― Ո՛չ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մենք կմնանք այստեղ։
==Գլուխ քսանհինգերորդ==
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց վերև ու տեսավ, որ Պրիմիտիվոն կանգնել է դիտակետում և, հրացանը պահած, ցույց է տալիս լեռները։ Ռոբերտ Ջորդանը գլխով արեց, բայց նա շարունակում էր ցույց տալ, ձեռքը տանում էր ականջին, նորից համառորեն ցույց տալիս, կարծես վախենում էր, որ իրեն չեն հասկանում։
― Մնա գնդացրի մոտ, և մինչև հաստատ համոզված չլինես, հաստատ, հաստատ համոզված չլինես, որ քո վրա են գալիս, չկրակես։ Համոզվես էլ, դարձյալ սպասիր, թող գան֊հասնեն այդ դիմացի թփուտը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հասկացա՞ր։
― Այո։ Բայց․․․
― Ոչ մի բայց։ Հետո կբացատրեմ։ Ես գնամ Պրիմիտիվոյի մոտ։ Անսելմոն կողքին էր, դարձավ ծերունուն։
― Viejo, կմնաս այստեղ, գնդացրի մոտ, Ագուստինի հետ։ ― Խոսում էր դանդաղ, առանց շտապելու։ ― Եթե հեծելազորը չգա մինչև այստեղ հասնի, նա չպիտի կրակի։ Իսկ եթե գան ու անցյալ անգամվա նման գնան, թողեք հանգիստ անցնեն։ Իսկ եթե ստիպված լինի կրակելու, գնդացրի ոտը ամուր կպահես, ու հենց որ սկավառակը դատարկվի, նորը կտաս։
― Շատ լավ, ― ասաց ծերունին։ ― Իսկ Լա Գրանխա՞ն։
― Հետո։
Ռոբերտ Ջորդանը մագլցում էր, կառչում գլաքարերին, ձեռքերը թրջվել էին։ Արևն արագորեն հալեցնում էր ձյունը, գլաքարերի կատարներն արդեն չորացել էին։ Մագլցելիս նա նայեց շուրջը, հայացքի առջև փռվեցին սոճու անտառը, դրանից այն կողմն ընկած մի երկար, բաց տարածություն, հետո լեռները։ Կանգնեց Պրիմիտիվոյի կողքին, երկու գլաքարերի ետևը, իսկ կարճահասակ թխադեմ մարդն ասաց․
― Գնացին Էլ Սորդոյի վրա։ Ի՞նչ ենք անում։
― Ոչինչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Հրաձգության աղմուկը պարզ լսվում էր այստեղից, իսկ երբ նայեց հեռավոր սարալանջերին, տեսավ հեծյալ մի խումբ, որը դուրս եկավ անտառից և ձյունապատ զառիթափով շարժվեց դեպի հրաձգության կողմը։ Նա տեսավ ձյան վրայով զույգ֊զույգ առաջ շարժվող հեծյալների սև շարասյունը։ Նայեց, մինչև շարասյունը հասավ լեռնապարի կատարը և ծածկվեց հեռավոր անտառում։
― Մենք պետք է օգնենք նրանց, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ Նրա ձայնը խռպոտ էր ու նվաղուն։
― Դա անհնար է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես սպասում էի սրան։
― Ո՞նց։
― Նրանք գիշերը գնացել էին ձիեր ճարելու։ Ձյունը որ դադարեց հետքերով եկան֊գտան։
― Բայց մենք պետք է օգնենք նրանց, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Մենք չենք կարող նրանց մենակ թողնել։ Նրանք մեր ընկերներն են։
Ռոբերտ Ջորդանը ձեռքը դրեց Պրիմիտիվոյի ուսին։
― Մենք ոչինչ չենք կարող անել, ― ասաց նա։ ― Եթե կարող լինեինք, կասեի գնանք։
― Վերևով ճանապարհ կա։ Այս գնդացիրն ու քոնը վերցնենք, նստենք ձիերն ու գնանք։ Այդպես կարող ենք գնալ և օգնել։
― Լսի՛ր․․․ ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Լսում եմ, ահա՛, ― ասաց Պրիմիտիվոն։
Հրաձգության ձայները գալիս էին ալիքների նման թավալ տալով։ Հետո ձեռքի նռնակների պայթյունների խուլ աղմուկի մեջ գնդացիրների կրակոցների չոր ճարճատյունը կորավ։
― Կորան, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հենց այն պահից, երբ ձյունը դադարեց, նրանք կորած էին արդեն։ Մենք ևս կկորչենք, եթե գնանք։ Մենք չենք կարող մեր ուժերը ջլատել։
Պրիմիտիվոյի վիզը, ծնոտն ու ներքևի շրթունքի տակը մոխրագույն մազ֊մորուքով էին ծածկված։ Դեմքի մնացած մասը շագանակագույն էր ու տափակած։ Քիթը ջարդված էր ու ճզմված, աչքերը մոխրագույն էին ու փոս ընկած։ Երբ Ռոբերտ Ջորդանը ուշադիր հայացքը հառեց նրան, նկատեց, որ բերանի անկյունների ու վզի մազերը դողում են։
― Լսի՛ր, ― ասաց նա։ ― Կոտորած է։
― Եթե պաշարել են, այդպես էլ կլինի։ Գուցե հաջողվել է մեկնումեկին դուրս պրծնել։
― Մենք կարող ենք թիկունքից խփել, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Ձիերն առնենք ու այս չորս հոգիս գնանք։
― Իսկ հետո՞։ Թիկունքից խփեցիր, հետո ի՞նչ է լինելու։
― Կմիանանք Սորդոյին։
― Որպեսզի միասի՞ն մեռնենք։ Տես, թե արևը որտեղ է։ Օրը դեռ նոր է սկսվել։
Երկինքը բարձր էր ու անամպ, արևը տաքացրել էր թիունքները, բացատից այն կողմ, հարավային սարալանջին ընդարձակ տարածություններ մերկացել էին, սոճիների վրայի ձյունը լրիվ թափվել էր։ Խոնավ գլաքարերից գոլորշի էր բարձրանում։
― Պիտի դիմանաս, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Hay que aguantarse: Այսպես է պատերազմում։
― Բայց իսկապե՞ս ոչինչ չենք կարող անել։ ― Պրիմիտիվոն նայեց նրան և Ռոբերտ Ջորդանն զգաց, որ նա հավատում է իրեն։ ― Հնարավոր չէ՞, որ ինձ թույլ տաս վերցնեմ փոքր գնդացիրն ու մեկնումեկի հետ գնամ։
― Անօգուտ է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Թվաց, որ երևաց այն, ինչին սպասում էր, բայց դա ուրուր էր, որը հանձնվել էր քամու հոսանքին, իսկ հիմա դուրս եկավ ու թռչում է հեռու սոճու անտառի վրայով։
― Անօգուտ է, եթե նույնիսկ բոլորս գնանք, ― ասաց նա։
Հենց այդ պահին կրկին ուժգնությամբ վերսկսվեցին կրակոցները, ձեռքի նռնակների պայթյունի ձայներ հասան։
― Ա՜խ, ես դրանց, ― ասաց Պրիմիտիվոն՝ հայհոյելու ահավոր մոլուցքով բռնված։ Աչքերն արցունքով էին լցված, դեմքն ամբողջ ցնցվում էր։ ― Ո՜վ տեր աստված, ո՜վ սուրբ կույս, ես դրանց կեղտոտ կաթը։
― Հանգստացիր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շուտով քո հերթն էլ կգա, դու էլ կկռվես։ Ահա և Պիլարը։
Պիլարը դժվարությամբ մագլցում էր գլաքարերի վրայով։
Պրիմիտիվոն անընդհատ կրկնում էր իր հայհոյանքը․ «Ես դրանց։ Ո՜վ տեր աստված, ո՜վ սուրբ կույս։ Դրանց․․․»։ Ռոբերտ Ջորդանը սողալով գնաց, որպեսզի օգնի Պիլարին բարձրանալու։
― Que tal կի՛ն, ― ասաց բռնելով նրա ձեռքերից ու արդեն վերջին գլաքարի վրայից վերև ձգելով։
― Հեռադիտակդ, ― ասաց կինն ու վզից հեռադիտակի գոտին հանեց։ ― Ուրեմն Սորդոյի մո՞տ են։
― Այո։
― Podre,<ref>Խեղճ (իսպ․):</ref> ― ասաց կարեկցաքով։ ― Խեղճ Սորդո։
Վերելքից հևում էր, բռնել էր Ռոբերտ Ջորդանի ձեռքը, ամուր սեղմել ու նայում էր չորսբոլորը։
― Քեզ ի՞նչ է թվում, ո՞նց է մարտը։
― Վատ է։ Շատ վատ։
― Jodido?<ref>Կորա՞ծ է (իսպ․):</ref>
― Կարծում եմ։
― Podre, ― ասաց, հետո հարցրեց․ ― Այդ ովքե՞ր են եղել այստեղ։ Ռաֆայելն ամբողջ մի պատմություն արեց ինձ հեծելազորի մասին։
― Պարեկներ էին, հետո էլ հեծելավաշտի մի խումբ։
― Մինչև որտե՞ղ հասան։
Ռոբերտ Ջորդանը ցույց տվեց որտեղ, հետո էլ գնդացրի տեղը։ Երևում էր Ագուստինի սապոգը, որ դուրս էր ցցվել գնդացիրը քողարկող ճյուղերի արանքից։
― Գնչուն ասում էր եկել են հասել գնդացրին, իբր փողը առաջնորդի ձիու կրծքին է դեմ առել, ― ասաց Պիլարը։ ― Գնչո՛ւ, գնչո՛ւ։ Ա՜յ թե ցեղ է։ Հեռադիտակդ քարայրում էր մնացել։
― Կապեցիք֊վերջացրի՞ք ամեն ինչ։
― Ինչ որ տարվելու է, հավաքել֊կապել ենք։ Պաբլոյից ի՞նչ լուր կա։
― Հեծելազորի գալուց քառասուն րոպե առաջ այստեղից դուրս է եկել։ Գնացին իր հետքերով։
Պիլարը քմծիծաղեց։ Նա տակավին պահել էր Ջորդանի ձեռքը։ Հիմա արդեն բաց թողեց։
― Նրան չեն հասնի, ― ասաց։ ― Հիմա Սորդոյից ասա։ Կարո՞ղ ենք մի բան անել։
― Ոչ մի բան։
― Pobre, ― ասաց նա։ ― Շատ էի սիրում Սորդոյին։ Դու համոզվա՞ծ ես, համոզվա՞ծ ես, որ jodido է։
― Այո։ Տեսա հեծելազորը, շատ֊շատ էին։
― Այստեղ եկածներից շա՞տ էին։
― Ամբողջ մի վաշտ բարձրացավ այնտեղ։
― Լսո՞ւմ ես կրակոցները, ― ասաց Պիլարը։ ― Pobre, pobre Sordo:
Հիմա ականջ էին դրել հրաձգության ձայներին։
― Պրիմիտիվոն ուզում էր գնալ այնտեղ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Գժվե՞լ ես, ― ասաց Պիլարը տափակադեմ մարդուն։ ― Մենք այս ի՞նչ locos<ref>Խելագարներ (իսպ․):</ref> ենք աճեցնում այստեղ։
― Ուզում եմ օգնել նրանց։
― Que va, ― ասաց Պիլարը։ ― Այս էլ քեզ մի ուրիշ ցնդած։ Չե՞ս հավատում, որ այստեղ էլ շատ շուտով կարող ես մեռնել առանց ավելորդ ճանապարհորդությունների։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց այդ կնոջ լայն, թուխ, հնդկացու այտոսկրերով դեմքին, սև ու միմյանցից հեռու բազմած աչքերին, ծիծաղող բերանին, որի վրա վշտաբեկ ծանրացել էր վերին շրթունքը։
― Դու քեզ պետք է տղամարդու նման պահես, ― ասաց Պիլարը։ ― Հասուն մարդ ես։ Մազերդ արդեն ճերմակել են։ Եվ ընդհանրապես։
― Ձեռ մի առ, ― մռայլված ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Մարդ եթե փոքր֊ինչ սիրտ ունենա, փոքր֊ինչ երևակայություն․․․
― Պետք է կարողանալ տիրապետել դրանց, ― ասաց Պիլարը։ ― Շատ շուտով կմեռնես այստեղ․ մեզ հետ միասին։ Կարիք չկա օտարների մոտ մահ փնտրելու։ Իսկ ինչ վերաբերում է երևակայությանը, դա թող գնչուին։ Նրա ունեցածը բոլորիս էլ կհերիքի։ Այդ ի՜նչ հեքիաթներ էր պատմում։
― Եթե տեսած լինեիր, չէիր ասի, որ հեքիաթ է, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Մի պահ եղավ, որ շատ ծանր էր։
― Que va, ― ասաց Պիլարը։ ― Մի երկու հեծյալ եկել են, կանգնել ու գնացել։ Հետո՞։ Այնպես եք խոսում, կարծես հերոսություն արած լինեք։ Դա դրանից է, որ շատ եք անգործ մնացել։
― Սորդոյի վիճակն էլ ծանր չէ, հա՞, ― ասաց Պրիմիտիվոն արդեն քամահրանքով։ Քամու հետ հասնող յուրաքանչյուր կրակոցի ձայնի հետ նրա դեմքին տառապանքի մի նոր արտահայտություն էր երևում, նա ուզում էր վեր կենալ ու գնալ֊կռվել, իսկ եթե դա հնարավոր չէ, ապա ուրեմն այս կինը գոնե հեռանար ու իրեն մենակ թողներ։
― Total, que?<ref>Հետո ի՞նչ (իսպ․):</ref> ― ասաց Պիլարը։ ― Ինչ եղել է, եղել է։ Cojones ունես, տղամարդ մնա։ Ի՞նչ ես ուրիշի դարդն առել ու նստել։
― Դե ռադ եղիր, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Կնկա բութ, դաժան մի տեսակ կա, որ անտանելի է։
― Լավ, գնացի, որպեսզի վատ չզգան սերնդագործելու անընդունակ որոշ մարդիկ, ― ասաց Պիլարը, ― մանավանդ որ ոչինչ չի երևում այստեղից։
Հենց այդ պահին Ռոբերտ Ջորդանն ինքնաթիռի ձայն լսեց գլխավերևում։ Նայեց վերև, բարձր երկնքում մի ինքնաթիռ էր թռչում, կարծես այն, որ առավոտյան էր տեսել։ Վերադառնում էր ռազմաճակատի հետախուզությունից և գնում էր այն բարձրունքների ուղղությամբ, որտեղ Էլ Սորդոյի խումբը մարտի էր բռնվել։
― Եկավ չարագուշակ թռչունը, ― ասաց Պիլարը։ ― Կնկատի՞ կռիվը։
― Անպայման, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Նրանք նայում էին բարձր երկնքում գրեթե անշարժացած ու արևի շողերի մեջ արծաթին տվող ինքնաթիռին։ Իրենց ձախ կողմից էր գալիս, երևում էին պրոպելլերների պտույտից առաջացած լույսի երկու շրջանակներ։
― Պառկե՛ք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Ինքնաթիռն անցնում էր իրենց գլխավերևով, ստվերն ընկավ բացատի վրա, աղմուկը հասավ բարձրակետին։ Անցավ, ուղղվեց դեպի լեռները։ Ակնդետ հետևում էին մինչև անհետանալը, բայց ահա նորից հայտնվեց, լեռնապարի վրա երկու շրջան գործեց, հետո գնաց դեպի Սեգովիա ու անհայտացավ։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց Պիլարին։ Կինը գլուխը տարուբերեց, ճակատը քրտինքով էր պատվել։ Ներքևի շրթունքն առել էր ատամների արանքը։
― Ամենքս էլ մի բան ունենք, ― ասաց նա։ ― Իմն էլ սրանք են։
― Չլինի՞ իմ վախն էր, քեզ էլ վարակեցի, ― չարախնդաց Պրիմիտիվոն։
― Չէ, ― ասաց կինն ու ձեռքը դրեց նրա ուսին։ ― Դու վախկոտ չես, որ ուրիշին էլ վարակես։ Ես դա գիտեմ։ Ներիր, որ կատակս կոպիտ դուրս եկավ։ Բոլորս էլ մի օրի ենք։ Նույն տապակում ենք տապակվում։ ― Հետո դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին, ― գնամ ուտելիք ու գինի ուղարկեմ։ Ուրիշ ի՞նչ բանի կարիք ունես։
― Առայժմ ոչ մի բանի։ Մյուսներն ո՞ւր են։
― Պահեստայինդ ներքևում է, ձիերի մոտ, ողջ ու անաղարտ, ― ասաց քմծիծաղելով։ ― Ամեն ինչ ծածկված է, ոչինչ չի երևում։ Ինչ որ տանելու ենք, կապած֊պատրաստ է։ Ուսապարկերիդ կողքին Մարիան է։
― Եթե պատահի, որ ինքնաթիռներն այս կողմ գան, աղջկան տար քարայր։
― Ճիշտ այդպես, տեր իմ Ingles, ― ասաց Պիլարը։ ― Քո գնչուին (ես նրան նվիրում եմ քեզ) ուղարկել եմ սունկ հավաքելու, որպեսզի նապաստակների հետ եփեմ։ Հիմա լավ սունկ կա, կարծում եմ, որ նապաստակներն հենց այսօր կուտենք, թեև եթե վաղվա, կամ մյուս օրվա մնային, ավելի համեղ կլինեին։
― Լավ է այսօր ուտենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, և Պիլարն իր խոշոր ձեռքը դրեց նրա ուսին, այնտեղ, որտեղով ավտոմատի փոկն էր անցնում, հետո տարավ գլխին ու մատներով սկսեց մազերը խառնըշտկել։
― Ի՜նչ Ingles է, է՛հ, ― ասաց։ ― Հենց որ պատրաստ լինի, puchero֊ն<ref>Միս տապակելու կավե աման (իսպ․):</ref> Մարիայի հետ կուղարկեմ։
Հեռավոր բարձունքներից եկող հրաձգության աղմուկը համարյա դադարել էր, միայն մեկ֊մեկ, երկար ընդմիջումներից հետո, առանձին կրակոցներ էին լսվում։
― Ի՞նչ ես կարծում, վե՞րջ, ― հարցրեց Պիլարը։
― Ոչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հրաձգությունից դատելով՝ հարձակումը ետ մղվեց։ Ֆաշիստներն հիմա շրջապատել են նրանց, մտել դիրքերը և սպասում են ինքնաթիռներին։
Պիլարը դարձավ Պրիմիտիվոյին։
― Լսի՛ր, դու գոնե հասկացա՞ր, որ քեզ վիրավորելու մտադրություն չեմ ունեցել ես։
― Ya lo se,<ref>Ես դա գիտեմ (իսպ․):</ref> ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Շատ ավելի վատ խոսքեր եմ լսել ես քեզանից։ Գարշելի լեզու ունես։ Բայց, կի՛ն, բերանիդ չափն իմացիր։ Սորդոն եղել է իմ լավ ընկերը։
― Իսկ իմը, չէ՞, ― հարցրեց Պիլարը։ ― Լսի՛ր, տափակ երես։ Պատերազմի ժամանակ դժվար է ասել, թե ինչ ես զգում։ Մեր ցավը մեզ հերիք է, Սորդոյինն էլ չշալակենք։
Պրիմիտիվոն մնում էր տակավին մռայլված։
― Լավ կանես դեղ խմես, ― ասաց Պիլարը նրան։ ― Ես գնամ ճաշը պատրաստեմ։
― Այդ requete֊ի փաստաթղթերը բերե՞լ ես, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ա՛յ թե հիմարն եմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Մոռացել եմ։ Մարիայի հետ կուղարկեմ։