Բայց որքա՜ն փոփոխական է բախտը։ Բոլորովին շուտով, դե, ասենք, մի ժամ անց, իմ մեղքով այնպիսի բան պատահեց․․․ բայց ես սիրտ չունեմ այդ գրի առնելու։ Թույլ տվեք այստեղ ավարտեմ։
==Գլուխ XLIV==
Քլարենսի հետգրությունը
Ես, Քլարենսս, պարտավոր եմ գրի առնել այդ նրա փոխարեն։ Նա առաջարկեց, որպեսզի մենք երկուսով դուրս գանք և տեսնենք, թե արդյոք վիրավորներին կարո՞ղ ենք որևէ օգնություն ցույց տալ։ Ես ասացի, որ եթե վիրավորների թիվը շատ է, ապա մեր օգնությունը չնչին կլինի, իսկ նրանց միջև ման գալը անխոհեմություն է։ Բայց, եթե նա մի բան որոշել էր, այլևս ետ չէիր պահի, և մենք անջատեցինք էլեկտրական հոսանքը, պահակախումբ վերցրինք, անցանք դիակների պատի վրայով ու սկսեցինք թափառել մարտի դաշտում։ Առաջին վիրավորը, ոըը օգնություն խնդրեց, նստած էր, մեջքով ընկերոջ դիակին հենված։ Երբ Տնօրենը կռացավ ու խոսեց նրա հետ, վիրավորը ճանաչեց նրան ու դաշունահարեց։ Այդ ասպետը սըր Մելիագրոնսըն էր, ինչպես ես կարդացի նրա սաղավարտի ներսում։ Այլևս երբեք նա օգնություն չի խնդրի։
Տնօրենին քարանձավ տարանք և կապեցինք վերքը, որ այնքան էլ ծանր չէր։ Նրան խնամում էինք, ինչպես կարող էինք, և մեզ այդ գործում օգնում էր Մերլինը, թեպետ մենք այդ չգիտեինք։ Նա պառավի հագուստներ էր հագել և հայտնվել մեզ մոտ բարեհոգի գեղջկուհու տեսքով։ Մաքուր սափրված և արևայրուկ դեմքով, նա Տնօրենի վիրավորվելուց մի քանի օր հետո եկավ ու առաջարկեց իր ծառայությունները որպես խահարարի։ Նա հայտարարեց, որ բոլոր իր հարազատները մեկնել են թշնամու նոր ստեղծվող ճամբարները և, որ ինքը սովից մեռնում է։ Տնօրենը այդ ժամանակ արդեն ապաքինվում էր և զբաղվում իր տարեգրությունը կարգի բերելով։
Մենք ուրախ էինք այդ կնոջ հայտնվելու համար, որովհետև աշխատող ձեռքերը չէին բավականացնում։ Մենք ծուղակի մեջ էինք, հասկանո՞ւմ եք, մի այնպիսի ծուղակի մեջ, որը ինքերս էինք սարքել։ Եթե այստեղ մնանք, ննջեցյալները զսպանեն մեզ, եթե գնանք, այլևս անխոցելի չենք լինի։ Մենք հաղթել էինք և․․․ պարտված էինք։ Եթե հնարավոր լինել գնալ այդ նոր ճամբարներից մեկը և բանակցություններ սկսել թշնամու հետ․․․ Բայց Տնօրենը գնալ չէր կարող, ես էլ չէի կարող, որովհետև ես առաջիններից մեկն էի, որ հիվանդացա, թունավորվելով հազարավոր մարմինների ապականիչ շնչից։ Ուրիշներն էլ հիվանդացան, ապա նորից մի քանիսը։ Վաղը․․․
<b>Վաղը։</b> Դժբախտություն վրա հասավ։ Ու դրա հետ մեկտեղ՝ վերջը։ Կեսգիշերի մոտ արթնացա ու տեսա, որ այդ վհուկը ինչ֊որ տարօրինակ շարժումներ է անում Տնօրենի գլխավերևը և հետաքրքրվեցի, թե դա ինչ բան է։ Բոլորը, բացի նրանցից, ովքեր հերթապահում էին դինամոյի մոտ, քնած էին․ ոչ մի ձայն չէր լսվում։ Պառավը դադարեց խորհրդավոր հիմարություններ անելուց և մատների ծայրերի վրա գնաց դեպի դուռը։ Ես գոչեցի․
― Սպասիր։ Ի՞նչ էիր անում։
Նա կանգ առավ և ինքնագոհ ձայնով ասաց․
― Դուք հաղթողներ էիք, այժմ պարտված եք։ Բոլորդ կմեռնեք․ դու նույնպես։ Կմեռնեք այս քարանձավում, բոլորդ, բոլորդ բացի <b>նրանից։</b> Այժմ նա քնած է և <b>պիտի քնի</b> տասներեք դար։ Ես Մերլինն եմ։
Հանկարծ նա այնպիսի ապուշ ծիծաղի նոպա ունեցավ, որ չկարողացավ ոտքերի վրա կանգնել, հարբածի նման ճոճվեց ու ձեռքերը գցեց մեր լարեից մեկին։ Նրա բերանը այժմ էլ բաց է․ մինչև այժմ էլ նա ծիծաղում է։ Այդ քարացած ծիծաղը կմնա նրա դեմքին մինչև նրա մարմինը փոշի դառնա։
Տնօրենը բոլորովին չշարժվեց, քնած էր ինչպես քարը։ Եթե նա այսօր չարթնանա, մեզ պարզ կդառնա, թե դա ինչ քուն է և նրա մարմինը կփոխադրենք քարանձավի ամենահեռավոր անկյունը, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա գտնել ու ծաղր ու ծանակի ենթարկել։ Ինչ վերաբերում է մնացածիս, ապա մենք պայմանավորվել ենք, որ եթե գեթ մեկին հաջողվի ողջ ողջ դուրս պրծնել այստեղից, նա պիտի գրի առնի այստեղ կատարված ամեն ինչ և ձեռագիրը բարեխղճությամբ դնի Տնօրենի կողքին, մեր բարի, սիրելի առաջնորդի կողքին։ Կենդանի է նա, թե մեռած, միևնույնն է, այդ ձեռագիրը պատկանում է նրան։
:::::::::::::::Ձեռագրի վերջը
==Հեղինակի եզրափակիչ հետգրությունը==
Լույսը բացվել էր, երբ ես մի կողմ դրեցի ձեռագիրը։ Անձրևը համարյա կտրվել էր, աշխարհը գորշ էր ու թախծաշատ, հոգնած փոթորիկը հառաչում էր ու հեծկլտում հանգստի ձգտելով։ Ես գնացի դեպի օտարականի սենյակը ու ականջ դրի նրա թեթևակի բաց դռան ետևից։ Լսեցի նրա ձայնը և թակեցի դուռը։ Պատասխան չեղավ, բայց ես դեռ լսում էի ձայնը։ Մարդը մեջքի վրա պառկած էր անկողնի մեջ և խոսում էր ընդհատ֊ընդհատ, բայց ոգեշնչված, օդում կետեր նշանակելով ձեռքերով, որոնք նա մեկ սեղմում էր, մերթ թույլ թողնում ինչպես զառանցանքի մեջ գտնվող հիվանդը։ Անշշուկ ներս մտա և կռացա նրա վրա։ Նա շարունակում էր մրմնջալ։ Խոսեցի, որպեսզի նրա ուշադրությունը գրավեի։ Հաճույք, ուրախություն, երախտապարտություն շողաց նրա ապակյա աչքերի մեջ և հողագույն դեմքը շառագունեց․
Օ՜հ, Սենդի, վերջապես եկար․․․ ինչքա՜ն եմ կարոտել քեզ։ Նստիր կողքիս․․․ մի՛ լքիր ինձ․․․ երբեք այլևս չլքես ինձ։ Սենդի, երբե՛ք, երբե՛ք։ Ո՞ւր է ձեռքդ․․․ տուր ինձ, սիրելիս, թող բռնեմ․․․ ահա․․․ այժմ ամեն ինչ լավ է, և ես նորից երջանիկ եմ․․․ Մենք նորից երջանիկ ենք, չէ՞, Սենդի։ Դու այնպես դժգույն ես, մառախուղի նման տարտամ, կարծես ամպ լինես, բայց դու այստեղ ես, և դա այնպիսի՜ երանություն է․․․ ու ես բռնել եմ քո ձեռքը, մի՛ խլիր․․․ ես երկար չեմ պահի այն, ես շուտով․․․ Այդ երեխա՞ն էր․․․ Հելլո֊Կենտրո՞ն․․․ Նա չի պատասխանում։ Քնած է, այո՞։ Բեր նրան, երբ արթնանա և թող, որ շոշափեմ նրա ձեռքերը, դեմքը, մազերը ու հրաժեշտ տամ․․․ Սե՛նդի․․․ Այո, դու այստեղ ես։ Ես մի պահ ինձ կորցրեցի, և կարծեցի, թե գնացիր․․․ վաղո՞ւց եմ հիվանդ։ Երևի վաղուց․․․ իմ կարծիքով ամիսներ։ Իսկ ի՜նչ երազներ եմ տեսնում։ Տարօրինակ և զարհուրելի երազներ։ Երազներ, որ ավելի իսկական են, քան իրականությունը․․․ զառանցանք է, իհարկե, բայց այնպե՜ս իրական։ Երազում տեսա, թե թագավորը մեռել է, թե դու Գալլիայում էիր ու տուն գալ չէիր կարողանում, թե հեղափոխություն էր եղել։ Ֆանտաստիկ զառանցնաքի մեջ ինձ թվում էր, թե իբր Քլարենսը, ես և իմ մի բուռ սովորողները կռվում և բնաջնջում ենք Անգլիայի ամբողջ ասպետությունը։ Բայց նույնիսկ այդ չէր ամենատարօրինակը։ Ինձ թվում էր, թե իբր ես ուրիշ դարի ծնունդ եմ, գալիք դարի, և դա ինձ իրականություն էր թվում։ Այո, իհարկե, իբր ես հանկարծ այդ ուրիշ դարից մեր դարն էի փոխադրվել, իսկ հետո նորից նույն այն դարը, և անսպասելի հայտնվել էի ինձ անծանոթ Անգլիայում, մենակ ու բոլորի համար օտար, և իբր իմ և քո միջև տասներեք դարերի անդունդ է ընկած։ Իմ և իմ տան միջև, իմ բարեկամների միջև։ Իմ և այն ամենի միջև, ինչ թանկ է ինձ համար, հանուն ինչի արժե ապրել։ Զարհուրելի է․․․ առավել զարհուրելի, քան կարող ես երևակայել, Սենդի։ Օ՜հ, նստիր կողքիս, Սենդի․․․ մի լքիր ինձ ոչ մի րոպե․․․ մի թույլ տուր, որ նորից կորցնեմ գիտակցությունս։ Մահը ոչինչ է, թող գա, բայց ոչ այդ երազների հետ, ոչ այդ ահավոր երազների բերած տառապանքների հետ․․․ ես այլևս դրանք տանել չեմ կարող․․․ Սենդի՞՜․․․
Դեռևս որոշ ժամանակ նա անկապ֊անկապ մրմնջում էր քթի տակ, ապա առժամանակ լռեց․ սուզվում էր, ըստ երևույթին, մահվան ջրերի մեջ։ Հանկարծ նրա մատները սկսեցին շոշափել վերմակը, և ես հասկացա, որ նրա վերջը մոտ է։ Երբ նրա կոկորդը սեղմեց մահվան առաջին ջղաձգումը, նա թեթևակի կռթնեց ձեռքերի վրա, կարծես ականջ դրեց և ապա ասաց․
― Երջրափո՞ղ․․․ Դա թագավորն է։ Իջեցրեք կամուրջը։ Մարդի՛կ ամրոցի հրակնատների մոտ․․․ Հանգցրե՛ք․․․
Նա պատրաստում էր իր վերջին «հրաշքը», բայց այդպես էլ չավարտեց։