Չէ՛, չէ՛, չենք ուզում հասկանալ, որ հայ հաւաքականութիւնը օրուայ իր աղքատիկ հոգեբանութեամբ բարոյապէս ազատ չէ աւելի լաւ օրերի մասին երազելու, քանի դեռ հայ աշակերտող սերունդը չէ կրթւում որպէս ազգային ''նոր ուխտի'' միջնորդ, որպէս ցեղային բարոյականի կրող։
==VI։ Հայ զէնքի անյաջողութեան պատճառները==
'''Մեր օրերը'''
Յանձին բանակների չափւում են ժողովուրդները։
Կարսի պատերի տակ բախուեցին երկու ժողովուրդներ, երկու հաւաքական հոգեբանութիւններ եւ յաղթեց կիսալուսինը, քանզի ժողովուրդը հոգեբանօրէն պատրաստ չէր կռուի եւ յաղթանակի համար։ ''Մեր ժողովրդին ցաւագինօրէն կը պակասէր հոգեկան մշակոյթը''։ Հայութիւնը կռուադաշտում թէ կռուից դուրս ցուցահանեց հետեւեալ հոգեբանական թերութիւնները, որոնց կը պարտի թուրքն իր զէնքի յաջողութիւնը.—
Ամէն գնով ապրելու խելագար ցանկութիւն, պարտուողական հոգեբանութիւն, նիւթական ծայրայեղ մտահոգուածութիւն, հասարակական զգացումի տհասութիւն, գիտակցական կարգապահութեան բացարձակ չգոյութիւն, տեղական հայրենասիրութիւն, ինքնասիրութեան ցաւ ու չար նախանձ՝ հրամանատարների մօտ, կազմակերպչական պակաս, սխալ համարում թրքութեան մասին, ստրկական վախ, եւ անռազմունակութիւն եւ այլն։
Նրանք, որ մասնակցել են մեր վարած կռիւներին, գիտեն, թէ ինչպէս հայ մարդը ձեռքն ընկած փուճ քուրջի կտորը, տնային ամանը կամ գործիքը գուրգուրանքով կը տեղափոխէր ճակատէ ճակատ, դիրքէ դիրք։ Իր կովը կամ փալասը փրկելու համար՝ նա յաճախ առանց խղճի խայթի կը թողնէր կռուադաշտը, կը դասալքէր։ Այն իրը, որ դուք տեսել էք նրա շալակին կամ ձիու թամբին Կարինում, կը տեսնէք եւ Ղարաքիլիսայում, եւ Ծաղկաձորում, ամէն տեղ, մինչեւ որ հասցնէր տուն։ Իր կամ իր ձիու բեռը թեթեւեցնելու նպատակով, նա աւելի շուտ սակաւաթիւ փամփուշտների մի մասից կը զրկուէր քան թէ անպէտք հնոտիներից։
Շատերը զինուոր կը համարուէին այն պարզ պատճառով, որ զէնք կը կրէին։ Զէնքը չէ մարդս զինուոր դարձնում։ Մեզանում կար օգտախնդիրը, նիւթական մտահոգուածութեամբ գրեթէ հիւանդ անհատը, բայց ոչ անձնուէր զինուորը։ Այդ օրերին, նայելով մեր զօրամասերին, չէր կարելի չվերյիշել Հերոդոտի դատաստանը պարսից բանակների մասին՝ «''Աւելի մեծ թուով մարդ կար քան զինուոր''»։
Հայ մարդու մէջ չափազանց տկար է հասարակական զգացումը։ Ընդհանուր եւ հանրօգուտ աշխատանքը դեռ պատիժ համարուելու չափ խորթ է հայ մարտիկի համար։ Նա ակամայից կը պատրաստի այն դիրքը, որից ինքը չպիտի օգտուի։
Պատժի չափ ծանր է նրա համար պահակութիւնը, հետախուզական առաջընթացութիւնը, բանբերութիւնը։ Նա գիտէ, որ իր արթուն եւ աչալուրջ հսկումից է կախուած ռազմօրէն անպատրաստ վիճակի մէջ գտնուող զօրամասի ապահովութիւնը, բայց եւ այնպէս նա անվստահելի պահակ է։ Չի կարելի խորապէս վստահ լինել, թէ նա իրեն տրուած բախտորոշ գրութիւնը ամէն գնով տեղ կը հասցնի։ Մեռնել՝ ընկերոջ կամ զօրամասը վտանգից փրկելու համար՝ մնաց հատընտիրների առաքինութիւնը։
Անվարժ բանակային կեանքին եւ կռիւներին՝ նա իրեն, համեմատաբար, լաւ է զգում ժողովրդական ճակատամարտում։ Կարսում նա այն չէր, ինչ որ էր Վանում, Սարդարապատում, Ղարաքիլիսայում, Սիւնիքում։ Նրան պակասում է ընդհանուր հայրենիքի գաղափարը, սակայն զուրկ չէ տեղական հայրենասիրութիւնից։ ''Նա տաճկահայ է, ռուսահայ, պարսկահայ, ապա յետոյ հայ։'' Ինչպէս եւ նախ մշեցի, վանեցի, գանձակեցի եւ ապա հուսկ, յետոյ հայաստանցի։ Ահա՛ այդ իսկ պատճառով յաճախ գիտակցական չէր նրա մահը։
'''* * *'''
Տաճիկները Հայաստանում ունեցած իրենց յաջողութիւնները աւելի մեզ՝ մեր բարոյական տկարութեան կը պարտին, քան թէ իրենց զէնքին։
Հայութիւնը դեռ չէր ըմբռնել այդ պարզ ճշմարտութիւնը, եւ այսօր էլ կեղծ համարում ունի թրքական բանակի մասին։ Նա տղայամտօրէն հաւատում է թուրք ցեղի քաջութեան առասպելին, գերագնահատելով նրա բարոյական ոյժը։ ''Այդ սխալանքը ծնունդն է ստրկութեան վախի։''
Ո՞վ չգիտէ, որ մեր ժողովուրդը, դեռ պատերազմի չբռնուած՝ ունէր իր պարտութեան ինքնաներշնչումը,— հոգեբանական մի աղէտալի վիճակ, որ ստոյգ պարտութիւն պիտի բերէր մեր զէնքին։
''Պարտուողականութիւն եւ յոյս ուրիշի օգնութեւսն վրայ'',— ահա որոնք են երկուքը հայ բանակի հոգեւոր ամենավատ թշնամիներից։ Հայոց նորագոյն պատմութիւնը սրանց կը պարտի հակապետական «մայիսեան ապստամբութիւնը»։
Այս հոգեբանութիւնն էր, որ մղեց չպաշտպանել Կարսի ամրութիւնները։ Հոգեպէս այդ տկար արարածներն էին, որ հարուածեցին հայ բանակի ռազմունակ եւ անձնուէր տարրերի արիութիւնը։
Սրանք խախտեցին հայ բանակի բարոյական հաւասարակշռութիւնը, յաղթութեան նժարը թեքելով թշնամու կողմը։
'''* * *'''
Մեր քաղաքական ու թուական անզօրութեան եւ հատուածականութեանց բերումով՝ հայը դառել է մեղկ, զիջող եւ նկուն օտարի հանդէպ, հիացողն ու խնկարկողը օտար ոյժի, հաւատացող՝ օտար աստուածութիւնների։ Դարերով զէնք չէ բռնել նրա ձեռքը, ինչպէս եւ նա ազատ չի եղել՝ աներկիւղ ու անկաշկանդ սիրելու եւ պաշտելու ազգայինը։ Հայը, մասամբ, դեռ անընդունակ է գիտակցական զոհաբերութեան, եւ բարձր թռիչքների, որովհետեւ անկարելի է եղել իշխող բարբարոս ժողովուրդների կրունկի տակ նման առաքինութիւնների մշակումը։ Անանձնական բնոյթ կրող այն ամէնը, ինչ որ կատարուած է նրա կողմից իր ստրկական գոյութեան ձիգ դարերի ընթացքին, եղել է հարկադրաբար, ակամայից։
Այո՛, հայը իր նկարագրի ստուերային կողմերի մի խոշոր մասը կը պարտի դարերի ստրկութեան։ Օտարի ծանր գարշապարը ժամանակ է ունեցել մէկիկ-մէկիկ տրորելու նրա ցեղային առաքինութիւնները։
Ահա՛ թէ ինչու այսօր, անշուշտ ոչ իր ամբողջութեան մէջ, նա պարտուողական է, անհայրենասէր եւ անարի։ Դարերով նրա հայեացքը կտրուած է եղել կեանքի բարձունքներից, ճակատը՝ խոնարհ, մտածումը՝ թեւաբեկ, ցանկութիւնները՝ երկչոտ։
'''* * *'''
Հայ ժողովրդի թերութիւններն ու արատները աւելի շեշտուած են իր մտաւորականութեան մէջ։
Հայ մտաւորականի հոգին անհամեմատօրէն աւելի է ամայացած։ Պարզ ժողովուրդը երբ եւ ուր որ հնարաւոր է եղել, խուսափել է հրապարակից, քաշուել ու կծկուել է իր յարկի տակ։ Հայ մտաւորականը, ընդհակառակը, որպէս հասարակութեան եւ հրապարակի մարդ՝ աւելի լայն յարաբերութիւններ, գործունէութեան աւելի մեծ ասպարէզ ունենալով, աւելի է ենթակայ եղել օտարի այլասերիչ ազդեցութեան։ Նա յաճախ իր ցեղային առաքինութիւնների խաթարման գնով է յարմարուել անհարազատ միջավայրին։ Եւ զարմանալի չէ, որ այսօր հայ մտաւորականութեան որոշ մասը ցեղային բարոյականի փոխարէն միայն հասարակական մեռեալ ծիսակատարութիւններ ունի։
Քիչ չեն «ստուեր եւ զովութիւն» փնտռողները, մասնաւորապէս քաղաքական հոսանքների մէջ, ինչպէս եւ նրանք, որոնց հոգեւոր ողջ հարստութիւնը իրենց լեզուի ծայրին է եւ բառերի մէջ։ Գիտեն եւ սիրում են ճառել զայրոյթով, թէ քանիցս չար նախանձի երեսից է կործանուել Հայաստան երկիրը, բայց եւ այնպէս հազուագիւտ չէ հոգեւոր դեղնութեամբ տառապողը մեր կեանքում։ Հոգեպէս ծոյլ՝ հայ մտաւորականներից շատեր չեն հաւատում իրենց ցեղի հանճարի ոյժին։ Շատերի համար չկան ազգային մեծութիւններ։ Իրենք տկար՝ արտաքին թշնամին միշտ էլ գայլ է թւում իրենց։ Սիրում են եւ ղեկավարի դերը, բայց չեն արդարացնում այդ անունը։ Մտնելով կուսակցութիւնների մէջ՝ արժէքաւորում են իրենց անձը եւ ոչ կուսակցութիւնը։ Եւ յաճախ իրենց եսին ստորադասում են կուսակցութիւնը, այդ վերջինին՝ իրենց ժողովրդի շահերը։
Այսպէս, շատ են եւ հասկանալի հայ հոգեբանութեան ստուերային կողմերը։ Դարերով զրկուած պետական կեանքից՝ հայութիւնը, մասնաւորապէս նրա մտաւորական տարրը իրեն ազատ է համարել հաւաքական պարտականութիւններից։ Զրկուելով պատասխանատու պաշտօնների մէջ երեւնալու հնարաւորութիւնից՝ ժամանակի ընթացքում հայ մտաւորականի մէջ չքանալու աստիճան տկարացել է պատասխանատուութեան զգացումը։ Նա օտարին ծառայել է կէս սրտով, ակամայից։ Եւ օտարի դարեր տեւող նւաստացուցիչ վերաբերմունքը, հասարակական կեանքի եւ անանձնական իդէալների եւ պարտականութեանց պակասը հայ մարդուն սերտօրէն կապել են իր նեղ յարկին, իր ընտանիքին։
Հասկանալի է, որ նման հոգեբանական մթնոլորտում դարերով շնչող ժողովուրդը պիտի այլանդակէր իր հասկացողութիւնը հասարակական եւ պետական կեանքի մասին, պիտի կլանուէր առօրեայ կեանքի արտաքին շինարարութեամբ, դառնալով զգալիօրէն անտարբեր դէպի իր ցեղի հաւաքական ճակատագիրը եւ պիտի կորցնէր իր ցեղային բարոյականը։
Ահա՛ թէ որտեղի՞ց եւ որո՞նք են մեր բարոյական թերիները, որոնց կը պարտի թուրք զէնքը Հայաստանում իր յաջողութիւնները։
'''Աղէտալի անգիտացում'''
Օտարներին նմանելու յիմարութիւնը ոչ մի ասպարէզում այնքան չարաչար չէ պատժւում, որքան կռուադաշտում։
Ահա՛ թէ ինչու իմաստուն ''զօրահրամանւստարութիւնը դաստիարակութեան եւ ղեկավարութեան գործում պէտք է յենուի ցեղային անհատական թէ հաւաքական հոգեբանութեան վրայ''։ Նա ընդունակ պէտք է լինի ուսումնասիրելու եւ ճանաչելու աշխարհագրական հոգեբանական միջավայրը, որի հարազատ ծնունդն էր, եւ ապա հաշուի առնելով այդ վերջինը, պէտք է մշակել կարողանայ իր խնամքին յանձնուած զօրական ոյժերը նախապատրաստելու եւ որպէս ազգային քաղաքականութեան զէնք գործածելու եղանակը։
Ասել է՝ մի երկրի բարձր հրամանատարութիւնը, իր անունն արդարացնելու համար, պէտք է լինի ազգային՝ յաջող ռազմավարութիւն ունենալու համար։
Հայաստանի Հանրապետութեան հրամանատարութիւնը ազգային էր, միայն անունով, եւ հէնց այդ էր պատճառը, որ նրա համար անծանօթ մնացին մեր երկրի եւ ժողովրդի առարկայական պայմանները, որոնց անգիտացումը իր յետեւից անխուսափելիօրէն քաշ տուեց Կարսի աղէտը։
Հայ երկրի ինքնապաշտպանութեան վարիչները հրամայողաբար պէտք է հաշուի առնէին հետեւեալ տուեալները.—
— Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը, նրա երկրամասային ծաւալը, նրա տեղագրական բնոյթը, ժողովրդի քանակը, նրա հատուածականութիւնը, նրա քաղաքական իդէալը, նրա եւ իր իսլամ հարեւանների փոխյարաբերութեանց բնոյթը եւ այլն։
Մեր երկրի դիրքի եւ փոքրիկ ծաւալի շնորհիւ Հայաստանի բարձր հրամանատարութեան ամէն մի ռազմավարական թէ ռազմագիտական սխալը պիտի ունենար ճակատագրական հետեւանք։ Շատ անգամ գրեթէ առաջին անյաջողութեամբ առաջացած գաղթը կամ զանգուածային դասալքութիւնը ամենաբարոյալքիչ ձեւով պիտի անդրադառնար թէ՛ գործօն զօրամասերի եւ թէ՛ թիկունքի հոգեբանութեան վրայ, անհնարին դարձնելով հետագայ դիմադրութիւնը։
Ահա թէ ինչո՞ւ Հայաստանի գերագոյն հրամանատարութիւնը ընդգծած առաջին երկու պայմանների թելադրութեամբ պիտի ունենար անվրէպութեան աստիճան յաջող ռազմավարութիւն։
Երրորդ եւ չորրորդ պայմանների պահանջմամբ Հայաստանի զինուորական նախարարութիւնը պիտի վարէր «''փոքրիկ պատերազմ''»՝ տալով իր ճակատամարտներին ''ժողովրդա-պարտիզանական բնոյթ''։
Յանցաւոր տգիտութիւն էր կիրարկումը ռուսական զանգուածային ռազմավարութեան, որը մեծ ժողովուրդ եւ, յամենայն դէպս, ոչ մեր երկրի տեղագրական բնոյթն է պահանջում։
Հինգերորդ եւ վեցերորդ պայմանների գոյութեամբ ՀՀ զինուորական նախարարութիւնը պիտի մղուէր օր առաջ միօրինակութիւն մտցնել ռուսահայ եւ արեւմտահայ տարրերի միջեւ, զինուորական ծառայութիւնը պարտադիր դարձնելով նաեւ վերջինների համար։
Կամաւոր զօրամասերի գոյութիւնը հասկանալի է պատերազմի՝ բայց ոչ եւ խաղաղ ժամանակ, երբ այդ չէ կարող բացասաբար չազդել Հանրապետութեան կանոնաւոր բանակի հոգեբանութեան վրայ։
Կայ, վերջապէս, մահմեդականութեան տարամերժ հոգեբանութիւնը, նրա դարաւոր թշնամանքը դէպի ոչ-իսլամ մարդկութիւնը եւ մասնաւորապէս դէպի հայութիւնը, կայ նւաճողական համաթրքականութիւնը, կայ հայ ժողովրդի պահանջը տաճկահայ նահանգների մասին, եւ մի շարք այլ պատճառներ, որոնք հայթրքական թէ հայ-թաթարական բախումներին պիտի տային ծրագրուած կոտորածի բնոյթ։
Ոչ թէ միայն հողային նուաճում, այլեւ զանգուածային ջարդ, տեղահանութիւն, աւերածութիւն — հայ ժողովուրդը մէջտեղից բառնալու խելագար ցանկութիւն,— ահա մահմեդականութիւնը իր եւ մեր միջեւ ծագած պատերազմների ժամանակ։
Ինչո՞ւ չէ յաղթել, ինչո՞ւ յաճախ նոյնիսկ չէ կռուել հայ զօրքը։ Գիտենք, որ նա շատ անգամ վերջնական պարտութեան է մատնուել կռիւների հենց առաջին շրջանում, որ հենց առաջին անյաջող բախումը մեր զօրքի պարտութիւնը դարձրել է անսրբագրելի, վերջնական, որ մեր զօրքի մի շարք պարտութիւնները եղել են միաժամանակ եւ բարոյական։
Ինչո՞ւ Կարինից մեր զօրամասերը նահանջեցին, ուղղակի Կարս եւ ապա՝ Դիլիջան։ Ինչո՞ւ Երեւանում տեղի տուածները քաշուեցին Սիւնիք, առանց կանգ առնելու մինչեւ Սիւնիք ձգուող տարածութեան որեւէ կէտի վրայ՝ դիմադրութիւն ցոյց տալու նպատակով։ Ինչո՞ւ այդ հսկայ տարածութեան վրայ նրանք չվերածեցին որոշ բարձունքներ՝ արծուի բների, որոշ ձորեր՝ լէոնիդասեան կիրճերի, որոշ դաշտեր փառքի թատրերի։
Ո՞վ է մեղաւոր հայ զէնքի անյաջողութեան մէջ։
Անշուշտ միայն ոչ զինուորը։
Զինուորը չէ մեղաւոր, որ իրեն պակասում է կռուեցնողը, ինչպէս եւ այն անհրաժեշտ հոգեբանական մթնոլորտը, որի մէջ միայն հնարաւոր է դիմադրութիւնն ու յաղթանակը։ Զինուորը չէ, որ իր հրամանատարութիւնը չէ հասկանում թէ կռուի օրերին ճակատամերձ վայրերում տեղ չպիտի ունենան հասարակութեան կրաւորական տարրերը։
Կարինը եւ Կարսը իրենց անկման նախօրեակին այլեւս բերդաքաղաք չէին, այլ մի-մի շուկայ, աւելին՝ մի նոր Արշակաւան, ուր կարելի էր ամէն մի քայլափոխում հանդիպել ոչնչով այդ փափուկ շրջաններին չը կապուած գաղթականին, զէնքի առեւտրով զբաղողին, դասալիքին, աւարառուին, չարաշահողին եւ նման մութ ահընկէց տարրերի ամբողջ խմբեր։
Հասկանալի չէ՞, որ նման քաոսի եւ ապականութեան մէջ բացարձակապէս անհնարին պիտի լինէր դիմադրութեան մղել ոչ թէ բարոյալքուած հայ զօրամասերը, այլեւ Կեսարի հռչականուն լեգէոնները։
Հետեւա՞նքը։ — Աննախընթաց խուճապ, գաղթ եւ... տխուր պատմութիւն։
Ինչո՞ւ Կարսն ընկաւ 1920թ. աշնան, որովհետեւ մեր զօրքը Կարսի տակ դարձած էր հաւաքական հոգուց զուրկ մի զանգուած, որի մէջ կային՝ նախկին ռուս ծառայութեան հայ զինուորը, անշուշտ, ծանօթ զէնքի գործածութեան, բայց հոգեբանօրէն դեռ ոչ ազգային զինուոր, մանր առեւտրականը, իր առօրեայ ապրումներով, չնկատուելու աստիճան չնչին թուով «մտաւորականներ» իրենց ծխական տրամադրութեամբ եւ օտարալեզու զինուորական արհեստաւորը։ Սեղմ ասած՝ կար պարտութեան եւ աղէտալի նահանջի համար ամէն ինչ, իսկ դիմադրութեան եւ յաղթանակի համար' ոչինչ։
Ահա՛ թէ ինչու ոչ միայն չյաղթեց, այլեւ չկռուեց հայ զօրքը։ Այն պատերազմներից չէր հայ-տաճկականը, երբ կռուադաշտ նետուած ժողովուրդը հարիւրապատկում է իր ոյժերը եւ երիտասարդանում, երբ ոյժի եւ ոգեւորութեան մի հեղեղ է անցնում ժողովուրդների հոգեկան աշխարհով եւ ստեղծում անձնուիրութեան համաճարակ, երբ տղամարդը՝ անկախ իր տարիքէն, արհեստէն, արուեստէն, ամաչում է մնալ ու երեւալ թիկունքում, երբ «մեռելները բարձրանում են գերեզմաններից մասնակցելու ճակատամարտերին». սեղմացած՝ երբ սուրը մերկացրած ժողովուրդը հոգեպէս վերածնւում է օրերի եւ ժամերի ընթացքում։
Կար եւ աղէտալի մի սխալ ռազմավարութեան մէջ։ Դա «գծային» կոչուած ռուսական ռազմավարութեան կիրարկումն էր հայկական բնաշխարհում, որը գերազանցապէս հերոսական կռիւների թատերավայր է։
Մեր որոշ երկրամասերի տեղագրութիւնը ալպեան բնոյթ ունի. մի կարեւոր պարագայ, որ հաշուի չառաւ հայկական սպայակոյտը եւ մնաց կառչած ռուսական զանգուածային մարտավարութեան մեռեալ ձեւերին։ Այդ տիպի ռազմավարութիւնը պահանջում է նախ թուապէս մեծ ժողովուրդ։ Կռուի նման ձեւեր գործադրելու համար՝ պէտք էր ունենալ քանակով եթէ ոչ աւելի գոնէ հաւասար ոյժեր։ Եթէ պէտք էր վաշտը՝ վաշտի, եւ գունդը գնդի դէմ հանել, խելագարութիւն էր կռուի ձեռնոց նետելը կամ ընդունելը։ Հասկանալի պատճառներով մենք թուապէս ոչ գերազանցել, ոչ էլ հաւասարուել կարող էինք թշնամուն։
Ասել է՝ կռուի ձեռնոցը ընդունելով՝ հայկական սպայակոյտը իր ամբողջ յոյսը պէտք է դնէր երկու բանի վրայ — գերազանց ռազմավարութեան եւ պատերազմի հրոսակային բնոյթի վրայ։
Մեր ոյժերի 3/4-ը կլանեց Կարսը, որի անկումից յետոյ նահանջի ճամբան բռնած հայկական զօրամասերը այլեւս անկերպարան զանգուածներ, ամբոխներ էին։
'''* * *'''
— Պատերազմ, եւ գաղթ ու նահանջ չէ նկատւում հայերի կողմից։ Ինչո՞ւ են անդամալուծուած թուրք բանակի շարժումները։ Պատճա՞ռը։
— Որովհետեւ հայ ժողովուրդը վճռած է կտրել նահանջի հրաման արձակողի յանցաւոր ձեռքը։ Որովհետեւ հայ ռազմիկը միայն մի հատիկ ճամբայ է թողել թշնամուն՝ իր դիակի վրայով։
— Ինչո՞ւ են ընդունայն անցնում թշնամու բոլոր հարուածները։ Ինչո՞ւ հայ գիւղեր չեն ծխում, դիակոյտեր չեն երեւում։
— Որովհետեւ կենդանի բերդ է հայ ռազմիկի կուրծքը, որովհետեւ մինչեւ այդ՝ հայը յաղթել է իր բոլոր տկարութիւնները։
— Ինչո՞ւ են այնքան աննշան հայ մահերը, եւ յաղթական բոլորն էլ։ Ինչո՞ւ թշնամին անիծում է պատերազմը եւ փախչում Հայաստանի սահմաններից։
— Որովհետեւ մեր մարտիկին ղեկավարում է իր ցեղի ոգու ձեռքը։ Որովհետեւ ամէն մի զինուոր եւ իր ղեկավարն է այստեղ, իսկ ամէն մի հրամանատար՝ միաժամանակ եւ զինուոր է։ Դրա համար էլ նախաձեռնութեան, յանդգնութեան եւ հնարագիտութեան ոգին զարգացած է հանճարեղութեան աստիճան։ Որովհետեւ միայն մի հատիկ ընդհանուր հրաման կայ դրուած բոլորին, ցեղի հրամանը՝ յաղթել։
Չկայ մարդ մեքենան, չկան հոգեպէս ծոյլ զանգուածներ՝ խցկուած դիրքերի եւ երկրաչափական ձեւերի մէջ։ Կան կենդանի շանթարգելներ, որ քաշում, չէզոքացնում, զինաթափում են թշնամու հարուածները։ Կան դարանամուտ, յանկարծայարձակ թեթեւ հրոսախմբեր, վարժուած հին պարթեւական ռազմախաղերին։ Կայ գիտակցութիւնը, թէ ''ով պատրաստ չէ յանուն Հայաստանի մեռնելու ամէն վայրկեան՝ արժանի չէ հայ կոչուելու''։
Կայ հպարտ գիտակցութիւնը, թէ պարտուել՝ ասել է կորցնել իր գոյութեան իրաւունքը, ասել է անարժան լինել անկախօրէն տեղ գրաւելու արեւի տակ։
Կայ ազգային սրբազան պատուասիրութիւնը՝ ոչ ոք է ուզում անարգուած հայրենիքի զաւակ կոչուել։
Քաջութիւնը այստեղ գերագոյն արտայայտութիւնն է մարդկային իմացականութեան։ Վախ չկայ, պարտուած է նա հայի կողմից։
Ահա՛ թէ ինչպէս պէտք է լինէր մեր վերջին պատերազմը։ Աւա՜ղ, նկարագրածս բնոյթը չունեցաւ նա, եւ դրա համար էլ մի սեւ էջ եւս ունեցաւ մեր նորագոյն պատմութիւնը։
==VII։ Ցեղային բարոյականի պահանջները==
'''Հասարակական արդարութիւն'''
«Եւ, ո՛չ մի ընչազուրկ քո հողի վրայ»,— ժամանակին այսպէս կը խօսէի լեռնահայութեան, քանզի խեղճերի արցունքից եւ թոյլերի անարիութիւնից են կործանւում հայրենիքները։
Իսկապէս, ինչպէ՞ս կարող է հզօր եւ երջանիկ լինել մի ժողովուրդ, որի ճակատագրով չեն հետաքրքրւում իր բոլոր որդիները. մի պետութիւն, ուր իշխում են որոշ դասակարգեր, բայց ոչ բոլորը. մի հայրենիք, որը հարազատ մայրը չէ բոլորի եւ ամէն մէկի, որի մայրական ստինքները չեն ծծում իր բոլոր զաւակները։
''Միայն պարտականութիւններն ու դժբախտութիւնները չեն, որ ընդհանուր պէտք է լինին, այլեւ իրաւունքներն եւ ուրախութիւնները։'' Սրանում է երկիրների հզօրութեան գրաւականը, սրանում է եւ հիմքը հասարակական ճշմարիտ բարոյականի։
'''* * *'''
Աւազի վրայ է հիմնուած այն պետութիւնը, ուր բարեկեցիկների կողքին կան թշուառ տարրեր՝ ենթակայ զրկանքի, գերի աղքատութեան։ Ամուր չէ այն պետութեան հիմքը, ուր առատութեան մէջ գգուողի ուրախ քրքիջների հետ լսւում է եւ աղքատի վայը։
Օրհնուած չէ՛, հզօր չէ՛, ապագայ չունի այն պետութիւնը, ուր արեւը չի ծագում բոլորի համար, ուր բաւարար սնունդի եւ գլուխ դնելու տեղի համար հառաչողներ կան։ Այդպիսի պետութեան մէջ է, որ իշխում է հասարակական անզգայութիւնը, ուր առանց ամօթի եւ խղճի խայթի մարդիկ անցնում են թշուառների մօտով։
Չկայ աւելի մեծ չարիք մի երկրի համար, քան դասակարգային եսասիրութիւնը։ Դա խաթարում է ազգային անհատականութիւնը, ներքուստ պառակտում ժողովուրդը, թունաւորում միեւնոյն ցեղին պատկանողների փոխյարաբերութիւնները, թուլացնում պետութիւնը։
Ինչպէս անհատականը, կոյր է եւ հաւաքական եսասիրութիւնը։ Այդ հրէշը պէտք է սպանուի վաղուայ Հայաստանում։
Այս կամ այն դասակարգը չէ՛, որ պէտք է իշխէ վաղը, այլ ամբողջ ժողովուրդը։
'''* * *'''
Չկայ մի երկիր, ուր հնարաւոր չլինէր մօտաւոր հաւասարութիւնը, մի երկիր, որը չկարողանար անկարօտ դարձնել իր բոլոր զաւակներին, եթէ այնտեղ թագաւորում է հասարակական արդարութիւնը։
Եթէ չկայ հասարակական արդարութիւն, անիծուած է իշխանութիւնը, որ արդարացնում է որոշ տարրերի ընչազրկութիւնը։
Եթէ չկայ հասարակական արդարութիւն, ասել է՝ կայ այն ամէնը, ինչ որ արագացնում է անփառունակ անկումը պետութիւնների։
Իսկ այնտեղ, ուր թագաւորում է աստուածային օրէնքը, այնտեղ ընչազուրկին եւ անարիին փոխարինում է արի եւ անկարօտ քաղաքացին։ Իսկ այնտեղ, ուր չկայ ընչազուրկը, անարին, վատը, այնտեղ չէ երեւում արտաքին թշնամին հրով եւ սրով, այնտեղ բարգաւաճում է եօթնիցս օրհնուած, ապահով ու երջանիկ հայրենիքը։
Եթէ հայ մարդը խեղճ եւ անարի պիտի մնար եւ իր անկախ հայրենիքում, էլ ինչո՞ւ էր պէտք անկախութիւնը։ Եթէ դարերով օտար լծերի տակ չարչրկուած հայութեան մի մասը թշուառ պիտի մնար եւ իր ազատ հայրենիքում, էլ ինչո՞ւ էր պէտք ազատութիւնը։ Չէ՛, չէ՛ վաղուայ Հայաստանում չպէտք է լինին խեղճեր, ընչազուրկներ, անարիներ։ Բոլորն էլ պէտք է լինին անկարօտ, առաքինի, արի։ Հայ հայրենիքի ապահովութիւնն է պահանջում այդ։
'''Մեր անկախութեան մայիսը'''
Ազգերը, ինչպէս եւ անհատները, յաճախ մեծ եւ յաղթական լինելու կարիքը կը զգան։ Նրանք կ՛ուզեն ունենալ գիտակցութիւնը իրենց տիրական կամքի, որը եւ ձեռք կը բերեն յաղթական պայքարի մէջ։
Այո՛, սէրը դէպի յաղթանակը եղել է եւ կը մնայ բացարձակ պայմանը ազգերի եւ անհատների ստեղծագործ կեանքի։
Մեր ժողովուրդի երկու մեծափառ գործերը՝ Սարդարապատն ու Ղարաքիլիսէն, ուր նա այնքան հիասքանչ եւ բուռն կերպով երեւան բերաւ անկախ հայրենիք ունենալու իր յաղթական կամքը, պէտք է բացատրել ոչ միայն ինքնապաշտպանուելու հարկադրանքով, այլեւ իրեն մեծ ու յաղթական զգալու գերագոյն կարիքով։ Ողբերգօրէն երջանիկ 1918-ի ընթացքում հայութիւնն ունեցաւ իր քաղաքական Աւարայրը Արարատի ստորոտում։ Իր դարաւոր նկուն եւ անփառունակ գոյութիւնից դժգոհ՝ մեր ցեղի ոգին իրեն տիրական ու մեծ զգալու կարիքից խթանուած՝ բարձրացրեց հայոց անկախ պետութեան շէնքը, որի գրանիտէ հիմքը դրուած կը մնայ աստուածաշունչ որդիների նշխարների
Վրայ։
'''* * *'''
Մայի՜ս 28-ը։
Այդ օրը հայութիւնը հագաւ իր փառքի ու հզօրութեան ծիրանին եւ բազմեց ազատ ու անկախ ազգերի կողքին։ Եւ Արարատեան արեւը երկիրը դիտելիս, ասաց այդ օրը՝ «ահա՛ մի թագաւոր ժողովուրդ եւս, որը ստրուկ էր երէկ»։
Այդ օրը — փառքն ու պսակումը մեր ժողովրդի ազատագրական գերմարդկային ճիգերի — դարերով օտար կրունկների տակ տրորուող «քրիստոնէական արհամարհուած հօտը» իր վարած աշխարհածանօթ պայքարի շնորհիւ հռչակուեց ազատ։ Այս աստուածային օրը մարդկութեան անիրաւութեան կողմից աշխարհի քարտէսից անհետանալու դատապարտուած մեր հայրենիքը, որն աշխարհագրական կէտ կը համարուէր այլեւս, հռչակուեց անկախ։
Հայութիւնը յաղթեց մահն այդ օրը, վերջ դնելով իր դարեր տեւող հոգեւոր եւ նիւթական ծանր հոգեվարքին։ Մայիսեան հերոսական շարժուձեւը վերացնելով ապազգայնացման մահաբեր վտանգը, փրկեց նաեւ գաղութահայութեան ազգային դիմա-գծութիւնը։ Օտար պետութիւնների մէջ երեւաց հայ եռագոյնը, դեսպանը, հիւպատոսը, որոնց միջոցաւ տարաշխարհիկ եւ տարալեզու հայութիւնը հոգեբանօրէն կապուեց իր պետութեան, դառնալով հայահպատակ։
Հայաստանի անկախութեամբ հայութիւնը, որպէս ցեղագրական ուրոյն միաւոր, վերստացաւ մարդկութեան օգտակար լինելու իր կարելիութիւնը, որին պատմական մեծ առաքելութիւն է վերապահուած Մերձաւոր Արեւելքում։
'''* * *'''
Երկարե՞լ։ Բայց ինչո՞ւ, մի՞թէ հնարաւոր է խօսքով սպառել Մայիս 28-ի բովանդակ տարողութիւնը։ Ո՛չ, ո՛չ, դա ոչ ոք կը յաջողի։ Այդ նուիրական թուականը կը խորհրդանշէ հայրենիքին ու իր անկախութիւնը, հայրենիքը, որ Աստծու պէս աւելի սրտի քան ուղեղի մէջ կ՛ապրի։
Եգիպտական գերութիւնից վերադարձած Իսրայէլը հերոսական փորձեր կը կատարէր՝ վերականգնելու կործանուած Սիոնը։ Թշնամին, սակայն, կը քանդէր այն, ինչ որ գուրգուրանքով կը վերաշինէր մարգարէների ժողովուրդը։ Թշնամին կը գրոհէր, իսկ Իսրայէլը՝ մի ձեռքում սուրը, միւսում բրիչը առած՝ եւ կը մարտնչէր, եւ կը վերաշինէր։ Եւ նա կործանուած չհամարեց Սիոնը, անգամ այն ժամանակ, երբ նրանից մնացել էր մի հատիկ քանդուած պատ՝ այնքան լայն, որքան որ պէտք էր հնարաւորութիւն տալու մի խումբ ուխտաւորների՝ նրան սեղմելու իրենց դէմքերը, եւ նրա ետեւը թագցնելու իրենց արցունքը։
Իրլանդիան, յարգելով զոհագործութեան օրէնքը, ազատութեան զոհասեղանի վրայ դարերով վառ պահեց կրակը։ Նրա կրծքի տակ չմեռաւ ազատասիրութեան ոգին, մինչեւ որ կը վերականգնէր քաղաքականապէս, կը դառնար թագաւոր ժողովուրդ՝ տէր անկախ հայրենիքի...
Եթէ կ՛ուզես լսել եւ հայ մարդուն անկախ հայրենիքի մասին, հարցրու հայ գաղթականին, որի տառապանքը ծաղրելու համար՝ ձեռքը գայլի անցագիր են տուած, եւ երկրէ երկիր կը քշեն։ Հարցրու հայ որբին, որին մարդկային կեղծ ողորմասիրութիւնը մի ձեռքով չոր հաց, միւսով թոյն կուտայ։ Հարցրու հայ բանուորին, որ դատապարտուած է օտար հայրենիքներում աժան աշխատաւոր ձեռքերի եւ անխաչ ու անտէր գերեզմանների թիւն աճեցնելու։ Հարցրու հայրենի հողի վրայ իր արեան հետքերը թողած տարագիր հայ զօրականին, որն այրող կարօտի ժամերին անճառելի քաղցրութեամբ կը մօտենայ արծաթեայ սափորին, որի մէջ ջերմաջերմ պաշտամունքով կը պահէ հայրենի երկրէն բերած ''մի բուռ'' հողը։
'''Մեծ մեռելների պաշտամունքը'''
Իր ապագայի հոգը տանող ամէն մի ազգ հսկումի իր օրը, ժամը, վայրկեանն ունի։ Խոհուն հսկումներ, երբ երկիւղածօրէն իր մտքի ձեռքով կը բարձրացնէ ներկայի աչքէն ապագան ծածկող վարագոյրը եւ այսպիսով կը յաջողէր գաղտնիքներ կորզել ժամանակի ծոցէն։ Ազգային տօների, եւ մասնաւորապէս մեր անկախութեան Մայիսին մասին է խօսքս։ Տօներ, որոնք այնքա՜ն մեծ շքով ու հանդիսաւորութեամբ կը կատարուին քաղաքակիրթ ազգերի մօտ։
Սակաւաթիւ են տօները մեզանում, եւ. աւա՜ղ, եղածներն էլ կը տօնենք կէս սրտով, կը տօնենք, որովհետեւ սովորութիւն է տօնել։ Տօնակատարութիւնները մեզանում աւելի մեռեալ ծիսակատարութիւններ են քան խորհրդածութեանց օրեր, ժամեր, որոնց ընթացքում ինքնաճանաչ ազգերը կ՚ոգեկոչեն իրենց սրբին, լուսակրին, հերոսին, կ՚ոգեխառնուին նրանց հետ՝ հոգեպէս աճելու համար։
Ահա՛ խորհուրդն, իմաստը տօնակատարութիւնների։
Ազգերն իրենց ծոցի մէջ կ՚ապրեցնեն մի որակական փոքրամասնութիւն,— սուրբը, լուսակիրը, հերոսը — որ կ՚ապրի ոչ իր անձով եւ ոչ իր անձի համար, որ կը մեռնէ՝ չմեռնելու, կը մեռնէ՝ իր ցեղն ապրեցնելու համար։ Ոգու ազնուականութիւնն է այդ համացեղ փոքրամասնութիւնը, ժողովուրդների ամենամեծ, անկորնչելի եւ անմեռ հարստութիւնը։
Սուրբը, որ ոսկէ շղթայով անհատի ու ժողովուրդների հայեացքը կապուած կը պահէ աստղերին՝ այդ վերջինները կեանքի ճահճէն ու բարոյական նեխութենէն զերծ պահելու համար։ Լուսակիրը, որ կը հալածէ խաւարը, անհատի եւ հաւաքականութեան հերոսը, որ կռթնած իր յաղթական սրին՝ արթուն կը հսկէ հայրենի սահմանների վրայ։
Ոչինչ են անհատը ու ազգը, եթէ նրանց պակասում է աստուածային գիծը։ Առանց սրբի, լուսակրի եւ հերոսի՝ գոյութիւն չէր ունենայ հոգեւոր մշակոյթը, եւ մարդկային ցեղը դատապարտուած կը լինէր քարշ տալու անասնաբուսական մի տխուր գոյութիւն։
Փորձեցէք մի վայրկեան մոռացութեան տալ հայ խաչի, այբուբէնի ու սրի հերոսներին, եւ էլ ոչինչ կը մնայ, որ իրաւունք տայ մեզ ազգ կոչուելու։ Հոգեւոր անապատի կը վերածուի մեր կեանքը, պատմութիւնը։ Դպրոց, եկեղեցի, ընտանիք կը կորցնեն իրենց բարոյական բովանդակութիւնն ու խարիսխը։ Կը ցամքին ստեղծագործ ոգեւորութեան բոլոր աղբիւրները։
'''* * *'''
Մի ժողովրդի սրբութիւնների կարգին կը պատկանին եւ պատուոյ վէրքերը, սպիներն իր ընտիր որդիների։
Որքան անխառն եւ ուժեղ է յարգանքը դէպի այս սպիները եւ որքան մեծ թուով մարդկանց հոգիների մէջ տեղ ունի այդ յարգանքը՝ այնքան լուսաւոր եւ առաքինի է ժողովուրդը, այնքան յուսալի է նրա ապագան։
Պատուոյ սպին եղել է եւ կը մնայ հոգեւոր ամենամեծ զարդը։
Սպիազարդ գործիչը կը նմանի վարդենուն, որը զարդարելով իրեն, կը զարդարէ նաեւ իր շրջապատը, պարտէզը։
Չկայ աւելի մեծ եւ աններելի յանցանք, քան անյարգալից վերաբերմունքը դէպի սպիացած վէրքերը մեր ազգի գործիչների։ Յարգալից պէտք է լինել անգամ դէպի թշնամու պատուոյ սպիները։
Կասկածելի է բարոյականը մի ժողովրդի, որին պակասում է յարգանքը դէպի իր սպիազարդ հերոսը, լուսակիրը եւ սուրբը։
'''* * *'''
— Ես կ՚ուզէի,— գրեթէ մարգարէի յափշտակութեամբ սկսեց Աշոտը,— ես կ՚ուզէի, որ Սիւնիքի լեռներից մէկի ստորոտում բարձրացուէր լեռնաշխարհի կռիւներում ընկած մեր մարտիկների փառատաճարը։ Մի ընդհանուր մատուռ եւ գերզմանաքարերը փոխարինող ժայռեր այս մակագրութեամբ՝ «Ընկան, որ ապրեն եւ ապրեցնեն իրենց ցեղը»։
— Այո՛, մեր ժողովուրդը պէտք է ունենայ իր փառքի սրբարանը, բայց ոչ միայն Սիւնիքի երկնքի տակ եւ ոչ լերանց փէշերին։ Թող հոգով արծիւ մեր ռազմիկները հանգչին իրենց սիրած լեռների երկնահաս բարձունքներին։ Թող նրանց սէգ գագաթներին անմար պլպլան կանթեղները երախտագիտութեան։ Արշալոյսները թող համբուրեն, վերջալոյսները ոսկեզօծեն քաջաց շիրիմներն ու ժայռերն ամէն օր։ Եւ թող ամէն տարի յաղթութեանց տօներին սերունդները ոգեկոչեն մեր հայրենաշունչ մեռելները ու դաստիարակուեն նրանց մեծագործութիւններով, որպէսզի սովորեն կեանքէն աւելի գիտակցական մահը սիրել։
— Թող այդպէս լինի,— որպէս պատասխան իմ խօսքերին,— աւելացրեց Աշոտը եւ իր յոգնաթախիծ հայեացքը դարձրեց դէպի Խուստուպեան բարձունքները։
'''Լեռների պաշտամունքը'''
«Եօթը բարձունք ունի այս ռազմաճակատը՝ հպա՜րտ բարձունքներ, որոնց տիրելու մէջ, որոնց վրայ է մեր փրկութիւնը։ Ով տիրեց այդ լեռներին՝ նա է տէրը Հայաստանի»։
Ժամանակին զօրամասերիս ուղղած իմ մարտագրերից մէկի այդ տողերի մէջ հաւասար չափով ճշմարտութիւն եւ խոր հոգեբանութիւն կայ։
Սիւնիքը լեռներ ունի, որոնց գրաւումը թշնամու կողմից կարող է ճակատագրական հետեւանքներ ունենալ ոչ միայն լեռնահայութեան, այլեւ ամբողջ Հայաստանի համար։
Գրաւելով որոշ բարձունքներ Սիւնիքում, իմ գնդերը յաջողեցան մեր լեռնաշխարհի երեսից սրբել երկու հարիւրի չափ թշնամի գիւղեր եւ վերացնել հայ ազգաբնակչութեան գլխին կախուած մահմեդական վտանգը։
Սիւնիքը սեւ հողերի վերածելու նպատակով, թուրքն ու թաթարը քանիցս ձգտել են անսպասելիօրէն երեւալ այս կամ այն ռազմագիտօրէն կարեւոր բարձունքի վրայ եւ նեղը դնել հայութիւնը։ Կռուի միեւնոյն ռազմափորձային ձեւերին դիմել ենք եւ մենք՝ օգտագործելով լեռներն ու բարձունքները, որպէս յամառ կէտեր, որպէս տիրապետող դիրքեր, եւ — ամենալաւը — որպէս ռազմագիտական բանալիներ։
Ահա՛ թէ ինչու ինձ պէտք էր՝ հրահրելով ժողովրդի սէրը դէպի իր լեռները, յաճախ կրկնել Սիւնեցուն, թէ հայրենի լեռների վրայ է իր փրկութիւնը։ Ահա թէ ինչու իմ վարած անհաւասար գոյամարտի օրերին լեռնահայութեան իմ տուած պատուիրաններից մէկն այսպէս կը յորդորէր ժողովրդին.
«Տաճարներիդ մէջ, խաչերիդ կողքին բարձրացուր մի մեծ ժայռ եւ պաշտէ՝ դա, որ աննուազ մնայ սէրդ դէպի հայրենի լեռները»։
'''* * *'''
Միայն ռազմագիտական չէ լեռների արժէքը։
Այդ անմահ հսկաները զորացուցիչ ազդեցութիւն ունին իրենց կողքին ապրողներու հոգու վրայ։ Սրբազան անտարբերութեամբ երկնքէն երկիր նայող այս հսկաները անխօս կը խրատեն իրենց փէշերի վրայ ապրող ժողովրդին, թէ ինչպէս պէտք է կուրծք տալ ժամանակի փոթորիկներին։
Գիտե՞ս աւելի հպարտ ու հմայիչ պատկեր, քան լերան կատարը՝ իր վրայ թառած արծիւով։
Արծիւ զինուո՜րը հայրենի բարձունքի վրայ։ Դա մի պատկեր է, որին չէ կարելի չվերաբերուել անխառն հիացումով։
Արծիւներն ու արծիւ հոգիներն են սաւառնում լեռներում եւ ոչ ճնճղուկը։
'''Մայրենի լեզուի պաշտամունքը'''
Օտար նշանագրերի հմայքը որպէս անէծք դարերով կը ծանրանար հայոց աշխարհի վրայ։
Հայ արքունիքին, եկեղեցուն եւ դպրոցին աղէտալիօրէն կը պակասէր իր ժողովրդի խոպան սիրտն ու միտքը մշակելու եւ նուաճելու կարելիութիւնը։ Թանձր տգիտութիւնը եւ իր զանազանակերպութիւնները՝ սնուցիչը մեր ցեղի հոգեբանական թերութիւնների՝ կը կրծէին, կը մաշէին հայութեան հոգեւոր եւ ֆիզիքական կազմուածքը։ Քրիստոնէական վարդապետութիւնը, որ կը քարոզուէր օտար եւ անհասկանալի լեզուներով,— ասորերէն, յունարեն — կը շարունակէր մնալ որպէս արտաքին մեռեալ ձեւ ու ծէս։ Երես դարձրած իր հին աստուածներէն՝ հայութիւնը կը մնար էապէս անկրօն, զուրկ նոր աստուածութեան զգացումից։ Հայ պետութիւնը կ՚ապրէր հոգեւոր անիշխանութիւն, քանզի իրեն կը պակասէր անհատներն իրեն կապող շաղախը, որ մայրենի լեզուն է։
Որպէս հեթանոս՝ գուցէ եւ հնարաւոր լինէր ապրել առանց մայրենի տպագրական լեզուի,— կար հեթանոս կրօնը, կային աստուածները։ Քրիստոնէութեան մուտքը, սակայն, աւելի եւս անհրաժեշտ էր դարձրել մաշտոցեան գիւտը։ Հայ պետութեան ճակատագիրը վարողներն այլեւս ըմբռնել էին ժամանակի գերագոյն պահանջը։ Պէտք էին հայերէն նշանագրեր, եւ ահա՛ օգնութեան է հասնում տարօնցի կրօնաւորի ստեղծագործ հանճարը։ Եւ ահա ձեւակերպւում են հայ տառերը, որոնց գործադրութիւնը հնարաւոր պիտի դարձնէր կրօնական արմատական յեղաշրջումը՝ քրիստոնէութեան վերջնական յաղթանակը Հայաստանում։
Վաղարշապատից դուրս, Ռահ գետի մօտ, թագաւոր եւ ժողովուրդ ցնծութեան աղաղակներով կը դիմաւորէին հայ լուսակրին, որ Սամոսատում իր միսթիկ յափշտակութիւնների եւ հսկումների մէջ յաջողել էր կորզել «երկնքէն» հայ տառերի ձեւերը, եւ միասնական յոյսերով կը փութար հայրենիք։
Հասկանալի եւ արդար էր հայ ժողովրդի ուրախութիւնն այդ օրը, քանզի իրեն կը տրուէր «պրոմէթէեան կրակը», որ պիտի հալածէր ցուրտն ու խաւարը հայ ցեղի կեանքէն, քանզի նա կ՚ունենար մի եւ անբաժան հոգեւոր կազմուածք դառնալու կարելիութիւնը. քանզի այդ օրը հայոց աշխարհում իրար կը հանդիպէին հայ գրիչը, խաչն ու հայ սուրը, կը հանդիպէին, կը համբուրէին։
Այլեւս կար տպագրական մայրենի լեզուն՝ զէնքերի հրաշագործ զէնքը, որով մեր ցեղը պիտի կարողանար դիմա-գրաւել աշխարհակալ ցեղերի հայասպան փորձերը։
'''* * *'''
Մեսրոպեան գիւտը, սակայն, որի անդրանիկ գործը եղաւ փառահեղ Աւարայրը, իր մեծ փառքի հետ ունէր եւ իր խոր ողբերգականութիւնը։ Այն է, նա շատ ուշ էր դառնում հայ ժողովրդի սեփականութիւնը։ Այլեւս երեւութական էր դառել հայոց թագաւորութիւնը, որ կը տառապէր հոգեւոր եւ քաղաքական հիւծախտով։
Հայութիւնը՝ կորցրած ազգային միութեան եւ միաբանութեան բնազդն ու գիտակցութիւնը՝ կորցնելու վրայ էր իր քաղաքական անկախութիւնը։ Մեր երկրի բանալիները վաղուց էին յանձնուած օտար դռնապաններին։ Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ նախանձի դեւով բռնուած հայ նախարարները, չնչին բացառութեամբ, ծառայութիւնն օտարին աւելի տանելի կը համարէին, քան իրար ենթարկուելը։ Թշնամիների բարբարոս հարկահաւաքութեան դիմացող հայն այլեւս չէր հանդուրժեր իր եղբօր մի հատիկ դառը խօսքին։ Ոչ ոք կը ճանաչէր իրենից աւելի ձեռնհասը, արժանաւորը, մեծը։ Քիչերը կ՚ուզէին հասկանալ, թէ հարազատ հայրենիքում եղբօր աջակցութիւնը, որքան էլ որ համեստ լինի, աւելի արժէ քան արտաքին օգնութիւնը, որը չէ տրւում ձրիաբար։
Կար երկպառակութեան մաշող ախտը, որը կը մղէր Սահակ Մեծին իր դառնութեան ժամերից մէկում զարկելու հայութեան երեսին՝ «Քահանայանալ ի վերայ տիրանենգ, եւ տիրասպան, եւ մատնիչ ժողովրդոց ոչ կարեմ»։
Կար ներքին իրարակերութիւնը, որ հայ կաթողիկոսին արդար ցասումով ասել կուտար — «Ի տանէ առաւել քան յօտարաց բուսաւ մարտ դառնութեան։ Յովհաննէս»։
Կար ներքին «դժոխքը», որ կը թելադրէր հայ պատմագրին — «ազգս հայոց, որք մատամբ եւ կամօքն իւրեանց կուրացուցին զաչս իւրեանց. զի ինքեանք կործանեցին զթագաւորութիւն իւրեանց։ Առաքել»։
Իրերի այդ անմխիթար դրութեան մէջ ահա՛ հայութեան տրուեց նոր հոգեւոր զէնքը, որից աւա՜ղ, այլեւս նա չպիտի կարողանար օգտուել ցանկալի չափով։
Զգալիօրէն կրճատուած էին «ծայրք հայ խօսից»։ Օտար ոտից կոխան էր եւ հայոց միջնաշխարհը, ուր անվերջ արշաւանքներ կը սփռէին արտաքին թշնամիները, յաճախ իրենց նուաճողական նպատակներին ծառայեցնելով եւ մերազնեայ, ներքին թշնամիներն։
Կը պակասէր խաղաղութիւնը՝ մայրը պետական շինարարութեան ու հոգեւոր մշակոյթի։ Հայ նշանագրերէն անհրաժեշտ չափով օգտւելու կարելիութիւն չկար այլեւս եւ հէնց դրանում էր մայրենի այբուբէնի դրութեան ողբերգականութիւնը։
'''* * *'''
Հայ լեզուն այսօր ազգային հոգեւոր ինքնապաշտպանութեան գրեթէ միակ զէնքն է, մասնաւորապէս տարագիր հայութեան համար։
Ազգային ինքնաճանաչութիւնը պարապ խօսք է — սին՝ առանց մայրենի լեզուի։
''Վաղուց ենք գիտակցել, թէ լեզուի մահը դառնում է ժողովուրդների հոգեւոր եւ քաղաքական մահը։'' Արդարացիօրէն կը դատապարտենք օտարախօսներին, քանզի «նրանց հոգիները կը նմանին պղնձի, որից հրեան զատել է արծաթը։
Կ՚ընդունինք, թէ լեզուն միակ ոսկէ կամուրջն է, որ ձգուած կը մնայ անցեալի եւ ներկայի միջեւ։
Պարզ է այդ ամէնը, ֆիզիքական ցաւ պատճառելու աստիճան, բայց եւ այնպէս չգիտենք, չենք ուզում իմաստնօրէն օգտուել մայրենի լեզուից։ Թէեւ յաճախ կը խոստովանինք, որ եթէ հայութիւնը ինքզինքը չկրծէր դարերով՝ բարբարոսների սուրը անկարող պիտի լինէր մաշելու մեր ազգի մարմինը։ Բայց եւ այնպէս ոչինչ կը խնայենք հայութիւնը պահելու ներքուստ պառակտւած վիճակի մէջ՝ պատրաստի որս գիշատիչ հարեւանների համար։
Կարծէք ճակատագիրը լեզուների խառնակութեան նոր պատիժ է տւել մեզ՝ իրար չհասկանալ։
Զարհուրելի է օրուայ հայ խօսքը.—
«Անոնց բերանը բաց գերեզման է»։
'''Ներքին ստեղծագործ համերաշխութիւն'''
Երբ հանրային գործիչների փոխյարաբերութիւնները կը պաղին, ժողովուրդն առնուազն կ՚անբարոյականանայ։
Պատմական իրողութիւն է, որ հայ ժողովուրդը դարերի իր քաղաքական տնանկութիւնը կը պարտի աւելի իր պետական կամ ազգային գործիչների փոխյարաբերութեանց այլանդակութեան, քան երկրի աշխարհագրական դիրքին եւ արտաքին թշնամիների նուաճողական ախորժակներին։ Այլ պիտի լինէր հայութեան ճակատագիրը, եթէ նրա ղեկավարները՝ ներքին իրերակերութեամբ զբաղուելու փոխարէն, կռիւ յայտարարած լինէին իրենց թերութիւնների դէմ։
'''* * *'''
Ոչինչ այնքան կրթիչ, ազնուացուցիչ է անհատի եւ զանգուածների համար որքան ղեկավարների յարաբերութեանց վեհութիւնը։ Իսկ գործիչները, որոնց յարաբերութիւնների մէջ տեղ չունի ազնուութիւնը՝ լռելեայն կը նուիրագործեն եւ կը խրախուսեն իրենց շուրջը կատարուող բոլոր տեսակի վատութիւնները։
Երբ մի ժողովրդի գործիչները եսապաշտ են, անհաշտ, ոչ-ընկերական, այլեւս կարիք չկայ աւելի մեծ դժբախտութիւններ ցանկանալու նրան։
''Եւ միշտ էլ ժողովուրդն է որ կը քաւէ իր ղեկավարների մեղքը։''
Հայութիւնը դարեր տեւող ստրկութեամբ, անպատում տառապանքով ու անհաշիւ զոհերով է քաւել եւ դեռ կը քաւէ իր անհամերաշխ գործիչների փոխյարաբերութեանց այլանդակութիւնը։
'''* * *'''
Մեր ժողովրդի համար անէծք է եւ իր օրուայ գործիչների յարաբերութիւնները, որ խունկ չեն հոտիր։
Շա՞տ են հայ մարդիկ, որոնք բարոյական արիութիւն ունենան՝ հաճոյքով խօսելու իրենց հակառակորդների եւ նրանց յաջողութիւնների մասին։
Ես մի գերեզման գիտեմ Սիւնեաց աշխարհում, որի վրայ տասնութերորդ դարի հայ ձեռքը խորհրդանշօրէն յաւերժացրել է մեր ժողովրդի եւ իր անձնուէր պաշտպանների գոյութեան ողբերգութիւնը։ Գերեզմանաքարերի վրայ քանդակուած աղուէսը խեղդում է առիւծին։ Դա ասել է՝ խորամանկութիւնը սպանում է քաջութիւնը, խորամանկը յաղթում է քաջին։ Առաջինը՝ Մելիք Ֆրանգիւլն է, ծանօթ դաւաճանը, երկրորդը՝ Թորոս իշխանը՝ քաջ հայրենապաշտը։
Ի՞նչ, ընթերցո՛ղ, դժուա՞ր է եւ այսօր մեր կեանքում տեսնել, թէ ինչպէս յաճախ աղուէսը «խեղդում է» առիւծին։ Ինչպէ՞ս, աղուէսը յաղթակա՞ն եւ առիւծը պարտւա՞ծ...
Ահա՛ թէ ինչու մղւում եմ ասելու, թէ ապագան բազում խաչեր ունի պահած ցեղի համար։
'''Կեանքի օրենքը'''
Անկախ թափածդ ճիգերէն դու չպիտի հասնես նպատակիդ, եթէ սխալ է ընտրածդ ճամբան, եթէ ճամբան, որով կ՚առաջանաս, չի տանիր դէպի նպատակ։
Հերիք չէ նպատակ դնել միայն, պէտք է իմաստութեամբ նաեւ ընտրել կարողանալ դէպի նպատակը տանող ճամբան։ Որքան բնական ու հեշտ է այս կամ այն նպատակի ընտրութիւնը, այնքան դժուար է այդ նպատակի իրականացման համար անհրաժեշտ միջոցների անսխալ ընտրութիւնը։
Ժողովուրդներ ու անհատներ կան, որոնք Մետերլինկեան կոյրերի պէս մոլորուած տգիտութեան անտառում՝ կը շարունակեն խարխափել մթութեան եւ անստուգութեան մէջ, մոլար ճամբաների վրայ։
Մոլորանք ու խարխափում,— ահա՛ թէ երբ է ծնունդ առնում տառապանքը եւ հսկայական սեւ թռչունի պէս իր ցուրտ թեւերը տարածում իրենց նպատակի ճամբին մոլորուած, ճամբից դուրս ընկած, ճամբան կորցրածների հոգու վրայ։
Այո՛, ''ժողովուրդները տառապել են եւ կը տառապեն իրենց առաջնորդների անիմաստութեան եւ հոգեւոր անզօրութեան երեսից''։ Իսկ իմաստուն չեն այն բոլորը՝ ժողովուրդ թէ անհատ, որոնք չգիտեն թէ ի՞նչ է եւ ինչո՞ւմն է կայանում կեանքի օրէնքը։
Դա բնութեան մեծ եւ անողոք օրէնքն է, անփոփոխ օրէնքը անհատի եւ ցեղերի զարգացման, որի նպատակն է՝ թոյլ չտալ ցեղերին կանգ առնելու, քարանալու մի որոշ կէտի վրայ, այլ երթալու առաջ մինչեւ որ պայքարողները կը հասնեն մարդկային իդէալ վիճակի, երբ պատերազմը սպանած կը լինի պատերազմը, երբ կը դադարի պայքարը, տեղի տալով կատարելագործուած եւ հաւասարապէս յարգուած ժողովուրդների եղբայրութեան առջեւ։
Եղի՛ր այնպէս, որ արհամարհելու փոխարէն կարողանամ յարգել քեզ,— այս իմաստով պէտք է թարգմանել յարձակուողի հոգեբանութիւնը։
'''Անվերջ ինքնակատարելագործում'''
Դժբախտ է այն ժողովուրդը, որի ղեկավարները չեն ճգնում լրացնելու բնութեան թերին, չեն աշխատում կատարելագործել իրենց հոգեւոր էութիւնը։
Աւելի քան դժբախտ է նա, երբ իր ղեկավարները չեն տառապում իրենց անկատարելութեան գիտակցութիւնից։ Անձնական անկատարելութեան գիտակցութիւնը երկունքն է վաղուայ կատարեալ ղեկավարի։
Ով չի կարող իր կրքերը ենթարկել կամ ծառայեցնել իր կամքին, իր բանականութեան, չի կարող նաեւ արդիւնաւոր կերպով ծառայել իր ազգին։
Սէր, յարգանք, պաշտամունք պարտադրել՝ կը նշանակէ իշխանութիւն ունենալ հոգիների վրայ։
Երբ կը սիրենք, կը յարգենք, կը պաշտենք, կը նշանակէ կը ճանաչենք ուրիշի իշխանութիւնը եւ որոշ բարոյական տուրք կը տանք նրան։
Այլ խօսքով՝ ուրիշների մէջ մենք սիրում ենք այն, ինչ որ որոշ չափով կայ եւ մեր մէջ։ Հայրենասէրը ջերմ սէր ունի դէպի հայրենապաշտը։ Արին սիրում է արիութիւնը անգամ իր հակառակորդի մէջ։ Մենք սիրում ենք մեր նմանին եւ առնուազը անտարբեր ենք դէպի այն բոլորը, որոնք հոգեբանօրէն օտար են մեզ։
Դու՝ հայրենանուէրդ՝ հոգով խորթ ես այն բոլորին, որոնք հայրենիք սիրելու, նրան զինուորելու քաղցրութիւնը չեն ունեցել որոշ չափով՝ եւ թշնամի այն բոլորին, որոնք չեն ճանաչում քո աստուածները։
Մէկը քո անձի մէջ տեսնում է մի բան իր հոգուց, իրենն է համարում քո յաջողութիւնները եւ լիուլի բերում իր պաշտամունքի տուրքը։ Մի ուրիշը, քո մէջ չի տեսնում մի բան իրենից եւ դրա համար էլ չի հանդուրժում քո հոգեւոր լուծը, դրա համար էլ զլանում է իր հոգեւոր տուրքը։
Ահա՛ թէ ո՞ւր է շրջապատիդ որոշ տարրերի անտարբերութեան, երբեմն էլ թշնամանքի գաղտնիքը։
'''* * *'''
Բարձր չես թշնամիներիցդ, եթէ վախենում ես նրանց չարախօսութիւններից։ Մաքուր խղճի չափ ուժեղ չէ եւ ոչ մի վահան։
Իր խղճի պաշտպանութիւնը վայելողը կարիք չի ունենայ ուրիշների պաշտպանութեան։
Գիտցիր ներել։ Մեծ իմաստութիւն է դա։ Ներել բոլորին, բոլորին, միայն ոչ քեզ, միայն ոչ քո թերութիւնները։
Ներիր ապացուցանելու համար գերազանցութիւնդ անձնական հակառակորդներիդ նկատմամբ։
Չափազանց ծանր բեռ է յիշաչարութիւնը, դուն ներիր եւ անցիր։ Ներիր, քանզի յանցանքներ կան, որոնց մեծագոյն պատիժը ներումն է։
Եւ եթէ մի օր քեզ հարցրին, թէ ի՞նչ է ներումը՝ պատասխանիր ծանօթ հէքեաթի կոյր աղջկայ խօսքերով՝ «Դա անուշահոտութիւնն է, որ արձակում է մեզ համար ծաղիկը, երբ տրորում ենք այն»։
'''* * *'''
Անվերջ ինքնակատարելագործում,— ահա՛ թէ ինչ պէտք է լինի հանրային գործիչի կեանքը։ Նա պէտք է նախ մշակէ իրեն համար մտապատկերը կատարեալ առաջնորդի եւ ապա նրա հետ ամէն օր բաղդատութեան դնէ իր անձը։
'''Քաղաքական գերագոյն իմաստութիւնը'''
Ժամանակն իր լեզուն ունի, որը միայն մեր ժողովուրդը չէ հասկանում։
«Ես ե՛ւ չար եմ, ե՛ւ բարի»,— ասում է հինը փոխարինելու փութացող նոր ժամը, օրը, տարին։
«Ես յաղթութիւն եւ սպեղանի եմ բերում նրանց, որոնք կը հասկանան իմ լռութիւնը, կը մեկնեն իմ գաղտնիքները։ Ընդհակառակը, նոր պարտութիւն ու վէրքեր ունեմ պահած նրանց համար, որոնք չեն հասկանայ ինձ, որոնք կը լքեն պայքարի դաշտը, որոնք չեն պատրաստուի նոր ճակատամարտների համար»։
«Այնպիսի ձեւով մը կնքուած է Լօզանի դաշնագիրը, որ իբր թէ հայերը գոյութիւն չունենային»,— ասում է Հ.Հ. Պատուիրակութիւնը Ազգերի Դաշնակցութեան ուղղած իր մի գրութէան մէջ։
Այո՛, «ընդունելի չէ — ասենք Կրաֆտ Բոնարի հետ — որ գրչի մէկ հարուածով ժողովուրդ մը ջնջուի»։
Ո՞րն է այն բառը, որով կարելի լինէր որակել այն հարուածը, ինչ որ հասցրին մեր ցեղին։
Վիրաւորա՞նք, անարգա՞նք, նւաստութի՞ւն։ Մաշուած խօսքեր, որոնք ճշմարիտ հայ հոգու ամօթանքի եւ դառնութեան մի հարիւրերորդ մասն իսկ չպիտի կարողանան արտայայտել։
Արեւի տակ դեռ չէր տեսնուել, որ մէկը կարողանայ խրոխտալ.— «Ես չեմ ուզում, որ այս ինչ ազգի նոյնիսկ անունը յիշատակէք». մէկը, որ այս ձեւով արտայայտէր իր կամքը եւ դա պարտադրել տար ողջ աշխարհին։ Բայց գտնուեց այդ մէկը՝ երէկուայ այնքան ոտնահարուած ու նուաստ թրքութիւնը։
Նա սպանեց մեր ժողովուրդը եւ թողեց, որ ապրի։
Եւ մի օր Հ.Հ. Պատուիրակութիւնը, Ազգերի Դաշնակցութեան ուղղած իր գրութեան մէջ աւելացրեց հետեւեալը.
«Լօզանի դաշնագիրը դատելու գործը պատմութեան կը թողնենք»։
Վա՜յ հայութեան, եթէ մեր սերունդը չընդունէ, թէ իրեն է ձգուած սրբելու Լօզանի արատը։
Վա՜յ նրա ապագային, եթէ մեր սերունդը չկարողացաւ վաղն ասել թրքութեան — «Հնչեց դատաստանի ժամը»։
'''* * *'''
Մեղաւոր է մարդկութիւնը մեր հանդէպ, սակայն, անմեղ չենք եւ մենք։ Մերն է մեղքի մեծ բաժինը, քանզի մեր ձեռքն է բանալին այն բոլոր դրութիւնների, որոնց մէջ կ՚ուզէինք եւ կարող էինք լինել, քանզի մենք ենք մեր ճակատագրի ճարտարապետը։
Օտա՞րն է մեղաւոր մեր տոհմիկ թերութիւնների համար, որոնք միշտ էլ դիւրացրել են թշնամու գործը։
Օտա՞րն է մեղաւոր, որ հայն իր ձեռքով իր գլխին փլցրեց իր թագաւորութիւնը, որպէսզի այնուհետեւ նստէր ու վայէր իր անկախութեան փլատակների վրայ։
Օտա՞րն է մեղաւոր, որ դեռ երէկ Կարսի պատերի տակ հայ զօրավարն ու զինուորը պատուաւոր ու յաղթական մահէն թրքական անարգ գերութիւնը գերադասեցին։
Օտա՞րն է մեղաւոր, որ դեռ այսօր էլ պատերազմի գործին ծառայող գիտութիւնների մէջ մեր սերունդն էլ դեռ ճանաչում է մշակոյթի միայն կանացի կողմը։
'''* * *'''
Ամէնեն զարհուրելին պարտութիւնը չէ, այլ պարտուողականութիւնը, որով բռնուած ժողովուրդը լրացնում է, կատարեալ դարձնում իր թշնամու յաղթանակը։
Հասկանանք այդ։ Ժողովուրդները վերջանականապէս չեն պարտւում, չեն մեռնում իրենց երկրամասի կէսն իսկ կորցնելով։ Էականը եւ աղէտալին մեզ համար Կարսի կորուստը չէ, այլ պարտուողականութիւնը — մայրը նորանոր պարտութիւնների, որի գիրկը Կարսի գրաւումով մեզ նետեց թշնամին։
Պարտուողականութիւնը արձագանգն է թշնամու յաղթանակի ու սարսափի, որ շարունակում է ապրել պարտեալի հոգում, անվերջ տրորելով եւ ուժաթափելով այդ վերջինը։
Պարտուողականութիւնը հոգեւոր հիւծախտ է, ինքն իրեն կրծելու խելագարութիւն, ինքնանուաստացումի ցաւ՝ աստիճանական անձնասպանութիւն։
Այդ զարհուրելի ախտով տառապող ժողովրդի մէջ իր ամենալաւ ոյժերը մնում են թմրած վիճակում, եթէ չմեռան։
Թուրքը գիտէ, իսկ մենք չենք ուզում հասկանալ, որ ցաւի ամէն մի արտայայտութիւն, հառաչանքի ամէն մի պոռթկում, արցունքի ամէն մի կաթիլ ուժաթափում է մեր ցեղի ֆիզիքական եւ հոգեւոր կազմուածքը՝ տկարացնելով մարդն ու մարտիկը հայու մէջ։
Թուրքն ուզում է, իսկ հայ պարտուողականը աշխատում, որ խորտակուի մեր ցեղի ե՛ւ բարոյական ողնաշարը, որ մեր պարտութիւնը լինի վերջնական։
Նայում ենք բաց աչքով, բայց չենք տեսնում, թէ ի՞նչ է դառնում մեր շուրջը։ Պարտուած ենք ու պարտուողական,— եւ ահա՛ ազգերը սկսել են արհամարհանքի աչքով դիտել մեզ։ Նրանք սկսել են աւելի թերութիւններ տեսնել մեր ժողովրդի վրայ, քան որ ունի նա։ Նրանք փորձում են մեր ուսին բեռցնել համբաւներէն վատթարագոյնը։
Այսօր մեռեալ սիրոյ աչքով են դիտում մեզ եւ մեր օտարազգի սակաւաթիւ բարեկամները։ Նրանք — հիմք ունիմ այսպէս մտածելու — մի օր պիտի լքեն հայ դատը, եթէ հայութիւնը չկարողանայ արդարացնել նրանց բարեկամութիւնը։
— Թուրքն սկսել է իր սեփական թեւերով թռչելու փորձեր կատարել, իսկ դո՞ւք,— վերջերս ասում էր ինձ մի օտարազգի հայասէր,— դուք պիտի կարողանա՞ք յաղթական վստահութեամբ ասել նրան՝ «թէկուզ արծուի պէս բարձրանաս եւ քո բոյնդ աստղերուն մէջ դնես, քեզ անկէ պիտի իջեցնեմ»։
— Այո՛,— եղաւ իմ պատասխանը։
— Երաշխի՞քը։
— Ցեղային բարոյականը, որով այսուհետեւ ապրելու եւ առաջնորդուելու ուխտն ունի նոր հայը։
'''Եղի՛ր ահաբեկիչ'''
Վա՜յ այն երկրին, որի որդիները պայքարի են մտնում հայրերից թողնւած զէնքերով։ Պարտութիւնն է նրանց բաժինը։
Ապրում ենք Արեւելքում, շրջապատուած հայակեր բարբարոսներով, որոնց աւերիչ թեւն ու թափը տկարացնելու համար, նրանց վառ երեւակայութիւնը ահաբեկել պէտք է կարողանանք։ Ի՞նչ է այդ ահաբեկիչ ուժը։
Սարսափը՝ զէնքերից մեծագոյնը, որ մեր ձեռքը պէտք է տայ նորագոյն գիտութիւնը։
Ի՞նչ կը լինէր, եթէ մեր ժողովուրդն իր ինքնապաշտպանութեան գործին լծած լինէր գիտութիւնը, եթէ հարիւր հայ մտաւորականներից մէկը լինէր հրարուեստագէտ կամ զինուորական քիմիագործ։
Մեր ազատագրական պայքարը մեզնից խլած պիտի լինէր հարիւր անգամ պակաս զոհեր եւ մեր պատմութեան վերջին էջերը կը լինէին նուազ չափով ամօթալի եւ սեւ։
Թրքութիւնը մեծ եւ անպարտելի է թւում հային, որովհետեւ հայ մարդը զոհ է ստրկական վախի։ Սակայն, թող հայը փորձի ոտքի կանգնել, թող ճգնի իր հայրենապաշտութեան միացնել զինուորական հրարուեստագիտութեան եւ քիմիայի ահաւոր ոյժը, այն ժամանակ ահաբեկուած հայը կը դառնայ ահաբեկիչ։
Եղի՛ր ահաբեկիչ,— ահա՛ մի ուրիշը ցեղային բարոյականի պահանջներից։
'''Նոր զէնքը'''
Թրքութիւնը պատժելու մի հատիկ միջոց գիտեմ ես՝ նրան, հակառակ իր կամքին, դարձնել մեր փրկիչը։ Այդ միջոցը ուրիշ բան չէ, բայց եթէ գերազանցել նրան ռազմարուեստագիտաբար եւ հոգեբանօրէն։ Այսպիսով մենք ապահոված կը լինենք երկու բան,— առաջինը՝ մեր փրկութիւնը, երկրորդը՝ թրքութեան պատիժը։
Այո՛, ա՛յս ճամբով, այլապէս պիտի շարունակենք մեզ մահ սպառնացող թշնամու ոտքն ու ձեռքը սարդոստայնով կաշկանդելու միամիտ փորձեր կատարել։
Կայ գլխովին կորչելու վտանգը եւ հայութիւնը հրամայողաբար պէտք է դառնայ ինքնապաշտպանունակ։ Իսկ դրա համար նա խորապէս պէտք է գիտակցի, թէ անբարոյականութիւն է չձգտել տիրանալու գիտութիւններին, երբ ե՛ւ սուր կարիք, ե՛ւ հնարաւորութիւն կայ։
Իսկ դրա համար պէտք է դադարել պատերազմի գործին ծառայող արուեստներից օգտուելուց այնպէս, ինչպէս կոյրը լոյսից է օգտւում։
«Բնութիւնը շանթեր է արձակում մարդու անպաշտպան տնակի դէմ,— եւ մարդը հնարեց շանթարգելը»։
Թրքութիւնը մահուամբ է սպառնում մեր ցեղի մնացորդին, եւ հայութիւնը ցեղային բարոյականից հրահրուած, պէտք է հնարէ իր «շանթարգելը», պէտք է զինուի պատերազմական քիմիայի եւ հրարուեստագիտութեան ահաւոր ոյժերով։
Այլապէս, հայ ժողովուրդը մահուան է դատապարտուած։
'''* * *'''
Քիմիական լիակատար սպառազինութիւն,— ահա՛ ազգերի օրուայ կարգախօսը։
Քիմիական ներգործօն պաշտպանողական,— ահա՛ թէ ինչի կարիքը վաղը պիտի զգայ Հայաստանը, եւ ինչը, որպէս գիտութիւն եւ արուեստ պէտք է իւրացնի մեր սերունդը։
Վաղը պիտի յաղթի քիմիագիտական եւ ոչ թէ թուական գերազանցութիւն ունեցողը։
Ասել է՝ հայութեան կը մնայ ապացուցել, որ ինքը որպէս իմացականութիւն աւելի զօրաւոր է քան իր թշնամին։
==VIII։ Նոր Հայը==
Կայ արտաքին վտանգը՝ յիշիր պատերազմը. կայ եւ այդ վտանգը զինաթափել կարողանալու, այդ վտանգին յաջողութեամբ դիմագրաւ լինելու խնդիրը. կայ ուրեմն կարող եւ իմաստուն առաջնորդի եւ առաջնորդութեան պահանջը։
Ամէն մի ժողովրդի մէջ կայ առիւծը նիրհած վիճակում՝ ցեղի ոյժը։
Կարող առաջնորդը նա է, որ գիտէ արտաքին վտանգի ժամանակ իր ժողովրդի մէջ արթնցնել այդ առիւծը։
Եթէ ժողովուրդները, մասնաւորապէս մեծ վտանգների ժամանակ կը սպասեն մի հրաշագործ փրկչի՝ ապա իմաստուն ժողովրդավարը, զանգուածների հոգեբանութեան ծանօթ առաջնորդը միշտ էլ հաշուի կ՚առնէ ժողովրդի խորհրդապաշտութիւնը եւ ըստ այնմ կը կազմակերպէ նրա փրկութեան գործը։
Ուժեղ իմացականութիւն, մեծ եւ բոլորանուէր ծառայութիւն,— ահա՛ իրական առաջնորդը։ Նրա ներկայութիւնը ազնուացնում է հոգիները, թեւաւորում, գօտեպնդում։ Նրա շնորհիւ անկարելի համարուածը դառնում է դժուարին միայն, դժուարինը՝ կարելի։ Շքեղ երազները դառնում են նպատակ եւ երջանիկ իրականութիւն։
Պիտի գայ, դեռ պիտի յայտնուի նոր հայը որպէս ազգային ղեկավար՝ զինուորականի, պետական մարդու եւ մշակութային գործիչի դերերում։ Նա կը գայ, կը յայտնւի ''նոր էութեամբ'', զերծ հին թթխմորէն, ազատ դարեւոր ստրկութեան ախտերէն՝ որպէս ցեղային նոր բարոյականի մարդ։
Անձնական երջանկութեան վարդապետութիւնը,— ահա՛ թշնամին մեր ցեղի հաւաքական երջանկութեան։
Այդ կարգախօսով նոր հայը ձեռնոց կը նետէ մեր ցեղը մաշող հին բարոյազուրկ հասկացողութիւններին։
Ազգերի մէջ միայն ճապոնացին է ասել. «Եթէ խորապէս գիտակցենք, որ սէրը դէպի հայրենի երկիրն ու ժողովուրդը աւելի մօտ է կանգնած մեծ ու գեղեցիկ արեւին, քան մեր հայրենիքի ամենաբարձր լեռները, այն ժամանակ մահը մեզ համար թռչունի փետուրից էլ թեթեւ կը թուայ»։
Այսպէս պէտք է լինի վաղուայ հայը, այսպիսի բարոյականով առաջնորդուող հայութիւնը միայն կարող է ապահովել հայ ազգի տեղն արեւի տակ։
::::::::«Հայրենիք» օրաթերթ, Բոստոն, 1930թ.,
::::::::մայիս, յունիս, թիւ 5472-5478, 5480-5501
----
<references/>