնի, բայց ձեզ, ընդհակառակը, հենց ձեր տեսակետից կհարցնեմ, մի կարծեք, թե իմ տեսակետից եմ հարցնում, որովհետև ես, միգուցե, հազար անգամ ավելի եմ մարդկությանը սիրում, քան դուք բոլորդ միասին վերցրած։ Ասացեք (և դուք հիմա արդեն անպայման պետք է պատասխանեք, դուք պարտավոր եք պատասխանել, քանի որ ծիծաղում եք), ասացեք, ինչո՞վ եք գայթակղելու ինձ, որ գամ ծեր հետևից։ Ասացեք, ինչո՞վ կապացուցեք դուք, որ ձեզ մոտ ավելի լավ է լինելու, որտե՞ղ եք թաքցնելու իմ անձի բողոքը ձեր զորանոցում։ Ես վաղուց էի ուզում ձեզ հանդիպել, պարոնայք։ Դուք զորանոց եք ունենալու, ընդհանուր բնակարաններ, stricte nécessaire<ref>Խիստ անհրաժեշտը (ֆրանս.)։</ref>, աթեիզմ և ընդհանուր կանայք առանց երեխաների, ահա ձեր վերջնւսկետը, ես ախր գիտեմ։ Եվ այս բոլորի դիմաց, միջնային շահի այն փոքրիկ մասի դիմաց, որ ինձ համար կապահովի ձեր բանականությունը, մի կտոր հացի ու ջերմության դիմաց, դուք վերցնում եք ինձնից իմ ողջ անհատականությունը։ Թույլ տվեք, խնդրեմ, այնտեղ կնոջս կփախցնեն, կզսպե՞ք դուք իմ անհատականությունը, որպեսզի չջնջխեմ հակառակորդիս գլուխը։ Դուք կասեք, որ այն ժամանակ ես ինքս էլ կխելոքանամ, բայց կինս ի՞նչ կասի այդքան խելամիտ ամուսնու մասին, եթե գոնե մի փոքր հարգում է իրեն։ Ախր, դա անբնական է, ամաչեցեք։
― Իսկ դուք կանանց գծով մասնագե՞տ եք,― հնչեց ոչնչության ձայնը չարախնդությամբ։
Մի պահ գլխումս միտք ծագեց հարձակվել ու բռունցքներով ծեծել նրան։ Նա ցածրահասակ, շիկակարմիր մազերով ու պեպենոտ մեկն էր... սակայն գրողը տանի դրա արտաքինը։
― Հանգստացեք, ես դեռ երբեք կին չեմ ճանաչել,― առաջին անգամ դեպի նա շրջվելով՝ կտրեցի ես։
― Թանկարժեք հաղորդում է, որն ավելի քաղաքավարի կարող էր արվել՝ հաշվի առնելով կանանց ներկայությունը։
Բայց հանկարծ բոլորը հոծ խմբով շարժվեցին, սկսեցին վերցնել իրենց գլխարկները և պատրաստվեցին հեռանալու, իհարկե, ոչ թե իմ պատճառով, այլ իրենց ժամն էր եկել, բայց այդ լռելյայն վերաբերմունքն իմ նկատմամբ ճնշեց, ամոթահար արեց ինձ։ Ես էլ վեր թռա։
― Սակայն թույլ տվեք իմանալ ձեր ազգանունը, դուք շարունակ ինձ էիք նայում,― ամենաստոր ժպիտով հանկարծ ինձ դիմեց ուսուցիչը։
― Դոլգոռուկի։
― Իշխա՞ն Դոլգոռուկի։
― Ոչ, ուղղակի Դոլգոռուկի, նախկին ճորտ Մակար Դոլգոռուկու և իմ նախկին տեր պարոն Վերսիլովի ապօրինի որդին։ Մի անհանգստացեք, պարոնայք, ես ամենևին էլ նրա համար չասացի, որ դուք իսկույն վզովս ընկնեք այդ պատճառով, և որ բոլորս միասին հորթերի պես ոռնանք խանդաղատանքից։
Բարձր ու ամենաանպատկառ քրքիջ թնդաց միահամուռ, այնպես, որ դռան հետևում քնած երեխան արթնացավ ու լաց եղավ։ Ես դողում էի կատաղությունից։ Նրանք բոլորը սեղմում էին Դերգաչովի ձեռքը և դուրս էին գալիս առանց որևէ ուշադրություն դարձնելու ինձ վրա։
― Գնանք,― հրեց ինձ Կրաֆտը։
Ես մոտեցա Դերգաչովին, ամբողջ ուժով սեղմեցի նրա ձեռքը և մի քանի անգամ ցնցեցի այն նույնպես ամբողջ ուժով։
― Ներեցեք, որ Կուդրյումովը (կարմրամազը) շարունակ նեղացնում էր ձեզ,― ասաց ինձ Դերգաչովը։
Ես գնացի Կրաֆտի հետևից։ Ես ոչնչից չէի ամաչում։
'''VI'''
Իհարկե, այսօրվա իմ և այն ժամանակվա իմ միջև անսահման տարբերություն կա։
Շարունակելով «ոչնչից չամաչել», դեռ աստիճանների վրա, հետ ընկնելով Կրաֆտից, որպես երկրորդական մեկից, ես հասա Վասինին և ամենաբնական տեսքով, կարծես ոչինչ էլ չի պատահել, հարցրի.
― Կարծեմ, դուք բարեհաճում եք ճանաչել հորս, այսինքն ուզում եմ ասել Վերսիլովին։
― Ես, իսկապես ասած, ծանոթ չեմ նրա հետ,― իսկույն պատասխանեց Վասինը (և առանց որևէ այն վիրավորական նրբանկատ քաղաքավարության, որով զինվում են նրբին վարվեցողության մարդիկ հենց նոր խայտառակված մարդու հետ խոսելիս),― բայց ինչ-որ չափով ճանաչում եմ. հանդիպել ու լսել եմ նրան։
― Եթե լսել եք, ուրեմն իհարկե ճանաչում եք, որովհետև դուք՝ դուք եք։ Ի՞նչ եք մտածում նրա մասին։ Ներեցեք փութկոտ հարցիս համար, բայց ինձ պետք է։ Հենց ինչ կմտածեիք ''դուք'', հատկապես ''ձեր'' կարծիքն է անհրաժեշտ։
― Շատ բան եք պահանջում ինձնից։ Ինձ թվում է, որ այդ մարդն ընդունակ է հսկայական խնդիրներ դնել իր առջև և, միգուցե, դրանք կատարել, բայց ոչ ոքի հաշիվ չի տալիս։
― Դա ճիշտ է, դա շատ ճիշտ է, նա շատ հպարտ մարդ է։ Բայց արդյո՞ք մաքուր մարդ է։ Լսեցեք, ի՞նչ եք կարծում դուք նրա կաթոլիկության մասին։ Սակայն, ես մոռացել եմ, որ դուք, միգուցե, չգիտեք...
Եթե ես այդքան հուզված չլինեի, անշուշտ, այդ հարցերով և այդքան անտեղի չէի կրակի մի մարդու վրա, որի հետ երբեք չեմ խոսել, այլ միայն լսել եմ նրա մասին։ Ինձ զարմացնում էր, որ Վասինը կարծես չէր նկատում իմ ցնորամտությունը։
― Ես մի բան լսել եմ նաև այդ մասին, բայց չգիտեմ որքանով կարող է ճշմարիտ լինել դա,― առաջվա պես հանգիստ ու անվրդով պատասխանեց նա։
― Ոչ մի չափով։ Ստում են նրա հասցեին։ Մի՞թե կարծում եք, թե նա կարող է Աստծուն հավատալ։
― Նա շատ հպարտ մարդ է, ինչպես ինքներդ հենց նոր ասացիք, իսկ շատ հպարտ մարդկանցից շատերը սիրում են հավատալ Աստծուն, հատկապես նրանք, որ մի փոքր արհամարհում են մարդկանց։ Ուժեղ մարդկանցից շատերը կարծես ինչ-որ բնական պահանջ ունեն մեկին, կամ մի բան գտնելու, որի առջև խոնարհվեն։ Ուժեղ մարդու համար երբեմն շատ դժվար է իր ուժին դիմանալը։
― Լսեցեք, դա չափազանց ճիշտ է, հավանաբար,― բղավեցի ես նորից։― Միայն թե ես կուզենայի հասկանալ...
― Դրա պատճառը պարզ է. նրանք ընտրում են Աստծուն, որպեսզի չխոնարհվեն մարդկանց առաջ, անշուշտ, իրենք էլ չիմանալով, թե ինչպես է դա իրենց մեջ կատարվում. Աստծո առաջ խոնարհվելն այնքան էլ վիրավորական չէ։ Նրանցից չափազանց ջերմեռանդ հավատացյալներ, ավելի ճիշտ հավատալ ջերմորեն ցանկացողներ են դուրս գալիս, բայց ցանկությունը նրանք հավատի տեղ են ընդունում։ Այդպիսիներից, ի վերջո, հիասթափվածներն են առանձնապես շատ լինում։ Պարոն Վերսիլովի մեջ, կարծում եմ, բնավորության արտակարգ անկեղծ գծեր էլ կան։ Եվ ընդհանրապես նա ինձ հետաքրքրեց։
― Վասին,― բղավեցի ես,― դուք ինձ ուրախացնում եք։ Ես ձեր խելքի վրա չեմ զարմանում, այլ այն բանի, թե ինչպես կարող եք դուք ինձնից անսահմանորեն վեր կանգնած ու այնքա՜ն մաքուր մի մարդ, ինչպես կարող եք քայլել ինձ հետ և այդքան պարզ ու քաղաքավարի խոսել, կարծես ոչինչ էլ չի պատահել։
Վասինը ժպտաց.
― Արդեն չափազանց եք ինձ գովաբանում, իսկ այնտեղ պատահածի պատճառը միայն այն է, որ դուք չափազանց շատ եք սիրում վերացական խոսակցություններ վարել։ Հավանաբար մինչև այժմ շատ երկար եք լռել։
― Երեք տարի եմ լռել, երեք տարի պատրաստվել ես խոսելու... Ձեր աչքին, անշուշտ, չէի կարող հիմար երևալ, որովհետև ինքներդ չափազանց խելոք եք, թեև ինձնից հիմար իրեն պահելն անհնարին է, բայց սրիկա կարող էի։
― Սրիկա՞։
― Այո, անշուշտ։ Ասացե՛ք, ձեր մտքում ինձ չե՞ք արհամարհում, որ ասացի, թե Վերսիլովի ապօրինի զավակն եմ... և պարծեցա, թե ագարակի ճորտի որդին եմ։
― Դուք շատ եք ձեզ տանջում։ Եթե կարծում եք, թե վատ եք ասել, ապա բավական է, որ մյուս անգամ չասեք, առջևում դեռ հիսուն տարի ունեք։
― Օ՜, ես գիտեմ, որ չափազանց լռակյաց պետք է լինեմ մարդկանց հետ։ Բոլոր անբարոյականություններից ամենաստորը ուրիշների վզից կախվելն է. նոր ես դա նրանց ասացի, իսկ հիմա ինքս եմ ձեր վզից կախվում։ Բայց չէ՞ որ տարբերություն կա, կա՞։ Եթե դուք հասկացել եք այդ տարբերությունը, եթե ընդունակ եք եղել հասկանալու, ես օրհնում եմ այս րոպեն։
Վասինը նորից ժպտաց։
― Եկեք ինձ մոտ, եթե կամենաք,― ասաց նա։― Ես հիմա աշխատանք ունեմ և զբաղված եմ, բայց դուք ինձ հաճույք կպատճառեք։
― Քիչ առաջ ես ձեր դեմքից այն եզրակացության եկա, որ դուք չափից դուրս հաստատակամ եք և անհաղորդ։
― Շատ հավանական է, որ այդպես է։ Անցյալ տարի Լուգայում ես ծանոթացել եմ ձեր քրոջ՝ Լիզավետա Մակարովնայի հետ... Կրաֆտը կանգ է առել և, կարծես թե ձեզ է սպասում, նա պետք է թեքվի։
Ես ամուր սեղմեցի Վասինի ձեռքը և վազեցի-հասա Կրաֆտին, որը, մինչ ես խոսում էի Վասինի հետ, շարունակ գնում էր առջևից։ Մենք լուռ հասանք նրա բնակարանին։ Ես դեռ չէի ուզում և չէի կարող խոսել նրա հետ։ Կրաֆտի բնավորության մեջ ամենաուժեղ գծերից մեկը նրա նրբավարությունն էր։
=== Գլուխ չորրորդ ===