― Լավ։ Առաջինը դու գնա։
==Գլուխ 24==
Մենք չսպասեցինք վերելակի և ոտքով իջանք։ Աստիճանների վրա փռված գորգը մաշված էր։ Երբ մատուցողը ճաշը բերեց, ես իսկույն վճարեցի։ Այդ նույն մատուցողը հիմա նստած էր մուտքի մոտ։ Նա թռավ տեղից, գլուխ տվեց, ու ես գրասենյակ գնացի նրա հետ, վճարեցի համարի վարձը։ Վարիչն ինձ ընդունել էր որպես բարեկամի և հրաժարվել փողը նախօրոք վերցնելու, բայց հետո մատուցողին նստեցրել է դռան մոտ, որպեսզի հանկարծ չփախչեմ։ Ըստ երևույթին, այդպիսի դեպքեր եղել էին, նույնիսկ բարեկամներն էին փախել։ Ինչքան շատ են բարեկամները պատերազմի ժամանակ։
Մատուցողին խնդրեցի կառք գտնել, և նա իմ ձեռքից վերցրեց Կետրինի կապոցը ու, հովանոցը բացելով, դուրս եկավ հյուրանոցից։ Պատուհանից տեսանք, թե ինչպես անձրևի տակ նա անցավ փողոցը։ Մենք կանգնել էինք գրասենյակում և նայում էինք պատուհանից։
― Ինչպե՞ս ես, Կետ։
― Քունս է տանում։
― Իսկ ես լրիվ դատարկ եմ ու քաղցած։
― Ուտելու բան վերցրե՞լ ես։
― Այո, ուսապարկի մեջ է։
Տեսա, որ մի կառք էր գալիս դեպի հյուրանոց։ Կանգ առավ, ձին անձրևի տակ կախեց գլուխը, մատուցողը բաց արեց հովանոցը, իջավ կառքից ու մտավ հյուրանոց։ Դռան մոտ հանդիպեցինք նրան, և, հովանոցը բռնած, քայլեցինք թաց մայթով ու մոտեցանք կառքին։ Մայթի ծայրին անձրևաջուր էր հոսում։
― Կապոցը նստարանի վրա է, ― ասաց մատուցողը։
Հովանոցը ձեռքին, կանգնած սպասում էր, մինչև որ մենք կառք նստեինք, իսկ հետո ես մի քանի մանր դրամ տվեցի նրան։
― Շնորհակալություն։ Բարի ճանապարհ, ― ասաց նա։
Կառապանը բարձրացրեց սանձերը, ու ձին շարժվեց։
Մատուցողը, հովանոցը բռնած, շուռ եկավ ու մտավ հյուրանոց։ Մենք գնում էինք մայթի կողքով, հետո ձախ շրջվեցինք և աջ կողմից մոտեցանք կայարանին։ Երկու կարաբինավոր կանգնել էին փողոցի լապտերի տակ ու պաշտպանվել անձրևից։ Նրանց գլխարկները փայլում էին լապտերի լույսից։ Կայարանի լույսերի մեջ անձրևը մաքուր էր ու թափանցիկ։ Ծածկի տակից հայտնվեց մի բեռնակիր, կուչ եկավ մի փոքր և բարձրացրեց օձիքը։
― Պետք չէ, ― ասացի ես, ― շնորհակալություն։
Նա նորից մտավ ծածկի տակ։ Դարձա ու նայեցի Կետրինին։ Դեմքն ստվերի մեջ էր։
― Ցտեսությո՞ւն ասենք։
― Գնամ․․․
― Մի գնա։
― Ցտեսություն, Կետ։
― Ասա նրան հիվանդանոցի հասցեն։
― Լավ։
Ասացի հասցեն։ Կառապանը գլխով արեց։
― Ցտեսություն, ― ասացի ես։ ― Լավ նայիր քեզ ու փոքրիկ Կետրինին։
― Ցտեսություն, սիրելիս։
― Ցտեսություն, ― ասացի ես։
Դուրս եկա անձրևի տակ, և կառքը շարժվեց։ Կետրինը գլուխը հանեց կառքից, ու լապտերի լույսի տակ ես տեսա նրա դեմքը։ Ժպտում էր և ձեռքով անում։ Կառքը գնում էր փողոցով։ Կետրինը մատով ցույց էր տալիս ծածկի կողմը։ Շուռ եկա և նայեցի։ Այնտեղ միայն ծածկ կար։ Ծածկի տակ երկու կարաբինավոր։ Հասկացա․ ուզում էր, որ պատսպարվեմ անձրևից։ Կանգնեցի ծածկի տակ ու նայեցի, թե ինչպես փողոցի անկյունում կառքը թեքվեց ու հեռացավ։ Հետո անցա կայարանի շենքի միջով ու դուրս եկա կառամատույց։
Դռնապանն սպասում էր ինձ։ Վագոն մտա նրա հետ, անցա միջանցքում խռնված բազմության միջով և, դուռը բացելով, մի կերպ խցկվեցի լեփ֊լեցուն կուպեն, որի անկյունում նստած էր գնդացրորդը։ Իմ ուսապարկն ու պայուսակները նրա գլխավերևում էին, բեռնացանցի վրա։ Միջանցքում մեծ բազմություն էր հավաքվել, ու երբ մենք ներս մտանք, կուպեում նստածները նայեցին մեզ։ Գնացքում տեղ չկար և բոլորն էլ թշնամաբար էին տրամադրված։ Գնդացրորդը վեր կացավ և տեղը տվեց ինձ։ Ինչ֊որ մեկը թփթփացրեց ուսիս։ Ետ նայեցի։ Շատ բարձրահասակ, նիհար մի կապիտան էր, այտին՝ կարմիր սպի։ Ապակեպատ դռնից տեսել էր ամեն ինչ ու ներս մտել։
― Ի՞նչ եք ուզում, ― հարցրի ես։
Շուռ եկա ու նայեցի դեմքին։ Ինձնից բարձրահասակ էր, և գլխարկի հովհարի ստվերում դեմքը շատ նիհար էր երևում, իսկ սպին թարմ էր ու ողորկ։ Բոլորն էլ ինձ էին նայում։
― Այդպիսի բան չեն անում, ― ասաց նա։ ― Չի կարելի զինվորի ուղարկել և նախօրոք տեղ գրավել։
― Իսկ ես այդպես ուզեցի անել։
Նա խոր շունչ առավ, ու ես տեսա, թե ինչպես էր ադամախնձորը բարձրանում և իջնում։ Գնդացրորդը կանգնել էր դատարկ տեղի մոտ։ Միջանցքի մարդիկ ևս նայում էին ապակեպատ միջնորմից։ Բոլորն էլ լուռ էին։
― Դուք իրավունք չունեք։ Ես ձեզնից երկու ժամ առաջ եմ եկել։
― Ի՞նչ եք ուզում։
― Նստել։
― Ես էլ եմ ուզում։
Նայեցի նրա դեմքին ու զգացի, որ բոլորն էլ դեմ են։ Չէի մեղադրում նրանց։ Նա իրավացի էր։ Բայց ես նստել էի ուզում։ Առաջվա պես լռություն էր շուրջը։ «Գրողը տանի», մտածեցի ես։
― Նստեք, singor capitano, ― ասացի ես։
Գնդացրորդը մի կողմ քաշվեց, և բարձրահասակ կապիտանը նստեց։ Հետո նայեց ինձ։ Հայացքում անհանգստություն կար։ Բայց նա ստացել էր ուզածը։
― Վերցրեք իրերս, ― ասացի գնդացրորդին։
Դուրս եկանք միջանցք։ Գնացքը լեփ֊լեցուն էր, ու ես գիտեի, որ նստելու հույս չկար։ Դռնապանին ու գնդացրորդին տասական լիրա տվեցի, նրանք իջան վագոնից, անցան կառամատույցի ամբողջ երկայնքով և մեկ առ մեկ նայեցին վագոնների պատուհաններից, բայց տեղ չկար։
― Գուցե մեկն ու մեկը իջնի Բրեշիայում, ― ասաց դռնապանը։
― Բրեշիայում էլի կնստեն, ― ասաց գնդացրորդը։
Մենք հրաժեշտ տվինք իրար, նրանք սեղմեցին ձեռքս ու գնացին։ Երկուսի տրամադրությունն էլ ընկել էր։ Երբ գնացքը շարժվեց, բոլոր տեղ չունեցողներս կանգնած էինք միջանցքում։ Ճանապարհին, պատուհանից նայում էի ուղեփոխ սլաքներին ու լապտերին։ Անձրև էր գալիս դեռ, և շուտով պատուհանները թրջվեցին ու այլևս ոչինչ հնարավոր չէր տեսնել։ Ավելի ուշ պառկեցի միջանցքի հատակին, բայց նախ հանեցի դրամապանակս, որի մեջ նաև փաստաթղթեր կային, և խոթեցի շապիկիս ու տաբատիս տակ, այսինքն, ազդրիս ու շալվարիս միջև։ Ամբողջ գիշերը քնեցի, արթնացա միայն Բրեշիայի և Վերոնայի կանգառներում, որտեղ նորանոր ուղևորներ էին գնացք նստում, բայց անմիջապես նորից քնեցի։ Ուսապարկիս մեկը դրել էի գլխիս տակ, մյուսը ձեռքերով գրկել ու, եթե չուզենային կոխրտել, կարող էին հեշտությամբ անցնել իմ վրայից։ Միջանցքի ամբողջ հատակին մարդիկ էին պառկած։ Ոմանք՝ ձեռքերը պատուհանների բռնակներին դրած, կանգնել էին կամ հենվել դռներին։ Այս գնացքը միշտ էլ լեփ֊լեցուն էր գնում։