— Բա չէ, կթողնենք,— ֆշշացրեց Լևոնն ու նետվեց մթության մեջ չերևացող տղայի կողմը։
=== Գլուխ երկրորդ ===
— Գուցե նորից վերադառնանք քարանձա՞վ...
Դա հուսահատության ճիչն էր, որ կիսաձայն արտաբերված հնչյուններով պոկվեց Հասմիկի չորացած շուրթերից։
Քանի օր ու գիշեր, ինչպիսի դժվարություններ էին հաղթահարել այդ երջանիկ պահի՝ բաղձալի ելքին հասնելու համար. ու հիմա...
«Գուցե նորից վերադառնանք քարանձա՞վ»։
Իսկ ի՞նչ նոր բան կարելի է գտնել այդ քարե բանտում, որի միակ (նրանց կարծիքով դա միակն էր) ճանապարհր ավարտվել էր անդունդի վրա կախված ան բազրիք պատշգամբով։ Ո՛չ, ո՜չ մի վերադարձ. արևի լույսը, երկինքը, անձրևը, անմատչելի հեռվում կանաչին տվող անտառի հորձանքը հազար անգամ ավելին արժեն անձավի խոնավ ու ցուրտ մթությունից։ Ո՜չ։
Արամը նայեց ծնկներն ամուր գրկած Հասմիկի բարալիկ սրունքներին, հուսահատությունից գեղեցկացած դեմքին, քաղցից, ծարավից, հոգնածությունից դալկացած այտերին և անզոր կրճտացրեց ատամները։ Ամաչեց, փախցրեց հայացքը։ Հետո նորից նայեց և հարցին պատասխանելու փոխարեն քրթմնջաց.
— Գոնե մրջյուններ լինեին։
— Իսկ այն ժամանակ զզվում էիր,- ակնոցի ապակիների տակ Գագիկի աչքերը աշխույժ փայլեցին՝ ասես նրանք էլ ուրախացան Արամի ձայնը վերջապես լսելու համար,— հիշո՞ւմ ես, թո՜ւ, թո՜ւ էիր անում, բողոքում էիր, ասում էիր մյուս անգամ չփորձես ինձ այդպիսի հիմարություն առաջարկել։
Արամը մտազբաղ նայեց Գագիկին։
Ընկերոջ հանգստությունն այս էլ որերորդ անդամ շշմեցնում էր նրան։ Արամը ոչ մի կերպ չէր կարողանում համոզել իրեն, որ մրսելուց ու մայրիկից վախեցող այդ միջատասերը, որի հետ գյուղի տղաներից շատերը կամաչեին նույնիսկ կռվել՝ հանկարծ կարող է այդքան համարձակ, անահ ու հաստատակամ դառնալ։ Այդ փոփոխությունն Արամի համար հանելուկ էր, անլուծելի հանելուկ։
— Հիմա մեզ փնտրելիս կլինեն,— լռությունը խզեց Հասմիկը։
— Ըմ՜մմ,— Արամը գլխով արեց։ Ո՞վ գիտե քանի գիշեր ենք մնացել քարանձավում։
Նա ցանկանում էր ասել, թե մեզ վրա հիմա խաչ քաշած կլինեն, բայց չասաց։ Վախեցավ, հիշեց, որ իր ասածն ինքն էլ էր լսելու։ Հասմիկը նույնպես հասկացավ նրան և հենց դրա համար էլ շարունակեց.
— Ուղղաթիռով կգան ու կգտնեն մեզ։
— Ուղղաթիռո՞վ։
— Իհարկե։ Դու մոռացե՞լ ես, որ իմ հորեղբայրը օդաչու է։
— Չէ՜, չեմ մոռացել։ Իմ հորեղբայրը նույնպես օդաչու է։ Երկուսով կգան ու կգտնեն մեզ։
— Իմ հորեղբայրն էլ է օդաչու,— խոսակցությանը խառնվեց Գագիկն ու ժպտալով աչքով արեց Հասմիկին,— երեքով կգան մեզ գտնելու, յուրաքանչյուրիս համար մի ուղղաթիռ։
Հասմիկն ու Արամը նույնպես ժպտացին՝ կոտրված, փշրվող ժպիտներով։
— Կյանքումս առաջին անգամ եմ ուղղաթիռ նստելու,— թնկթնկաց Հասմիկը։
— Իսկ Արամն ու ես այնքան ենք նստե՜լ, հազար անգամ՝ մեր հորեղբայրների ուղղաթիռները։ Նույնիսկ քշել ենք, ավելի ճիշտ, ես եմ քշել, Արամը՝ չգիտեմ։
Հասմիկը նայեց տղաներին, փորձեց նորից ժպտալ, բայց փոխարենը հանկարծ սկսեց հեկեկալ.
— Ես... ես...
— Ի՞նչ ես տզզում,— զայրացավ Գագիկը։
— Ես...
— Չէ՜, ուղղաթիռը։ Մոռացա՞ր, դաշտ գնալիս պարծենում էիր, ես էլ Զոյայի նման կվարվեի, ես էլ Լյուբայի նման կվարվեի, ես էլ... իսկ հիմա տզզում ես, ինչպես փոքրիկ երեխա։
— Ախր... ախր այս բոլորի մեղավորը ես եմ, ախր...
— Դե լավ,— կիսաձայն ասաց Արամը։
— Մեղավոր, չէ՜ մի,— Գագիկը նորից ժպտաց,— կարծես հեքիաթի մութ աշխարհն ենք ընկել ու ինքն էլ ինքնամեղադրական է արտասանում։ Ճանապարհորդություն էր, էլի, մեզ համար ման եկանք։ Դեռ, արդարությունը պահանջում է, որ քեզ նույնիսկ շնորհակալություն հայտնենք։ Ապա, մի հիշիր, թե ինչեր հայտնաբերեցինք,— Գագիկը սկսեց թվարկել ու հետն էլ ծալել մատերը,— ապա հիշիր. գետի հունը՝ մեկ, հին ասպետը՝ պատմաբանները դրա համար մեզ ձեռքերի վրա կթռցնեն՝ երկու, տորֆը... Հենց միայն տորֆն էլ բավական է, որ մեր եռյակի անունը աշխարհով մեկ թնդա։ Գիտե՞ս թե ինչ է նշանակում տորֆը։ Եթե պաշարները մեծ լինեն, ուրեմն մեր գյուղը կդառնա նշանավոր, կմտնի աշխարհի քարտեզի մեջ, գյուղը երկաթուղի կգա։ Իսկ դու ասում ես՝ իմ պատճառով... Այո, քո պատճառով Արամն ու ես, ու դու էլ մեզ հետ՝ կդառնանք նշանավոր անձնավորություններ, ինչպես Թոմ Սոյերն։ Ու դրա համար ամբողջ կյանքում երախտապարտ կմնանք քեզ, ինչպես Թոմը՝ Բեքքիին։
Հասմիկը ժպտաց.
— Թոմն ու Բեքքին ի՞նչ կապ ունեին։
— Ո՞վ գիտե, ասում եմ, էլի։
— Երկաթուղու, տորֆի և մյուսների պե՞ս։
— Չէ, ազնիվ խոսք, նրանք շատ լուրջ բաներ են։
— Գիտեմ,— ասաց Հասմիկն ու ժպիտը նորից նրա դեմքից մաքրվեց։
Տիրեց լռություն։
Մանրիկ կաթիլներով թափվող անձրևը, որ քարանձավից դուրս գալիս դիմավորել էր եռյակին՝ վաղուց կտրվել էր։ Երկնքով մեկ զբոսանքի ելած մոխրագույն ամպերի արանքում բացված ճեղքից փայլում էր արևը։ Փոքրիկ հարթության կենտրոնում կանգնած Գագիկի ստվերը նկարվել էր ժայռոտ պատի վրա։ Ինչքա՜ն էր այդ պատը հուսախաբ արել մեր հերոսներին։ Պատի վրա կարգին ցցվածներ կային՝ լայն, ուղիղ, միմյանցից մատչելի հեռավորության վրա, ասես պատրաստված իջնելու կամ բարձրանալու համար։ Մի խոսքով, երեքից ոչ մեկը նույնիսկ մի վայրկյան չէր տատանվի՝ վայրէջքն սկսելու համար, բայց... անբնական էր պատի թեքությունը՝ հիմքն ընկած էլ ավելի խոր, քան գագաթը։ Անհասկանալի մի ուժ, ինչ֊որ ժամանակ գերբնական, հզոր մուրճով ասես խփել էր ժայռի մեջքին ու հիմքը տարել֊մտցրել քարանձավի տակ՝ գագաթից ետ, նրան տալով բոլոր սովորական ժայռերից տարբեր տեսք:
Գագիկը երկար մնաց կանգնած։ Հետո կանգնելուց ձանձրացավ ու նստեց՝ հենց հարթակի կենտրոնում, այնտեղ, ուր կանգնած էր և նայեց վեր՝ երկնքին։ Ասես սպասում էր, որ այնտեղից իսկապես պետք է գան իր և ընկերների հնարած հորեղբայրների չունեցած ուղղաթիռները։
— Գոնե մրջյուններ լինեին,— դա Արամի գլխում պտտվող միակ, հաստատուն միտքն էր, որ երբեմն-երբեմն էլ ձանձրանում էր պատվելուց ու ժայթքում։
— Ի՞նչ,— Գագիկը լսել էր նրա ձայնը։
Արամը չպատասխանեց.
— Ի՞նչ ասացիր։
— Ասացի գոնե մրջյուններ լինեին։
— Ի՞նչ ես անում։
— Տուփերդ լցնեի,— զայրացավ Արամը։ Իհարկե, ցրվածության նման դեպքեր Գագիկի հետ հաճախ էին պատահում։ Ասում են, որ մի անգամ, բնագիտության դասի ժամանակ նա չէր կարողացել պատասխանել անուն, ազգանունդ հարցին և իր անուն, ազգանունը գրել էր ուղիղ հինգ անգամ ուսուցչուհու կողմից հարցը կրկնելուց հետո։ Այդ մասին Արամն, իհարկե, գիտեր։ Գիտեր նաև նման ուրիշ դեպքեր։ Բայց դրանք բոլորը պատահել էին բացարձակապես այլ պայմաններում և ոչ թե...
Արամը զայրույթից փայլող աչքերով նայեց նրան, իսկ Գագիկը շարունակեց նորից նույն ցրվածությամբ.
— Ուր լցնեի՞ր։
— Տուփերդ։
— Ի՞նչ տուփ։
— Քո, քո տուփերը։
— Ի՞նչ լցնեիր։
— Թյու... հասկա...
Արամը չկարողացավ շարունակել, Գագիկը բղավեց ամբողջ ուժով.
— Գտա՜։
— Միջա՞տ։
Այս անգամ Գագիկը լսեց ընկերոջ ասածն ու հասկացավ.
— Չէ՛, բկլիկ, ճանապարհ։
Չհասկանալու հերթն արդեն Արամինն էր, իսկ հետո նաև Հասմիկինը.
— Ճանապա՞րհ։
— Ո՞ւր է։
— Որտե՞ղ։
— Ցույց տուր։
Արամն ու Հասմիկը տեղերից թսան և ամբողջ ուժով սկսեցին քաշքշել Գագիկի թևերը։
— Հանգիստ,— Գագիկը մի կերպ ազատեց թևերն ընկերների քաշքշոցից և ժայռի մեջ բուսած զույգ ծառերը ցույց տալով ասաց,— դրանք ուռիներ են, իսկ ուռի շիվերից կարելի է պարան գործել և իջնել։
— Հա՞,— Արամը կասկածանքով նայեց վեր։ Ծառերը նա տեսել էր ընկերոջից շուտ։ Ուռիները երկուսն էին և բուսել էին հենց ժայռի վրա՝ ելքի ճակատին։ Ինչպե՞ս էր ուռենին եկել և ցցվել քարերի մեջ։ Արամը լավ գիտեր, որ ուռենին աճում է առուների եզրին, ջրառատ տեղերում։ Հենց այդպես էլ ասաց Գագիկին.
— Դրանք ուռենի չեն, մի ոգևորվիր։
— Ուռենի են,— պնդեց Գագիկը,— լա՛վ նայիր, կհամոզվես։
Արամը գլուխը շարժեց.
— Ինձանից լավ գիտես, որ այստեղ ուռենի աճել չի կարող։
— Ջրի համար ես ասում, չէ՞,— Գագիկը ժպտաց,— ես այդ մասին արդեն մտածել եմ։ Հիշո՞ւմ ես, անձավում ասացինք, որ ճանապարհով մի ժամանակ գետ է հոսել, հետո խոնավ քարը, որ լիզեցինք, ծարավներս անցավ։ Ուրեմն այս կողմերում ինչ֊որ բան մնացել է. մի պստլիկ առու քարերի մեջ կորած, և ուռենու արմատները հասել են այդ առվին։
— Հը՞,— երևում է, որ Գագիկի բացատրությունը համոզել էր Արամին, որովհետև չշարունակեց։
— Բայց մի՞թե դա կարևոր է,— խոսակցությանը խառնվեց Հասմիկը։
— Եթե ուռենի չլինի,— պարան գործելն անհնար է,— փնթփնթաց Արամը,— չարչարանքներս կլցվի ջուրը։
Թերևս Արամը ցանկանում էր շարունակել իր դատողությունը, բայց Գագիկը թույլ չտվեց.
— Անցնենք գործի։ Ժամանակ չկորցնենք,— ասաց նա ու սկսեց քրքրել ուսապարկը։ Փնտրածն ուսապարկում չէր։ Նայեց գրպանները, հետո նորից ուսապարկը, նորից գրպանները։
— Ի՞նչ ես փնտրում,— հետաքրքրվեց Հասմիկը, որ շտապում էր բոլորից շատ՝ վախենալով, որ Արամը կարող է նոր պատճառաբանություններ գտնել և խափանել սկսած գործը։
— Ինձ մոտ դանակ պետք է լիներ,— փնթփնթաց Գագիկը։
Հասմիկն անմիջապես դատարկեց ուսապարկի պարունակությունը։ Արամը նայեց իր գրպանները։ Գագիկը նորից ստուգեց գրպանները՝ չկա։ Նրանք էլ փնտրեցին, որովհետև ճյուղերն առանց դանակի կտրատելը դժվար էր և, որովհետև երեքից ոչ մեկը չգիտեր, որ դանակն ընկել է դեռևս հին ամրոցում դուրս գալու պահին ու որպես իրեղեն ապացույց հիմա դրված է ընկեր Առնակի չհրկիզվող պահարանում՝ պատուհանից աջ գտնվող պատի տակ։
Անօգուտ որոնումներից հետո, Արամը կիսաձայն ասաց.
— Գուցե փորձենք ձեռքո՞վ։
— Դժվար է,— քրթմնջաց Գագիկը,— բայց ուրիշ ճար չկա։
Առաջինը վեր բարձրացավ Գագիկը։ Հասմիկն ու Արամը կանգնեցին մուտքի դիմաց՝ դեմքով դեպի ժայռը, իսկ Գագիկը բարձրացավ նրանց ուսերին և սկսեց աշխատել։ Պարզվեց, որ ծառերն իսկապես ուռենիներ են։ Երևի Գագիկի տեսությունը՝ ժայռի մեջ առու կամ նման մի բան լինելու մասին, ճիշտ էր։ Համենայն դեպս, դալար ճյուղերը ճկուն էին, և դժվարությամբ էին կտրատվում։ Մի քիչ աշխատելուց հետո Գագիկին փոխարինեց Արամը, հետո՝ նորից Գագիկը։ Հասմիկին թույլ չտվին, ասացին աղջկա բան չէ։
Ավելի հեշտ էր պարան գործելը։ Այստեղ արդեն մասնակցեցին երեքը միասին և գործն արագությամբ ավարտեցին։
Արևի կարմիր, մեծ սկավառակը նոր էր նստել հորիզոնի շուրթին, երբ նրանք ավարտեցին իրենց աշխատանքը։ Երկու կողմից ձգելով փորձեցին ամրությունը՝ լավ էր։ Մի ծայրն օղակ արին ու գցեցին ելուստի վիզը։ Օղն ամուր նստեց։ Հիմա արդեն կարելի էր իջեցնել պարանը։ Գագիկը կասկածում էր, որ մինչև գետին չի հասնի։ Բայց կասկածն իզուր էր, պարանից մի քիչ էլ նույնիսկ ավելացավ։
— Առաջինը ես,— պարանի ծայրը գետնի վրա ոլորվելը տեսնելուն պես, ձեռքն առաջ պարզեց Արամը։
Գագիկը չհամաձայնեց.
— Իմ գյուտն է, եթե իրեն չարդարացնի, թող ես լինեմ տուժողը,— ժպտալով ասաց նա,— առաջներում, կամուրջ պատրաստող վարպետներն իրենց ընտանիքը նստեցնում էին կամրջի տակ, իսկ իրենք կառքով անցնում էին վրայից։ Կամրջի պես մի բան էլ մեր պարանն է։ Ցտեսություն։
Վերջին բառն արտասանելու հետ նա շուլալվեց պարանին և անհետացավ քարե բազրիքի տակ։ Հյուսված շյուղերը ձգվեցին, պլոկվեցին։ Առանց հայացքները պարանից կտրելու Արամն ու Հասմիկը կողք-կողքի պառկեցին հարթակի վրա և գլուխները եզրից կախելով, սրտատրոփ սկսեցին հետևել օդում տարուբերվող Գագիկին։
{{ԵրեքԱստղ}}
Արամն իջավ վերջինը։
Պարանի ծայրից բռնած Գագիկն սպասեց մինչև նա հասնի գետնին և անմիջապես հարցրեց.
— Լսիր, իջնելիս դու որևէ բան զգացի՞ր։
— Ոչ,— Արամն շտապում էր, որքան կարելի է շուտ հասնել անտառ, ուտելու որևէ բան գտնել, քանի դեռ մութը վրա չէր տվել։ Բայց Գագիկը պոկ չեկավ. Արամի «ոչ»֊ը նրան չէր բավարարել։
— Չի կարող պատահել։
— Դե չզգացի, էլի,
— Ոչի՞նչ չզգացիր։
— Ոչ, ոչ։ Վա՜յ...
Գագիկը շրջվեց Հասմիկի կողմը.
— Իսկ դո՞ւ։
Արամը մտքում մի կուշտ հայհոյեց իրեն՝ ուտելի և թունավոր սունկերը տարբերել չկարողանալու համար։ Անձրև էր եկել, հիմա անտառը բերնեբերան սունկ է, իսկ նա... «Դդում, հիմար»։ Մեկը հենց Գագիկը, քանի՞ անդամ էր համոզել, որ սովորի սունկերի տեսակներն իրարից տարբերել։ Իսկ ինքը. «Ինչի՞ս է պետք... դե հիմա ավանակի նման ականջներդ շարժիր ու սպասիր, թե երբ կբարեհաճի մեծն պայծառափայլություն Գագիկը կերակրել քեզ։ Եվ աստծուն էլ դեռ փառք տուր, որ նա այստեղ է։ Որովհետև կարող էր այստեղ չլինել և դու...» Արամը նորից հայհոյեց իրեն ու քաշվեց մի կողմ, սպասելու մինչև Գագիկն ավարտի իրեն հուզող հարցի պարզաբանումը։
Հասմիկը, որ քաղցփց տանջվում էր Արամից ոչ պակաս և նրա չափ էլ շտապում էր որքան կարելի է շուտ հասնել անտառ՝ միանգամից չհասկացավ Գագիկի պահանջը և վերջինս, ստիպված կրկնեց հարցը.
— Դու որևէ բան չզգացի՞ր։
— Իսկ ի՞նչ պետք է զգայի։
— Հոտ։ Օծանելիքի ուժեղ հոտ, բուրմունք՝ գլուխ պտտելու աստիճանի ուժեղ։
— Այո, ճիշտ է, զգացի,— ասաց Հասմիկը,— դա համարյա ճանապարհի վերջում էր, ստորոտի մոտ։ Այնտեղ ինչ֊որ մութ խոռոչ կար, խոռոչից էր գալիս։
— Ես նույնպես զգացի,— խռոված-խռոված փնթփնթաց Արամը։
Գագիկը ուրախացած նայեց ընկերներին։
— Ճիշտ է խոռոչից էր գալիս։ Գլուխ պտտեցնող բուրմունք...
— Այո, այո, գալիս էր, գալիս էր,— ոգևորված, ընկերոջն ընդհատեց Արամը,— լսիր, դու որոշել ես մեզ քաղցից սպանե՞լ։
— Հետաքրքիր է,— Գագիկը ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց Արամի զայրույթին,— անպայման պետք է պարզել։
— Իհարկե,— հեգնեց Արամը,— անպայման պետք է. պետք է պարզել։
— Այո, եղած֊չեղածը մի հինգ րոպեի պատմություն է,— ասաց Գագիկն ու փորձեց մոտենալ պարանին։
Բայց Արամը թույլ չտվեց։ Նա ուժով պահեց Գագիկին.
— Հետո, Գագիկ ջան, հետո կպարզենք։
— Հետո՞։
— Ըհը։ Ասենք վաղը։
— Բայց... իսկ ինչո՞ւ ոչ հիմա։
— Որովհետև,— նորից խոսակցությանը խառնվեց Հասմիկը,— հիմա այնտեղ մութ է և ոչինչ չի հաջողվի պարզել։
Գագիկը քթի վրա ուղղեց ակնոցը։ Ժպտաց.
— Ինչ հիմարն եմ ես։
— Նորություն չէ քո հիմար լինելը,— կատակեց Արամը։
«Ինչքան լավ տղա է այս Գագիկը»,— մտածեց Հասմիկը։
Արամն ասաց.
— Դե գնանք։
Այս անդամ Գագիկը հակառակելու ոչինչ չուներ, և եռյակը, համարյա վազելով գնաց դեպի անտառի կանաչ զանգվածը։
Արդեն մութ էր, երբ նրանք հասան անտառ։
— Դուք չորուկներ հավաքեք՝ խարույկի համար,— առանց կանգ առնելու հրամայեց Գագիկը,— իսկ ես վազեմ սունկի։
Արամն անմիջապես կպավ գործի։ Հասմիկը գնաց Գագիկի ետևից։
— Ո՞ւր ես գալիս,— զարմացավ Գագիկը, որ գնում էր մամռածածկ բներով հսկա կաղնիների ու կաղամախիների կողմը։
— Քեզ հետ,— ժպտաց Հասմիկը,— ուզում եմ սունկ հավաքել սովորեմ։
— Ինչո՞ւ չես գալիս չորուկներ հավաքելու,— ձայնեց Արամը։
Հասմիկը չպատասխանեց։ Սպասում էր Գագիկի թույլտվությանը։
— Իսկական սունկ հավաքելու ժամանակ է,— փնթփընթաց Գագիկը։
— Ուրեմն չե՞ս ուզում, քեզ հետ գամ։
— Լավ, արի,— Գագիկը թափ տվեց ձեռքը,— միայն թե տես, ինքդ ոչ մի սունկ չես պոկի։ Թե չէ հանկարծ կսխալվես ու...
— Չեմ պոկի։
Արամը զայրացած նայեց ծառերի ետևում անհետացող տղային ու աղջկան, շարժեց գլուխը և առանց ոգևորության շարունակեց քարշ տալ չորացած ճյուղերն ու ծառարմատները։ Հետո, երբ խարույկի համար անհրաժեշտ փայտն արդեն հավաքված էր, նա պայուսակի մեջ գտավ անհրաժեշտ տուփը, այսինքն այն, որի մեջ լուցկու հատիկներ կային և մանրիկ տաշեղներից փոքրիկ կույտ կազմելով՝ վառեց։
Կրակի լեզուներն արդեն հասել էին կիսամութի մեջ սևի հետ ձուլվող ծառերի սաղարթներին, երբ վերջապես Հասմիկն ու Գագիկը երևացին։ Գագիկը հանել էր վերնաշապիկը, վիզն ու թևերր կապել դարձրել պարկ և բերնեբերանն լցրել սունկերով։ Հասնելով խարույկին նա վերնաշապկի պարունակությունը դատարկեց գետնին՝ կրակի մոտ ու ասաց, որ անհրաժեշտ է մեկ անգամ նորից ստուգել՝ վախենում էր մթության պատճառով հանկարծ թունավորները հավաքած լինեն։
— Վերցնում ենք միայն սպիտակները, կարմիրն ու մոխրագույնը գցում ենք։
Առանց սունկերի կողմը նայելու, ձեռքի երկար փայտով Արամն սկսեց խարույկի մի անկյունում տեղ բացել խորովածի համար։ Խաղում էր կրակի հետ ու մտածում Հասմիկի մասին. «Ինչո՞ւ չմնաց ինձ հետ։ Գագիկը գիտնակա՜ն է։ Քաղաքացի կաչաղակ։ Կարծում է միշտ անտառում ենք մնալու, որ Գագիկի գիտնականությունն անցնի։ Վաղը գյուղ կհասնենք, չէ՞...»։ Մտքերով տարված նա չնկատեց, որ Գագիկը հասցրել է մեկ անգամ նորից ստուգել սունկերը։ Ոչինչ չթափվեց։ Բոլորն ուտելի էին։ Գագիկը սկսեց սունկերը զգուշորեն տեղավորել կրակի վրա՝ այն մասում, որտեղ ածուխները այնքան էլ շիկացած չէին։ Հետո ծածկեց կրակի վերմակով։
Քիչ անց շրջապատն արդեն լցվել էր խորոված սունկի անուշ բուրմունքով։
— Կարծես թե եփվեց,— թուքը կուլ տալով ասաց Արամն ու բացեց կրակը։
Սպիտակ սունկերը կարմրել էին, արնագույն դարձել։ Գագիկը ասաց, որ լավ կլիներ մի քիչ էլ մնային կրակին, բայց Արամը չհամբերեց.
— Իսկական ուտելու ժամանակն է,— ասաց և ձեռքի երկար ձողով մոտեցրեց կրակի ամենաթեժ մասում տեղավորված հաստափոր սունկը, որը կարմրել էր մյուսներից ավելի։ Մի քիչ գլորեց գետնի վրայով սառեցնելու համար և մի ձեռքից մյուսը նետելով մեկնեց Հասմիկին.
— Վերցրու։
Հասմիկր չհրաժարվեց։ Մոռանալով նույնիսկ շնորհակալություն հայտնել, վերցրեց սունկն ու բերանն այրելով սկսեց ուտել։
— Ի՜նչ համեղ է, ոնց որ շոկոլադ։
— Բա ես անհամ սունկ կհավաքե՞մ,— լիքը բերանը հազիվ շարժելով կատակեց Գագիկը։
— Դե լավ, հա՜, ես էլ կարծում էի մի դժվար գործ է սունկ հավաքելը։ Այնինչ մեկ֊երկու և պատրաստ է։
— Իսկ գտնե՞լը։ Քո կարծիքով սունկերն անտառում թափված են, հա՞։
— Ամբողջ օրն անձրև էր գալիս։
— Հետո ի՞նչ։
— Անձրևից հետո՝ սունկ ինչքան ուզես, դա արդեն աշխարհը գիտե։
— Իսկ փնտրե՞լը։
— Դու չփնտրեցիր,— Հասմիկն սկսեց երկրորդ սունկը։
Արամը չէր խառնվում խոսակցությանը՝ ձևացնում էր, որ զբաղված է ուտելով, ժամանակ չունի։
Գագիկը լսեց Հասմիկի ասածն ու քմծիծաղ տվեց։
— Որովհետև գիտեի՝ սպիտակ սունկն աճում է կեչիների, եղևնիների, ու կաղնիների մոտ։ Շրջապատում եղևնիներ ու կեչիներ չկային, դրա համար էլ վազեցի ուղիղ կաղնիների մոտ։
— Ըմ՜մմ։
— Բա՜։
Հասմիկը վերցրեց կրակի մոտ դրված երրորդ սունկը և նորից նայեց Գագիկին։ Արամն ու Գագիկը արդեն սկսել էին չորրորդը։
Հասմիկն ասաց.
— Իսկ ինչպե՞ս հասկացար, որ սրանք ուտելի են։ Հավաքելու ժամանակ լրիվ մութ էր և դու համարյա չէիր կարողանում սունկերը տարբերել։
— Դրա համար էլ ջոկեցի միայն սպիտակները։ Իսկ պղպեղասունկին, շեկլիկին և կարմրագլխին ուշադրություն չդարձրեցի։
— Ուրեմն դրանք նույնպես ուտելի են, հա՞։
— Իհարկե։ Աշխարհում գոյություն ունի սնկերի յոթանասուն հազար տեսակ, որի մեջ մեծ թիվ են կազմում ուտելիները, այնպես որ... ուտելի են կեչասունկը, յուղասունկը, աղվեսասունկը, կոճղասունկը, մորեխասունկը, մորկեղասունկը...
— Եվ դրանք բոլորը կարելի է միմյանցից տարբերե՞լ։
— Ըհը,— Գագիկը գլխով արեց,— կարելի է, միայն թե դրա համար անհրաժեշտ է մոտիկից ծանոթ լինել նրանց բոլորի հետ։
— Յոթանասուն հազարի՞։
— Չէ, ինչո՞ւ, պարզապես դասերի։
— Ըմ՜մմ,— Հասմիկը տարուբերեց գլուխը,— հետաքրքիր է։
— Իհարկե, շա՜տ,— Արամն այնուամենայնիվ չկարողացավ չմիջամտել,— շա՜տ է հետաքրքիր։
— Բայց ոչ քեզ համար,— Արամի ծաղրը հասկացավ ու կոպիտ պատասխանեց Հասմիկը։
— Ինչո՞ւ այդպես հանկարծ։
— Որովհետև դու միայն մեծ-մեծ խոսել գիտես։ Եթե քեզ համար իրոք հետաքրքիր լիներ, դու էլ կկարողանայիր դրանք տարբերել։
— Իսկ դու բնագիտություն չես անցե՞լ,— Արամը քմծիծաղ տվեց։
— Եթե քեզ նման ապրեի գյուղում, անտառին կպած, անպայման կճանաչեի,— չնահանջեց Հասմիկը։
— Քեզ է թվում։ Քաղաքում շատերը կան, որ ուտելի սունկը կարողանում են թունավորից տարբերել։
Տեսնելով, որ վեճը երկարում է Գագիկը միջամտեց։ Ասաց.
— Իսկ գիտե՞ք, որ սունկերի որոշ տեսակներ երկրագնդի մի մասում համարվում են թունավոր, իսկ այլ տեղերում նույն սունկն ուտելի է։
— Հետաքրքիր է,— զարմացավ Հասմիկը։
— Իհարկե։
— Բա, որ ասում եմ,— ժպտաց Արամը։
— Ի՞նչ ես ասում,— Հասմիկն արդեն կշտացել էր և ձեռքի կիսակերած սունկը նետեց բոցերի մեջ,— հը՞, ինչ ես ասում։
— Ասում եմ, որ սունկ հավաքելը աշխարհի ամենամեծ, ամենալուրջ, ամենապատասխանատու, ամենադժվար, ամենածանր, ամենա, ամենա, ամենադժվար մասնագիտությունն է։
Գագիկը ծիծաղեց ու բարձրացավ տեղից։
— Ճիշտ է,— ասաց նա, ու սկսեց խարույկի մոտ քարշ տալ հաստ, չոր ծառարմատները։
«Ինչ լավ տղա է»,— նորից մտածեց Հասմիկը։ Եթե չլիներ քարանձավում անցկացրած օրերը, երևի մտածեր, որ Գագիկը վախից է այդպես վարվում, բայց հիմա համոզված էր, որ նա վախկոտ չէ բոլորովին, նա պարզապես լավ տղա է։
Արամը նույնպես բարձրացավ, ընկերոջն օգնելու։
— Գիշերը խարույկը վառվելո՞ւ է,— հարցրեց Հասմիկը։
— Այո,— համարյա միաժամանակ պատասխանեցին տղաները, շարունակելով կրակի վրա կոճղեր նետել։
Իսկ քիչ անց արդեն խարույկի շուրջը խոր լռություն էր տիրում։
Պառկելուն պես Գագիկը նորից հիշեց ժայռի ստորոտի բուրավետ խոռոչը, ցանկացավ այդ մասին նոր խոսակցություն սկսել, բայց Հասմիկն ու Արամը արդեն քնել էին։
— Լավ, առավոտյան կխոսենք,— ինքն իրեն շշնջաց Գագիկն ու փակեց աչքերը։ Էլի ինչ֊որ ժամանակ ունկընդրեց անտառի խորհրդավոր ձայներից կազմված աղմուկը, մտածեց իրենց տանեցիների մասին՝ մի քիչ վախեցավ, մի քիչ վատ զգաց, մի քիչ ամաչեց՝ նրանց անհանգստություն պատճառելու համար, հետո մտածեց, որ ինքը նույնպես մեղավոր չէ ու դրանից փոքր-ինչ հանգստացավ։ «Տեսնես քանի՞ օր ենք մնացել քարանձավում. երե՞ք, հի՞նգ, ավելի՞ն... գուցե մեկ ամի՞ս... չէ մի»։ Եվ ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչպես քնեց՝ չարագուշակ փոսի մեջ ընկնելուց հետո. առաջին անգամ հանգիստ ու անխռով։
{{ԵրեքԱստղ}}
Առաջինն արթնացավ Արամը։
Խարույկը վաղուց հանգել էր և միայն տեղ֊տեղ մոխրի տակից աչքով էին անում հատուկենտ կայծերը։
«Մյուս անգամ առանց հերթապահություն սահմանելու չենք քնի,— մտածեց նա,— ինչ ասես, որ չի կարող պատահել»։ Բայց անմիջապես էլ հիշեց, որ գիշերն արդեն կլինեն տանը։
«Տեսնես ինչ կանեն։ Կզայրանան։ Բա, չզայրանա՞ն, հայրիկը գուցե և ծեծի,— Արամը փորձեց հիշել, թե վերջին անգամ հայրիկն իրեն ե՞րբ է ապտակել և ինչի՞ համար։ Չհիշեց՝ ոչ առաջինը, ոչ վերջինը,— չէ՜, չի ապտակի։ Տեսնես գյուղում ի՞նչ են ասում մեր մասին։ Հիմա երևի փնտրելիս կլինեն։ Անուշը... դե նա միշտ էլ խռովկանի մեկն է եղել, իսկ հիմա կմտածի, որ անպայման Հասմիկի համար ենք անհետացել։ Հաստատ չի խոսի՝ երկու շաբաթ։ Հետո կմոռանա ու կհաշտվի։ Իսկ Հասմիկի համար՝ Գագիկի աչքը լույս։ Ում պատմեմ չի հավատա, որ Հասմիկը Գագիկի հետ էր գնում սունկ հավաքելու։ Անուշն էլ չի հավատա։ Շատ պետքն է,— Արամի միտքը խելագար արագությամբ վազվզում էր գյուղի փողոցներով՝ իրենց տանից մինչև դպրոց, ֆուտբոլի դաշտ, ակումբ, գյուղամեջ։ Մտնում տները, դուրս գալիս և հետո նորից ընկնում քարանձավ,— Գագիկն ասում է, որ չտեսնված հայտնագործություններ ենք արել տորֆը, ասպետը... Ի՞նչ կա որ, երևի իսկապես հայտնագործություն են։ Բայց Գագիկը՝ բոլոր դեպքերում կեցցե։ Եվ Հասմիկն էլ երեկոյան ճիշտ բաներ էր ասում։ Ամոթ է, որ մինչև հիմա սունկերը չեմ տարբերում։ Ի՞նչ կլիներ, եթե Գագիկը մեզ հետ չլիներ։ Երկուսով ընկնեինք, կամ թե մեզ նման մի երրորդի հետ,— Արամը ժպտաց՝ տխուր իրականությունն արդեն երևում էր։— Չէ, Գագիկը ճիշտ էր ասում բնությունը ճանաչել պետք է»։
Նա գուցե երկար մնար հակասական մտքերից ստեղծված լաբիրինթոսի բարդ հանգույցներում, եթե կողքից չլսեր Գագիկի ձայնը.
— Այ թե քնել ե՜նք։
— Արթնացա՞ր։
— Մի քիչ։
— Իսկ ես լրիվ արթուն եմ։
— Հասմիկը դեռ մշմշացնում է։
— Կմշմշացնի։ Երեկոյան սունկ հավաքելիս երևի շատ է չարչարվել։
— Չէ, նա ոչ մի սունկ չհավաքեց։ Թույլ չտվեցի։ Վախեցա սխալվի։ Նա միայն կանգնել էր։
— Դա էլ հեշտ գործ չէ։
Այս անգամ Գագիկը որսաց ընկերոջ ձայնի մեջ թաքնված հեգնանքն ու շրջվեց նրա կողմը.
— Լսիր, Արամ,— Գագիկը ակնոցը դրեց քթին։
— Լսում եմ, ասա։
— Դու,— Գագիկի ձայնը դողաց,— դու...
— Հը՞։
Հասմիկը տեղում շարժվեց և տղաներն անմիջապես լռեցին.
— Հասմի՞կ,— կիսաձայն, համարյա շշուկով ձայն տվեց Արամը։
— Ինչ շուտ է լուսացել,— դժգոհեց դեռ կարգին չարթնացած Հասմիկը։
— Հա՜, արևը մոռացել էր քեզանից թույլտվություն վերցնել, ծագելու համար։
Հասմիկը ծիծաղեց ու կտրուկ շարժումով թռավ տեղից։ Փորձեց ուղղել ճխլտված շրջազգեստը։ Բան դուրս չեկավ։ Ստիպված հրաժարվեց այդ մտքից ու նայեց կիսապառկած տղաներին։ Ժպտաց։
— Բարի լույս, տղաներ։
«Ինչ լավ է ժպտում»— մտածեց Արամը։
— Բարի լույս,— ասաց Գագիկը։
— Բարի լույս,— ասաց Արամը։
— Այսօրվա համար ի՞նչ ծրագիր ունենք։
— Հասնել գյուղ,— անմիջապես պատասխանեց Արամը։
— Իսկ խոռո՞չը,— հարցրեց Գագիկը, միայն թե առանց որևէ մեկին դիմելու, ավելի շատ ինքն իրեն։
— Խոռոչը հետաձգենք մեկ ուրիշ անգամ։
— Ճիշտ է ասում,— Արամին պաշտպանևց Հասմիկը,— ես այնպես եմ կարոտել մայրիկին։ Նա հիմա... Խեղճ մայրիկ...
Գագիկը մտազբաղ հայացքով նայեց ընկերներին, թոթվեց ուսերը։
— Այո, վերադառնանք,— անսպասելիորեն համաձայնեց նա,— իսկ խոռոչի համար հետո կգանք։ Լապտերներով, ուտելիքի պաշարով, ջրով...
Հասմիկն ու Արամը բոլորովին չէին սպասում նման պատասխանի և անչափ ուրախացան։
Հիմա արդեն խանգարող ոչինչ չկար։
Խումբը ճանապարհ ընկավ։
=== Գլուխ երրորդ ===