Changes
/* Գլուխ քսանհինգերորդ */
― Ա՛յ թե հիմարն եմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Մոռացել եմ։ Մարիայի հետ կուղարկեմ։
==Գլուխ քսանվեցերորդ==
Ցերեկվա ժամը երեքն էր, ինքնաթիռները դեռ չէին երևում։ Կեսօրին ձյունը լրիվ հալվել էր, արևը տաքացրել էր քարերը։ Երկնքում ամպեր չկային, և Ռոբերտ Ջորդանը նստեց քարերի մեջ, շապիկը հանեց, մեջքը շրջեց արևին ու սկսեց սպանված ձիավարի գրպանից հանված նամակներն ընթերցել։ Մերթ ընդ մերթ ընդհատում էր ընթերցանությունը և նայում էր բացատից այն կողմ՝ անտառին, լեռնապարին, հետո վերստին շարունակում էր կարդալ։ Հեծելազորը այլևս չէր երևացել։ Երբեմն֊երբեմն կրակոցներ էին լսվում Էլ Սորդոյի ճամբարի կողմից։ Բայց հրաձգությունն արդեն պատահական բնույթ էր կրում։
Զինվորական փաստաթղթերն ստուգելիս նա իմացավ, որ տղան Տաֆալայից է եղել, նավառեցի, քսանմեկ տարեկան, ամուրի, դարբնի որդի։ Երբ կարդաց, որ հեծելազորային «N» գնդից է, զարմացավ, որովհետև կարծում էր, որ այդ գունդը հյուսիսում է։ Կարլիստ էր և պատերազմի սկզբին վիրավորվել էր Իրունի համար մղվող մարտերի ժամանակ։
Երևի տեսած կլինեմ Պամպլոնայում, Feri֊այի ժամանակ, երբ ցուլերի առաջն ընկած ամբոխի հետ անցել է փողոցներով, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Պատերազմի ժամանակ նրան չես սպանում, ում կուզեիր, ասաց ինքն իրեն։ Այսինքն, մեծ մասամբ, և ուղղվեց ու սկսեց նամակները կարդալ։
Ընթերցած առաջին նամակները շատ հանդիսավոր էին, խնամքով գրված և գրեթե սոսկ տեղական դեպքերին էին վերաբերում։ Քույրն էր գրել։ Ռոբերտ Ջորդանն այդ նամակներից իմացավ, որ Տաֆալայում ամեն ինչ կարգին է, հայրը լավ է, մայրը այնպես է, ինչպես միշտ, միայն երբեմն մեջքից է բողոքում, և հույս ունի, որ եղբայրը նույնպես լավ է, իսկ ինքը երջանիկ է, որ նա կռվում է կարմիրների դեմ՝ մարքսիստական հորդաների տիրապետությունից Իսպանիան ազատագրելու համար։ Վերջում մի ամբողջ ցուցակ էր բերել նախորդ նամակից հետո զոհված ու ծանր վիրավորված տաֆալացի տղաների։ Տասը հոգի սպանվել էին։ Տաֆալայի նման փոքրիկ մի գյուղաքաղաքի համար դա մեծ թիվ է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։
Նամակը փոքր֊ինչ շատ էր կրոնաբույր․ քույրը գրում էր, թե ինքն աղոթում է սուրբ Անտոնիուսին, Պիլարի օրհնյալ կույսին, մյուս կույսերին, որպեսզի պահպանեն եղբորը, և հորդորում էր նրան, որպեսզի երբեք չմոռանա, որ Հիսուսի սուրբ սիրտը միշտ էլ պահապան է լինելու իրեն՝ քանի կպցված է կրծքին, իր սրտի վրա, չէ՞ որ ապացուցված է բազմաթիվ օրինակներով (այս բառերն ընդգծված էին), որ սուրբ նշանը խափանում է գնդակները։ Ինչպես միշտ նա մնում էր իրեն սիրող քույրը՝ Կոնչան։
Նամակի եզրերը մի փոքր քրքրված էին, Ռոբերտ Ջորդանն այն նորից դրեց զինվորական փաստաթղթերի հետ և մի այլ նամակ բացեց, նվազ փութաջան ձեռագրով։ Տղայի novia֊յից էր, նշանածից։ Այդ նամակի ոճն էլ ծանր էր ու հանդիսավոր, բայց և մեծ տագնապ էր պարունակում երիտասարդի բախտի համար։ Ռոբերտ Ջորդանը դա էլ կարդաց, ծալեց, հետո բոլոր նամակներն ու փաստաթղթերը դրեց շալվարի ետևի գրպանը։ Մյուս նամակները չուզեց կարդալ։
Կարծում եմ, որ մի բարի գործ կատարել եմ այսօր, ասաց ինքն իրեն։ Կարծում եմ, որ կատարել եմ, այո, կրկնեց նա։
― Այդ ի՞նչ էիր կարդում, ― հարցրեց Պրիմիտիվոն։
― Առավոտվա ձիավորի փաստաթղթերն ու նամակները։ Ուզո՞ւմ ես, վերցրո՛ւ։
― Կարդալ չգիտեմ, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Հետաքրքիր բան կա՞ր։
― Չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Անձնական նամակներ են։
― Ո՞նց են գործերն այնտեղ, որտեղից որ եկել է։ Ի՞նչ են գրում։
― Ոնց որ լավ են, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իրենց գյուղաքաղաքից բավական շատ զոհվածներ կան։ ― Նայեց ցած, գնդացրի քողարկմանը, որ ձյան հալվելուց հետո մի փոքր փոփոխված էր երևում։ Հիմա տեսքն ավելի բնական էր։ Նայեց շուրջբոլորը։
― Ո՞ր քաղաքից է, ― հարցրեց Պրիմիտիվոն։
― Տաֆալայից, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Այո, ասաց ինքն իրեն, ցավում եմ, եթե իմ ցավելը կարող է մեկն ու մեկին օգնել։
Չի կարող, ասաց ինքն իրեն։
Ուրեմն, վերջ տուր, ասաց ինքն իրեն։
Լավ, վերջ տվեցի։
Բայց այդքան հեշտությամբ վերջ տալ չէր լինում։ Քանի՞ հոգի սպանած կլինես, հարցրեց ինքն իրեն։ Չգիտեմ։ Մի՞թե կարծում ես, որ դու սպանելու իրավունք ունես։ Ոչ։ Բայց պարտավոր եմ։ Սպանածներիցդ քանիսն էին իսկական ֆաշիստ։ Շատ քչերը։ Բայց բոլորն էլ եղել են թշնամիներ, մենք ուժին ուժ ենք հակադրել։ Բայց նավառացիներին դու ավելի ես սիրում, քան Իսպանիայի որևէ այլ վայրի բնակիչների։ Այո։ Եվ սպանում եմ նրանց։ Այո։ Թե չես հավատում, գնա ճամբար ու տես։ Դու չգիտե՞ս, որ սպանելը վատ բան է։ Գիտեմ։ Բայց սպանում ես։ Այո։ Եվ տակավին համոզված ես, որ ձեր գործն արդա՞ր է։ Այո։
Արդար է, ասաց ինքն իրեն, և ասաց ոչ թե ինքնահանգստացման համար, այլ հպարտությամբ։ Ես հավատում եմ ժողովրդին, հավատում եմ, որ նա իրավունք ունի կառավարելու իրեն այնպես, ինչպես ինքն է ցանկանում։ Բայց սպանություններին պետք չէ կողմ լինես, ասաց ինքն իրեն։ Պետք է սպանել միայն անհրաժեշտության պարագային՝ երբեք կողմ չլինելով։ Եթե սպանություններին կողմ եղար, ուրեմն այդ գործը սխալ է։
Բայց ի՞նչ ես կարծում, քանի՞ հոգի սպանած կլինես։ Չգիտեմ, որովհետև հաշիվը չեմ պահում։ Բայց, այնուամենայնիվ, գիտե՞ս։ Այո։ Քանի՞ հոգի։ Հաստատ չեմ կարող ասել քանի։ Գնացքներ պայթեցնելիս շատ եմ սպանել։ Շատ շատ, բայց թե քանի՞ հոգի, հաստատ չեմ կարող ասել։ Քսանից ավելի։ Իսկ դրանցից քանի՞սն են իսկական ֆաշիստ եղել։ Երկուսը հաստատ գիտեմ։ Որովհետև ինքս եմ գնդակահարել, երբ գերի վերցրեցինք Ուսերայում։ Եվ դժկամությա՞մբ արեցիր այդ բանը։ Ոչ։ Հաճույքո՞վ։ Ոչ։ Եվ որոշեցի այլևս երբեք չանել այդ բանը։ Ու այդ օրվանից խուսափեցի դրանից։ Ես միշտ խուսափել եմ անզեն մարդկանց սպանելուց։
Լսի՛ր, ասաց ինքն իրեն։ Վերջ տուր այս ամենին։ Սա շատ վնասակար է և՛ քեզ համար, և՛ քո գործի։ Հետո դարձյալ ասաց ինքն իրեն․ լսո՞ւմ ես, դու շատ լուրջ գործ ես անում, դրա համար էլ ես ուզում եմ ամեն առիթով համոզվել, որ դու հասկանում ես դա։ Ես ուզում եմ, որ քո ուղեղում ամեն ինչ հստակ լինի։ Որովհետև, եթե այս ամենը բացարձակապես հստակ չլինի քո ուղեղում, դու իրավունք չունես անելու այն, ինչ անում ես, քանի որ քո յուրաքանչյուր արարքը ոճիր է, և ոչ ոք իրավունք չունի մեկ ուրիշի կյանքը խլելու, եթե դա անհրաժեշտ չէ այլ մարդկանց սպառնացող չարիքները կանխելու համար։ Այո, ամեն ինչ պարզ պետք է լինի, հստակ, և ինքդ քեզ մի խաբիր։
Բայց սպանվածների հաշիվը ո՛չ ռազմական ավարի ցուցակների տեսքով կպահեմ, ո՛չ էլ հրացանիս կոթին խազեր քաշելու այդ զզվելի գործով կզբաղվեմ։ Իսկ սպանածներիս հաշիվը չպահելու իրավունքը ես ունեմ, ունեմ նաև մոռանալու իրավունք։
Ո՛չ, ասաց ինքն իրեն։ Դու ոչ մի բան մոռանալու իրավունք չունես։ Դու իրավունք չունես ոչ մի բանի վրա աչք փակելու, ո՛չ մոռանալու իրավունք ունես, ո՛չ մեղմացնելու, ո՛չ փոփոխելու։
Լռի՛ր, ասաց ինքն իրեն։ Դառնում ես ահավոր ճոռոմ։
Ոչ էլ խաբելու ինքդ քեզ, շարունակեց նա։
Լավ, ասաց ինքն իրեն։ Շնորհակալություն բոլոր բարի խորհուրդների համար, իսկ այն, որ սիրում եմ Մարիային, լա՞վ է։
Այո՛, ասաց ինքն իրեն։ Նույնիսկ եթե ենթադրենք, որ, համաձայն հասարակության մասին զուտ մատերիալիստական հայացքի, սեր գոյություն չունի։
Բայց դու ի՞նչ կապ ունես նման հայացքի հետ, հարցրեց ինքն իրեն։ Ոչ մի։ Եվ երբեք էլ չես ունենա։ Դու իսկական մարքսիստ չես և դու գիտես դա։ Դու հավատում ես Ազատության, Հավասարության և Եղբայրության։ Դու հավատում ես Կյանքին, Ազատության և երջանկության իրավունքին։ Շատ մի՛ փքվիր դիալեկտիկայի քո գիտելիքներով։ Դա ուրիշների համար է, ոչ թե քո։ Դու պետք է իմանաս դրանք, որպեսզի ծծկեր երեխա չհամարեն քեզ։ Դու շատ բաներ մի կողմ ես դրել, սոսկ մի նպատակի համար՝ պատերազմը շահելու։ Եթե այս պատերազմը տանուլ տանք, ամեն ինչ տանուլ կտանք։
Հետագայում կարող ես մի կողմ գցել այն ամենը, ինչին չես հավատում։ Շատ բաներ կան, որոնց չես հավատում, և կան շատ բաներ, որոնց հավատում ես։
Եվս մի բան։ Ձեռ չառնես սերը։ Իմացի՛ր, շատ մարդկանց բախտը չի ժպտում երբևէ սիրելու և սիրվելու։ Քեզ էլ առաջին անգամ է պատահել։ Քո և Մարիայի միջև եղածը, թեկուզ եթե միայն այսօր ու վաղը լինի, կամ լինի նույնիսկ երկար տարիներ, ամենակարևոր բանն է, որ կարող է հանդիպել մարդ արարածի կյանքում։ Միշտ էլ կլինեն մարդիկ, որ կասեն, թե դա գոյություն չունի, կասեն, որովհետև իրենք չեն ճաշակել այդ։ Բայց ես ասում եմ քեզ, որ դա ճշմարիտ է, որ դու ճաշակեցիր այդ և դու երջանիկ ես, եթե նույնիսկ մեռնես վաղը։
Բավական է շաղակրատես մահվան մասին, ասաց ինքն իրեն։ Դա մեր ոճը չէ։ Այդ ոճով մեր անարխիստ ընկերներն են խոսում։ Հենց որ գործերն սկսում են վատանալ, մտածում են կրակ տալ մի բանի և մեռնել։ Արտառոց մտածելակերպ է։ Շատ արտառոց։ Դե լավ, ծերուկ, այս օրն էլ ենք կարծես մթնեցնելու, ասաց ինքն իրեն։ Արդեն ժամը երեքն է դառնում, շուտով ճաշը կբերեն։ Սորդոյի մոտ դեռ կրակում են, նշանակում է պաշարել են ու սպասում են նոր ուժերի։ Հավանաբար։ Դե մինչև մութն ընկնելը պիտի վերջացնեն։
Տեսնես ի՞նչ է կատարվում Սորդոյի մոտ։ Նույնը, ինչ մեզ մոտ է լինելու շուտով։ Կարծում եմ, որ շատ էլ ուրախ չի հիմա այնտեղ։ Այ թե խաղի բերեցինք Սորդոյին այդ ձիերի պատմությունով։ Իսպաներեն ո՞նց կասեին։ Un callejon sin salida: Փակուղի։ Կարծում եմ, որ ես դուրս կգայի։ Պիտի պարզապես վերցնես ու անես, և կլինի։ Բայց ինչ շքեղություն է, երբ պատերազմի ժամանակ պաշարման մեջ գտնվողները կարող են անձնատուր լինել։ Estamos capados: Պաշարված ենք։ Այս պատերազմում ամենից ավելի խուճապ պարունակող ճիչը սա է եղել։ Դրանից հետո գնդակահարվում ես։ Եթե, իհարկե, բախտդ բերեց ու ավելի վատ բան չեղավ։ Սորդոյի բախտը չբերեց։ Ոչ էլ սրանցը կբերի, երբ ժամանակը գա։
Ժամը երեքն է։ Լսեց հեռու֊հեռվից եկող մի հռնդյուն, նայեց վերև ու տեսավ ինքնաթիռները։
