Changes
/* Կանաչ հրվանդանը */
Տեր Ֆյոդորն անցավ թուրքական շուկայով, որտեղ նրան իդեալական շշուկով խորհուրդ էին տալիս գնել պուդրա Կոտի, մետաքսյա գուլպաներ և Սուխումի անփաթեթ ծխախոտ, քարշ գալով գնաց կայարան և կորավ բեռնակիրների բազմության մեջ։
==Ամպերի տակ==
Կոնցեսիոներների և մոնտյոր Մեչնիկովի համաձայնությունից երեք օր անց Կոլումբի թատրոնը երկաթուղով մեկնեց Մախաչ֊Կալայի և Բաքվի վրայով։ Կոնցեսիոներները բոլոր այդ երեք օրը, չգոհանալով Մաշուկի վրա հերձած երկու աթոռների բովանդակությունից, սպասում էին Մեչնիկովից երրորդ աթոռին, Կոլումբի աթոռներից վերջինին։ Բայց նարզանի ձեռքից տանջված Մեչնիկովը ստացած քսան ռուբլին ամբողջությամբ վերածեց հասարակ օղու և հասավ այն դրության, որ փակի տակ պահվում էր բուտաֆորանոցում։
― Ահա և քեզ Թթու ջրեր, ― հայտարարեց Օստապը, իմանալով թատրոնի մեկնելու մասին։ ― Շան որդի է այդ մոնտյորը։ Դե արի ու սրանից հետո գործ բռնի թատրոնի աշխատողների հետ։
Օստապը շատ ավելի անհանգիստ դառավ, քան առաջ։ Գանձ գտնելու շանսերն անչափ մեծացել էին։
― Փող է պետք Վլադիկավկազ մեկնելու համար, ― ասաց Օստապը։ ― Այնտեղից մենք ավտոմեքենայով Ռազմա֊Վիրական ճանապարհով կգնանք Թիֆլիս։ Հիասքա՜նչ տեսարաններ։ Հրապուրի՜չ բնանկար։ Հրաշալի՜ լեռնային օդ։ Եվ այդ բոլորի վերջում՝ հարյուր հիսուն հազար ռուբլի զրո֊զրո կոպեկ։ Նիստը շարունակելը միտք ունի։
Բայց Հանքային ջրերից մեկնելն այնքան էլ հեշտ չէր։ Վորոբյանինովը երկաթուղային ապաշնորհ նապաստակ դուրս եկավ, և քանի որ անհաջող էին անցնում գնացք նստելու նրա բոլոր փորձերը, ապա ստիպված եղավ հանդես գալ «Ծաղկանոցի» մոտ իբրև ուսումնական օկրուգի նախկին հոգաբարձու։ Այդ շատ քիչ հաջողություն ունեցավ։ Երկու ռուբլի՝ քսանչորս ժամվա ծանր ու նվաստացուցիչ աշխատանքի դիմաց։ Բայց այդ գումարը բավական էր Վլադիկավկազ գնալու համար։
Բեսլանում անտոմս ուղևորվող Օստապին վռնդեցին գնացքից, և մեծ կոմբինատորը հանդգնորեն երեք վերստ վազեց գնացքի ետևից, բռունցք թափ տալով բոլորովին անմեղ Իպոլիտ Մատվեևիչի վրա։
Դրանից հետո Օստապին հաջողվեց ցատկել դանդաղորեն դեպի Կովկասյան լեռնաշղթան ձգվող գնացքի աստիճանին։ Այդ դիրքից Օստապը հետաքրքրությամբ նայում էր առջևում բացվող Կովկասյան լեռնաշղթայի համայնապատկերին։
Առավոտվա ժամը չորսն էր։ Լեռների կատարները լուսավորվել էին մուգ֊վարդագույն արևի լույսով։ Լեռները դուր չեկան Օստապին։
― Չափից դուրս շքեղություն կա, ― ասաց նա։ Վայրի գեղեցկություն։ Ապուշի երևակայություն։ Միանգամայն անպետք բան։
Վլադիկավկազի կայարանում եկվորներին սպասում էր Զակավտոպրոմտորգի մեծ ու բաց ավտոբուսը, և սիրալիր մարդիկ ասում էին։
― Ովքեր գնալու են Ռազմա֊Վիրական ճանապարհով, նրանց ձրի կտանենք քաղաք։
― Ո՞ւր, Կիսա, ― ասաց Օստապը։ ― Մենք գնալու ենք ավտոբուսով։ Թող մեզ ձրի տանեն։
Սակայն Օստապը Զակավտոպրոմտորգի գրասենյակում, ուր ավտոբուսը բերեց նրանց, չէր վռազում գրվել մեքենայի տեղի համար։ Աշխույժ զրուցելով Իպոլիտ Մատվեևիչի հետ, նա հիանում էր ամպով պատած Ստալովայա լեռով և, գտնելով, որ լեռն իրոք նման է սեղանի, արագ հեռացավ։
Վլադիկավկազում ստիպված եղան մի քանի որ նստել։ Բայց Ռազմա֊Վիրական ճանապրհով ուղևորվելու համար փող ճարելու բոլոր փորձերը կամ բոլորովին ապարդյուն էին անցնում, կամ օրվա պարենը հայթայթելու միջոցներ էին տալիս միայն։ Քաղաքացիներից տասը կոպեկ գանձելու փորձը չհաջողվեց․ Կովկասյան լեռնաշղթան այնքան բարձր ու տեսանելի էր, որ հնարավոր չէր այն ցույց տալու համար փող վերցնել։ Չորս կողմից երևում էր նա։ Ուրիշ գեղեցիկ վայրեր Վլադիկավկազում չկային։ Ինչ վերաբերում էր Թերեքին, ապա այն հոսում էր «Տրեկի» ― հեծանվուղու կողքով, որի մուտքի համար փող գանձում էր քաղաքը՝ առանց Օստապի օգնության։ Իպոլիտ Մատվեևիչի ողորմություն հավաքելը երկու օրում տվեց տասներեք կոպեկ։
― Բավական է, ― ասաց Օստապը, ― մի ելք կա․ Թիֆլիս գնալ ոտքով։ Հինգ օրում մենք կանցնենք երկու հարյուր վերստ։ Ոչինչ, պապաշա, լեռնային զմայլելի տեսարաններ, թարմ օդ․․․ Փող է պետք՝ հաց և երշիկ գնելու համար։ Ձեր բառապաշարին կարող եք ավելացնել մի քանի իտալական ֆրազներ, ինչպես ուզում եք, բայց իրիկվա կողմ դուք հավաքելու եք երկու ռուբլուց ոչ պակաս։ Այսօր ստիպված ենք չճաշել, սիրելի ընկեր։ Ավա՜ղ։ Շանսերը վատ են․․․
Ծեգը ծեգին կոնցեսիոներներն անցան Թերեքի կամուրջը, շրջանցեցին զորանոցները և խորացան կանաչ հովտի մեջ, որով անցնում էր Ռազմա֊Վիրական ճանապարհը։
― Մեր բախտը բանեց, Կիսա, ― ասաց Օստապը, ― գիշերը անձրև է եկել, և մենք ստիպված չենք փոշի կուլ տալ։ Մաքուր օդ շնչեք, պարագլուխ։ Երգեցե՛ք։ Կովկասյան ոտանավորներ հիշեցեք։ Պահեցեք ձեզ ինչպես վայել է․․․
Բայց Իպոլիտ Մատվեևիչը ոչ երգում էր, ոչ էլ ոտանավորներ հիշում։ Ճանապարհը սարն ի վեր էր բարձրանում։ Բացօթյա անցկացրած գիշերները զգացնել էին տալիս իրենց կողքի ծակոցներով, ոտքերի ծանրությամբ, իսկ էժանագին երշիկը՝ մշտական ու տանջալից այրոցով։ Նա քայլում էր մի կողքի թեքված, ձեռքին բռնած հինգ ֆունտանոց հացը, որ փաթաթել էր վլադիկավկազյան թերթի մեջ, և ձախ ոտքը հազիվ քարշ տալով։
Դարձյալ գնա՜լ։ Այս անգամ Թիֆլիս, այս անգամ աշխարհում ամենագեղեցիկ ճանապարհով։ Նա շուրջը չէր նայում, Օստապի պես։ Նա բացարձակապես չէր տեսնում Թերեքը, որն արդեն որոտալ էր սկսել հովտի խորքում։ Եվ միայն արևի տակ շողշողացող սառցե գագաթները նրան աղոտ կերպով ինչ֊որ բան էին հիշեցնում․ ոչ այն է ադամանդի փայլը, ոչ այն է վարպետ Բեզենչուկի լավագույն գլազետապատ դաղագները։
Բալտայից հետո ճանապարհը մտավ կիրճը և առաջ շարժվեց մութ ու կախված ժայռերի վրա փորած նեղլիկ քիվով։ Ճանապարհի գալարագիծը դեպի վեր էր պարուրվում, և երեկոյան կոնցեսիոներները հայտնվեցին Լարս կայարանում, ծովի մակերևույթից հազար մետր բարձրության վրա։
Գիշերեցին ձրի խեղճ ու կրակ մի դուքանում և նույնիսկ մեկական բաժակ կաթ ստացան՝ խաղաթղթերի ֆոկուսներով տիրոջը և նրա հյուրերին հրապուրելով։
Առավոտն այնքան հիանալի էր, որ նույնիսկ լեռնային օդով ցողված Իպոլիտ Մատվեևիչն սկսեց երեկվանից ավելի աշխույժ քայլել։ Լարս կայարանից դենը անմիջապես կանգնեց Կողքի լեռնաշղթայի վիթխարի պատը։ Թերեկի հովիտն այստեղ շրջափակվեց նեղ կիրճով։ Բնանկարը գնալով ավելի մռայլվում էր, իսկ ժայռերի վրա մակագրությունները բազմապատկվում էին։ Այնտեղ, ուր ժայռերը այնպես էին սեղմում Թերեքի հոսանքը, որ կամուրջի երկարությունը հավասարվում էր ընդամենը տասը սաժենի, կոնցեսիոներները կիրճի ժայռոտ պատերին այնքան մակագրություն տեսան, որ Օստապը, մոռանալով Դարյալի կիրճի վեհությունը, գոռաց, ջանալով հաղթահարել Թերեքի դղրդյունն ու հառաչանքները․
― Մե՛ծ մարդիկ։ Ուշադրություն դարձրեք, պարագլուխ։ Տեսնո՞ւմ եք։ Ամպերից մի քիչ վեր և արծվից փոքր֊ինչ ներքև։ Մակագրություն՝ «Կոլյա և Միկա, հուլիս 1914թ․»։ Անմոռա՜ց տեսարան։ Ուշադրություն դարձրեք գեղարվեստական կատարման վրա։ Յուրաքանչյուր տառը մի մետր մեծություն ունի և նկարված է յուղաներկով։ Որտե՞ղ եք հիմա, Կոլյա և Միկա։
― Կիսա, ― շարունակեց Օստապը, ― եկեք մենք էլ հավերժանանք։ Տրորենք Միկայի քիթը։ Ի դեպ՝ ես կավիճ էլ ունեմ։ Աստված է վկա, կմագլցեմ հիմա ու կգրեմ․ «Կիսան և Օսյան եղեկ են այստեղ»։
Եվ Օստապը, առանց երկար ու բարակ մտածելու, խճուղին Թերեքի փրփրուն խորխորատից անջատող պատվարի վրա դրեց ունեցած երշիկի պաշարը և սկսեց բարձրանալ ժայռը։
Իպոլիտ Մատվեևիչը սկզբում հետևում էր մեծ կոմբինատորի բարձրանալուն, բայց հետո ցրվեց և շուռ գալով սկսեց դիտել ժայռի վրա պահպանված, ձիու ատամի նմանվող Թամարի ամրոցի հիմքը։
Այդ ժամանակ կոնցեսիոներներից մի երկու վերստ հեռավորության վրա Թիֆլիսի կողմից Դարյալի կիրճը մտավ տեր Ֆյոդորը։ Նա քայլում էր զինվորականի համաչափ քայլով, ալմաստե կարծր աչքերով նայելով առաջ և հենվելով կորագլուխ գավազանին։
Տեր Ֆյոդորը վերջին փողերով հասավ Թիֆլիս և հիմա ոտքով գնում էր ծննդավայրը, սնվելով կամավոր նվիրատվություններով։ Խաչի լեռնանցքը (ծովի մակերևույթից 2345 մետր բարձր) անցնելիս արծիվը կծեց նրան։ Տեր Ֆյոդորը գավազանը թափ տվեց հանդուգն թռչնի վրա և շարունակեց ճանապարհը։
Նա գնում էր ամպերի մեջ մոլորված և փնթփնթում․
― Ո՛չ ի սեր շահի, այլ միայն կամոքն ինձ ուղարկած կնոջն իմո։
Տարածությունը թշնամիների միջև գնալով կրճատվում էր։ Սուր ցցաքարի ետևից թեքվելով, տեր Ֆյոդորը դեմ ընկավ ոսկյա պենսնեով մի ծերուկի։
Կիրճը ճեղքվեց տեր Ֆյոդորի աչքերում։ Թերեքը դադարեցրեց իր հազարմյա ճիչը։
Տեր Ֆյոդորը ճանաչեց Վորոբյանինովին։ Բաթումում սարսափելի անհաջողություն կրելուց հետո, բոլոր հույսերը փլվելուց հետո, հարստություն ստանալու նոր հնարավորությունը արտասովոր կերպով ազդեց տեր Ֆյոդորի վրա։
Նա բռնեց Իպոլիտ Մատվեևիչի վտիտ ադամախնձորից և, մատները սեղմելով, խռպոտ ձայնով գոռաց․
― Ի՞նչ ես արել քո սպանած զոքանչի գանձը։
Նման ոչ մի բանի չսպասող Իպոլիտ Մատվեևիչը լուռ էր, աչքերն այնպես չռելով, որ նրանք գրեթե հպվում էին պենսնեի ապակիներին։
― Ասա՛, ― հրամայում էր տեր Ֆյոդորը։ ― Խոստովանի՛ր, մեղավոր։
Վորոբյանինովն զգաց, որ շունչը կտրվում է։
Այդ պահին արդեն իր հաղթանակը տոնող տեր Ֆյոդորը տեսավ ժայռի վրա ցատկոտող Բենդերին։ Տեխնիկական դիրեկտորը վայր էր իջնում՝ կոկորդով մեկ բղավելով․
<poem>
Փշրվելով մռայլ ժայռերին
Եռում, փրփրում են կոհակները․․․
</poem>
Մեծ վախ պատեց տեր Ֆյոդորի սրտին։ Նա մեքենայորեն շարունակում էր բռնած պահել պարագլխի կոկորդը, բայց նրա ծնկները դողում էին։
― Ա՛խ, այ թե սա ո՜վ է, ― մտերմաբար գոչեց Օստապը։ ― Մրցակցող կազմակերպությո՜նը։
Տեր Ֆյոդորը չհապաղեց։ Ենթարկվելով բարերար բնազդին, նա չանթեց կոնցեսիոն երշիկն ու հացը և փախավ։
― Խփե՛ք դրան, ընկեր Բենդեր, ― բղավում էր գետնից շունչը տեղն եկած Իպոլիտ Մատվեևիչը։
― Հասի՛ր դրան, բռնի՛ր։
Օստապը սուլեց և քըս֊քըս արեց։
― Հյո՜ւ֊ու֊ու, ― բղավում էր նա, տեր Ֆյոդորի ետևից ընկած։ ― Ճակատամարտ բուրգերի մոտ, կամ Բենդերը որսի պահին։ Ո՞ւր եք փախչում, այ մուշտարի։ Կարող եմ ձեզ առաջարկել փորոտիքը լավ թափած մի աթոռ։
Տեր Ֆյոդորը չդիմացավ հետապնդման տառապանքներին և մագլցեց բոլորովին կախված ժայռի վրա։ Նրան սիրտն էր հրում վերև, որ բարձրացել էր մինչև կոկորդը, և առանձնահատուկ, միայն վախկոտներին քաջածանոթ կրուկների քորը։ Ոտքերն իրենք էին պոկվում գետնից և իրենց տիրոջը տանում վեր։
― Հյո՜ւ֊ու֊ու, ― բղավում էր Օստապը ներքևից։ ― Բռնի՛ր դրան։
― Նա տարավ մեր պաշարները, ― վայնասուն բարձրացրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը, դեպի Օստապը վազելով։
― Կա՛ց, ― որոտաց Օստապը։ ― Կա՛ց, ասում եմ։
Բայց դա միայն նոր ուժ տվեց հենց այն է ուժասպառ տեր Ֆյոդորին։ Նա վեր սլացավ և մի քանի ցատկից հետո հայտնվեց ամենաբարձր մակագրությունից մի տասը սաժենով բարձր վայրում։
― Երշիկը տո՛ւր, ― կանչում էր Օստապը։ ― Երշիկը տո՛ւր, ախմախ։ Ես ամեն ինչ կներեմ։
Տեր Ֆյոդորն արդեն ոչինչ չէր լսում։ Նա հայտնվեց մի հարթ տարածության վրա, ուր մինչ այդ ոչ ոքի չէր հաջողվել մագլցել։ Թախծալի սարսափը պատեց տեր Ֆյոդորին։ Նա հասկացավ, որ իրեն ոչ մի կերպ չի հաջողվի վայր իջնել։ Ժայռը ուղղահայաց իջնում էր խճուղու վրա և ետ իջնելու մասին չարժեր նույնիսկ մտածել։ Նա նայեց ներքև։ Այնտեղ փրփրում էր Օստապը, և կիրճի խորքում պսպղում էր պարագլխի ոսկյա պենսնեն։
― Ես կտա՛մ երշիկը, ― բղավեց տեր Ֆյոդորը։ ― Իջեցրեք ինձ։
Ի պատասխան որոտում էր Թերեքը և Թամարի ամրոցից կրքոտ ճիչեր էին լսվում։ Այնտեղ բուեր էին ապրում։
― Իջեցրե֊ե՜ք ինձ, ― աղերսագին բղավում էր տեր Ֆյոդորը։
Նա տեսնում էր կոնցեսիոներների բոլոր մանևվրները։ Նրանք վազվզվում էին ժայռի տակ և, շարժուձևերից դատելով, լպիրշորեն զազրախոսում էին։
Մի ժամ հետո փորին պառկած և գլուխը կախ գցած տեր Ֆյոդորը տեսավ, որ Բենդերն ու Վորոբյանինովը գնում են Խաչի լեռնանցքի ուղղությամբ։
Գիշերն արագ իջավ։ Զարհուրելի խավարի և դժոխային աղմուկի մեջ հենց ամպի տակ դողդողում և լաց էր լինում տեր Ֆյոդորը։ Նրան այլևս պետք չէին երկրային գանձերը։ Նա միայն մի բան էր ցանկանում՝ իջնել ներքև, գետին։
Գիշերը նա այնպես էր ոռնում, որ մերթ ընդ մերթ խլացնում էր Թերեքի ձայնը, իսկ առավոտյան սնվեց երշիկով ու հացով և սատանայի պես քրքջում էր ներքևում սլացող ավտոմոբիլների վրա։ Օրվա մնացորդն անցկացրեց լեռներն ու երկնային լուսատու արևը զննելով։ Իսկ հետևյալ գիշեր նա տեսավ Թամարա Թագուհուն։ Թագուհին իր ամրոցից թռավ եկավ մոտը և կոտրատվելով ասաց․
― Լինենք հարևաններ։
― Տիրուհի, ― զգացված ասաց տեր Ֆյոդորը։ ― Ոչ ի սեր շահի․․․
― Գիտեմ, գիտեմ, ― նկատեց թագուհին, ― այլ միայն կամոքն քեզ ուղարկած կնոջ։
― Բա դուք որտեղի՞ց գիտեք, ― զարմացավ տեր Ֆյոդորը։
― Գիտեմ, էլի։ Անցնեիք մեզ մոտ, հարևան։ Վաթսունվեց կխաղայինք։ Հը՞։
Թագուհին ծիծաղեց և թռավ֊գնաց, օձաձև հրթիռներ բաց թողնելով գիշերվա երկնքում։
Երրորդ օրը տեր Ֆյոդորն սկսեց քարոզ կարդալ թռչունների գլխին։ Չգիտես ինչու նա նրանց համոզում էր դառնալ լյութերական։
― Հավքե՛ր, ― ասում էր նա զրնգուն ձայնով, ― հրապարակավ խոստովանեցեք ձեր մեղքերը։
Չորրորդ օրը նրան արդեն ներքևից ցույց էին տալիս էքսկսուրսանտներին։
― Աջում Թամարի ամրոցն է, ― ասում էին փորձված ուղեկցողները, ― իսկ ձախում կանգնած է կենդանի մի մարդ, իսկ թե ինչով է ապրում և ինչպես է ընկել այնտեղ՝ հայտնի չէ։
― Համա թե վայրենի ժողովուրդ են հա՜, ― զարմանում էին էքսկուրսանտները։ ― Լեռների զավակնե՜ր։
Ամպերը լողում էին։ Տեր Ֆյոդորի գլխավերևում պտույտ էին գործում արծիվները։ Նրանցից ամենահամարձակը գողացավ երշիկի մնացորդը և թևի թափահարումով փրփրալից Թերեքի մեջ նետեց մեկուկես ֆունտ հացը։
Տեր Ֆյոդորը մատ թափ տվեց արծվի վրա, և ճաճանչափայլ ժպտալով, շշնջաց․
<poem>
Թռչունն աստծո չի իմանում
Հոգնություն ու հոգս անմար,
Եվ խնամքով նա չի հյուսում
Մշտական բույն իր համար։
</poem>
Արծիվը խեթ֊խեթ նայեց տեր Ֆյոդորին, «ծուղրուղու» կանչեց ու թռավ։
― Ա՛խ, արծվիկ, արծվիկ, մե՛ծ անզգամն ես եղել։
Տասն օր անց Վլադիկավկազից հրշեջ խումբ եկավ հարկ եղած գումակով ու պիտույքներով և իջեցրեց տեր Ֆյոդորին։
Երբ նրան իջեցնում էին, նա ծափահարում էր և հաճելիությունից զուրկ ձայնով երգում․
<poem>
Կլինես դու էս աշխարհի թագուհին,
Հավերժական իմ ընկե՛ր։
</poem>
Եվ խստաշունչ Կովկասը բազմաշառաչ կրկնեց Մ․ Յու․ Լերմոնտովի խոսքերը և Ա․ Ռուբինշտեյնի երաժշտությունը։
― Ոչ ի սեր շահի, ― ասաց տեր Ֆյոդորը հրշեջ խմբի պետին, այլ միայն․․․
Հռհռացող քահանային հրշեջ սանդուղքի վրա դրած տարան հոգեբուժական հիվանդանոց։
==Ծանոթագրություններ==
<references/>
