http://www.sfn.org/content/Publications/BrainBriefings/dyslexia.html
http://www.learningdisabilities.com/programs.shtml
==Պլաստիկություն։==
[[Պատկեր:Neuro10-0.jpg|right]]
Կյանքի ընթացքում մեր ուղեղն անընդհատ փոփոխվում է։ Ուղեղի այս փոփոխվելու ունակությունը կոչվում է պլաստիկություն (շնորհիվ պլաստիլինի հետ նմանության, որից մենք կարող ենք տարբեր իրեր պատրաստել)։ Իհարկե, ոչ թե ուղեղն է ամբողջապես փոխվում, այլ առանձին նեյրոնները, որոնք մոդիֆիկացվում են տարբեր պատճառերով՝ գլխուղեղի զարգացման ընթացքում, ի պատասխան ուղեղի վնասմանը, ինչպես նաև սովորելու ընթացքում։ Կան պլաստիկության տարբեր մեխանիզմներ, որոնցից ամենակարևորը սինապսային պլաստիկությունն է, որը մի «գիտություն» է այն մասին, թե ինչպես են նեյրոնները փոփոխում իրենց ունակությունները՝ այլ նեյրոնների հետ հաղորդակցման համար։
===Մեր ապագայի կերտումը===
Ինչպես տեսանք նախորդ գլխում, կյանքի վաղ շրջաններում նեյրոնների միջև առկա կապերը կարիք ունեն մշտական և նուրբ բարեկարգման։ Միջավայրի հետ շփման պայմաններում այս սինապտիկ կապերը սկսում են փոփոխվել՝ ստեղծվում են նորերը, օգտակար կապերը դառնում են առավել ուժեղ, իսկ քիչ կիրառվողները՝ թուլանում են, երբեմն՝ լրիվ վերանում։ Այն սինապսները, որոնք գործում են և ակտիվորեն փոփոխվում՝ պահպանվում են, իսկ մյուսները՝ հեռացվում։ Այս <strong>«օգտագործի՛ր կամ ջնջի՛ր»</strong> սկզբունքով է կերտվում մեր ուղեղների ապագան։
Ինչպես արդեն գիտեք, սինապսային հաղորդումն իրագործվում է քիմիական նեյրոտրանսմիտերի ձերբազատման միջոցով, որոնք այնուհետև ակտիվացնում են յուրահատուկ սպիտակուցային մոլեկուլները՝ ընկալիչներ։ <strong>Աինապտիկ ուժի</strong> չափորոշիչը՝ նեյրոտրանսմիտերի ձերբազատմանն ի պատասխան առաջացող էլեկտրական ակտիվությունն է։ Սինապտիկ ուժը կարող է տատանվել լայն շրջանակներում, իսկ նրա փոփոխությունը կարող է տևել մի քանի վայրկյաններից ու րոպեներից մինչև անգամ պահպանվելով ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Նեյրոգիտնականները հատկապես հետաքրքրված են սինապտիկ ուժի երկարատև փոփոխություններով, որոնք առաջանում են նեյրոնների կարճատև ակտիվության շրջանների ընթացքում. խոսքն այսպես կոչված երկարաժամկետ պոտենցման (եԺՊ) և երկարաժամկետ ընկճման (եԺԸ) պրոցեսների մասին է։
===Այս ամենի գործելու համն ու հոտը===
Գլուտամատը հասարակ ամինաթթու է, հաճախ այն օգտագործվում է մեր օրգանիզմում սպիտակուցների կառուցման համար։ Կարող է հանդիպած լինեք նրան որպես համային հավելում՝ մոնոնատրիումական գլուտամատ անվան տակ։ Նույն ինքը գործում է որպես նեյրոտրանսմիտեր մեր ուղեղի ամենապլաստիկ սինապսներում, գործի դնելով եԺՊ֊ն ու եԺԸ֊ն։ Գլուտամատի ընկալիչները, որոնք հիմնականում տեղակայված են սինապսի ընկալող կողմում են լինում են չորս տեսակի, որոնցից երեքը իոնոտրոպ ընկալիչներ են (AMPA, NMDA և կաինատային), իսկ չորրորդը՝ մետաբոտրոպ է և կոչվում է mGluR։ Չնայած այս բոլոր գլուտամատային ընկալիչները պատասխանում են միևնույն նեյրոտրանս֊ միտերին, դրանք իրականացնում են միանգամայն տարբեր ֆունկցիաներ։ Իոնոտրոպ գլուտամատային ընկալիչները օգտագործելով իրենց իոնային անցուղիները առաջացնում են դրդող հետսինապսային պոտենցիալ, իսկ մետաբոտրոպ գլու֊ տամատային ընկալիչները ունեն նեյրոմոդուլատոր ազդեցություն՝ փոփոխում են պատասխանի ուժն ու բնույթը (նեյրոմոդուլացնող ազդեցության մասին արդեն նշվել է 8րդ
էջում)։ Ռեցեպտորների բոլոր տեսակներն էլ կարևոր են սինապսային պլաստիկության համար, սակայն ավելի շատ հայտնի է NMDA և AMPA ընկալիչների մասին, որոնց երբեմն անվանում են հիշողության մոլեկուլներ։ Նրանց մասին գիտելիքները հիմնականում ստացվել են այդ ընկալիչների վրա ազդող նոր դեղանյութեր հայտնագործելու ճանապարհին (տես էջ 29)։
AMPA ընկալիչները ամենաարագ գործողն են։ երբ գլուտամատը կապվում է այս ընկալիչներին, նրանք
անմիջապես բացում են իրենց իոնային անցուղիները, առաջացնելով անցողիկ դրդող հետսինապսային պոտենցիալ (ԴՀՍՊների մասին խոսվել է արդ գլխում)։ Գլուտամատը կապվում է AMPA ընկալիչներին միայն վայրկյանից էլ պակաս ժամանակով, ապա թողնում նրանց եւ հեռացվում սինապսից, ինչի արդյունքում իոնային անցուղիները փակվում են և էլեկտրական պոտենցիալը վերադառնում է իր հանգստի վիճակին։ Այսպես նեյրոններն ուղեղում արագ փոխանցում են ինֆորմացիան։
[[Պատկեր:Neuro10-1.png|645px]]
[[Պատկեր:Neuro10-2.png||thumb|457px|NMDA ընկալիչները (կարմիր), ուսուցման մոլեկուլյար մեխանիզմներն են։ Տրանսմիտերը ձերբազատվում է և՛ հասարակ ակտիվացման ժամանակ, և՛ եԺՊ առաջանալու դեպքում (վերևում ձախից)։ Mg²⁺֊ը խցանում է բջջաթաղանթի C՝ ական անցուղիները (նկարում` փոքր, սև օղակները), սակայն այն դուրս է մղվում ուժեղ ապաբևեռացման ժամանակ։ Դա տեղի է ունենում, երբ նեյրոնները «ցանկանում են» փոխել իրենց կապակցումները այլ նեյրոնների հետ։ եԺՊ֊ն կարող է արտահայտվել կամ AMPA ընկալիչների քանակի մեծացումով (դեղին ընկալիչները` ներքևում ձախից) կամ էլ այդ ընկալիչների արդյունավետության բարձրացումով (ներքևում աջից)։]]
===NMDA ընկալիչներ. պլաստիկության մոլեկուլյար մեխանիզմները===
Գլուտամատը կապվում է նաև NMDA ընկալիչներին հետսինապսային նեյրոններում։ Սրանք վճռորոշ դեր ունեն սինապսային պլաստիկության մոլեկուլյար մեխանիզմներում։ եթե սինապսը դանդաղ է ակտիվանում, NMDA ընկալիչները մեծ դեր չեն խաղում, քանի որ NMDA ընկալիչների իոնային անցուղիների բացվելուն պես՝ դրանք խցանվում են սինապսում առկա մեկ այլ իոնով` Mg²⁺֊ով։ Բայց երբ սինապսներն ակտիվանում են շատ արագ և նեյրոնը ուժեղ է խթանվում, ապա NMDA ընկալիչները անմիջապես զգում են այդ դրդումը։ Առաջացած մեծ սինապտիկ ակտիվությունը բերում է նաև մեծ ապաբևեռացման հետսինապսային նեյրոններում, ինչը դուրս է մղում Mg²⁺֊ը NMDA֊ի իոնային անցուղիներից՝ էլեկտրական վանման հաշվին։Այնուհետև NMDA ընկալիչները ընդգրկվում են սինապսային հաղորդակցման մեջ։
Դա կատարվում է երկու ճանապարհով. մի կողմից, ինչպես և AMPA ընկալիչները, նրանք բացում են Na⁺ և K⁺ իոնների ճանապարհը՝ նպաստելով ապաբևեռացմանը, իսկ մյուս կողմից նպաստում են Ca²⁺ իոնների թափանցմանը դեպի նեյրոն։ Այլ կերպ ասած NMDA ընկալիչների զգում են ուժեղ նեյրոնային ակտիվությունը, և ազդանշան ուղարկում նեյրոնին Ca²⁺ իոնների հոսքային ալիքով։ Ca²⁺ իոնների հոսքը, իհարկե, կարճատև է, տևում է վայրկյանից էլ քիչ, մինչ գլուտամատը կապվում է NMDA ընկալիչներին։ Ինչևէ, Ca²⁺֊ը որոշիչ դեր է խաղում՝ ազդանշանելով նեյրոնին NMDA ընկալիչների ակտիվացման մասին։