Changes
/* 1932 ― 33 թվականներ */
Թող ան ինձի զույգ մը շապիկ֊վարտիք տա, ես իրեն ուզածին չափ «ծուխ» և առավոտ տամ․․․
==1933 թվական==
<b>Կիրակի 11.</b> ― Պետական թատրոնը Շեքսպիրին «Վենետիկի վաճառականը» ներկայացնելու համար արտասահմանեն դերասան հրավիրել կուզի, վասնզի խորհրդային սահմաններում ֆունտ մը միս ունեցող դերասան չկա․․․
⁕ Քաղաքիս մեջ բաղնիք չկա, ու ողջ բնակչությունը սաստիկ կնեղվե կեղտեն։ Կոմունալ տնտեսությունը չի կրցեր բաղնիքները ժամանակին վառելիքով ապահովել ու իր ամբողջ հույսը դրեր է Պողոս Աբելյանի, Գրիգոր Չուբարյանի ու Տիգրան Հախումյանի վրա։
Ճշմարիտ է, այս երեք մարդիկ զարմանալի լիզողներ են, կընդունենք, բայց ինչպե՞ս կարելի է 110 հազար ազգաբնակչության մաքրության գործը երեք լիզողներու վստահել․․․
⁕ Ամաթեոս դաշնակցական Հովհանես Քաջազնունին, որ «Դաշնակցությունը ընելիք չունի» ըսելով, Խորհրդային Հայաստան եկավ՝ «ընելիք» ունեցող բոլշևիկյան կուսակցությանը օգնելու, այսօր տեսա հայառին խանութին մեջ, քափ ու քրտինքին մեջ կճզմվեր՝ ութ հարյուր գրամ հաց առնելու համար։
Կհարցնեմ․
― Մի՞թե հերթին մեջ ցամաք հացի համար ժամերով ճզմվելը «ընելիք» է։ Մի՞թե դաշնակցությունն այդքան էլ անելիք չուներ, որ լքեց իր կուսակցությունը։
<b>Երկուշաբթի 12.</b> ― Այսօր դեղագործին հետ ահագին կռվեցա։
Ես իրմե աչքի դեղ կուզեմ, անիկա ականջի դեղ կառաջարկե։
― Աղբա՛ր, ― կըսեմ, ― աչքի մեջ ականջի դեղ կլցվի՞։
― Ի՞նչ կա որ, ― կըսե, ― աչքն ու ականջը ինչքա՜ն հեռու են իրարմե որ։ Ի՞նչ ընենք, որ աչքի դեղ չունինք․․․
Այս գիծը, կերևի առհասարակ, խորհրդային առուտուրին հատուկ է։
Անցյալները գյուղացի ուսուցիչ մը Մոլոտովի պատկերը կուզեր առնել, գրավաճառը Ռաձուտակինը կուտար՝ ըսելով․
― Հոգ չէ, անոնք շատ մտերիմ ընկերներ են․․․
Նման առուտուր Աստվածաշնչի մեջ ալ կարելի է հանդիպել։
Կհիշե՞ք, որ Լաբանը Ռաքելին փոխարեն Լիան կառաջարկեր Հակոբին․․․
⁕ Բայց շուտով դեղորեից վերաբերյալ բոլոր վեճերը վերջ կգտնեն։ Առբաժինը ստանդարտ դեղ մըն է հնարեր, որ հինգ զգայարանները միասին կբժշկե․․․
<b>Երեքշաբթի 13.</b> ― Բան մը, որ նշանակալից է արժե հիշատակել, այդ այն է, որ փողոցային շքերթները սա տարի մըն է դադարեր է։
Առաջներ, բավական էր, որ Ստալինը խոսք մը արտասաներ (որու մեջ ըլլար ենթակա, ստորոգելի ու լրացումներ), կուսակցությունը անմիջապես «ցուցմունք» կանվաներ ու բազմությունը փողոցը քշելով՝ զույգ֊զույգ կքալեցներ քաղաքի փողոցներուն մեջ, տոնել ուզելով այն։
Հիմա, Ստալինը նկատի ունենալով, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի ոտքի կենալու, այդ պատճառով կա՛մ չի խոսեր, կա՛մ ալ, եթե խոսե, միտք չի դներ մեջը․․․
⁕ Կուսակցությունը, վերջերս, նկատելի կերպով կխուսափե հավաքույթներե։
Այսպես անոթի, չորս մարդ իրար մոտ կանգնած պարագային, փորերնին ձայն կուտան իրարու և անանկ քառաձայն մը կկազմեն, որուն կրնա նախանձել առաջնակարգ կոմպոզիտորն անգամ։
Երաժշտությունն, այո, խորհրդային արվեստ է։
<b>Չորեքշաբթի 14.</b> ― Ամիս մը առաջ մեռավ մեր դիմացի տան թամբագործը, սրտի լայնացումեն։
Կինը սրտնեղած անկողին մտավ ու փոխանակ նորեն բժիշկ կանչելու, սկսեր է իր մեռած մարդուն դեղգիրները մեկ առ մեկ «ռեփեթե» ընել։
Կըսեն․
― Կնիկ, ի՞նչ կընես, մարդդ սրտի լայնացումեն մեռավ, դուն սրտի նեղություն ունիս։ Միևնույն դեղը կարելի՞ է գործածել, սխալ տրված դեղը չէ՞ որ մահացու է։
― Մեր դեղատանց դեղը ո՛չ կմահացնե, ո՛չ կառողջացունե․ ատիկա ջուր է՝ ջրե բժիշկներով մատուցված, ― կպատասխանե հիվանդ այրին՝ ավելցունելով, ― եթե ջրի ծորակի վրա հերթ չըլլար՝ դեղգիրը ծորակը կղրկեի ուղղակի, որի ջուրը ավելի մաքուր է, հետևաբար, և ավելի բուժիչ։
⁕ Բայց կինը այդ դեղգիրներով առողջացավ։
Եթե հարցունեք, թե ինչպե՞ս եղավ, որ միևնույն դեղգիրը գործածելով մարդը մեռավ, կինն առողջացավ՝ կըսեմ․
― Ինչպես միևնույն ծաղիկեն մեղուն մեղր կհավաքե, օձը՝ թույն, անանկ ալ միևնույն դեղով մեկը կրնա մահ գտնել, մյուսը՝ կյանք։
<b>Հինգշաբթի 15.</b> ― Առտու վեր ենք կեցեր մարդ ու կին, դեմ դեմի նստեր։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսեմ ես։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե կինս։
Եղբայրս Գանձակեն գրություն մըն է ղրկեր չորս վկաներով հաստատելու։
Կերթամ մեր նախկին պաշտոնակից Մամբրեի քով։ Առտվան ժամի ինն է արդեն։ Ներս կմտնամ սենյակը՝ Մամբրեն նստած կնկան դիմաց։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե մարդը կնկան։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կվերադարձունե կինը մարդուն։
Ստորագրել տալով՝ երկրորդ վկա Ռուբենին տունը կերթամ։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե մարդը կնկան։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե կինը մարդուն։
― Ժամը տասը կմոտիկնա, ու դեռ չե՞ք վերջացուցեր ձեր «ի՞նչ ուտենք այսօրը»։ Գիշերս ո՞ւշ եք պառկեր, ինչ է, ― կհարցունեմ ու ստորագրել տալով՝ կառնեմ թուղթը Զավենին երթալու։
Զավենին հետ շատ մոտ չեմ։
― Ներեցեք, ― ըսի, ― թուղթ մըն եմ բերեր ձեզի ստորագրելու, եթե ձեզի նեղություն չէ հարկավ․․․
― Շտա՞պ է պետք, ― հարցուց Զավենը ու ետև դարձավ՝ բան մը ըսելու կնկանը։
Ըստ երևույթին խանգարեր էի իրենց խոսակցությունը, ուստի․
― Ո՛չ, ― ըսի, ― ամենևին։ Ձեր «ի՞նչ ուտենք այսօր»֊ը վերջացուցեք, նոր․․․
― Ի՞նչ իմացար՝ ուտելու մասին կխոսեինք։
― Ներեցեք, ինչո՞ւ այդպիսի բան կհարցնեք ինձի։ Ես ձեզ վրա շատ լավ կարծիք ունիմ և համարեր եմ օրինակելի մարդ։ Իսկ օրինավոր մարդը առտուն վեր կելնե ժամը ութին, կլվացվե, թարմ ուղեղով կնստե մտածելու, թե ի՞նչ պիտի ուտե այսօր։
Մարդը այլասեր էր․ վերցուց նախ թուղթս ստորագրեց, նոր «ի՞նչ ուտենքին» անցավ։
Չորրորդ վկան՝ Գրիգորը, կին չուներ, որ հարցուներ։ Խորասուզված նստած էր գրասեղանին առջև մեն մենակ։
Երբ ներս մտա իր սենյակը, անիկա հայացքը երեսիս նետեց ու վասնզի աչքերը շիլ էր, ուստի առանձին֊առանձին, յուրաքանչյուր աչքի մեջ կարդացի․
― Ի՞նչ ուտենք այսօր։
― Ի՞նչ ուտենք այսօր։
⁕ Այսօր փողոցին մեջ, Հունաստանեն եկած գաղթական մը կծախեր հրաշալի փայլուն կոշիկ մը։ Այնպես որ բոլոր անցորդները ետև կդառնային ու կոշիկին կնայեին զարմացած։
Խեղճը, կերևի, Հայաստանը դրախտ է պատկերացուցեր և բերեր է հոս հագնելու, բայց դժոխք գտնելով՝ ոտեն հաներ կծախե։
<b>Ուրբաթ 16.</b> ― Աղբահանության խնդրով Քաղխորհուրդ մտա։ Նախագահին տեղակալը «հինգ րոպես սպասիր» ըսավ։
Այդ հինգ րոպեին մեջ, հաջորդաբար, վեց թերթերու լրահավաքներ ներս եկան ու ինֆորմացիա պահանջեցին։
― Մենք այս տարի պիտի կառուցենք երեք հարկանի հյուրանոց մը, վաթսուն սենյակե բաղկացած։ Քաղաքին մաքրությանը համար վարձեր ենք վեց սայլ, և օրական տասնութ սայլ աղբ կերթա քաղաքեն դուրս։ Աբովյանին սալահատակումը սկսված է արդեն և շուտով կավարտվե։ Պողոս֊Պետրոս եկեղեցին տեղը շինվելու է կինո մը՝ 1500 մարդու համար, ― ըսավ տեղակալը մեկ շունչով և ճամբու դրեց առաջին թերթի լրահավաքին։
― Մեզի ի՞նչ կուտաք, ― առաջացավ երկրորդ օրաթերթին աշխատակիցը, ծոցատետրը հանելով։
― Ոչինչ, ― պատասխանեց տեղակալը, ― եղածը տվի արդեն, գնա դուն ալ նույնը գրե։
― Մեր թերթը խոմ արտատպությամբ չի՞ զբաղվելու։ Մեզի ալ նորություն տվեք, ― ըսավ երկրորդ լրահավաքը սպառնական։
― Նորություն որ չունինք, ի՞նչ տանք։
― Ինչո՞ւ չունիք։ Կրնաք մեր թերթին մեջ հարկ մըն ալ դնել կառուցվող հյուրանոցի վրա և ընել չորս հարկանի։ Վեց սայլերը, երեք ոտք դառնալու փոխարեն, կրնան քիչ մը արագ շարժվել և տասնութի փոխարեն քսանչորս սայլ աղբ թափել․․․ մեր թերթին մեջ։ Քաղխորհուրդը խորհրդային թերթի մը բարգավաճումը և տարածումը չունի՞ նկատի։
― Շատ աղեկ, գրե չորս հարկանի, և թող սայլապանները չորս ոտք դառնան օրական։
Լրահավաքը ուրախացած առավ լուրերը ու վազեց անմիջապես քաղաքին ավետելու այս բոլորը։
Առաջ եկավ երրորդ թերթին ռեպորտյորը․
― Մեր լուրերն ալ կուտա՞ք։
― Չունինք։ Այսքանով մեր այս տարվա շինարարությունը կավարտենք։
― Չունի՞ք։ Ինչո՞ւ «Ավանգարդին» համար հարկ մը կավելցունեք հյուրանոցին վրա, որն ընդամենը ութ հարյուր բաժանորդ ունի, ինչո՞ւ չեք ուզեր հարկ մըն ալ մեր թերթին համար դնել վրան, որն 2500 բաժանարդի տեր է։
― Շատ աղեկ, գնա հինգ հարկանի շինե հյուրանոցը։
― Շնորհակալ եմ։ Իսկ աղբը․․․
― Աղբը՝ դե, մեր անուժ եզներով օրը չորս ոտք հազիվ դառնա, պայթեցունե՞նք եզներն, ինչ է։
― Ինչո՞ւ, կարելի է թեթև բառնալ քիչ մը և հինգ ոտք դառնալ։
― Լավ, թող այդպես ըլլա, ― ձայնեց տեղակալը, և բեռ մը ազատվողի զվարթությամբ չորրորդ լրահավաքին դարձավ քաղցր ժպիտով։
― Դուն ալ վաղը եկուր։ Քիչ մը շուտ։ Գիշերս կմտածեմ, թե ուրիշ ինչ կարելի է շինել, կաղաչեմ քեզի։
― Իսկ այսօր պարա՞պ լույս ընծայենք թերթերնիս։ Կուզեք, որ դաշնակցությունը մատի փաթաթան շինե ան և տարիներով գրե, թե խորհրդային կառավարությունը բան մը չի շիներ։
― Ի՞նչ տամ՝ չեմ գիտեր։
― Մեզի ալ՝ հարկ մը հյուրանոց ու ոտք մը աղբ․․․
― Վեց հարկանի հյուրանոց կըլլա՞։
― Ինչո՞ւ չըլլար։ Ամերիկային մեջ իննսուն հարկանի տուն կշինեն։ Իսկ մենք կուզենք «հասնել ու անցնել»․․․ զայն․․․
― Լա՜վ, ըսենք հարկ մըն ալ ձեր թերթին համար շինեցինք, իսկ ա՞ղբը։ Տեսնենք դեռ քաղաքիս մեջ այդքան աղբ գոյություն ո՞ւնի։
― Ի՜նչ կըսեք, ընկ․ Մելիքսեթյան, ― զարմացավ լրահավաքը։ Երևանն ամբողջովին աղբ է։ Եվ ըստ իս, պետք է ողջ քաղաքը կրել դուրս, ընտրել, եթե քանի մը մաքուր բան կա, ներս բերել, մնացյալը նույնությամբ թողնել տեղը․․․ Աղբի՞ն ինչ։
― Շատ աղեկ, գնա տար, բայց ոչ բոլորը, ուրիշ թերթերու ալ թող քիչ մը․․․
Այս եղանակով բավարարվեցին նաև հինգերորդ, վեցերորդ լրահավաքները ու գացին։
Դուրս եկա տեղակալին առանձնասենյակեն ու կըսեմ ինքս ինձի․
― Ափսոս՝ վեց օրաթերթ գոյություն ունի քաղաքիս մեջ։ Եթե, գեթ, քսան մը ըլլար՝ այսօր Երևան եկող օտարականը կրնար քսան հարկանի հյուրանոցի մը մեջ բազմել ու նայել մաքուր քաղաքին։
⁕ Այսօր ակնոց առի։ Աչքիս լույսը տկարացեր է։ Սնունդ չկա։ Եթե այսպես շարունակենք ապրիլ, կուրանանք պիտի և խարխափելով պիտի երթանք դեպի սոցիալիզմը։
Արդեն սոցիալիզմի ճամբան կույրերը միայն կրնան գտնել։
Ստալինը եթե կույր չըլլար, դեպի սոցիալիզմ այսքան ճամբա չէր կտրե․․․
<b>Շաբաթ 17.</b> ― Դավալուի ոչխարաբուծական կայանը իր տեղեկագրով կիմացունե Սովխոզ վարչությանը, որ ոչխարները կուտեն֊կուտեն՝ չեն գիրանար։
Չեկան, քաղաքական բնույթ տալով խնդրին, քննություն կձեռնարկե, որմե կպարզվե, թե նախահաշվով ոչխարներու սահմանված խոտը․․․ վարչությունն է կերեր։
Հանցանք մը, որ եթե քննվեր քաղաքացիական դատարանին մեջ, վարչության անդամները խիստ պատժվեին պիտի։
Բայց վերջիններս արդարացան, և նույն օրն ևեթ մորթվեցան չորս ոչխար, որք բացարձակապես անմեղ էին (կամ անմեղները կպատժե, մեղավորները կարձակե)։
⁕ Անասնապահական սովխոզները, ինչպես կերևի, անտեղյակ են բոլշևիկյան տնտեսական քաղաքականությանը։
Եթե խոտը իրենց բերնեն չի ավելնա՝ ոչխարներին կերցունելու, կրնան «վարչական միջոցներու» դիմել՝ զանոնք գերցունելու։
Սովխոզը չի՞ տեսներ, թե ինչպե՞ս կոմիսարները մեղր ու կարագ կուտեն ու կստիպեն անոթի ժողովրդյան․․․ չաղանալ։
<b>Կիրակի 18.</b> ― Ուսուցիչ բարեկամ մը ունիմ, որ քանի ժամանակե ի վեր Աճառյանի «Արմատական բառարանը» գնել կուզե։ Բառարանն ալ սպառեր է ու չի ճարվեր այլևս։
Երեկ պատահեցա վարժապետիս, որն ուրախ֊ուրախ ազդարարեց, թե հայտնաբերեր է այդպիսի բառարան մը պառաված աղջկա մը քով, բայց նզովյալն այնքան թանկ կըսե, որ ինքզինքս եթե ծախեմ՝ անկարող պիտի ըլլամ գնելու։ Վերջը իմ օգնությունը կխնդրեր։
― Դրամով չեմ կրնար օգնել քեզի, բայց խելքով կօգնեմ, ― ըսի։
― Ինչպե՞ս։
― Աղջիկը քանի՞ տարեկան է։
― Քառասունհինգ կըլլա։
― Գեղեցի՞կ է։
― Ճիշտը խոսած, երեսին չնայեցա։
― Անգամ մըն ալ այցելե, անանկ է նե, բառարանի տիրոջը, երեսին նայե, եթե քիչ մըն ալ քիչ դուրեկան ըլլա, մի նայե, ուղղակի առ այդ աղջկան։
Այսօր կոոպերատիվները հինգ կոպեկի պիտանի ապրանքին վրա տասնհինգ ռուբլու «դավեսկա» կդնեն։ Իսկ այդ աղջիկը այնքան անարժեք բան է, որ կարելի է առանց երկար մտածելու առնել․․․
⁕ Այսօր պաշտոնատունես քսան գրամանոց բուլկի մը բերի տուն ու չեմ գիտեր որու տամ։ Իննսուն տարեկան մայրս կըսե՝ ինձի տուր ուտեմ, քիչ մը ուժ գա վրաս՝ մեռնիմ։
Երեք տղաներս՝ մեզի տուր, որ մեծնանք։
Միջանկյալ ըսեմ, որ մայրս իր մահամերձ դրությունը կչարաշահե հանդեպ խեղճ պզտիկներուս, որոնց հանդեպ ավելի պարտավոր կզգամ ինքզինքս՝ զանոնք աշխարհ բերելուս համար։
Մայրս անիրավացի է։ Ինչպես ներկա քիմիական պատերազմներուն մեջ այլևս «ճակատ» և «թիկունք» գոյություն չունի, և վերեն սավառնող օդանավը որպես սպառնալիք կախված է բոլորի գլխուն հավասարապես, անանկ ալ մահամերձ պառավին ու նորածին երեխայի մեջի տարբերությունն է վերացեր։
Ճիշտ է, սավառնակ չկա մեր գլխուն վրա, բայց ատոր փոխարեն, այսօր սոցիալիստական սովը կսավառնե մեր գլխավերևը՝ սպառնալով հավասարապես բոլորին։
Ու ես բուլկին մորս չտվի։
<b>Կիրակի 18.</b> ― Քաղաքիս միլիցիական ողջ կազմն, այս շաբաթ մըն է, ինչ Աբովյան փողոցին մեջտեղը կեցած, սուլիչ բերնին, երթևեկող բազմությանը դեպի պողոտային երկու կողմերի մայթերը կքշե, թրամվեյին ճամբան չխափանելու համար։
Երևանը Թիֆլիսը կկապե ասով։
Եթե Թիֆլիսին փողոցներու վրա քալելը կարգելվե, դա միանգամայն հիմնավոր է։ Քամիի արագությամբ իրար հաջորդող թրաամվեյի վագոններն ու օթոմոպիլները իրական վտանգ մըն են մայթեն շեղվող ճամբորդին համար։
Իսկ Երևա՞նը։
Երևանի թրամվեյին տակ ցանկանաս անգամ, չես կրնար իյնալ։ Ընդամենը չորս վագոն ունի, որն դքդքալով հազիվ ժամվա մը մեջ կերթա կայարանն ու կդառնա և կուզե, որ իր տակը մարդ իյնա․․․
Եթե ուշագնաց մը անգամ պառկած ըլլա իր ռելսերուն վրա, մեկ ժամեն դարձյալ ուշքի կուգա։ Ի ծնե կույրն անգամ, եթե կոմունիստ չէ, կրնա իր աչքը բանալ այդքան ժամանակվա մեջ։
Բայց որո՞ւ հոգ։ Միլիցիան կշարունակե շվացնել ու «քաղաքացի, մայթին անցիր» պոռալ։
Որոշված է «վարչական միջոցներով» Երևանը Թիֆլիս դարձնել։
⁕ ․․․Հետո ալ կելնեն կըսեն, թե՛ Հայաստանն ու Վրաստանը եղբայրական ֆեդերացիա է, թե՛ մենք կուզենք մեր դիմացինը բախտավոր ըլլա ավելի, թե՛ չենք նախանձե զիրար․․․
<b>Երկուշաբթի 19.</b> ― Շատ ճիշտ է ասված՝ մինչև խելոքը մտածե, գիժը գետը կանցնե։
Դիվանագիտության մեջ այդ գիժը Ճապոնիան է։
Եվրոպայի չորս մեծ պետությունները մեռան Լոզանին մեջ Զվիցերիո կաթը խմել ու ճառեր արտասանել, թե ինչ է համաձայնության գան և քիչ մը ավար ձեռք բերեն։ Ճապոնիան խուլ ու համրի նման, լեզուն ատամի տակ սղմած, Չինաստան մտած՝ քաղաք քաղաքի ետևե կգրավե։ Ու երբ եվրոպացիք կհարցնեն՝ հե՜յ, ընկեր, ատ ի՞նչ կընես։ Ես ձեր լեզուն չեմ հասկնար՝ կըսե ան ու կշարունակե իր գրավումները։
Այս գրավումները, սակայն, ամենեն շատ Ամերիկայի շահերուն կզարնե, ու շատ շուտ Ամերիկան պատերազմ հայատարարեր պիտի Ճապոնիա․․․ Եթե Խաղաղ օվկիանոսը չըլլար իրենց մեջ ընկածը։
⁕ Այսօր կինս շուկայեն կես քիլո հաց էր գներ, որն պանիրի համ կուտար։
Զարմացախառն ուրախությամբ, երբ կվերլուծեինք պատճառը, հասկցվեցավ, որ հաց ծախող գյուղացին մեթրո մը հեռու պանիր ծախող մըն է նստած եղեր, որմե ալ հացը պանիրի համ է առեր։
Կինս քիչ մը գաղտնիք պահել չի գիտեր։ Ինձի մնար՝ ես այս գյուտը ոչ մեկի չէի ըսի, ու օր մը պանիրի քով դրված հացեն կառնեինք՝ պանիրի համ կիմանայինք, օր մը յուղ ծախողի քովեն հաց կգնեինք և յուղի մասին գաղափար կունենայինք ու այս միջոցով մասնակից կըլլայինք ողջ աշխարհի բարիքին․․․
<b>Երեքշաբթի 20.</b> ― Աստված շատ իմաստուն կերպով է ստեղծել մարդուն։
Անիկա նախատեսելով գալիք էպոխան՝ երկու երես է ստեղծեր, մեկով կուսակցականի հետ խոսելու, մյուսով՝ անկուսակցականի։ Մեկով խնդալու, մյուսով լալու համար։ Երկու ականջ է տվեր, մեկով կուսակցականի «վերելքն» ունկնդրելու, մյուսով ժողովրդյան անկումի աղաղակը ըմբռնելու։ Երկու աչք է տվեր․ մեկով «խորհրդային շինարարությունը» տեսնելու, մյուսով երկրի ամայությունը դիտելու։
Ճշմարիտ է, մեկ քիթ է տվեր, բայց քիթն ունի երկու ծակ, որոցմե մեկով կրնաս հոտոտել խորհրդային ճաշարանը՝ ու «ֆո՜ւ, ի՜նչ գարշահոտություն» ըսել, մյուսով ձայնել՝ «փա՜, ի՜նչ պատվական հոտ, ի՜նչ համադամ կերակուրներ։
Բերանը միայն մեկ հատ է ստեղծեր Աստված, ան ալ մեծ սխալ մը չի գործածը։
Ես, զորօրինակ, հոժարակամ իմ բերանը կուսակցությանը կնվիրեմ։
Թող տան ինձի ուտելիք, ես ուտեմ՝ ամբողջ արդյունքը՝ իրենց․․․
⁕ Հինգամյա Նաթանիս, որն կանգնած գրասեղանիս առջև կդիտի աշխատանքս, կըսեմ․
― Բալա՛ս, դուն ալ որ մեծնաս, դպրոց երթաս՝ ինձի նման կկարդաս։
― Յա՜, ― կըսե ան՝ չխաբվել աշխատելով, ― կարդալու համար դպրո՞ց է պետք, թե՞ ակնոց։
Ահա քեզի պզտիկ բոլշևիկ մը, որն գտել է գիտնական դառնալու կարճ ճամբան։
<b>Չորեքշաբթի 21.</b> ― Շատ բանի գաղափարը ավելի քաղցր է, քան բուն ինքն առարկան։
Ատոնցե մեկն է մոր գաղափարը։
Հիմա, երբ կերգեմ Շահազիզին «Ես լսեցի մի անուշ ձայն, իմ ծերացած մոր մոտ էր» երգը, մոր կարոտեն քիչ կմնա, որ լամ, սակայն, երբ կնայեմ կենդանի՝ իննսուն տարեկան մորս, իր դարն ապրած, եսասեր, փնթփնթան, կեղտոտ, որկրամոլ, բամբասող, երախտամոռ և անկարեկից այդ պառավին, որն օրն ի բուն թախտի ծայրին նստած է, ու որուն համար կյանք կնշանակե ուտել և քնել միայն՝ աչքս վեր դարձունելով կըսեմ․
― Աստվա՛ծ, ի՞նչ կընես, գործերդ քիչ մը խելոք բռնե։ Ամեն անգամ, երբ կենսատու գարուն կբերես, աշնան խռիվները ծառերեն վար առ, որ տեղը նորը բողբոջի։
Այսօր ամենահետին, մինչև իսկ Հայաստանի համալսարանն ավարտող այգեգործը գիտե, որ տանձը, երբ հասավ, վար առնել պետք է։
Եթե քառասունհինգ կամ հիսուն տարեկան մարդ ես, մորդ սիրելու համար, անոր պատկերը առնվազն 25-30 տարի ետ տանելու ես, որ սիրելի ըլլա քեզի։
Մայրը դիտելու է մանուկի աչքերով միայն։
<b>Հինգշաբթի 22.</b> ― Եվ ինչո՞ւ միայն մոր գաղափարը։
Սոցիալիզմն ալ ինչքան հեռու ըլլա, այնքան քաղցր կուգա, ինչքան մոտիկ՝ այնքան գանելի։
Աստծո գաղափարն ալ այնպես չէ՞։ Մտածե՞ր եք այն անհարմար կացությանը մասին, երբ օր մը հանկարծ Աստվածը ելլի, փեշերը հավաքե ու իր անհաս հեռավորութենեն գա կողքդ նստե։
Սիրո ասպարեզին մեջ այդպես չէ՞։ Քեզմե հեռու փախչող աղջկանը դուն ավելի չե՞ս սիրեր, քան այն, որ իր ոտքովը կուգա գիրկդ իյնալու։
Առածը չի՞ ըսեր՝ «այնտեղ լավ է, ուր դու չկաս»։
Սուրբերեն միայն Լենինն ու Ստալինը կենդանյոք պաշտվեցան։ Մնացյալները, օրինակ՝ Սուրբ Սարգիսը, Սուրբ Մինասը, Բարսեղ Կեսարացին, մինչև չմեռան, չպաշտվեցան։
⁕ Պլատոնը շատ իրավացի է իր փիլիսոփայության մեջ։ Եթե խորը դիտողություն ունինք, դուք հանձինս առարկայի կամ նյութի՝ անոր իդեան է, որ կսիրեք։
<b>Ուրբաթ 23.</b> ― Այսօր երկու հարյուր գրամ շաքար տվին մեզի․ այնքան կարծր, որ իրիկունը թեյ խմելու համար առտունց շուտ պետք էր բերանը դնել։
Իսկ երբ մենք շաքար կունենանք, քիչ մը երկար կնստենք ու մանկավարժական վեճ մը կստեղծենք սովորաբար, քանի մը նույն հարցով շահագրգռված բարեկամներուս հետ։
Մենք մեր երեխաներուն կարգի հրավիրելու համար պառավով կվախեցնենք սովորաբար։ Ինչ֊որ ֆանտաստիկ պառավ մը՝ մեծ տոպրակ կողքին, որը կպտտե փողոցները ու որու տունեն լացի ձայն գա, ներս կմտնե, կդնե տոպրակն ու կտանե անհայտ ուղղությամբ։
Մեծ մասը ժողովականներեն դեմ կարտահայտվե մեզի՝ այն կարծիքն ունենալով, որ տղային վախով չպիտի կրթել, վասնզի, կըսեին, մանուկը փոքրուց վախի ազդեցությանը վարժված (այնպես ինչպես խմիչքին սովրածները այլևս չեն հարբեր), մեծանալով, այլևս Չեկայի սարսափները քիչ կուգան ազդելու, ու խեղճ Չեկան իր տրամադրության տակ չունենալով գնդակահարութենեն ավելի ազդու պատիժ մը՝ միանգամայն անճրկե պիտի ապագա սերունդը վախցնելու գործին մեջ։
Վեճը երկու ժամ կես տևեց։ Եթե նյութի սպառելուն կամ բերնի շաքարին հալելու նայեինք, մինչև լուսաբաց կրնայինք նստել դեռ։ Բայց քնել է պետք, որ առտու շուտ վեր կենանք և սկսենք խորհել՝ թե ի՞նչ ուտենք այսօր․․․
⁕ Ես չեմ հասկնար, թե ինչո՞ւ բոլշևիզմի գաղափարական հակառակորդները կժխտեն մեկ երկրի մեջ սոցիալիզմ կառուցելու հնարավորությունը։
Ո՞վ ըսավ, որ մեկ երկրի մեջ սոցիալիզմ կառուցել չի կարելի։
Այսօր տեսա սատանի քամի։ Փողոցին մեջ ողջ օդը քարացած կանգնած էր, իսկ ընդամենը կես մեթրո տեղի վրա պտուտահողմը ահագին կենդանություն էր մտցուցեր՝ հավաքելով ու դեպի վեր տանելով աղբն ու փոշին այդ պզտիկ տարածության վրա։
Իսկ Ռուսաստանն ոչ թե կես մեթրո տեղ է, այլ աշխարհիս մեկ վեցերորդը։
Այդքան տարածության վրա, որ պտուտահողմն իջնա՝ երկրի կյանքն ամբողջ երկինք կհառնե․․․
<b>Շաբաթ 24.</b> ― Պետական թատրոնին ռեժիսոր Գուլակյանը Շեքսպիրին «Մակբեթը» ներկայացուց ամբողջովին «բարեփոխված»։
Վարժապետ մը կատաղած, ներկայացման ավարտին սկսեր էր (միայն ստորոգելիներով) հայհոյել (ենթական գորությամբ հասկցնելու պայմանով) ու պոռալ․․․ ականջիս։
― Աղբա՜ր, մենք եկանք Շեքսպի՞ր լսելու, թե Գուլակյան։ Այսքան անխիղճ փոփոխությո՞ւն կըլլա։ Լսվա՞ծ բան է, որ մեռած հեղինակի մը գործեր փոփոխության ենթարկվեն։
― Իզուր ես այդքան տաքացեր, բարեկա՛մս, ― ըսի թևը մտնելով։ ― Փոփոխությունը այնքան քիչ է, որու մասին չարժե խոսել։ Շեքսիպիրի հերոսներու արտաքինն ու զգեստները անփոփոխ էին։ Բոլոր անձներն բեմ ելան իրենց սեփական քիթերով, ականջներով ու աչքերով։ Կմախքը հերոսներու անփոփոխ էր ամբողջովին, փոխված էր միայն․․․ լեզուն։ Այսքան պզտիկ բան, որու մասին չարժե խոսել։
⁕ ․․․Եթե հանդերձյալ կյանք իրոք գոյություն ունի, և Շեքսպիրը անդիի աշխարհին մեջ կապրե տակավին, կերևակայեմ, թե ի՜նչ զայրույթով պիտի գա, Լենինին դուրս կանչե դժոխքեն ու անգլիական բոքսի հրավիրելով, քիչ մը «բարեփոխե» անոր կողերը, որ մյուս անգամ թույլ չիտա իր լեզուն Գուլակյանի ձեռքով «Մակբեթին» բերանը խոթելու․․․
<b>25.Կիրակի 25.</b> ― Դուրս ելա այսօր քիչ մը զբոսնելու։ Ընդամենը հիսուն մեթրո տեղ էի քալել, երբ երեք խումբ զեղծարարներ, սվինավոր զինվորներով շրջապատված, դատի կտարվեն։
Բայց Երևանը քանի՜ փողոց ունի․․․
⁕ Ամենաանճար զինագործն անգամ, երբ տեսնե, թե հրացանին անխտիր բոլոր գնդակները կվրիպեն նշանեն, փոխանակ փամփուշտները քանդելու՝ հրացանը ուսումնասիրության կառնե։
<b>Երկուշաբթի 26.</b> ― Ես դատ մը կհիշեմ, որ չնաշխարհիկ էր և խորհրդային պատմության մեջ անջնջելի պիտի մնա։
Ատիկա դաշնակցական Սահակ Ստեփանոսյանին հրապարակային դատն էր, որը կմեղադրվեր թքով իրեն կպցված սպանության մը մեջ։
Երբեք մեղադրյալ մը այնքան անմեղ, այնքան անվախ, այնքան պատկառելի, այնքան բարոյական ու պատրաստությամբ այնքան բարձր չի եղած զինքը դատողներեն, ինչպես Ստեփանոսյանը։
Պետական մեղադրող Արամայիս Երզնկյանը, իր խոզի դունչովը այնքան ցածր էր Սահակին տիտանական հասակն ի վեր ցեխ նետելու, որ ամբողջ ցեխը իր գլխուն կթափեր կրկին։
Բայց Ստեփանոսյանին մեկ վարքին չհավնեցա։
Անիկա, երբ տեսավ թե իր անճարակ դատավորները կուզեին անպատճառ դատապարտել զինքը ու կդժվարանային մեղադրանքը ձևակերպել, պետք է ինքը օգնության հասներ անոնց։
Վասնզի յուրաքանչյուր ասպետի պարտքն է օգնել իրեն թույլերուն․․․
⁕ Թեև, այնուամենայնիվ, Ստեփանոսյանը դատապարտվեցավ նախ գնդակահարության, ապա տաս տարվա բանտարկության, բայց ուրիշ բան էր, եթե ձևակերպված հանցանքով մը ըլլար․․․
<b>Երեքշաբթի 27.</b> ― Առաջները կմեղադրեի Աստծուն, որ բոլշևիկներուն ալ իր կերպարանքով է ստեղծեր։
Հիմա, մանավանդ, երբ վերջիններս չեն հավատար Աստծո գոյությանը։
― Լավ, ― կրնար ըսել Աստված, ― գոյություն չունիմ չէ՞, տվեք ուրեմն իմ կերպարանքն ինձ, գացեք ձեզի նոր կերպարանք ճարեք։
Բայց ես այսօր կտեսնեմ, որ Աստված ավելի բոլշևիկ է, քան ներկա բոլշևիկները։
Աստված կըսե՝ «ես վրեժխնդիր եմ ու մինչև յոթը պորտ վրեժ կհանեմ ձեր սերունդեն»։ Մինչդեռ Ռուսաստանի բոլշևիկները միայն երկու պորտ վրեժխնդիր կըլլան՝ կուլակին կաքսորեն, տղուն դպրոցեն կարձակեն։
Եհովան կըսե՝ «ինձմե ի զատ ուրիշ Աստված չունենաս»։ Մինչդեռ մեր բոլշևիկները իրավունք ունին երկու աստված ունենալու՝ Լենին ու Ստալին։
Աստված զոհի ատեն կսիրե ամենաընտիրը ու Կայենին ատեց միմիայն անոր համար, որ մաքուր ցորյան չբերավ իրեն։
Բոլշևիկ կոմիսարներն ալ կպահանջեն, որ բանկոոպ իջած ամենաընտիր ապրանքը իրենց տունը ղրկվե առանձին կարգով։
Աստված հանցավոր մարդկությանը ջրհեղեղով բնաջնջեց և մեկ ընտանիք միայն փրկեց, մինչդեռ բոլշևիկներու օրոք այսօր մեկե ավելի ընտանիքներ ողջ ու առողջ կպտտեն։
Աստված նույնպես դասակարգային կռվի սիրահար է եղեր՝ ստեղծելով առաջին մարդու կողքեն կին մը և օձ մը։
Աստծո որդի Քրիստոսը Մագդա մըն է սիրեր, մինչդեռ մերոնք՝ երկրի բոլոր գեղեցիկ կանանց․․․
Չէ՜, նմանությունը անհերքելի է, և Աստծո անունը «հին բոլշևիկներու» ցանկին մեջ չմտցնելը ցայսօր՝ զուտ վրիպակի արդյունք պետք է համարել․․․
⁕ ․․․Չորնա՛ թող, սա մեր փողոց սալահատակող վարպետին ձեռքը։ Երեկվա կերածս դեռ չէի մարսած, ըսի լավ է, այսօր ալ գործի կերթամ՝ նոր վաղը կճաշեմ։ Բայց մեր սալահատակները այնքան խորդուբորդ են, որ կարելի՞ է անցնել առանց մարսելու։ Դեռ երկու քայլ չըրած՝ հանկարծ գխտացի ու ստիպված կես ճամբայեն տուն դարձա․․․
<b>Չորեքշաբթի 28.</b> ― Չէ՛, մի մեղադրեք բոլշևիկները, երբ իրենք մեղր ու կարագ կուտեն, իսկ մեզի երեք հարյուր գրամ քարի կաց կուտան։ Այսպիսի խտրություն մենք մեր տանին մեջ ալ կընենք։
Օրինակ՝ հայրս ես, ինքդ պապիրոսը բերնիդ, կծեծես հինգ տարեկան տղուդ, որ նույնպես ծխախոտը փաթթած լրագրի մը թուղթին մեջ ծխել կուզե։
Ինքդ ողջ որը կնկատ կհամբուրես, բայց տղադ, որ աղջկա մը ծուռը նայե, «դե՜» կպոռաս սպառնական։
Եթե պատճառաբանես՝ անոնք ալ արբունքի հասնելով և մեզի պես դառնալով, կվայելեն այդ բարիքները ապագային՝ ես ալ կըսեմ․
― Մենք ալ, երբ զառամենք այնքան, որ ուղեղնիս թուլնա և ցնդենք բոլշևիկներու նման, ան ատեն մենք ալ մեղր, կարագ ու ճերմակ հաց ուտելու համար արբունքի կհասնենք․․․
⁕ Այսօր ճաշին տպարանի բանվորական ճաշարանը գացի։
Պնակներն այնքան խորն էին ու գդալները այնքան կարճ, որ չկրցա իմանալ, թե․․․ քանի՞ բրինձ կար ապուրին մեջը։
<b>Հինգշաբթի 29.</b> ― Երևակայեցեք սոցիալիստական քաղաք մը, որ արտաքնոց չունի։
Հասարակական վայրերու, հասարակական գույքի մասին օրնիբուն ճառող պետություն մը, իր մայրաքաղաքին մեջ հասարակականորեն սնվող ժողովուրդին իր կերածը հասարակականորեն արտահայտելու հնարավորութենեն զրկեր է։
Մինչդեռ այդ հաստատությունը կրնար ամենաբանուկը ըլլալ պետական մյուս բոլոր հաստատությանց մեջ, ուր կյանքը տակավ կմեռնի արդեն։
Պետքարանը սոցիալիստական շինարարության մեջ մեծ դեր ունի կատարելիք։
Կուսակցությունը հիմա ո՛չ սպառնալիքով, ո՛չ դատով կրնա իր անդամներն բջիջի նիստին բերել։ Իսկ եթե վայելուչ պետքարան մը շինվի, որու ճամբի վրա շարված ըլլան բջիջի բոլոր ժողովարանները, այնպես, որ պետք ունեցող մը ստիպված ըլլա անպատճառ անցնել այդ ժողովասրահներեն, հետո Քաղխորհուրդն ալ իր տված հացին մեջ քիչ մը լուծողական խառնե (տեմպն արագացնելու համար)՝ սոցիալիզմի կառուցումն ապահովված պիտի ըլլա անպատճառ և լսարանն ապահովված լսող կադրերով։
Ուրիշ բան է, թե կրնան պատահել մարդիկ, որք իսպառ հրաժարեն պետքարանեն և բարվոք համարեն իրենց վարտիքը կեղտոտել, քան գլուխը, սակայն, ատոնք բացառություններ կըլլան, իսկ բացառությունը օրենք չէ․․․
⁕ «Պտուղբանջար» տրեստի զեղծարարներեն մեկուն, երբ դատարանը հարց կուտա․
― Ի՞նչ ըրիր, արտասահման ուղարկվելիք (էքսպորտ) երեք արկղ ընտիր դեղձի քոնսերվը, երբ կես ճամբեն ետ վերադարձավ։
― Մեկ արկղը ժողկոմխորհի նախագահ Տեր֊Գաբրիելյանին տունը ղրկեցի, մեկը՝ քարտուղար Խանջյանին, մեկալը՝ Երզնկյանին։
Հանցավորներ, որք, սակայն, նստած չեն դատապարտյալներու աթոռին։
Ինչո՞ւ։
Անշուշտ, ոչ խորհրդային դատարանին աչառությանը համար, այլ ամենայն հավանականությամբ աթոռ չըլլալու համար։
Վասնզի վերջերս մեղադրյալները ավելի շատ են, քան մեղադրյալի աթոռները, այդ պատճառով դատարանը կարգադրեր է, կըսեն, յուրաքանչյուր մեղադրյալ իր աթոռը հետը բերե․․․
<b>Կիրակի 1.</b> ― Այսօր ապրիլի մեկն է։ Առաջներ, երբ սուտ խոսելու սովորություն չկար, մարդիկ՝ սուտի գաղափարը աշխարհիս երեսեն ջնջելու համար, ապրիլի մեկին կխաբեին զիրար։
Հիմա ապրիլի մեկին խաբելն ավելորդ է դարձել այլևս։ Վասնզի անհատներն այլևս առնելիք֊տալիք չունին իրարու հետ, իսկ կառավարությունը, ոչ թե մեկ ամիս ու այն ալ ամսվա մեկ օր, այլ տարվա ամբողջ տասներկու ամիսը և ամսվա մեջ երեսուն օր կխաբե ժողովրդյան անդադար։
Հիմիկվա ռեժիմին կհարմարեր ապրիլի մեկին ոչ թե խաբել, այլ ճիշտը խոսել՝ տարվա մեջ գեթ օր մը իրականություն ըսած ըլլալուն համար, և, մանավանդ, ճշմարտախոսության գաղափարը գեթ անհետանալու վտանգեն ազատելու համար․․․
⁕ «Տորգսինի» առաջ, ալյուր գնողների հերթին մեջ, մարդ մը ճզմվելով, մեռավ։
Ի՞նչ է «Տորգսինի» խանութ, գիտե՞ք։ Այդ խանութը կառավարությունը ստեղծեր է ժողովուրդեն ոսկի հանելու համար։
Ժողովուրդ՝ ավելի փխրուն ոսկեհանք, և ավելի քիչ տաքությամբ հալվող, քան Լենայի ոսկեհանքերը։
<b>Երկուշաբթի 2.</b> ― Գյուղացի մը կերթա Մոսկվա՝ կուսակցական համագումարի։ Հոնտեղ ճառախոսը կրակ կթափե բերնեն՝ խորհրդային շինարարության մասին։ Ավարտին, երբ կուզե գիտնալ, թե ունկնդրողներու կողմե հասկանալի եղա՞վ իր ճառը, դուրս կուգա մեր գյուղացին ու կհայտնե, թե ամեն բան հասկցավ, բացի «տեմպեն»։
― Տե՞մպ, ― կըսե ճառախոսը, ― այս րոպեիս բացատրեմ։ Բացեք պատուհանը։
Պատուհանը կբացվե, որկե կերևի խոշոր շինություն մը՝ ինը հարկանի։
― Կտեսնա՞ս սա տունը, ― կդառնա ճառախոսը գյուղացուն, ― ասիկա նախկին ցարական ռեժիմեն օրոք մեկ տարվա մեջ կառուցվեցավ։
Հիշյալ գյուղացին գյուղը վերադառնալով, նույն ճառը նույնությամբ կզեկուցե գյուղական ժողովին մեջ։ Այստեղ կհայտնվե դարձյալ գյուղացի մը, որ կհայտնե, թե «տեմպը» չի հասկցեր։ Ան ատեն զեկուցողը բանալ կուտա պատուհանը, որն կբացվե գյուղի գերեզմանոցին վրա, կըսե՝ մատը դեպի գերեզմանոցը պարզելով․
― Կտեսնես սա։ Նախկին կառավարությունների օրոք ասանկ գերեզմանոց մը հարյուր տարիեն հազիվ շինվեր, բայց մեր բոլշևիկյան կառավարությունը մեկ տարվա մեջ շինեց․․․
⁕ Այսօր մեր պաշտոնյաներեն մեկուն հացի քարտերը կորսվեցավ։ Բարեկամները գունդ առ գունդ ցավակցության կուգան։
<b>Չորեքշաբթի 3.</b> ― Թիֆլիսին մեջ հայ մը ու վրացի մը կսկսեն իրենց ազգային պարծանքները հրապարակ բերել ու հպարտանալ անոնցմով։
― Մենք, ― կըսե հայը, ― դերասան Փափազյան մը ունինք, որն երբ սկսե խաղա, 160 միլիոն ազգաբնակչություն միանգամեն կուլա։
⁕ Հացի քարտը կորսնցնող պաշտոնակիցս այսօր կորսնցուցեր էր նաև իր գլուխը։ Հինգ անձ ընտանիք, որմե չորսը մանր երեխաներ, անոթի նստեր են տանը։
Վախեն ժամ մը անգամ ձեռքս ծոցս կտանեմ և կշոշափեմ քարտս։ Գիշերները ներքնակիս տակը կպահեմ, և հաճախ, ավելի ապահով ըլլալու համար․․․ երկուսով կպառկինք վրան։
<b>Հինգշաբթի 4.</b> ― Մոսկվային մեջ սկսվեցավ անգլիացի ինժեներներու դատը, որք կմեղադրվեն էլեկտրական ֆրոնտում վնասարարություն և պետական դավաճանություն կատարելու մեջ։
Կորա՜ն ոտով գլխով։
Չեկան դեռ անգլիացու արյունի համը չէ տեսեր։
Եվ իրոք որ, միշտ միևնույն ուտելիք ուտելը ախորժակը կփակե մարդու։
Չեկայի համար կյանքը ան ատեն միայն կսկսե, երբ իր ճաշացուցակին մեջ մտնե շաբաթվա մեկ օր ֆրանսիացի, օր մը գերմանացի, հետո առաջին տեսակը իտալացի, երկրորդը՝ չեխ (տես չխրթմա) ու իբրև դեսերտ՝ վրան ալ խումբ մը ֆինլանդացի, որոց համար վաղուց է ախորժակ սրեր։
Բայց դատն կերևի երկար պիտի տևե։ Համբերություն է հարկավոր։
Լավ չէ՞ր, նախ գնդակահարել «հանցավորները», ապա պարապ ժամանակը նոր սկսել դատել․․․
<b>Ուրբաթ 5.</b> ― Ես դեմ էի սոցիալիզմին մինչև օրս և այն կածիքն ունեի առհասարակ, որ կյանքը գոյության կռիվ է, և կենդանի արարածներն ստեղծված են զիրար ուտելու համար։
Այսօրվա կրկեսին մեջ, սակայն, անանկ մը երևույթի ականատես եղա, որ կարծես, կարծիքս սկսվեց տատանել։
Կրկեսին մեջ, գերմանացի դերասան մը, յոթն ամեհի առյուծներու մեջ, միևնույն վանդակում եղբայրաբար կապրեր ու կխաղար հետերնին, առանց այդ գազաններին կերակուր դառնալու։
Բան մը, որ ես երևակայել չէի կրնար։
Ու կհավատացունեմ, որ եթե գտնվի դերասան մըն ալ, որ վարժեցունե բոլշևիկներուն մարդ չսպանել, ես իմ համոզումը սոցիալիզմի հնարավորության մասին հիմնահատակ փոխեմ պիտի․․․
⁕ Կառուցող բանվորներու ճաշարանեն կիմացունեն բանկոոպի վարչությանը, որ կերակուր եփելու համար ո՛չ միս ունեն, ո՛չ յուղ, ո՛չ ձեթ։
Վարչությունը ասոր վրա շտապ վարպետ կղրկե ճաշարանին պատերը ճերմակցնելու և առհասարակ մաքրությանը հոգ տանելու։
Ճիշտ այնպես, ինչպես այսօր բժիշկները ամեն տեսակ հիվանդության լուծողական կուտան հիվանդին դատարկ ստամոքսը մաքրելու համար․․․
<b>Շաբաթ 6.</b> ― Առինջ գյուղի հորթարածին կուսակցությունը հանկարծ «առաջ քաշեց»։ Այնքան հանկարծ, որ խեղճը ժամանակ չունեցավ հետը վերցունել իր մախաղը, որուն մեջ կային՝ կայծքարը, հրահանը, սրինգն ու կարգ մը անհրաժեշտ իրեր։
Ատանկ հանկարծական առաջ քաշման կարելի է հանդիպել երկաթուղիի կամ թրամվեյի մեջ, երբ մեքենավարը առանց նախազգուշացնելու մեկեն կքշե մեքենան, հանկարծակի ցնցումեն թռցնելով ուղևորներու գլխարկը, կամ կեցողները նստողներու գոգը թափելով։
Հորթարածն այժմ հանուր Հայաստանի անասնապահական ֆերմայի դիրեկտորն է։
Առաջին ամիսը առաջ քաշված հովիվը ավտոն նստավ ավանակ հեծնելու նման։
Շատ անգամ մոռնալով, որ ինքը դիրեկտոր է արդեն, տեղ մը՝ փոխանակ ավտոյի, ոտքով կերթար կարգադրություն մը ընելու։ Ետքեն, հիշելով, որ ավտոյով պիտի գար, իր սխալն ուղղելու համար ետ կուգար և անգամ մըն ալ մեքենայով կերթար նույն կարգադրությունը կրկնելու։
Առաջին ամսին իր շարժուձևը կարգի բերելով, երկրորդ ամսուն սկսեց լեզուն մաքրել։
Պաշտոնական ժողովներուն «աղա Գևո» կամ «Գևո ջան» կըսեր բոլոր Գևորգներուն, փոխանակ կուսակցականներուն՝ «ընկեր», անկուսակցականներուն «քաղաքացի» ըսելու։
Կամաց֊կամաց, լավ էր, վարժվեցավ։
Առաջ, որ իր ավանակին փալան և հորթերուն վզկապ հազիվ կշիներ, այժմ շատ հաջող «սոցիալիզմ կշիներ» ապագա մարդկության համար։
⁕ Եթե ամբողջ մեր պետական կազմն հովիվներե կազմված ըլլար՝ մենք փրկված էինք, վասնզի անոնք իներցիայով, մեզի ալ անասուն կարծելով, պիտի կերակրեին․․․ սխալմամբ։
<b>Կիրակի 7.</b> ― Սա չորս տարի է մեծ պետությանց ներկայացչությունը Լոզան կուգա զինաթափվելու, բայց ցայսօր ոչ մեկ պետություն զենք մը չնետեց գետին։ Մինչդեռ սա մեր ճաշարաններեն, ինքնաբերաբար, առանց կոնֆերանսի, դանակներն ու պատառաքաղները վերացան, այլևս կտրելիք և բերան տանելիք բան չունենալուն համար։
⁕ Երկու քաղծացներ, վիճելով, փողոցեն կանցնեին։ Մեկը անոնցմե հույս չուներ, թե երբևիցե այս ժողովուրդը ընդունակ ըլլա ապստամբելու, մյուսը հակառակվելով՝ կըսեր․
― Չէ՛, կսխալիս, կապստամբե, կեցիր թող դանակը ոսկորին հասնե։
Խե՜ղճ մարդ, չի գիտեր, որ կառավարությունը բոլոր «դանակները» հավաքեր է «ոսկորին» չհասնելու համար․․․
<b>Երկուշաբթի 8.</b> ― Անցյալ օր փողոցին մեջ պատասխանատու կոմունիստ մը տեսա ու հետը խոսեցի։
Այդ կուսակցականը ինձի հետ համաձայնեց, որ հիմա գրականություն գոյություն չունե Խորհրդային Միության մեջ, որ եղածը գրականություն չէ, այլ աղբ, որ պետք է դուրս թափել, որ այսպես երկիր կառավարել չի կարելի, որ ասիկա ոչ թե «վերելք» այլ սարսափելի վայրէջք է դեպի նախապատմություն, և այլն, և այլն։
Այսօր նույն կոմունիստը բեմին վրա գովեստով կխոսե խորհրդային գրականության նվաճումներուն վրա և իշխանությունը «բանվորական» ու ժողովրդին սիրելի կհռչակե։
Չեմ հասկնար։
Կնշանակե՝ այս մարդիկ գրամոֆոններ են, որոց ասեղի տակ ինչ եղանակ դնես, այն կերգեն։
Այդ վնաս չունե, թող այդպես ըլլա, պայմանով սակայն, որ իրենցմե կոմունիստական կուսակցության պատկանելու ստաժը հարցնելու ատեն՝ չըսեն «12 տարի», այլ տարրական ազնվությունը կպահանջե, որ այդ 12 տարիեն հանեն այն օրերը կամ ժամերը, երբ համաձայն են եղեր դաշնակցականներու, մենշևիկներու կամ էսեռներու հետ։ Եթե տակը բան մը մնաց, նոր կոմունիստ համարեն ինքզինքնին․․․
⁕ Եղունգս երկարեր է՝ դանակ չունիմ, որ կտրեմ։
Ես գիտեմ, վաղ֊մյուս օր Չեկան բռնեց նե ինձի, հարցնե պիտի, թե ինչո՞ւ եղունգ կպահես․․․ առանց թույլտվության։
<b>Երեքշաբթի 9.</b> ― Այսօր Մոլորովն ու Ստալինը հրաման մըն են փակցուցեր օրաթերթերու ճակատին խոշոր տառերով, որով կարգելե կոլտնտեսական գյուղացոց գիշերներ ժողով գումարել և կհրահանգե առտուներ շուտ ելլել ու գործի կենալ, քանի գարնանացանը չի ավարտված։
Գարնանացանն ավարտելով, պետք է ջրվի արտերը, ուրեմն ջրելու ժամանակ ալ չի կարելի խոսել, ջուրն ավարտվեց՝ կուգա խաղի, կալսելու որևէ ժամանակ, եթե հաշվի առնենք, որ ձմեռն ալ գյուղացին կարպետ կգործե։ Ուրեմն ե՞րբ պետք է խոսե կոլտնտեսական գյուղացին։
Այս հրամանը չի՞ նշանակեր արդյոք, որ իրենք՝ այդ կոմունիստական զույգ առաքյալները, կխոստովանեն, թե ժողով, խոսք ու ճառ ավերող է այլևս, գործ, գործ է պետք։
Եթե կխոստովանեն այս, կնշանակե սխալ գրված շարադրության մը նման, վերեն վար գիծ պետք է քաշել տասն ու հինգ տարվա կոմունիստական կառավարությանը վրա։
Վասնզի այդ կառավարությունը տասն ու հինգ տարի միայն ժողով գումարեց, ճառեց ու խոսեց․․․
⁕ Ծերունի գրող մը, գլուխը պատուհանեն հանելով, կըսե ինձի․
― Մերկ եմ, ադամա մերկ, զգեստ չունիմ, որ դուրս գամ օդ առնելու։
― Հոբելյանիդ խնդիրը դիր, ― կպատասխանեմ վարեն։
― Ատով ի՞նչ կըլլա որ, զգեստ կուտա՞ն հոբելյարին։
― Զգեստ չեն տար, բայց այնքան «Լենինի», «Ստալինի», «Աշխատանքի հերոսի», «Հարվածայինի» և այլ դրոշներ կկախեն վրադ, որ այլևս զգեստի կարիք չես ունենա։
― Այդ դրոշները տաք կպահե՞ն մարդու։
Ինչո՞ւ չէ, կրնաս ձմեռային «պսմաչ», «կումաչ» դրոշներ պահանջել․․․
<b>Չորեքշաբթի 10.</b> ― Ինչպես գիտեք, ամեն կոլտնտեսական մեկ կթան կով անհատորեն պահելու իրավունք ունի, որն իր կոլեկտիվի մեջ դրած հինգ կովը մոռցած, հույսը սեփականին է դրեր։
Այս աշնան խոտի բերքը բաժնելու ատեն, ողջ բերքը կոլտնտեսականները բաժներ և տարել են տուն իրենց սեփական կովին համար ու մոռցեր են համայնական գոմին ալ բան մը ձգել։ Եվ ի՞նչ։ Այսօր համայնական կովերը ու եզները անոթութենե փրկելու համար, վարչությունը կոլտնտեսության անդամ գյուղացիներեն վերստին շուկայի գներով կգնե այդ խոտը և կկերակրե հանրային անասունները։
⁕ Քաղաքացի մը իր ընկերոջ հետ տաք վեճի ժամանակ շարունակ ձեռքը ծոցը կտաներ։
Վիճակիցը վախնալով, որ իր ախոյանը կպատրաստվե ատրճանակ քաշել, միլիցիայի կդիմե։
Միլիցիան խուզարկելով այս «վտանգավոր» քաղաքացուն, հայտնաբերեց անոր․․․ հացի քարտը։
<b>Հինգշաբթի 11.</b> ― Դարվինի տեսակներու ծագման թեորիան եթե շիտակ ըլլար, հիմա արդեն մարդիկ փոքրիկ դույլերով պիտի ծնվեին, վասնզի հիմա առանց դույլիկի ոչ մեկը չի պտտեր, և դույլն այնպես անբաժան է մարդուց, ինչպես մարմնի որևէ վերջավորությունը։
Առանց գլխի կարելի է տունեն դուրս ելլել, ինչու որ գլուխի մեջ կերակուր չի լեցվի, բայց դույլն շատ կարևոր անդամ մըն է ճաշարանեն «կերակուր» բերելու համար։
Փողոցին մեջ կարելի է տեսնել մարդիկ, որք գլխարկի տեղ դույլեր դրած դեպի ճաշարան կվազեն։
Քանի՞ մարդ կգտնաս այս երկրի մեջ, որ դույլն ու գլխարկը զանազանելու չափ ուշք մնացած ըլլա գլխին մեջ․․․
⁕ Ճապոնիան բարձրացեր է չինական պարիսպին վրա և կպատրաստվե արդեն թռչել ներս։
Չինական բանակը բոլոր կակուղ բաներն անդին կքաշե, որ վար թռնելուն ոտքը կոտրե․․․
Եվ այս գործողությունը բոլշևիկյան մամուլի բարբառով «կատաղի դիմադրություն» կկոչվե։
<b>Ուրբաթ 11.</b> ― Երևակայեցեք պզտիկ տղա մը կամ եթե պզտիկ երևակայել չեք կրնար, կարելի է մեծ, բայց խելագար երևակայել, որ կպահանջե քեզի վար առնել բարձր պատեն կախած ատրճանակը, որ անով քեզի․․․ սպանե։
Ես բոլշևիկյան Ռուսաստան չեմ տեսեր և անոր տարիքը չեմ գիտեր, բայց համենայն դեպս կամ երեխա, կամ խենթ ըլլալու է այդ պետությունը, վասնզի ճիշտ վերևը հիշածս պզտիկին նման, եվրոպացիներին, որք կապիտալիստներ են ու հակառակ իրենց «սոցիալիստական» ռեժիմին, իր երկիրը կկանչե, որ իր համար զենք պատրաստեն, իրենց կապիտալիստական ռեժիմը կործանելու համար։
Ասոնք ալ, այդ մասնագետները կուգան Ռուսաստան, կլրտեսեն երկիրը և խոշոր ամսականներ առնելով, իրենց երկիրը կերթան, փայտե հրացաններով զինելով այս մեծ երեխային։ Օրերս Մոսկվային մեջ տեղի ունեցող անգլիական ինժեներներու դատը այդ միայն կապացուցե։
⁕ Այդ տարի քաղաքիս քանդվելիք տուներու ցանկին մեջ ընկեր է պետական շենք մը, որի կառուցումը տակավին չէր վերջացեր․․․
Հոս ես կհավնեմ արդեն Քաղխորհուրդին խելքը։ Իհարկե, ավելի աժան, ավելի ձեռնտու է պետությանը կիսավարտ շենքերը քանդել, քան շինել, լմնալեն վերջը․․․
Ասիկա «բոլշևիկյան ճկունություն կկոչվե», որն կկիրառե կուսակցությունը նաև իր ճառերուն մեջ՝ սա տարբերությամբ միայն, որ ջնջված ճառերը ձրի են, իսկ քանդված տուները մեկ֊երկու միլիոնի կնայե։
<b>Շաբաթ 12.</b> ― Նկատե՞ր եք, երբ մարդ կմոռնա իր ստամոքսին գոյությունը, այլևս անոթություն չի զգար։ Այսպես կպատահե ինձ հետ նաև ատամիս ու ականջիս ցավի ատենները։
Բնական է, երբ ոչինչ չունիս, ի՞նչդ պիտի ցավե։
Բայց ցավն այն է, որ վերջերս, քաղաքիս մեջ սպասվող որովայնային տիֆին պատճառով, առբաժինը սրսկումներ կկատարե, ու ամեն անգամ թերթը բացած ժամանակ, երբ աչքս կիյնա առբաժնի հայտարարության «որովայն» բառին, անմիջապես կքաղցեմ։
Ես սարսափով կերևակայեմ մարդակազմության դասատուներու վիճակը, երբ պաշտոնի բերմամբ, օրական առնվազն վաթսուն անգամ «ստամոքսը» հիշեն պիտի։
Իմ բանը խեր է, ես շաբաթ անգամ մը թերթը ձեռք կառնեմ, իսկ շաբաթ անգամ մը ուտելու չափով ուտելիքով ապահովված եմ։
⁕ Քաղխորհուրդը քաղաքը մաքրող սայլապաններուն «դիրեկտիվ» է տվեր կես կանգունեն ավելի չփորել գետինը՝ «քաղաքը շատ փոս կիյնա» ըսելով։
<b>Կիրակի 13.</b> ― Եթե ուրիշ արգելքներ չըլլան, արտաքնոցը բավական է, որ սոցիալիզմ չիրականանա։
Ուղիղ մեր դիմաց պետական տուն մը կբարձրանա, որու բնակիչները բացառապես կոմունիստներ են ու կօգտվեն համայնական պետքարանեն։
Ոչ մեկը այդ օգտվողներեն իր պարտքը չի սեպեր հսկել պետքարանին մաքրությանը, և ամենայն օր կագ ու կռիվ կերթա մեջերնին, և յուրաքանչյուրը կաշխատե ավելի կեղտոտել ի հաշիվ իր դրացիի։
Եթե Լենինի խոսքով բնորոշենք, պիտի ըսենք․
«Մարդուն հատուկ եսասիրություն, գումարած կուլտուրական ցածր մակարդակ՝ հավասար է մեր դիմացի տան արտաքնոցը»։
Սոցիալիզմն դուրսի, ցուցադրական զգացմունք կամ գաղափար է, բայց մարդս իր մեջ (կամ արտաքնոցում) միայն էգոիստ է։
Ինչպես ժողովրդին իրական կամքը միայն գաղտնի քվեարկությամբ կիմացվե, անանկ ալ մարդուս էությունը իր առանձնության մեջ միայն դիտե։
Եթե այսօր Ռուսաստանին մեջ գաղտնի քվեարկությամբ հարցվի ժողովրդյան, թե համաձա՞յն է ներկա ռեժիմին․ կհավատացունեմ ձեզի, որ ինքը՝ Ստալինը, սև քվե պիտի տա իր իսկ ռեժիմին․․․
⁕ Ասով հարկավ ըսել չեմ ուզեր, թե սոցիալիզմն անհնար բան է։ Ո՛չ։
Սոցիալիզմն հնարավոր է, բայց միմիայն այն պարագային, երբ մարդիկ սկսեն ուրիշի բերնով ուտել՝ իրենք կշտանան և ընկերոջ շուրթերով սիրած կնոջը համբուրեն՝ իրենք սիրով արբենան․․․
<b>Երկուշաբթի 14.</b> ― Ինչպես Աստծո համար կլսվե «ամեն տեղ է», անանկ ալ մեր Բանգյուղտեսչությունը «ամեն տեղ» պիտի ըլլա, որ իր ֆունկցիան լրիվ կատարե։
Ճաշարանին մեջ տեսար մեկը մեծ պատառ տարավ բերանը։
― Բանգյուղտեսչության ուշադրությունը կհրավիրեմ, ― հավա՜ր կկանչե մյուս օրը թերթը։
Դերձակներու արտելը վերարկուին մեկ գրպանը քիչ մը մեծ կարեց մյուսեն՝
― Բանգյուղտեսչությո՜ւն, հասիր․․․
Պետհրատին գրախանութը մատիտին ծայրը քիչ մը երկար հանեց՝
― Բանգյուղտեսչությո՜ւն, նայե պետական հարստությունը ինչպե՜ս կմսխվե։
Կոնսերվի գործարանի բանվորները դեղձը թանձր կկեղևեն՝
― Բանգյուղտեսչությո՜ւն․․․
Բանգյուղտեսչությունը, որն եվրապական պետությանց մեջ Պետական կոնտրոլ կկոչվե, այնքան ասանկ պզտիկ խնդիրներով կզբաղեցունեն, որ այլևս ժամանակ չի ունենա հարյուր հազարներու հասնող զեղծմանց համար։
Եթե քեզի միևնույն ժամին յոթը տեղե ժողովի կանչեն, մեկը ընդունելով, վեցը մերժես պիտի, չէ՞։ Լա՜վ։ Երբ մտածես, թե վեց ժողովներու օգտակար չես կրնար ըլլալ, նեղսրտութենեդ յոթներորդն ալ չե՞ս մերժե ու հանգիստ նստես տունդ՝ կնկադ հետ զրույց ընելու։ Կընե՜ս։
Ահա այս է պատճառը, որ Աստվածն ու Բանգյուղտեսչությունը ոչ թե «ամեն տեղ», այլ «ոչ մեկ տեղ» ալ չեն ու տուներնին նստած զրույց կընեն իրեց կողակիցներու հետ․․․
⁕ Այսօր բանկոոպը հին գինի էր ստացեր ու միայն «հին բոլշևիկներուն» կուտար։
Այս եղավ հակաքրիստոնեությո՞ւն։
<b>Երեքշաբթի 15.</b> ― Ատաղձագործ Գրիգորը՝ իմ նախկին աշակերտը և արդի կոմունիստը, հանկարծ առաջ քաշվեցավ որպես թերթի խմբագիր ու շվարեր կեցեր էր։
― Եկուր քովս, ես կօգնեմ քեզի, ― ըսի իրեն՝ այսօր ճամբին պատահելով։
― Ուրագ ու սղոց ալ բերե՞մ հետս, ― հարցուց անմեղ տղան՝ սիրտ առնելով։
― Ոչ, ― ըսի, ― երկու ականջ միայն բեր հետդ և լսե՝ ինչ պիտի ըսեմ։
Ու երբ քովս եկավ որոշված ժամին․
― Դու նախ և առաջ պիտի սորվես խմբագրականներ գրել, որք ստանդարտ մասերե բաղկանա պիտի, իրար միացած․․․
― Պտուտակո՞վ, թե սոսինձով։
― Ո՛չ պտուտակ, ո՛չ սոսինձ։ Չէ՞ որ խմբագրածդ օրաթերթ է, ու յուրաքանչյուր օր պիտի քանդես֊շարես։ Թուքով պիտի կպցունել։ Արդ՝ առաջին մասի մեջ կգրես, թե սոցիալիզմն ի՜նչ հաղթանակներ է տարեր Խորհրդային Միության մեջ և ինչպես կուլակները ճզմված են (կամաց ճզմե չմեռցունես, քիչ վարը անոնք «կատղեն» պիտի ու «սանձարձակ» դառնան)։ Ճզմեցի՞ր, դե անմիջապես Լենինեն կամ Ստալինեն ցիտատ մը բեր այդ մասին։ Բերի՞ր՝ վերջացած է առաջին մասը։
Երկրորդ մասին մեջ ճզմված ու ջախջախված կուլակները հանկարծ գլուխ կբարձրացունեն ու կը «գազազեն»։ Գազազեցա՞ն, բեր ցիտատ մըն ալ այդ մասին և փակե երկրորդ մասը։
Երրորդ մասին մեջ բեր օրինակներ, թե ինչպես կան կոմունիստներ, որք չեն նկատեր այս բանը, որք «կթերագնահատեն» կուլակային վտանգը։ Ապա չորրորդ մասին մեջ գրե այն «ընկերներու մասին», որք չեն թերագնահատեր, գովե հօրինակ այլոց, պահպանել մը ըսե ու վերջակետ դիր։ Խմբագրականը պատրաստ է։ Եվ դու կրնաս տարի մը ամբողջ այս խմբագրականը տպել՝ մասերն ետ ու առաջ դնելով։
― Ամեն օր կուլակները «ջախջախվեն» ու «կատղե՞ն»։
― Ի՞նչ վնաս։ Ատիկա հաճելի մարմնամարզ մըն է, որ կուժովցունե անոնց մկանները, իսկ քուկինն էլ՝ գրիչը։
⁕ Ժամանակե մը ի վեր կոմունիզմը, կպած Գերմանիո, կհյուծեր զանի։ Վարչապետ Հիտլերը սակայն, «ախտահանիչ կամերային» միջոցով հիմնապես մաքրեց երկիրը այդ պարազիտներե։ Ինչպես կըսեն՝ Գերմանիա «քրտնեց լավցավ»։
Այո՛, առողջացավ Գերմանիա, ախորժակը բացվեցավ ու հիմա իր գաղութները կուզե, որ ուտե, կազդուրվե․․․
<b>Չորեքշաբթի 16.</b> ― Գյուղի կուսակտիվը, կուսակցության նոր «դերեկտիվի» համաձայն, «կարմիր անկյուններու» և «խրճիթ ընթերցարաններու» տարիներե ի վեր փակված դուռները բանալով, ականատես եղավ հետաքրքիր տեսարանի։
Սարդերը, առանց պետական օգնության, առանց բջիջի նիստերու, առանց համագումարներու և գործուղմանց՝ ավելի շատ թել էին հյուսեր այդ մոռացված հաստատությանց դուռ ու պատուհաններին, քան Լենինականի տեքստիլի մանարանը իր ողջ նորագույն կառուցմամբ։ Ավելին։
Այդ սարդերը, իրենց «շինարարության» ընթացքին, ավելի քիչ ճանճերու արյուն էին ծծեր՝ քան տեքստիլը կծծե իր բանվորներուն։
Մասնավոր ձևով այդքան հաջողությո՜ւն։
Եվ ասիկա դեռ գյուղական աննշան փոքրիկ «խրճիթներուն» մեջ։ Հապա վաղ մյուս օրը, եթե քաղաքի կուսակտիվը, սույն փորձեն քաջալերված, ըսկսե քաղաքիս կոոպերատիվ «փակ բաշխիչները» ուսումնասիրել կամ Կենտգործկոմի ու Գավգործկոմի նման հարյուրավոր գործածութենե ինկած պաշտոնատուներու դուռները բանա, կերևակայե՞ք, ինչպիսի՜ հարստություն կգտնե։
Ու եթե կառավարությունը սոցիալիզմ կառուցել չցանկանար, այլ միայն ժողովրդին բարօրությունը ցանկար՝ ես պիտի առաջարկեի անմիջապես փակել Լենինականի «Տեքստիլը», այն հաստատ համոզումով, որ տաս տարվա ընթացքին մեզի շապկացու մը չտվող «Տեքստիլը» սարդերու հանձնվելով՝ մենք մեկ տարիեն, շապիկ ալ կունենանք, վարտիք ալ․․․
⁕ Մարդուս օրգանիզմը ժամացույցին ճիշտ հակառակն է։ Կանգնած ժամացույց աշխատեցունելու համար պետք է մաքրեն ներսը, իսկ կանգնած մարդուն աշխատեցունելու համար պետք է լեցունես ներսը․․․
Բոլշևիկները իրենց բանվորներուն ժամացույցի սիստեմով աշխատցունել կուզեն․․․
<b>Հինգշաբթի 17.</b> ― Եթե պատահի, որ ես խորհրդային վարժապետ դառնամ, և աշակերտներս հարցունեն ինձի՝ ի՞նչ բան է կոլտնտեսություն և խորհտնտեսություն՝ պիտի պատասխանեմ․
― Սիրելի՛ աշակերտներ, կոլտնտեսությունն ու խորհտնտեսությունը այն կապույտ ակնոցն է, որ բոլշևիկյան կուսակցությունը կդնե ի ծնե կույր աչքերուն։
Չկա այդ տնտեսություններեն մեկը, որ ինքն իրեն կշտացունե, ալ չեմ խոսեր կառավարության բերք տալու մասին։
Չկա մեկը, դեպի մարդկության բարօրություն, հետևաբար, և դեպի սոցիալիզմ տանող ատ «ազդակներեն», որ իր չորս ցենտներ սերմացուն հինգ շինե և ինը ոչխարը տաս շինե։
Բայց բոլոր այդ տնտեսություներեն, իրենց նախապես տրված հարյուր ցենտներ ցորենը տասի են իջեցուցեր, հազար ոչխարեն քսանն են թողեր։
Չե՞ք հավատար, ահա ձեզի փաստ, բերված այսօրվա «Խորհրդային Հայաստանեն»։
«Ղարաքիլիսեի Համզաչիմանի խորհտնտեսությունը, ― կըսե թերթը, ― անցյալ տարի ստացավ յոթ հազար փութ գարի, որմե երեք հազարը գողցվեցավ, հազարը վարչության անդամները բաժնեցին իրենց մեջ, իսկ երեք հազարը մնաց անձրևի տակ, ամբողջովին փտեց ու թափեցին։ Ուներ 350 ցեղական խոզ, որոցմե 200֊ը սատկեցավ մեկ ձմեռվա մեջ, 70֊ը կիսաքաղց, սատկելու կպատրաստվե, իսկ առողջներեն ոչ մեկը չծնեց՝ վարազ չունենալու պատճառով»։
Սոցիալիստական այս բոլոր տնտեսությունները՝ սովխոզներն ու կոլխոզները, անվարազ խոզեր են ու հազիվ թե բոլշևիկ կառավարության համար խոճկոր մը մը ծնեն։
Ու այսքան պարզ ճշմարտություն մը չտեսնելու համար, կույր մը ապաքեն ի ծնե ըլլալու է և ծնված կույր ծնողներե․․․
⁕ Աղթալայի գյուղատնտես֊պլանավիկը կմեղադրվե, որ իր կազմած «պլանին» մեջ առաջվնե կորոշե, թե 130 ոչխարեն, մեկ տարվա մեջ, քառասունն իրավունք ունին մեռնելու, մինչդեռ թիվը մեծ է, մեռնելու համար քսանն էլ կբավե։
Ասկե երկու բան։
Նախ կիմանամ, որ ոչխարներն ալ մահկանացու են (ոչխարին մեռածը չեն տեսեր, մորթվածն են տեսեր)։
Երկրորդ՝ եթե գյուղատնտեսին որոշելովը պիտի մեռնե կամ չմեռնե ոչխարը, ինչո՞ւ անանկ պլան մը չգծել, որու մեջ ոչ մեկ ոչխար մեռնե․․․
<b>Ուրբաթ 18.</b> ― Այսօր կրկեսն իր տասնչորս առյուծները կերակրելու համար, թերթին մեջ տպված հայտարարությամբ մը, գործե ինկած անպետք ձիեր կուզե։
Արդեն սա շաբաթ մըն է, գերմանացի դերասանը չի կրնար մոտենալ իր առյուծներուն, կենդանիք անոթի են ու կվախնա հարձակում կրելե։
Բայց անպետք ձի․․․ հազիվ թե գտնի կրկեսը։ Ձիու միայն կաշին շատ բան արժե։
Կրկեսը, եթե կուզե իր առյուծներու կերակրման գործը հաստատուն հողի վրա դնել, պետք է Չեկայի ու Գերագույն դատարանի հետ պայման կապե, որ բոլոր մահապարտներու վճիռը իրեն տան «ի կատար ածելու»։
Հիմա, երբ սկսված է «վնասարարներու» դատը և «օգոստոսի 7֊ի օրենքը», ծոծրակ քորելի ժամանակ չունի, հիմա, այդ զույգ հաստատությունները կրնան ոչ թե տասնչորս, այլ չորս հարյուր առյուծ կերակրել։
Պայմանով սակայն, որ հետագային կրկեսը իրեն հանդիսատես ճարե․․․
⁕ Բայց վախկո՜տ գերմանացի դերասան։
Ընդամենը տասնչորս քաղցած առյուծ կվախնա խաղցունել այն ժամանակ, երբ Ստալինը 160 միլիոն քաղցած ժողովուրդ․․․ կխաղցունե։
<b>Շաբաթ 19.</b> ― Կառավարությունը որոշեր է «հարվածային» բանվորներուն լավ ճաշ տալ, ոչ հարվածայիններուն՝ վատ։ Եվ որովհետև լավ ճաշ գոյություն չունի, ապա ուրեմն թարգմանելով այս որոշումը մեր լեզվով՝ կստացվե հետևյալը։
Հարվածայիններուն վատ ճաշ տալ, մյուսներին ոչինչ չիտալ։
Այս է պատճառը, որ երեկ «հարվածային» մը, մեկ քարի տեղ երկուսը շալակած ըլլալուն համար, հինգ հարկանի շենքեն վար ինկավ։
Բայց կառավարությունը նորեն չէր դրժեր օր օրենքը՝ «լավ ճաշ կուտար»․․․ եթե բանվորին բերանը հայտնի ըներ։
⁕ Այնքան եմ սորված ժամացույցով ճաշել, որ սա երկու օր է ժամացույցս կանգ է առեր, ու ես անոթություն չեմ զգար․․․
<b>Կիրակի 20.</b> ― Ծեր գյուղացի մը ներս կանչեցի՝ մածուն առնելու։ Տեսնելով իննսունամյա մորս, իր հանգուցյալ պառավը հիշեց և մածունի պուտուկը ուսեն ցած դնելով՝ «դիրթլիմիշ» եղավ քիչ մը։
― Ողորմի քեզի, պառա՛վ։ Ա՜խ, կըսեր, կարդալ, գրել սորվիմ, նոր մեռնիմ։ Ես ալ, տեսնելով իր սորվելու եռանդը, «Լիկկայան» ղրկեցի։ Ընդունակ էր շատ։ Տարվա մը մեջ սորվեցավ «ա»֊ին երեք ատամ ունենալը։ Վարժուհին՝ չմոռնալու համար, մեր եղանն էր ցույց տվեր և ըսեր՝ «Նայե՛, եղանը քանի ատամ ունենա, «ա»֊ալ՝ նույնքան»։ Ու պառավս շատ ընդունակ էր։ Երբ ալ հարցնեիր իրեն՝
― Գյուլնա՛ր, «ա»֊ն քանի՞ ատամ ունի։
Անմիջապես փայտե եղանին նայելով՝ «երեք» կըսեր։
Դե, այն ատենները բոլշևիկը դեռ նոր էր մտեր մեր երկիրը, դեռ հարուստ էինք, ու մեր եղանը երեք ատամ ուներ։
Երկրորդ տարին, մեկ կողմեն աղքատությունը, մյուս կողմեն եղանը՝ դե փայտ է, ատամ կթափե, բան․․․ մնաց երկու ատամ ընդամենը։ Ու պառավիս «ա»֊ն երկրորդ տարին արդեն երկու ատամ ուներ։ Երրորդ տարին գեշ էր՝ եղանին մեկ ակռան ալ թափվելու հետևանոք, Գյուլնարիս «ա»֊ն մնաց մեկ ատամանի։ Իսկ չորրորդ տարին, երբ պիտի ավարտեր Լիկկայանը և վկայական առներ, մեր եղանին վրա այլևս ատամ չեր մնացեր․․․
Ա՜խ, անիծվի թող աղքատությունը, անիծվի։
Հարուստ չըլլա՞ս, որ հինգ ատամանի երկաթե եղան առնես, դնես կնկանդ առջև ու մինչև մահն ալ իր «ա»֊ն հինգ ատամ ունենա․․․
Թեև, ըսենք, ան ալ բան մը չէր։ Այս տարի բոլոր հինգ ատամանի եղան ունեցողներուն իբր «կուլակ» Սիբիր ղրկեցին․․․
