Changes
/* Գլուխ հինգերորդ */
=== Գլուխ հինգերորդ ===
Դռան վերևի նեղլիկ պատուհանից ցախատուն ընկած լույսի նեղ շերտը հանդարտ տարուբերում էր հողե հատակի դարուփոսերում։ Ցախատան խորքում, մթության մեջ չերևացող գերանի վրա տեղավորվել էին Ցախլեղտակ եռյակի անբաժան ընկերները՝ Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը։ Տղաները լուռ էին ու մի տեսակ ձգված, անհամբեր ամենայն հավանականությամբ սպասում էին ինչ֊որ մեկին և այդ ինչ֊որ մեկն ուշանում էր։
— Չեմ հասկանում, թե այսքան ժամանակ ինչ են որոշում,— վերջապես լռությունը խզեց ձանձրացած Վազգենը։
— Լուրջ գործ է, Լեղ ջան,— ընկերոջ փնթփնթոցին պատասխանեց Հակոբը, որն անսպասելիորեն բացառիկ սիրալիր էր դարձել,— մարդիկ են կորել, կատակ չէ, արդեն երեք օր է՝ չկան, մի բան պե՞տք է որոշեն թե չէ...
— Եռունդա,— խոսակցությանը խառնվեց Լևոնը,— ինչքան ուղում են թող որոշեն։ Ինչ ուզում են թող որոշեն՝ նրանց գտնողը մենք ենք, այ, էս տղեն,— նա ձեռքը խփեց կրծքին,— կտեսնես, ինչպես եմ գտնում ու գերի վերցված զինվորների պես շարք կանգնեցրած բերում գյուղ։ Կբերեմ, կհանձնեմ գյուղսովետի նախագահ ընկեր Առնակին ու կասեմ. դե գնա, թերթում հայտարարություն տուր, որ ամբողջ աշխարհն իմանա, թե ովքեր են Ցախլեղտակի տղաները։
— Ես վախենում եմ ընկեր Առնակի բերած շունը համը հանի, գետինը հոտոտելով գնա ու կանգնի փոսի գլխին,— իր տարակուսանքը հայտնեց Հակոբը,— ասում են շատ հասկացող շուն է։ Անդրանիկն իր աչքով էր տեսել, թե ինչպես... անունն ի՞նչ էր...
— Ո՞ւմ անունը, Անդրանիկի՞։
— Չէ, շան։
— Ըը՜ըը...
— Բուրայակ,— հիշեց Վազգենը։
— Հա՛, ճիշտ է,— Հակոբը գլխով արեց,— Բուր...ըը՜ը... չէ, ոչ թե Բուրայակ, այլ Բուրյակ։
Լսվեցին զգույշ ոտնաձայներ, որ մոտենում էին ցախատանը։ Հակոբն ընդհատեց խոսքն ու զսպանակի պես նետվեց դեպի դուռը,
— Սը՜սսս,— մատը շուըթերին դրեց Լևոնը,— կարոդ է Լեղաճաքենց տնեցիները լինեն։
— Չէ, մերոնք քնած են։
— Իսկ հրացա՞նը,— անհանգստացավ Լևոնը։
— Պահել եմ, նկուղում։
Ոտնաձայները ավելի մոտեցան։ Հակոբը, որ աչքը դռան ճեղքին կպցրած նայում էր դուրս, լուսնի լույսի տակ տեսավ ցախատան կողմն շտապող կարճլիկ կերպարանքն ու ուրախացած շրջվեց դեպի ընկերները.
— Արեգն է։
«Երանի գտած լինեն»— մտածեց Վազգենը, որ հենց սկզբից էլ դեմ էր իրենց հայտնագործությունը թաքցնելու որոշմանը։ Նա մի քանի անգամ արդեն որոշել էր իր միտքը հայտնել բարձրաձայն և անմիջապես էլ հրաժարվել էր մտածելով, որ դրա համար Հակոբը նորից կսկսի ծաղրել, իսկ Լևոնն անպայման կբամփի գլխին։
Գետափնյա թփուտներում գտնվող անցքը Ցախլեղտակի տղաները հայտնաբերել էին այդ օրն առավոտյան։ Մինչ այդ, դեռևս ամենաառաջին գիշերը, Հին ամրոցի վերջին անձավի մոտ փնտրողները գտել էին կոտրված պոչով, գրպանի մի փոքրիկ դանակ։ Հայկն ու Կարենն անմիջապես ճանաչել էին՝ Գագիկինն էր։ Դա նրանց ստիպել էր փոքրինչ ավելի մանրամասն ուսումնասիրել տեղանքը։ Հենց այդ ուսումնասիրության ժամանակ էլ հայտնաբերվել էր մացառուտներում պահված ճանապարհը։ Շավիղն սկսվում էր ոչ թե անմիջապես մացառուտից, այլ նրանից ներքև՝ երեք-չորս մետրանոց ուղղագիծ կտրվածք ունեցող ժայռի տակից և մնում էր ոչ թե լեռնալանջի թեքությամբ դեպի ներքև, այլ սկզբում պահվում էր բրգաձև, խոշոր քարակոշտի հիմքում, կիսաշրջան գծում նրա շուրջը և հակառակ կողմից իջնում գետափ։ Հաջորդ առավոտյան, հայտնաբերված ճանապարհով խումբը դուրս եկավ Հին ամրոցից։ Բայց գետափին կատարած որոնումները անցան անարդյունք և նրանք որոշեցին, որ կորածներին պետք է փնտրել անտառում։ Հենց այդ օրն էլ, սարից գնացող ավտոմեքենաներով լուրը հասավ գյուղ։ Այնտեղից եկան նոր խմբեր և անտառը լցվեց որոնողներով, բայց ապարդյուն. ոչ մեկին չհաջողվեց ամենաչնչին հետքն անգամ գտնել։ Որոնումները իզուր անցան նաև հաջորդ օրը։ Իսկ երրորդ օրն առավոտյան, Ցախլեղտակի տղաները ուշացան, չհասցրին որոնողներին միանալ գյուղում և որոշեցին անտառ գնալ։ Գետափով անցնելու ժամանակ, անսպասելիորեն Վազգենը հայտնաբերեց ցեխոտ, ճխլտված լուցկու տուփը, մեջին մայիսյան սատկած բզեզ։ Երեքն էլ միաբերան հաստատեցին, որ տուփը Գագիկինն է. նրանից բացի ուրիշ ոչ ոք գյուղում կոլեկցիա չէր հավաքում։ Ցախլեղտակենք մտածեցին, որ կորածները վերջին անգամ եղել են գետափին և անտառում գտնվողներին միանալու փոխարեն, որոշեցին մեկ անգամ նորից հետախուզել գետափը։ Հենց այդ որոնումների ժամանակ էլ հայտնաբերեցին խորհրդավոր անցքը և մոտի ջարդոտված ու տրորված խոտերից դատելով եկան այն եզրակացության, որ անհետացածները խցկվել են այդ անցքը ու որոշեցին հետապնդել նրանց։ Բայց, իհարկե, անցքի մեջ իջնելը նրանք հետաձգեցին, մտածելով, որ հետապնդման ժամանակ, քաղցից չմեռնելու համար իրենց անհրաժեշտ է ունենալ սննդամթերքի պաշար, իսկ Արամին ահաբեկելու համար՝ որևէ զենք։ Հենց այդտեղ էլ Վազգենն ասաց, որ լավ կլինի, եթե անցքի մասին տեղյակ պահեն նաև մյուսներին, բայց Լևոնն ու Հակոբը չհամաձայնեցին. «Պետք չէ, ամբողջ գյուղը կլցվի անցքի մեջ, հետաքրքրությունը կկորի»։ Իսկ երեկոյան, գյուղ վերադառնալուն պես, լսեցին գյուղսովետի նախագահ ընկեր Առնակի միջնորդությամբ շրջկենտրոնի, միլիցիայից բերված հետախույզ շան մասին։ Վախեցան, որ շունը կարող է խառնել իրենց պլանները։ Դրա համար էլ Արեգին ուղարկեցին գյուղամեջ՝ ընկեր Առնակի մոտ գումարված խորհրդակցությունից տեղեկություն բերելու, իսկ իրենք ցրվեցին տները՝ ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ իրեր՝ պարան, հրացան, լապտեր, դանակ և ուտելիք նախապատրաստելու համար։ Հետո, երբ ամեն ինչ պատրաստ էր, հավաքվեցին Վազգենենց ցախատանն ու ապասեցին Արեգի տեղեկություններին։
Արեգը դեռ չէր հասցրել մտնել ցախատուն, երբ բոլոր կողմերից գլխին հարցերի տարափ թափվեց.
— Բուրյակն ի՞նչ է արել։
— Ի՞նչ որոշեցին։
— Որտե՞ղ են շարունակելու որոնումները։
Արեգը հևաց.
— Ինչպես հրամայել...
— Եռունդա,— ընդհատեց անհամբերությունից եռացող Լևոնը,— պետք չէ։
— Բա...
— Ասացինք պետք չէ։ Բուրյակն ի՞նչ է արել։
— Ոչինչ էլ չի արել։ Բուրյակին վաղն ուղարկելու են ետ։ Անձրևը ջնջել֊տարել է հետքերը և ոչինչ չեն գտել։
— Եռունդա,— Լևոնը ուրախացած ծափ տվեց,— պըրծանք։
— Սպասիր,— նրան մի կողմ հրեց Հակոբը,— վաղը որտե՞ղ են շարունակելու որոնումները։
— Մացառների ճանապարհի դիմաց՝ անտառում։
— Լավ է,— Լևոնը շփեց ձեռքերը,— մեզ չեն խանգարի։
— Քանի՞ խումբ է դուրս գալիս որոնելու,— շարունակեց Հակոբը։
— Տասը։
— Այսօր ութն էր։
— Վաղը տասներկու կդառնան,— Լևոնը ինքնագոհ ժպտաց,— բայց մեկ է, եռունդա, ամբողջ շրջանն էլ գա՝ գտնողը մենք ենք։
Հակոբը, որ Լևոնից փոքր֊ինչ ավելի լրջորեն էր նայում իրադրությանը, նորից դիմեց Արեգին.
— Իսկ ինչո՞ւ որոշեցին մացառների դիմացի անտառում փնտրել։
— Ընկեր Մեսրոպյանը պահանջեց։ Հորս արև, ասաց, որ Գագիկը բնության սիրահար է, իսկ Արամը՝ արկածներ որոնող և, որ այդ անտառը, որպես աչքից ու ոտքից հեռու տեղ լրիվ կարող է բավարարել նրանց հետաքրքրությունները։ Դրա համար։ Խորհրդակցության ժամանակ հենց այդպես էլ ասաց, որ նրանք՝ այսինքն Արամը, Գագիկն ու Հասմիկը հիմա ապրում են այնտեղ, իսկական ռոբինզոնների պես։
— Մենք դեռ կտեսնենք այդ ռոբինզոններին,— հոխորտաց Լևոնը,— ուրի՞շ, Արեգ ջան, ուրիշ ի՞նչ ասացին։
— Ուրիշ ասացին այն, որ վաղն ընկեր Առնակը ուղղաթիռ է բերելու։
— Ուղղաթի՞ռ,— զարմացավ Վազգենը։
— Ըհը, հորս արև, ինքն ասաց։
— Հեչ։ Ուզում է հարյուր հատ բերի։ Եռունդա,— Լևոնը թափ տվեց ձեռքը։
Հակոբը նորից նայեց Արեգին.
— Ուրի՞շ։
— Ընկեր Առաքելյանը խոստացավ, որ նրանց երեքին էլ պետք է խիստ պատժի՝ հենց որ գտնվեն։ Ասում է, բա այսպիսի բան կլինի՞, բա այսպիսի խաղ խաղալ կլինի՞։
— Թող պատժի,— նորից հոխորտաց Լևոնը,— նախ մենք կպատժենք, հետո էլ ինքը թող պատժի, տեղն է։ Դրանց այնքան պետք է պատժել, մինչև...
— Իսկ մյուսնե՞րը ինչ էին ասում,— խոսակցության ընթացքում արդեն քանիերորդ անգամ ընկերոջն ընդհատեց Հակոբը։
— Մյուսներն ի՞նչ պետք է ասեին։ Ոչինչ էլ չէին ասում, լուռ նստել էին։ Իսկ Արև մորաքույրը, Գայանե տատիկն ու Կարո քեռին լաց էին լինում։
— Նույնիսկ Կարո քեռի՞ն։
— Ըհը։
— Իսկ Հասմիկի մայրիկն ի՞նչ էր անում։
— Հասմիկի մայրիկը չկար։ Ասում էին, որ ցերեկը նրան «Շտապ օգնությունով» տարել են շրջկենտրոնի հիվանդանոց։
— Տեսնո՞ւմ ես,— Վազգենը մտազբաղ նայեց Հակոբին,— որ ասում եմ պետք է անցքի մասին հայտնել՝ չեք համաձայնում։
— Եռունդա։ Ոչ մի հայտնել։
— Ճիշտ է, ոչ մի հայտնել։ Ինքներս կբռնենք ու կբերենք գյուղ։ Պարզապես չպետք է ժամանակ կորցնենք,— Հակոբը մի պահ լռեց, հետո շրջվեց Արեգին,— ուրի՞շ։
— Այդքանն էր։ Ուրիշ բան չասացին։
— Դե լավ, ապրես, գնա քնիր։
— Իյա՜,— զարմացած Արեգը նայեց Հակոբին։
— Ի՞նչ։
— Բա ինձ չե՞ք տանում։
— Ո՞ւր։
— Ինչպե՞ս թե ուր՝ գետափի անցքը։ Կարծում ես չգիտե՞մ։ Եթե չտանեք, հենց հիմա կգնամ ընկեր Առնակի մոտ ու ամեն ինչ մեկ-մեկ կպատմեմ։
— Դե փախիր,— զայրացավ Լևոնը,— դու էիր մնացել։
— Դե լավ,— Արեգը քայլեց դեպի դուռը, բայց Հակոբը թույլ չտվեց նրան գնալու։
— Սպասիր,— ասաց նա,— լավ, քեզ էլ կտանենք։ Առավոտյան վաղ դուրս ենք գալիս։
— Ժամը՞։
— Հինգին։ Չլուսացած։
— Որտեղի՞ց։
— Հին բաղնիքի մոտից։
— Եղավ,— համաձայնեց Արեգը,— բայց եթե խաբեք ու առանց ինձ գնաք, իմացեք, առավոտյան ողջ գյուղը անցքի մոտ կլինի։ Հորս արև։
— Ասացինք՝ կտանենք,— ձայնը բարձրացրեց Լևոնը,— և հետո քեզ քիչ երևակայիր։ Հետդ ուտելիք կվերցնես, լապտեր, դանակ և պարան, եթե ունեք։
— Պարա՞նն ինչիդ է պետք,— զարմացավ Վաղգենը,— ասացի, որ ես պարան բերում եմ։
— Ոչինչ, եթե կա թող բերի։ Քոնը կարող է չբավականացնել։
Ամեն ինչ որոշված էր։ Խումբը թողեց ցախատունը, վաղ առավոտյան հին բաղնիքի մոտ կրկին հավաքվելու համար։ Բաժանվելուց առաջ Վազգենը նորից փորձեց ընկերներին համոզել, որ անցքի մասին մյուսներին չհայտնելը սխալ է։ Բայց Լևոնը, որպես պատասխան բռունցքով թեթևակի հասցրեց նրա կողքին և Վազգենր լռեց։
Բակից դուրս գալուն պես Հակոբը մի կողմ տարավ Արեգին ու շշուկով հարցրեց.
— Լսիր, այդ մասին կարո՞ղ է բերանիցդ խոսք ես թրռցրել։
— Ինչի՞ մասին։
— Դե, անցքի։
— Երեխա ե՞ս։
— Ո՞վ գիտե։
{{ԵրեքԱստղ}}
Արեր նոր էր գուրս եկել Արջասարի ետևից, երբ տղաները մոտեցան անցքին։ Չորսն էլ հազիվ էին շարժվում, այնպես որ ծանրաբեռնված էին։ Վազգենն ուղիղ կես պարկ ուտելիք էր բերել. ինչ գտել էր նկուղում, հավաքել ու լցրել էր պարկը։ Եվ Հակոբը, որ խմբում ամենաբկլիկն էր ու տնքտնքում էր բեռի ծանրությունից, այնուամենայնիվ առիթը բաց չթողեց ընկերոջը ծաղրելու համար։
— Լսիր, Վազգեն, դու ճանապարհն այնտեղից շարունակելու ես, հա՞։
— Ո՞ւր,— զարմացավ Վազգենը,— ո՞ւր եմ շարունակելու։
— Ի՞նչ իմանամ,— Հակոբն ուսերը թոթվեց,— Աֆրիկա, Ավստրալիա, Հնդկաստան, Ամերիկա...
Հակոբը ախորժակով չպպացրեց բերանն ու Վազգենի հաշիվները համարելով փակված, անցավ Արեգին։— Սննդի հարցը քեզ մո՞տ ինչպես է։
Արեգը վեր ցցեց բութ մատը.
— Գերազանց։
— Այսինքն։
— Խնոցու կարագ եմ բերել։ Շրջանակով մեղր։
— Գողացե՞լ ես,— ընդհատեց Վազգենը։
— Չէ, հորս արև, չեմ գողացել։ Պապս է տվել։
— Պա՞պդ,— զարմացավ Լևոնր։
— Ըհը։ Լսեց, որ գնում եմ կորածներին փնտրելու ուրախացավ, ասաց՝ լավ ես անում ու տանն ինչքան լավ բան կար, հավաքեց֊լցրեց պայուսակս։
— Իսկ իմ պապը թույլ չէր տալիս, որ գամ։ Ասում էր գործ չունես, ինչպես կորել են, այնպես էլ թող գտնվեն,— անկեղծորեն խոստովանեց Լևոնը,— ասում էր անտեղի քարշ գալու փոխարեն, գնա աշխօր վաստակիր։
— Բա իզո՞ւր են նրան ժլատ Առաքել ասում,— մեջ ընկավ Հակոբը,— մենակ իր աշխօրի մասին է մտածում։
— Ժլատը քո պապն է, ցմփոր տակառ,— զայրացավ Լևոնը,— որ պապիս մի անգամ էլ ժլատ ես ասել դունչդ կջարդեմ։ Ժլատը քո պապն է։
— Որ իմ պապը լիներ, իմ պապին կասեին։
— Պա՜հ, կարծես չեն ասում։ Բա Խոշոր Արմո իմ պապի անո՞ւնն է։
— Հիմար Ցախավել, խոշորն ու ժլատը տարբեր բաներ են։ Խոշորը՝ խոշորն է, այսինքն մեծը, իսկ ժլատը՝ ժլատն է, այսինքն քո պապի նման։
— Վերջացնելո՞ւ ես, թե պայուսակը ուսիցս գցեմ։
— Գցում ես, գցիր,— Լևոնի սպառնալիքից չվախեցավ Հակոբը։
— Տղերք,— խոսակցության թեման փոխելու նպատակով մեջ ընկավ Արեգը,— գիտե՞ք երեկ ինչ էր եղել։
— Գործակատար Ռոզի վրա ակտ են գրել,— գործից տեղյակ մարդու լրջությամբ ասաց Վազգենը։
— Չէ՜,— ձեռքը թափ տվեց Արեգը,— Ռոզի վրա միշտ էլ ակտ գրում են, հե՛չ։ Ավելի կարևոր բան է եղել։
Արեգի խորհրդավոր տոնը հետաքրքրեց նաև Լևոնին ու Հակոբին, և Հակոբը խառնվեց խոսակցությանը.
— Ուրեմն նախագահը «24» է առել,— փորձեց գուշակել նա։
— Չի առել։ Բայց մեկ է, էլի հեչ։
— Եռունդա,— Լևոնը նայեց Արեգին,— դու ասա։
— Սարգիսը Հայկի հետ կռվել է։
— Իյա՜...
— Ըհը։
— Ինչո՞ւ։
— Օրագրի համար։
Լևոնը քահ֊քահ ծիծաղեց։
— Հիմարներ են, հա՜... եռունդաներ։ Բա արձակուրդի ժամանակ խելոք մարդն օրագրի մասին կմտածի՞, որ դեռ կռիվ էլ անի։
— Դե չէ, չհասկացար։ Կռիվը քո ասած օրագրի համար չի եղել,
— Հիմար, ուրիշ էլ ի՞նչ օրագիր կարող է լինել։
— Հիմար էլ ասում է։ Հասկացիր, հետո ասա,— Արեգը խեթ֊խեթ նայեց Լևոնին ու սկսեց բացատրել, թե խոսքը որ օրագրի մասին է։
Լևոնն ուշադիր լսեց Արեգի բացատրությունն ու տմբտմբացրեց գլուխը, հասկացել էր.
— Եռունդա, հետո՞։
— Ուրեմն, այդ օրագրի մեջ Հայկն իբր գրած է եղել, թե Սարգիսր մտքում սիրահարվել է Հասմիկին, դրա համար էլ խոտ հավաքելու գնալիս նոր անդրավարտիք է հագել։ Լուրը հասել է Սարգսի ականջին։ Նա էլ գտել է Հայկին, կանչել զբոսայգի ու ասել. «Հիմար, ապուշ, դու քանի՞ գլուխ ունես, որ քո տետրերի մեջ իմ մասին ես խզբզում»։ Հայկն, իբր պատասխանել է, որ ինքը մի գլուխ ունի և Սարգսի մասին ոչինչ չի գրել. «Դու ո՞վ ես, որ քո մասին էլ գրեմ»։ Սարգիսն էլ ասել է, որ ինքը Հայկի աչքերը հանողն է, ու ցանկացել է նրան դնքսել, բայց Կարենը հասել է ու խանգարել։ Մեկ, թե երկու հատ խփել է Սարգսին ու ասել կորիր։
Արեգը մի պահ լռեց։
— Հետո՞,— շտապեց Հակոբը։
— Էլ ի՞նչ հետո,— Արեգն ուսերը թոթվեց,— նա էլ կորել է։
Լևոնը քթի տակ ինչ֊որ բան փնթփնթաց։ Թե ի՞նչ ոչ ոք չհասկացավ։ Խումբն արդեն հասել էր անցքին։ Լևոնը ցած դրեց ուսապարկը, հետո հրացանը, որ ամբողջ ճանապարհը քարշ էր ավել ուսից կախված ու հրամայեց.
— Պարանները բերեք։
Լավ է, որ Արեգը Վազգենին չէր լսել ու հետը պարան էր բերել, թե չէ չարչարանքը կլցվեր ջուրը։ Վազգենի բերած պարանը կարճ էր և թփուտների ծայրին կանգնած միայնակ ծառից հազիվ հասցրեց մինչև անցքը։ Լևոնն առիթը բաց չթողեց, գլուխը մի լավ գովելու համար, հիշեցնելու, որ առանց իրեն խումբը կորած է, և էլի ինչ֊որ բաներ։ Հետո Վազգենի պարանի ծայրից կապեցին Արեգի բերած պարանը։ Այս անգամ պարանի ծայրը հասավ անձավի հատակին և դեռ մի քիչ էլ ավելացավ։ Ճանապարհը բաց էր, կարելի էր իջնել։ Բայց նրանք չշտապեցին։ Իջնելուց առաջ էլի մեկ անգամ խորհրդակցեցին։ Նախ՝ ամենավերջին անգամ կրկին քննարկեցին իջնել֊չիջնելու հարցը, միաձայն որոշվեց՝ իջնել։ Հետո ստուգեցին իրենց ունեցվածքը՝ համոզվելու համար, որ ոչինչ չեն մոռացել։ Իսկ ամենավերջում փուչ գցեցին, իջնելու հերթականությունը որոշելու համար։ Առաջինը վիճակն ընկավ Լևոնին, երկրորդը Վազգենն էր։ Վազգենից հետո իջեցրին իրենց ունեցած֊չունեցածը։ Իսկ այնուհետև արդեն Արեգն ու Հակոբը՝ ըստ հերթականության։
{{ԵրեքԱստղ}}
Օրը թեքվել էր մայրամուտ։
Արևի վերջին շողերը զգուշորեն շոյում էին բարակիրան ձառերի կանաչ սաղարթները։ Երեկոյան կողմ, թռչունների ծլվլոցն ավելի ուժեղացավ և նոր հմայք տվեց դարավոր անտառի խորհրդավոր ծմակներին։
Որոնողներն արդեն հոգնել էին։ Առավոտից նրանք քարշ էին եկել անտառում։ Դրա համար էլ ջոկատավար Գեղամի՝ կանգ առ, հրահանգը լսելուն պես, բոլորը հնձված խոտի նման թափվեցին գետին։ Բայց պարզվեց, որ հանգստանալու համար դեռ շուտ է։ Ջոկատավարը նրանց նորից հանեց տեղերից։
— Նախ անհրաժեշտ է քնելու տեղ գտնել,— ասաց նա,— դրանով կզբաղվենք ես ու Կարենը։ Դու Հայկ, Սարգսի ու Գոհարի հետ գնացեք ուտելու որևէ միրգ գտնելու։ Կարծեմ դա քո հոբբին է, չէ՞։
Առանց պատասխանելու Հայկը բարձրացավ տեղից և գլխով արեց Գոհարին ու Սարգսին.
— Գնացինք։
— Մեծ բնագետ կդառնա,— հեռացողների ետևից առժամանակ նայելուց հետո կիսաձայն ասաց ընկեր Գեղամը։
— Իսկ ես կարծում եմ, որ Գագիկը նրանից կանցնի, - քրթմնջաց Կարենը։
— Գիտեմ։ Գագիկի ընդունակությունների մասին շատ եմ լսել։
— Բայց, իհարկե, եթե չանցնի լավ կլինի, մեր օգուտն է։ Ժամանակին ինչ֊որ տեղ կհիշեն, որ մեծ գիտնականի հետ՝ դպրոցական տարիներին նույն նստարանին նստել է նաև շարքային մի աշակերտ՝ Կարեն անունով։
— Սնափառն ես, հա՜,— ծիծաղեց ջոկատավարը, որը միշտ էլ հաճույքով էր լսում Կարենի կատակները։ Հետո նայեց կիսապառկած Աշոտին,— իսկ դու, Աշոտ, զբաղվիր սեղանի հարցով։
— Կանաչին մեկ֊մեկ կլվաս, գլխառադ չանես,— ձեռ առնելու առիթը բաց չթողեց Կահենն ու վազեց հեռացող ջոկատավարի ետևից։
Քնելու տեղ գտնելու համար, նրանք երկար չարչարվեցին։ Հեռվից հարթ թվացող գետինը, մոտենալիս դառնում էր ալիքավոր՝ թփերի տակ լցված բազմաթիվ քարերով ու ու ոստերով լի։ Վերջապես, բավական որոնելուց հետո նրանց հաջողվեց գտնել մի փոքրիկ տափարակ։ Քարեր, իհարկե, կային, բայց կարելի էր մաքրել, կարևորն է, որ տեղը հարթ էր։ Անցան գործի։ Կարենը ձգտում էր, որքան հնարավոր է մեծ քարերն ինքը հեռացնի, ջոկատավարը՝ ինքը։ Վերջապես ջոկատավարը չհամբերեց ու դիտողություն արեց.
— Ծանրերը թող ինձ։
Կարենը չլսելու տվեց.
— Ընկեր Գեղամ, անտառում մենք դեռ երկա՞ր ենք որոնելու։
— Մինչև գտնենք,— նա նայեց Կարենին, որ տնքտնքում էր ծանր ու մեծ մի քար տեղից հանելու համար,— ասացի դրանք թող ինձ, կամ գոնե երկուսով...
— Փետուր են, ընկեր Գեղամ,— հևաց Կարենը,— թեթև, թեթև... Իսկ դուք համոզվա՞ծ եք, որ նրանք այստեղ են։
Ջոկատավարը տարուբերեց գլուխը։
— Եթե համողված լինեի, բոլոր խմբերը կբերեինք այստեղ։ Յուրաքանչյուր անտառում երկու խումբ փնտրում են, սա էլ մեր բաժինն է։
— Ընկեր Գեղամ, իսկ ի՞նչ կասեիք Սարգսի շան բերած գրության մասին։
Գրությունը եկել էր կեսօրին։ Այն ուղարկել էր Սարգսի քույրը՝ Շողիկը, Սիսի շան միջոցով, որը կանոնավոր կապ էր պահպանում խմբի և գյուղի մեջ։ Գրել էր Ցախլեղտակենց անհետացման մասին։ Կարենն անգիր հիշում էր երկտողի բովանդակությունը. «Երեկ առավոտ Ցախլեղտակենք հեռացել են գյուղից, մթերքի մեծ պաշարով, հրացանով, պարաններով ու մինչև հիմա չկան։ Լույսը դեռ չբացված, նրանց տեսել են գյուղի ծաչրին՝ հին բաղնիքի մոտ։ Ուրիշ ոչինչ հայտնի չէ։ Շողիկ»։ Գրության բովանդակությունը դիտեր նաև ընկեր Գեղամը, բայց ինչպես առաջին անգամ կարդալու ժամանակ, հիմա էլ անտարբեր թափահարեց ձեռքը.
— Դատարկ բան է։ Անպայման միացած կլինեն որոնողներից որևէ մեկին։
— Իսկ ինչների՞ն էր պետք մթերքի մեծ պաշարը։ Չէ որ մեզանից բացի մյուս բոլոր խմբերը գիշերում են գյուղում,— Կարենը մի պահ թողեց աշխատելն ու հարցական հայացքով նայեց ջոկատավարին։
— Ուրեմն առանձին խումբ են կազմել։ Ի՞նչ կա զարմանալու, բոլորը փնտրում են, նրանք ինչո՞ւ չեն կարող փնտրել։
— Իսկ ինձ չգիտես ինչու թվում է, որ նրանք ընկել են ճիշտ հետքի վրա։
— Այդ դեպքում անպայման կհայտնեին գյուղսովետ կամ որևէ մեկին։ Չէր կարող պատահել, որ այս ամբողջ իրարանցումը նրանց վրա չազդեր։
Կարենը լռեց։ Իհարկե, ընկեր Գեղամը Ճիշտ էր։ Ընդհանրապես, ո՞ւմ մտքով կանցներ, թե որևէ մեկը կարող է հայտնաբերել կորածներին վերաբերող ինչ-որ նորություն և գաղտնի պահել։
Լռությունը շարունակվեց բավական երկար։ Քնելու համար ընտրված հողակտորը համարյա մաքրված էր, երբ Կարենը նորից խոսեց.
— Ընկեր Գեղամ, մեկ ուսապարկ մթերքը քանի՞ օր կբավականացնի երեք մարդուն։
— Անտառում կարելի է շաբաթներով յոլա գնալ և առանց այդ ուսապարկի։ Ի՞նչ է պակասում՝ սունկ, խնձոր, տանձ, պնդուկ... մի խոսքով, կարելի է ապրել։
— Ճիշտ է, առավել ևս, որ Գագիկն էլ նրանց հետ է։
— Իհարկե,— ընկեր Գեղամը գլխով արեց։ Համաձայն էր, որ Գագիկի լինելը մեծապես կօգնի բնությունով ապրելու համար։ Բայց մյուս կողմից, Գագիկի՝ խմբում լինելը նաև մտահոգում էր նրան, ստիպում մտածել, որ ամեն ինչ բոլորովին էլ այնպես չէ, ինչպես թվում է, իսկ ավելի ճիշտ, ինչպես իրենք են ցանկանում համոզել իրենց։ Իհարկե, Գագիկին անձամբ նա այնքան էլ լավ չէր ճանաչում։ Բայց ուսուցիչների պատմածներից, հատուկենտ զրույցներից արդեն որոշակի պատկերացում ուներ այդ տարօրինակ և միաժամանակ կարգապահ ու խելացի տղայի մասին և գիտեր, որ նա չէր կարող առանց զգուշացնելու բացակայել այդքան ժամանակ ու չմտածեր, որ դրանով ինչպիսի անհանգստություն կպատճառի ծնողներին, ուսուցիչներին, ընկերներին։ Ի դեպ, նա նույնն էր մտածում նաև Հասմիկի մասին, որի հետ ծանոթացել էր անհետանալուց ընդամենը մի քանի ժամ առաջ և բավական լավ տպավորություն ստացել։ Մի խոսքով, միակ արկածախնդիրը խմբում մնում էր Արամը։ Նա երևի ընդունակ լիներ այդպիսի չմտածված քայլի, բայց չէ՞ որ Գագիկն ու Հասմիկը կկարողանային Արամին համոզել և գոնե երեք օր անտառում անցկացնելուց հետո, վերադառնալ։ Բայց արդեն լրանում էր չորրորդ օրը և ընկեր Գեղամը այլևս դժվարանում էր հավատալ հետզհետե պակասող այն լավատեսներին, որ վտանգավոր ոչինչ չկա, որ այդ բոլորը սովորական, չարաճճի խաղ է և ուրիշ ոչինչ...
Վերադարձին սեղանը պատրաստ էր։ Աշոտը բացել էր մսի երկու պահածո, տաքացրել ու լցրել ափսեների մեջ։ Հաց, պանիր, կանաչի էր դրել, հավի երկու բուդ, յոթ֊ութ հատ խաշած ձու։ Հաջող ավարով էին վերադարձել նաև մրգի գնացածները։ Բերել էին ամբողջ կես դույլ խնձոր ու համարյա երկու կիլոգրամի չափ, գուցե մի քիչ էլ ավելի՝ մոշ։ Խնձորը մանր էր, մի քիչ էլ սմքած, կնճռոտ, բայց մոշը խոշար էր ու հյութեղ։ Մինչև ճաշին անցնելը, ընկեր Գեղամը վերցրեց մի խնձոր, կծեց ու ծռմռեց դեմքը.
— Ախորժակի դեղ է,— ժպտալով ասաց նա։
— Թթու է, չէ՞, ընկեր Գեղամ,— նկատեց Գոհարը։
Ջոկատավարը գլխով արեց.
— Քացախ։
— Վայրի խնձոր է, ավելի քաղցր լինել չի կարող,— խոսեց Հայկը։
— Պետք է մտածենք պատվաստի մասին,— ասաց ջոկատավարը,— գյուղից հեռու է, ուշադրություն չենք դարձրել, բայց կարգին խնձոր կա, եկող գարուն անպայման կգանք։ Գիտեք ինչ բերք կստացվի...
Հետո խոսակցությունը աննկատելիորեն նորից պտտվեց Արամի, Գագիկի ու Հասմիկի անհետացման շուրջը։ Եվ թերևս իրարամերժ կարծիքներով լի այդ խոսակցությունն ընդհատելու նպատակով էր, որ ճաշն ավարտվելուն պես ընկեր Գեղամը հիշեց խարույկի մասին։ Կարենը լսեց ու տեղից թռավ՝ վախենում էր, որ հանկարծ սեղան հավաքելն իրեն բաժին կընկնի։ Վերցրեց խոտերի վրա ընկած կացինն ու վազեց դեպի ամենամոտ ծառը։ Բայց նոր էր բարձրացրել ճյուղերից մեկին հարվածելու համար, երբ լսեց ընկեր Գեղամի ձայնը.
— Սպասիր, Կարեն։
— Ի՞նչ կա։
— Կտրել պետք չէ։ Շուրջն ամենուրեք չորուկներ են, կբավականացննեն։
Կարենն ուսերը թոթվեց, այսինքն ձեր գործն է, ինչպես ուզում եք։
Չորուկները հավաքեցին խմբով, բոլորր միասին։ Տաստասնհինգ րոպեում մի դեզ չորուկ ստացվեց։ Աշոտը փայտերի մի մասը դասավորեց բրգաձև՝ Կարենի ու ընկեր Մեսրոպյանի մաքրած տեղում և վառած թուղթը մոտեցրեց մանրիկ փայտերին։ Չոր փայտերը ճրթճրթալով վառվեցին։ Բոցի լեզուները ձգվեցին երկինք։ Խումբը բոլորեց կրակի շուրջն ու սկսվեցին դատողությունները կրակի մասին։
Գոհարն ասաց.
— Իզուր չէ, որ մի ժամանակ մարդիկ պաշտել են կրակը։
Կարենն ասաց.
— Պաշտողներ հիմա էլ կլինեն։
Աշոտն ասաց.
— Քիչ է մոնում խոսի։
Կարենն ասաց.
— Խոսում է, դու չես լսում։
Հայկն ասաց.
— Իզուր չէ, որ պնդում են, թե մարդը կրակից է ծնվել։
Կարենն ասաց.
— Կրակից մենակ դու ծնված կլինես, պրոֆեսոր ջան։
Ընկեր Գեղամը ծիծաղեց.
— Եղե՞լ է, որ դու խոսելուց ձանձրանաս։
Կարենը մանրիկ ժպտաց.
— Սարգսի փոխարեն էլ եմ խոսում, ընկեր Գեղամ, հոգնեմ֊չհոգնեմ, ճարս ի՞նչ, պետք է յոլա տանեմ։
— Շատ շնորհակալ կլինեինք, եթե քո փոխարեն էլ չխոսեիր։ Արևն էլ կծագեր, աստղերն էլ դուրս կգային։
Կարենը նայեց ինքնագոհ ժպտացող Սարգսին ու կիսաձայն նետեց.
— Շաբաթը մեկ անգամ է խոսում, բայց բան է ասում, էհ... խոսք չէ, մարգարիտ է, մարգարիտ։
Աշոտը, որ մարդու կրակից ծնվելու հիպոթեզը լսելուց հետո դեռ մտածում էր այդ մասին, նայեց ընկեր Գեղամին.
— Հա՞, ընկեր Գեղամ։
— Հա,— նրա փոխարեն անմիջապես վրա բերեց Կարենն ու փռթկացրեց,— ի՞նչը՝ հա, այ Աշոտ։
Աշոտը, որ պատրաստվում էր սովորականի պես վեճ սկսել Կարենի հետ՝ անտեղի մեջ ընկնելու համար, հասկացավ, որ ինքն այս անգամ իսկապես սխալ է ու ներողամիտ ժպտաց.
— Մարդու կրակից ծնվելու մասին, ընկեր Գեղամ, ճի՞շտ է ասում։
Ջոկատավարր գլխով արեց.
— Կյանքի ծագման մասին տարբեր տեսություններ կան, մեկն էլ դա է։
— Ըմմմ... իսկ մյուսները որո՞նք են, ընկեր Գեղամ։
— Հողն ու ջուրը...
— Բայց ինձ թվում է, որ ամենաճիշտը կրակն է,— ասաց Հայկն ու նայեց ջոկատավարին։
— Եթե հենց հիմա ծովի մոտ լինեիր, նույնը կպնդեիր ջրի համար,— չհամաձայնեց ընկեր Գեղամը։
— Երևի,— Հայկը մի պահ մտածեց ու գլխով համաձայնության նշան արեց,— ճիշտ է, այդպես կմտածեի։
— Ընկեր Գեղամ,— Կարենը ձեռքը բարձրացրեց, ինչպես դասարանում,— մի հարց էլ ես եմ ուզում տալ, կարելի՞ է։
— Ասա։
— Ինչո՞ւ թույլ չտվեցիք, որ ծառը կտրեմ։
Գեղամն ուսերը թոթվեց.
— Հայկի պահանջով, թող ինքը բացատրի, թե ինչու։
Կարենը նայեց Հայկին.
— Պրոֆեսոր ջան, անհամբերությամբ սպասում եմ պրոֆեսորական բացատրությանդ։
— Դու գիտե՞ս ինչ ծառ էիր ցանկանում կտրել,— հարցրեց Հայկը։
— Ոչ, չեմ հիշում։
— Ուրեմն հիշեցնեմ՝ սոճի էր։
— Ենթադրենք, հետո՞։
— Հետո այն, որ սոճին...
Գոհարը մեջ ընկավ.
— Որովհետև սոճին թթվածին է արտադրում։
— Բոլոր ծառերն էլ թթվածին արտադրում են,— Կարենն արհամարհական մի հայացք գցեց Գոհարի վրա, այսինքն՝ այդ էր իմացածդ։
Իսկ Գոհարը չզիջեց.
— Ավելի լավ,— ժպտաց նա,— ուրեմն ոչ մի ծառ էլ չի կարելի կտրել։
Բայց պարզվեց, որ Հայկը այնքան էլ համամիտ չէ նրանց կարծիքներին։
— Թթվածնի հիմնական արտադրողները ջրիմուռներն են,— ասաց նա ու մի պահ լռեց։
Ընկերներն սպասողական նայեցին նրան։
Հայկն, իհարկե, երկար չսպասեցրեց.
— Իմիջիայլոց, դուք նույնպես ճիշտ եք։ Բայց բանը այն է, որ ծառի օգուտը չի սահմանափակվում միայն թթվածնով։
— Դա էլ գիտենք,— ձեռքը թափ տվեց Կարենը,— ծառը նաև փայտ է։ Դրա համար էլ կտրում էի, որ վառենք։
— Դրանով էլ չի վերջանում նրա օգուտը։
— Հա՞,— այս անգամ զարմացողն արդեն միայն Կարենը չէր։
— Այո,— ասաց Հայկը,— ծառից... ա՛յ, կոնկրետ՝ սոճուց ստացվում է նաև սոճու յուղ, սոճու հյութ, սկիպիդար, սոճու բուրդ, որից պատրաստում են սպիտակեղեն և օգտագործում հոդացավ ունեցող հիվանդների բուժման համար... սոճուց ստացվում է կանիֆոլ, մետաքսաթել...
Այնուհետև, սոճուց ստացվող բոլոր նյութերը թվարկելուց հետո, Հայկն անցավ ուրիշ ծառատեսակների՝ կաղնու, կեչու, եղևնու, կաղամախու, թխկու... Դասախոսությունը տևեց բավական երկար՝ այնքան, որ Աշոտն ու Սարգիսն սկսեցին հորանջել, իսկ Կարենը նույնիսկ ձևացավ քնած ու սկսեց զգույշ խռմփացնել։ Ընկեր Գեղամը հասկացավ, որ վերջացնելու ժամանակն է ու ոգևորված Հայկին նրբանկատորեն հասկացրեց այդ։
Բոլորը տեղավորվեցին կրակի շուրջը՝ ով ինչպես կարող էր։ Գոհարը խցկվեց քնապարկի մեջ, որը նրա համար բերել էր Հայկը։ Վերջինը պառկեց Կարենը՝ կրակի վրա չորուկների մի մեծ կույտ լցնելուց հետո։
Քիչ անց նրանք բոլորն արդեն քնած էին։ Կրակի մոտ նստած մնացել էր միայն ընկեր Գեղամը։ Գրկել էր ծնկները, կկոցած աչքերով նայում էր երկինք ձգվող բոցե լեզուներին ու մտածում... կորած եռյակի մասին. «Որտե՞ղ են նրանք։ Ի՞նչ են անում։ Ի՞նչ կարող էր պատահել։ Կգտնե՞նք նրանց, թե...»։
