Changes
1984
,== Հավելված։ Նորալեզվի սկզբունքները ==
Նորալեզուն Օվկիանիայի պաշտոնական լեզուն է և ստեղծվել է Անգսոցի կամ անգլիական սոցիալիզմի գաղաւիարախոսությանը ծառայելու նպատակով։ 1984 թվականին դեռ ոչ ոք չէր օգտագործում այն՝ որպես հաղորդակցության միակ միջոց՝ ոչ բանավոր, ոչ գրավոր խոսքում։ «Թայմսի» առաջնորդող հոդվածները գրվում էին նորալեզվով, բայց դրա համար վարպետություն էր պահանջվում էր և հանձնարարվում էր միայն մասնագետներին։ Ենթադրվում էր, որ մինչև 2050 թվականը նորալեզուն գործածությունից վերջնականապես դուրս կմղի հնալեզուն (կամ ստանդարտ անգլերենը, ինչպես մենք ենք կոչում)։ Իսկ այդ ընթացքում այն ամրապնդում էր իր դիրքերը. Կուսակցության բոլոր անդամներն իրենց առօրյա խոսքում ավելի հակված էին օգտագործել Նորա– լեզվի բառեր և քերականական կառույցներ։ 1984 թվականին կիրառվող տարբերակը, որն ամրագրվել էր նորալեզվի բառարանի իններորդ և տասներորդ հրատարակություններում, համարվում էր ժամանակավոր և պարունակում էր բազմաթիվ ավելորդ բառեր ու հնատիպ կազմություններ, որոնք հետագայում պիտի դուրս գային գործածությունից։ Այստեղ մենք կխոսենք վերջնական, կատարելագործված տարբերակի մասին, որն արտացոլված է բառարանի տասնմեկերորդ հրատարակության մեջ։
Նորալեզվի խնդիրն էր՝ ոչ միայն աշխարհայացքի և մտավոր գործունեության արտահայտչամիջոց ապահովել Անգսոցի նվիրյալների համար, այլև անհնար դարձնել մտքի ցանկացած այլ հոսք։ Ենթադրվում էր, որ երբ նորալեզուն մեկընդմիշտ հաստատվի, իսկ հնալեզուն մոռացվի, հերետիկոսական, այսինքն՝ Անգսոցի սկզբունքներից շեղվող մտածողությունը, եթե արտահայտվում է բառերով, լիովին անհնար կդառնա։ Նրա բառարանը կառուցված էր այնպես, որպեսզի ճշգրիտ և հաճախ շատ նուրբ արտահայտի Կուսակցության անդամին անհրաժեշտ ցանկացած իմաստ՝ միաժամանակ բացառելով մյուս բոլոր իմաստները, ինչպես և անուղղակի մեթոդներով դրանք գտնելու հնարավորությունը։ Դա հաջողվում էր մասամբ նոր բառեր ստեղծելով, բայց հիմնականում՝ հեռացնելով անցանկալիներն ու մաքրելով այն բառերը, որոնք պարունակում են անուղղափառ իմաստներ, իսկ հնարավորության դեպքում՝նաև բոլոր երկրորդական իմաստները։ Բերենք մի օրինակ։ «Ազատ» բառը դեռ գոյություն ուներ նորալեզվում, բայց կարող էր օգտագործվել միայն այնպիսի արտահայտություններում, ինչպիսիք են՝ «Այս շունն ազատ է ոջիլներից» կամ «Այս դաշտն ազատ է մոլախոտից»։ Այն չէր կարող օգտագործվել հին իմաստով՝ «քաղաքականապես ազատ» կամ «մտավոր առումով ազատ», քանի որ մտքի ազատություն և քաղաքական ազատություն այլևս գոյություն չուներ՝ նույնիսկ որպես հասկացություն, հետևաբար դրանց անհրաժեշտությունը չկար։ Բացի ակնհայտ հերետիկոսական բառերն արգելելուց, բառարանի կրճատումը համարվում էր ինքնին նպատակ, և ցանկացած բառ, առանց որի կարելի է դիմանալ, պետք է վերանար։ Նորալեզուն ստեղծվել էր՝ ոչ թե ընդլայնելու, այլ նեղացնելու մտքի սահմանները, և այդ նպատակին անուղղակիորեն ծառայում էր բառերի ընտրությունը նվազագույնի հասցնելու փաստը։
Ինչպես գիտենք, նորալեզուն ստեղծվել է անգլերենի հիմքի վրա, բայց նորալեզվի շատ նախադասություններ, նույնիսկ ոչ նորաստեղծ բառեր, ուղղակի անհասկանալի կլինեն ժամանակակից անգլիախոսին։ Նորալեզվի բառապաշարը բաժանվում էր երեք որոշակի դասի՝ A բառարան, B բառարան (Նաև՝ բաղադրյալ բառեր) և C բառարան։ Ավելի հեշտ է յուրաքանչյուր դաս քննարկել առանձին, բայց քերականական յուրահատկություններին կարելի է հետևել A բառարանին նվիրված բաժնում, քանի որ կանոնները նույնն են բոլոր երեք դասերում։
A բառարան։ A բառարանը բաղկացած էր բառերից, որոնք անհրաժեշտ են առօրյա կյանքում, դրանք կապված էին ուտելու, խմելու, աշխատելու, հագնվելու, սանդուղքով բարձրանալու և իջնելու, մեքենա վարելու, այգի մշակելու, ճաշ պատրաստելու և այլնի հետ։ Գրեթե ամբողջությամբ կազմված էր բառերից, որոնք այսօր կիրառում ենք՝ խփել, վազել, շուն, ծառ, շաքար, տուն, դաշտ, բայց ժամանակակից անգլերենի բառապաշարի համեմատ՝ դրանց թիվը չափազանց փոքր էր, իսկ իմաստները՝ խիստ տարբերակված։ Բոլոր երկիմաստություններն ու իմաստային երանգները մաքրվել էին։ Որքան հնարավոր է, այս դասի նորալեզվի բառն իրենից ներկայացնում էր կտրուկ հնչյուն և արտահայտում էր մեկ հստակ հասկացություն։ A բառարանը միանգամայն անպիտան էր գրական նպատակների և քաղաքական կամ փիլիսոփայական քննարկումների համար։ Այն նախատեսված էր պարզագույն, նպատակաուղղված մտքեր արտահայտելու համար, որոնք սովորաբար վերաբերում են կոնկրետ առարկաների կամ ֆիզիկական գործողությունների։
Նորալեզվի քերականությունն ուներ երկու տարբերակիչ հատկություն։ Առաջինը գրեթե լիակատար փոխարինելիությունն էր խոսքի տարբեր մասերի միջև։ կեգվում ցանկացած բառ (հիմնականում սա վերաբերում էր նույնիսկ ամենավերացական բառերին, ինչպիսիք են՝ «եթե»–ն կամ «երբ»֊ը) կարող էր կիրառվել որպես բայ, գոյական, ածական կամ մակբայ։ Նույն արմատից ստեղծված բայի և գոյականի ձևի միջև չկար ոչ մի տարբերություն, այս օրենքն ինքնին ենթադրում էր շատ հնատիպ կազմությունների ոչնչացում։ Օրինակ, «միտք» բառը նորալեզվում գոյություն չուներ։ Այն փոխարինվում էր «մտածել» բառով, որն ուներ թե՛ գոյականի, թե՛ բայի գործառույթ։ Չէր պահպանվում ոչ մի ծագումնաբանական սկզբունք, որոշ դեպքերում բառաստեղծման համար ընտրվում էր գոյականը, այլ դեպքերում՝ բայը։ Նույնիսկ երբ իմաստով իրար մոտ գոյականն ու բայը ծագումնաբանական կապ չունեին, երկու արմատներից մեկը վերանում էր։ Օրինակ, գոյություն չուներ «կտրել» բառ.
նրա իմաստն արտահայտվում էր «դանակ» գոյական-բայով։ Ածականները կազմվում էին՝ գոյական-բային ավելացնելով ֊ֆուլ վերջածանցը, իսկ մակբայներին՝ ֊ուայզ վերջածանցը։ Այսպիսով, օրինակ «սփիդֆուլ» նշանակում էր «արագ», իսկ «սփիդուայզ»՝ «արագորեն»։ ժամանակակից ածականների մի մասը՝ լավ, ուժեղ, մեծ, սև, փափուկ, պահպանվել էր, բայց ընդհանուր առմամբ դրանք փոքրաթիվ էին։ Դրանց կարիքը գրեթե չէր զգացվում, քանի որ ցանկացած ածականական իմաստ կարելի էր ձեռք բերել՜ գոյական-բային ավելացնելով ֊ֆուլ։ ժամանակակից մակբայներից ոչ մեկը չէր պահպանվել, բացի մի քանիսից, որոնք ավարտվում էին «ուայզ» վերջածանցով, այն անփոփոխ էր։ Օրինակ, «ուելլ» բառը փոխարինվել էր «գուդուայզ» բառով։
Բացի այդ, ցանկացած բառ (սա դարձյալ հիմնականում վերաբերում էր բոլոր բառերին) կարելի էր ժխտել՝ ավելացնելով չ– նախածանց, կամ ուժեղացնել՝ ավելացնելով պլյուս– նախածանց, կամ, ավելի ուժեղ շեշտելու համար՝ կրկնակիպլյոա–։ Հետևաբար, օրինակ, «չցուրտ» նշանակում էր «տաք», մինչդեռ «պրոացոտտ» և «կրկնակիպլյոացուրտ» համապատասխանաբար նշանակում էր «շատ ցուրտ» և «չափազանց ցուրտ»։ Ինչպես ժամանակակից անգլերենում, նաև ցանկացած բառիմաստ հնարավոր էր փոխել նախդիրային ածանցներով, ինչպիսիք են՝ հակա–, հետ–, վեր–, ներքև– և այլն։ Պարզվեց՝նման մեթոդներով հնարավոր է զգալիորեն կրճատել բառարանը։ Օրինակ, «լավ» բառի դեպքում «վատ» բառի կարիքը չկար, քանի որ պահանջվող իմաստը՝ հավասարապես ևնույնիսկ ավելի լավ, արտահայտվում էր «չլավ» բառով։ Ցանկացած դեպքում, որտեղ երկու բառ հականիշների բնական զույգ էր կազմում, անհրաժեշտ էր միայն որոշել, թե դրանցից որը պետք է հանել գործածությունից։ Օրինակ, «մութ» բառը կարելի է փոխարինել «չլույս»–ով և հակառակը՝ ըստ նախասիրության։
Նորալեզվի քերականության երկրորդ տարբերակիչ հատկա– նիշը նրա կանոնավորությունն է։ Ներքևում հիշատակվող մի քանի բացառություններից ելնելով՝ կարելի է ասել, որ բոլոր թեքումները ենթարկվում են նույն կանոններին։ Հետևաբար բոլոր բայերում անցյալ ժամանակի ձևը և անցյալ դերբայը նույնն էին և ավարտվում էին –ed վերջածանցով։ Steal (գողանալ) բայի անցյալ ժամանակաձևը syealed էր, think (մտածել) բայի անցյալ ժամանակաձևը՝ thinked, և այդպես շարունակ, ամբողջ լեզվում swam, gave, brought, spoke, taken և այլ բոլոր ձևերը վերացան։ Բոլոր հոգնակի ձևերը կազմվում էին՝ ֊s կամ –es ավելացնելով։ Man, ox, life (մարդ, ցուլ, կյանք) բառերի հոգնակին էր` mans, oxes, lifes: Ածականների համեմատական աստիճանները մշտապես կազմվում էին –er, - est ավելացնելով (good, gooder, goodest), անկանոն ձևերը և more, most կազմությունները վերացել էին։
Բառերի միակ դասերը, որոնք դեռ կարող էին հոլովվել անկանոն ձևով, դերանուններն էին, հարաբերական դերանունները, ցուցական ածականները և օժանդակ բայերը։ Դրանք շարունակում էին օգտագործվել հին ձևով, բացառությամբ՝ «ում» բառի, որի անհրաժեշտությունը վերացավ, իսկ ապառնիի ժամանակաձևերը սղվեցին, դրանց բոլոր գործառույթներն իրենց վրա վերցրին will և would բառերը։ Որոշ անկանոնություններ կային նաև բառակազմության մեջ. դրանք առաջանում էին արագ ու հեշտ խոսք կազմելու անհրաժեշտությունից։ Դժվար արտաբերելի բառերը, կամ նրանք, որ կարող էին սխալ լսվել, փաստորեն համարվում էին վատ բառեր, ուստի երբեմն բարեհունչ լինելու համար բառին ավելացվում էին լրացուցիչ տառեր, կամ հնատիպ կազմությունը վերականգնվում էր։ Բայց դրա կարիքը հիմնականում զգացվում էր B բառարանում։ Թե ինչու էր այդքան կարևորվում արտասանության հեշտացումը, պարզ կլինի այս էսսեում՝ ավելի ուշ։
B բառարան։ B բառարանը բաղկացած էր բառերից, որոնք միտումնավոր ստեղծվել էին քաղաքական նպատակների համար, այլ կերպ ասած՝ բառեր, որոնք ոչ միայն ցանկացած հոլովում ունեին քաղաքական ենթատեքտ, այլև պետք է ցանկալի մտավոր ազդեցություն թողնեին դրանք օգտագործողների վրա։ Առանց Անգսո– ցի սկզբունքները լիովին յուրացնելու դժվար էր ճիշտ օգտագործել այդ բառերը։ Որոշ դեպքերում կարելի էր դրանց իմաստն արտահայտել հնալեզվի կամ նույնիսկ A բառարանի բառերի միջոցով, բայց դա սովորաբար պահաջում էր երկար նկարագրական փոխադրում, որը միշտ ուղեկցվում էր որոշ նրբերանգների կորստով։ B բառերն իրենցից ներկայացնում էին բառային սղագրությունների շարք, հաճախ մի քանի վանկում արտահայտվում էր գաղափարների մի ամբողջ շարան, և, միևնույն ժամանակ, դրանք ավելի ճշգրիտ ու ծանրակշիռ էին, քան սովորական բառերը։
B բառերը բոլոր հոլովներում բաղադրյալ էին։ Դրանք բաղկացած էին երկու կամ ավելի բառից կամ բառամասից, որոնք միանում էին այնպես, որ հեշտ լիներ արտաբերել։ Արդյունքում՝ միշտ ստեղծվում էր գոյական-բայ, որը խոնարհվում էր սովորական կանոնների համաձայն։ Վերցնենք, օրինակ, բաըեմիտք բառը, որը մոտավորապես նշանակում է «ուղղափառություն», կամ եթե ընդունենք իբրև բայ՝ «մտածել ուղղափառի պես»։ Այն խոնարհվում է հետևյալ կերպ՝ գոյական-բայ՝ «բարեմտածել». անցյալ ժամանակ և անցյալ դերբայ՝ «բարեմտածեց», ներկա դերբայ՝ «բարեմտածում», ածական՜ բարեմիտ, դերբայ՝ բարեմտորեն, բայական գոյական՝ բարեմտածող։
B բառերը ստեղծվում էին առանց որևէ ծագումնաբանական ծրագրի։ Դրանք կարող էին կազմված լինել խոսքի ցանկացած մաս ներկայացնող բառերից, որոնք դասավորվում են ցանկացած հերթականությամբ և աղավաղվում ցանկացած կերպ, որպեսզի արտասանությունը հեշտանա, իսկ ստուգաբանությունը պարզ լինի։ Օրինակ, հանցամիտք (մտահանցագործություն) բառում միտքը երկրորդ բառն է, իսկ մտքաոստ (Մտքի ոստիկանություն) բառում՝ առաջինը, վերջինիս դեպքում «ոստիկանություն» բառի մի մասը կրճատվել է։ Քանի որ B բառարանում դժվար է ապահովել բարեհնչունությունը, անկանոն կազմություններն այստեղ ավելի տարածված են, քան ծ բառարանում։ Օրինակ, մինիճիշտ, մինիխաղ, մինիհաճ ածականական ձևերը նշանակում էին համապատասխանաբար մինիճշմարիտ, մինիխաղաղ և մինիհաճեփ, քանի որ ճշմարիտ, խաղաղ և հաճելի բառերն ուղղակի վտքր-ինչ դժվար էր արտասանել։ Բայց հիմնականում B բառարանի բոլոր բառերը կարող էին հոլովվել և հոլովվում էին միշտ Նույն կերպ։
B բառարանի որոշ բառեր ունեին այնպիսի նրբերանգներ, որոնք բացարձակ անհասկանալի էին լեզվին ամբողջությամբ չտիրապեւոողներին։ Օրինակ, ուսումնասիրենք «Թայմս» թերթի առաջնորդող հոդվածից վերցված մի բնութագրական նախադասություն. «Հնամիտները չստամոքսում են Անգսոցը»։ Ամենակարճ տարբերակով այն հնալեզվում կհնչի այսպես. «Նրանք, ում գաղափարները ձևավորվել են հեղափոխությունից առաջ, չեն կարող ողջ հոգով ընդունել Անգլիական սոցիալիզմի սկզբունքները»։ Բայց սա ճշգրիտ թարգմանություն չէ։ Նախ, վերոնշյալ մեջբերված նորալեզվի նախադասության ողջ իմաստը հասկանալու համար պետք է հստակ գաղափար ունենալ Անգսոցի մասին։ Բացի այդ, միայն Անգսոցի պայմաններում մեծացած մարդը կարող է գնահատել «ստամոքսել» բառի ողջ ուժը, որը ենթադրում է կույր ու խանդավառ ընդունում, ինչը դժվար է պատկերացնել մեր օրերում, կամ «հնամիտ» բառը, որը կապված է չարության և անկման գաղափարի հետ։ Բայց նորալեզվի որոշ բառերի, ինչպիսին է «հնամիտը», հատուկ գործառույթը ոչ թե իմաստներ արտահայտելս էր, այլ դրանք ոչնչացնելը։ Այս բառերը, որոնք բնականաբար քիչ են, արդեն ընդլայնել էին իրենց իմաստներն այնքան, որ ներառել էին բառերի ամբողջական շարքեր, քանի որ լիովին արտահայտվում էին մեկ հասկանալի բառով, ապա կարելի էր մի կողմ դնել և մոռանալ դրանք։ Ամենամեծ դժվարությունը, որ ծառացել էր նորալեզվի բառարանը կազմողների առաջ, ոչ թե նոր բառեր հորինելն էր, այլ հորինեպւց հետո դրանց իմաստները սահմանելը. պարզել, թե իրենց գոյությամբ բառերի ինչ շարքեր են վերացրել։
Ինչպես արդեն տեսանք ազատ բառի դեպքում, երբևէ հերետիկոսական իմաստ ունեցած բառերը երբեմն պահպանվում էին՝ հանուն հարմարության, բայց՝ միայն անցանկալի իմաստներից մաքրվելուց հետո։ Անհամար այլ բառեր, ինչպիսիք են՝ պատիվ, արդարություն, բարոյականություն, ինտերնացիոնալիզմ, ժողովրդավարություն, գիտություն և կրոն, ուղղակի դադարել էին գոյություն ունենալ։ Որոշ ընդհանրացնող բառեր ընդգրկում էին այդ իմաստները և դրանով հանդերձ՝ վերացնում դրանք։ Օրինակ, ազատություն և հավասարություն հասկացությունների շուրջ խմբավորվող բոլոր բառերն արտահայտվում էին մեկ բառով՝ հանցամիտք, իսկ բոլոր այն բառերը, որ խմբավորվում էին օբյեկտիվություն ու ռացիոնալիզմ հասկացություների շուրջ՝ հնամիտ բառով։ Առավել ճշգրտությունը կարող էր վտանգավոր լինել։ Կուսակցության անդամն իր հայացքներով պետք է նմանվեր հին հրեայի, որը, առանց մանրամասների մեջ խորանալու, գիտեր՝ իրենից բացի բոլոր ազգերը պաշտում են «կեղծ աստվածների»։ Նրան պետք չէր իմանալ, որ այդ աստվածները կոչվում են Բաաղ, Օզիրիս, Մոլոք, Աստարտե և այլն, ինչքան քիչ իմանա նրանց մասին, այնքան լավ իր ուղղահավատության համար։ Նա գիտեր Եհովային ու Եհովայի պատվիրանները. հետևաբար գիտեր, որ ուրիշ անուներով և հատկանի֊ շերով մյուս բոլոր աստվածերը կեղծ աստվածներ են։ Նույն կերպ նաև կուսակցության անդամը գիտեր, թե իրենից ինչ է ներկայացնում ճիշտ վարքը, և չափազանց անորոշ, ընդհանուր գծերով հասկանում էր, թե ինչ շեղումներ են հնարավոր։ Օրինակ, նրա սեռական կյանքն ամբողջությամբ կարգավորվում էր նորալեզվի երկու բառով՝ սեռահանց (սեռական անբարոյականություն) և բարեսերս (ողջախոհություն)։ Սեռահանց բառով արտահայտվում էին բոլոր տեսակի սեռական հանցանքները։ Այն նշանակում էր՜ ապօրինի կենակցություն, անհավատարմություն, համասեռամոլություն և այլ այլասերումներ, բացի այդ, նորմալ սեռական հարաբերությունը համարվում էր ինքնանպատակ։ Կարիք չկար առանձին-առանձին թվարկել դրանք, քանի որ բոլորն էլ հանցագործություններ էին և, ընդհանուր առմամբ, բոլորն էլ պատժվում էին մահով։ Շ բառարանում, որը բաղկացած է գիտական և տեխնիկական բառերից, գուցե անհրաժեշտություն կար առանձին տերմիններով կոչել որոշ սեռական շեղումներ, բայց շարքային քաղաքացին չէր զգում դրանց կարիքը։ Նա գիտեր՝ ինչ է նշանակում բարեսերս, այսինքն՝ սովորական սեռական հարաբերություն տղամարդու և կնոջ միջև՝ միայն երեխաներ լույս աշխարհ բերելու նպատակով, և կնոջ համար՝ առանց ֆիզիկական հաճույքի, մնացած ամեն ինչը սեռա– հանց էր։ Նորալեզվում գրեթե հնարավոր չէր հետևել վնասակար մտքին ավելի, քան ըմբռնելով, որ այն վնասակար է. այդ կետից այն կողմ անհրաժեշտ բառեր գոյություն չունեին։
B բառարանում չկար գաղաւիարապես չեզոք ոչ մի բառ։ Մեծամասնությունը մեղմասություններ էին։ Այնպիսի բառեր, ինչպիսիք են, օրինակ, ուրախճամբ (տաժանապարտների ճամբար) կամ Նախախաղ (Խաղաղության նախարարություն, այսինքն՝ պատերազմի Նախարարություն) ցույց էին տալիս նրա ճիշտ հակառակ իմաստը։ Մյուս կողմից, որոշ բառեր ցուցադրում էին անկեղծ ու արհամարհական պատկերացում Օվկիանիայի հասարակության իրական բնույթի վերաբերյալ։ Այդպիսի օրինակ էր «պրոլկեր» բառը, որը նշանակում էր ցածրակարգ ժամանց և կեղծնորություն– ներ, որ Կուսակցությունը հրամցնում էր զանգվածներին։ Կային այլ երկիմաստ բառեր, որ պարունակում էին «լավ» լրացուցիչ երանգը, երբ խոսքը վերաբերում էր Կուսակցությանը, և «վատ» երանգը, եթե վերաբերում էր թշնամիներին։ Բացի այդ, կային բազմաթիվ բառեր, որ առաջին հայացքից թվում էին հապավումներ և իրենց գաղափարական նրբերանգը ստացել էին ոչ թե իմաստից, այլ կառուցվածքից։
Որքան թույլ էր տալիս մարդու հնարամտությունը, այն ամենը, ինչ ուներ կամ կարող էր ունենալ որևէ քաղաքական իմաստ, հարմարեցվում էր 6 բառարանին։ Բոլոր կազմակերպությունների, մարդկանց խմբերի, դոկտրինի կամ երկրի, ինստիտուտի կամ հանրային շենքի անվանում անխտիր հատվում էր՝ ըստ ծանոթ ձևի. այսինքն՝ մեկ հեշտ արտասանելի բառ՝ վանկերի քիչ քանակով, որը թույլ է տալիս հասկանալ նրա ծագումը։ Օրինակ, ճշմարտության նախարարությունում Արձանագրությունների բաժինը, որտեղ աշխատում էր Ուինսթըն Սմիթը, կոչվում էր Արձաբաժ, Գեղարվեստական գրականության բաժինը՜ Գեղբաժ, Հեռուստահաղորդումների բաժինը՝ Հեռուատաբաժ, և այդպես շարունակ։ Սա արվում էր ոչ միայն ժամանակ խնայելու նպատակով։ Նույնիսկ քսանմեկերորդ դարի առաջին տասնամյակներին քաղաքական լեզվի բնորոշ գծերից մեկը դարձել էին միահյուսված բառերն ու արտահայտությունները, նմանատիպ հապավումներ օգտագործելու միտումն ամենից շատ նկատվում էր տոտալիտար երկրներում և տոտալիտար կազմակերպություններում։ Նման օրինակներ են նացիստ, գեստապո, կոմինտերն, ինպբեկոբր, ագիտպբոպ բառերը։ Սկզբում այս պրակտիկան օգտագործվում էր բնազդաբար, բայց նորալեզվում ընդունվում էր գիտակցված նպատակով։ Պարզ էր, որ անունն այդպես կրճատելով նեղացնում և նրբորեն փոխում էին Նրա իմաստը՝ հեռացնելով դրանից բխող զուգորդումների մեծամասնությունը։ Օրինակ, կոմունիստական ինտերնացիոնալ բառերը ստեղծում են բաղադյալ պատկեր՜ համաշխարհային մարդկային եղբայրություն, կարմիր դրոշներ, բարիկադներ, Կառլ Սնյրքս, Փարիզի կոմունա։ Մյուս կողմից, Կոմինտերն բառը ենթադրում է միայն սերտ կապված կազմակերպություն և դոկտրինի հստակ սահմանված համակարգ։ Այն վերաբերում է մի առարկայի, որը գրեթե նույնքան հեշտ ճանաչելի է և ունի նույնքան սահմանափակ նշանակություն, որքան աթոռը կամ սեղանը։ Կոմինտերնը մի բառ է, որը կարելի է արտասանել գրեթե առանց մտածելու, մինչդեռ Կոմունիստական ինտերնացիոնալ արտահայտության շուրջ պարտավոր ես մտածել առնվազն մեկ րոպե։ Նույն կերպ նաև Նախաճշտ բառի առաջացրած զուգորդումներն ավելի քիչ են ու ավելի վերահսկելի, քան ճշմարտության նախարարությունը։ Դրանով էր բացատրվում ոչ միայն հնարավորության դեպքում կրճատելու ձգտումը, այլև այն, որ չափից դուրս հոգ էր տարվում յուրաքանչյուր բառի արտասանություն հեշտացնելու համար։
Նորալեզվում բարեհնչունությունը գերակշռում էր ցանկացած այլ պատկերացման, բացի իմաստի ճշգրտությունից։ Անհրաժեշտության դեպքում քերականության կանոնավորությունը զոհ էր գնում դրան։ Եվ դա ճիշտ էր, քանզի քաղաքական նպատակների համար ամենից առավել անհրաժեշտ էին հստակ, ակնհայտ իմաստ ունեցող կարճ բառերը, որոնք արտասանվում էին կտրուկ և նվազագույն արձագանք արթնացնում խոսողի գիտակցության մեջ։ 8 բառարանի բառերը նույնիսկ կշիռ էին ձեռք բերում նրանից, որ գրեթե բոլորը շատ նման էին իրար։ Դրանք՝ բարեմիտը, Նա– խախազ, պրոլկեր, սեռահանց, ոտախճամբ, Անգսոց, ստամոքսել, մտաոստ և անհամար այլ բառեր, գրեթե միշտ կազմված էին երկու– երեք վանկից, իսկ շեշտը հավասարապես դրվում էր թե՛ առաջին, թե՛ վերջին վանկի վրա։ Դրանց կիրառումը խրախուսում էր խոսքի փնթփնթան ոճի ստեղծում՝ միաժամանակ զնգուն և միօրինակ։ Նպատակը հենց դա էր։ Խնդիր կար ստեղծել խոսք, մասնավորապես՝ գաղափարապես չեզոք որևէ թեմայով, որ հնարավորինս անկախ էր գիտակցությունից։ Առօրյա կյանքի նպատակների համար, անկասկած, անհրաժեշտ էր կամ երբեմն անհրաժեշտ էր խոսելուց առաջ մտածել, բայց կուսակցականը, որին վիճակված էր արտահայտել քաղաքական կամ էթիկական դատողություն, պետք է կարողանա ճիշտ կարծիքներ տարածելնույնքան ավտոմատ կերպով, ինչպես գնդացրի կրակահերթը։ Նա պատրաստ է դրան, լեզուն նրան տվել է ապահով գործիք, իսկ բառերի կառուցվածքը՜ կոպիտ հնչողությամբ և կանխամտածված տգեղությամբ, որ հարիր է Սնգսոցի ոգուն, հեշտացրել է գործընթացը։
Հեշտացնում էր նաև այն փաստը, որ բառերի ընտրությունը շատ փոքր էր։ Ս՝եր լեզվի համեմատ նորալեզվի բառարանը փոքր էր, և մշտապես փնտրվում էին այն կրճատելու նորանոր ուղիներ։ Անշուշտ, նորալեզուն լեզուների մեծ մասից տարբերվում էր նրանով, որ ամեն տարի բառարանը ոչ թե մեծանում, այլ փոքրանում էր։ Ցանկացած կրճատում համարվում էր ձեռքբերում, քանզի որքան փոքր լինի ընտրությունը, այնքան փոքր կլինի մտածելու գայթակղությունը։ Ի վերջո նպատակը ստեղծումն էր հոդաբաշխ խոսքի, որը սկիզբ կառնի կոկորդից՝ առանց ուղեղի բարձրագույն նյարդային կենտրոնների մասնակցության։ Այս նպատակի ուղղակի արտացոլումն էր նորալեզվի բադախոս բառը, որը նշանակում է «բադի պես կռնչալ»։ Ինչպես B բառարանի բազմազան այլ բառեր, բադախոսը երկիմաստ էր։ եթե դրանով արտահայտվում էին ուղ– ղահավատ կարծիքներ, ապա այն համարվում էր գովասանք, իսկ երբ «Թայմս» թերթը Կուսակցության հռետորներից մեկի մասին գրում էր՝ «կրկնակիպլյուսլավ բադախոս», սա համարվում էր ջերմ ու արժեքավոր հաճոյախոսություն։
C բառարան։ C բառարանը լրացնում էր մյուս բառարանները և բաղկացած էր բացառապես գիտական ու տեխնիկական տերմիններից։ Դրանք նման էին այսօր կիրառվող գիտական տերմիններին և կազմված էին նույն արմատներից, բայց սովորաբար ամեն ինչ արվում էր դրանք հստակ սահմանելու և անցանկալի իմաստներից մաքրելու համար։ Ենթարկվում էին նույն քերականական օրենքներին, ինչպես մյուս երկու բառարանների բառերը։ C բառերից շատ քչերն էին կիրառվում առօրյա և քաղաքական խոսքում։ Ցանկացած գիտաշխատող կամ ինժեներ կարող էր գտնել իրեն անհրաժեշտ բոլոր բառերն իր մասնագիտությանը նվիրված ցանկում, բայց դրանք ընդհանուր բառեր էին, որ հանդիպում էին նաև այլ ցանկերում։ Շատ քիչ բառեր էին ընդհանուր բոլոր ցանկերի համար, և չկար բառարան, որով գիտությունը կներկայացվեր որպես գիտակցության կերտվածք կամ մտածողության մեթոդ՝ անկախ իր հատուկ ճյուղերից։ Անշուշտ, չկար «գիտություն» բառը, դրա ցանկացած իմաստ լիովին արտահայտվում էր «Անգսոց» բառով։
Վերը հիշատակվածից պարզ է դառնում, որ նորալեզվում միանգամայն անհնար էր արտահայտել անուղղաւիառ կարծիքներ՝ ամենացածր մակարդակից ավելի։ Անշուշտ, հնարավոր էր արտահայտել հերետիկոսություններ, բայց՜ ամենակոպիտ ձևով՝ հայհոյանքներով։ Օրինակ, հնարավոր էր ասել՜ Մեծ եղբայրը չլավն է։ Բայց այս արտահայտությունը, որն ուղղափառի համար ընդամենը ակնհայտ անեթեթություն է, չէր կարող ապացուցվել հիմնավոր փաստարկով, քանի որ չկային անհրաժեշտ բառեր։ Լէնգսոցի համար անբարենպաստ գաղափարները կարող էին արտահայտվել աղոտ, անբառ տեսքով, և դրանք կարելի էր սահմանել միայն շատ ընդարձակ տերմիններով, որոնք խմբավորում և դատապարտում էին ամենատարբեր հերետիկոսություններ։ Ըստ էության, միայն անուղղափառության նպատակների համար կարելի էր կիրառել նորալեզվի բառեր՝ անօրինական կերպով որոշ բառեր հնալեզու փոխադրելու եղանակով։ Օրինակ, նորալեզվով կարելի էր ասել Բոլոր տղամարդիկ հավասար են նախադասությունը, բայց միայն այն իմաստով, ինչ արտահայտում էր հնալեզվի Բոլոր տղամարդիկ կարմրամազ են նախադասությունը։ Արտահայտության մեջ չկար քերականական սխալ, բայց այն արտահայտում էր ակնհայտ կեղծիք, այսինքն՝ որ բոլոր մարդիկ հավասար են հասակով, քաշով կամ ուժով։ Քաղաքական հավասարություն հասկացությունն այլևս գոյություն չուներ, հետևաբար «հավասար» բառը կորցրել էր այս երկրորդական իմաստը։ 1984 թվականին, երբ հնալեզուն դեռ հաղորդակցության սովորական միջոց էր, տեսականորեն վտանգ կար, որ Նորալեզվի բառեր օգտագործելով՝ մարդը գուցե հիշի նրանց նախնական իմաստները։ Կրկնամտքի պայմաններում մեծացած ցանկացած մարդու համար գործնականում դժվար չէր խուսափել դրանից, բայց մի քանի սերունդ հետո նույնիսկ նման սայթաքման հնարավորությունը պետք է վերանար։ Մ՜արդը, որի համար ծննդից ի վերնորալեզուն միակ լեզուն է, այլևս չի իմանա, որ հավասար բառը մի ժամանակ ունեցել է երկրորդական իմաստ՝ «քաղաքականապես հավասար», իսկ ազատ բառը ժամանակին նշանակել է «մտավոր առումով ազատ», ճիշտ այնպես, ինչպես, օրինակ, մարդը, ով երբեք չի լսել շախմատի մասին, չի կարող իմանալ թագուհի և նավակ բառերի երկրորդական իմաստները։ Նա ի վիճակի չի լինի գործել բազմաթիվ հանցագործություններ և թույլ տալ սխալներ՝ այն պարզ պատճառով, որ դրանք անուն չունեն, հետևաբար՝ անպատկերացնելի են։ Սպասվում էր, որ ժամանակի ընթացքում նորալեզվի տարբերակիչ հատկանիշները կդառնան ավելի ու ավելի հստակ, բառերն ավելի ու ավելի կպակասեն, իմաստները ավելի ու ավելի կնեղանան, իսկ դրանց անպատեհ կիրառությունները կնվազեն։
Երբ հնալեզուն վերջնականապես դուրս մղվի, կկտրվի անցյալի հետ վերջին կապը։ Պատմությունն արդեն վերաշարադրված էր, բայց անցյալի գրականության հատվածները տեղ-տեղ պահպանվել էին՝ ենթարկվելով թեթև գրաքննության, և քանի դեռ մարդիկ հիշում էին հնալեզուն, կարող էին կարդալ։ Ապագայում նման հատվածները, եթե նույնիսկ պահպանվեին, կլինեին անհասկանալի և անթարգմանելի։ Անհնար էր հնալեզվից նորալեզու թարգմանել որևէ հատված, եթե այն չէր նկարագրում որևէ տեխնիկական գործընթաց կամ պարզագույն առօրյա գործողություն կամ արդեն հակված էր ուղղափառության (նորալեզվում դա արտահայտվում էր «բարեմիտ» բառով)։ Փաստորեն սա նշանակում էր, որ մինչև մոտավորապես 1960 թվականը գրված ոչ մի գիրք չէր կարող ամբողջությամբ թարգմանվել։ Նախահեղափոխական գրականությունը կարելի էր ենթարկել միայն գաղափարական թարգմանության, այսինքն՝ կատարել ոչ միայն իմաստի, այլև լեզվի փոփոխություն։ Վերցնենք, օրինակ, մի հայտնի հատված Անկախության հռչակագրից.
Ակնհայտ ճշմարտություն է, որ բոլոր մարդիկ ստեղծված են հավասար և Արարչից օժտված են անօտարելի իրավունքներով, որոնցից է կյանքի, ազատության ու երջանկության ձգտման իրավունքը։ Այդ իրավունքները պահպանելու համար մարդիկ ստեղծում են կառավարություններ, որոնք իշխանություն են ձեռք բերում կառավարվողների համաձայնությամբ։ Երբ կառավարման ձևը չի ծառայում այդ նպատակին, ժողովոտդն իրավունք ունի փոխել կամ վերացնել այն և հաստատել նոր Կառավարություն...
Սա հնարավոր չէր լինի թարգմանել նորալեզվով՝ միաժամանակ պահպանելով նախնական իմաստը։ Ամենաշատը, որ կարելի էր անել, ամբողջ հատվածը ներկայացնել մեկ բառով՝ հանցամիտք։ Ամբողջական կարող էր լինել միայն գաղաւիարական թարգմանությունը, որտեղ Ջեֆֆերսոնի խոսքերը կվերածվեին բացարձակ իշխանոլթյաններբողի։
Ի դեպ, անցյալի գրականության մի զգալի մասն արդեն ձևափոխ֊ վել էր այս կերպ։ հեղինակության նկատառումներից ելնելով՝ ցանկալի էր հուշեր պահպանել որոշ պատմական դեմքերի մասին և, միևնույն ժամանակ, Նրանց ձեռքբերումները համաձայնեցնել Անգսոցի փիլիսոփայության հետ։ Հետևաբար ընթացքի մեջ էր տարբեր գրողների՝ Շեքսպիրի, Աիլթոնի, Սվիֆթի, Բայրոնի, Դիքենսի և այլոց ստեղծագործությունների թարգմանությունը։ Առաջադրանքն ավարտին հասցնելուց հետո Նրանց բնագրերը և այն ամենը, ինչ պահպանվել էր անցյալի գրականությունից, պետք է ոչնչացվեին։ Այդ թարգմանությունը դանդաղ ու բարդ աշխատանք էր, և սպասվում էր ավարտին հասցնել ոչ շուտ, քան մինչև քսանմեկերորդ դարի առաջին կամ երկրորդ տասնամյակ։ Կար Նաև մեծ քանակությամբ ուտիլիտար գրականություն՜ պարտադիր տեխնիկական ձեռնարկներ և այլև, որոնք պետք է ենթարկվեին Նույնպիսի մշակման։ Վերջնական անցումը նորալեզվին հետաձգվել էր մինչև 2050 թվական, ինչի գլխավոր նպատակն էր՜ ժամանակ տրամադրել թարգմանության նախնական աշխատանքներին։
== Վերջաբան ==
Այն հանգամանքը, որ Զորջ Օրուել1 (1903-1950) «1984» հակաոււրոպիան նախկին ԽՍՀՄ տարածքում առաջին անգամ լույս տեսավ 1988 թվականին միայն, թերևս միանգամայն բնական է, քանզի վեպի քննադատական շեշտադրումներն ու ընդհանրացումները ամբողջատիրական գաղափարախոսության ու համակարգի դեմ, չէին կարող աննկատ մնալ մի երկրում, որն ամբողջապես թաղված էր այդ ճահիճի մեջ։ Մյուս կողմից «1984»–ը շարունակում էր «Անասնաֆերմա» վիպակի մոտիվները, որտեղ ակնարկները 1917 թվականի հոկտեմբերյան հեղաշրջման և դրա հետագա զարգացումների և, ընդհանրապես, աշխարհաքաղաքական տիրապետող միտումների, քաղաքական դեմքերի վերաբերյալ առավել կոնկրետացված էին։
Նույնը վերաբերում է նաև այսպես կոչված՝ սոցճամբարի երկրներին, որոնցում նույնպես «1984»–ը բազմաթիվ անգամներ գրաքննչական միջամտությունների ու արգելանքների է ենթարկվել։
Բայց վեպի ներքին գաղտնագրերն ավելի խոր շերտեր ու ակնարկներ էին պարունակում, ուստի հասկանալի են նաև վեպի տպագրության , ,ւ վաճառքի արգելման, սուբյեկտիվ մեկնաբանման, արհամարհման այն դեպքերը, որ գրանցվեցին նաև ԽՍՀՄ տարածքից ու սոցճամբարի երկբներից դուրս։ Մասնավորապես՝ բազմաթիվ են Արևմուտքի երկրների ձախակողմյան ուժերի քննադատությունները։ Իսկ ամենից հաճախ վեպի հետ կապված տարբեր արգելանքներ են եղել ԱՄՆ տարբեր նահանգներում։
Ընդհանրապես՝ հրատարակումից գրեթե անմիջապես հետո և մոտ 50 տարի շարունակ անընդհատ փորձեր են արվել «1984»–ը հանել հատկապես դպրոցական գրադարաններից։
Ուսումնասիրելով ամերիկյան դպրոցներում արգելված գրքերի 1965-1982 թթ. վիճակագրությունը, Լի Բերեսն իր «Հանրահայտ արգելված գրքեր» աշխատության առաջաբանում առանձնացնում է 30 այդպիսի գիրք։ Ընդ որում՝ Օրուելի «1984»֊ը դրանց շարքում 5-րդն է։ Ուշագրավ է, որ «1984»–ի արգելանքը ամերիկյան դպրոցներում առավել սաստիկ է եդել 1960-70-ական թվականներին, երբ չափազանց մեծ էր ԽՍՀՄ-ի հետ պատերազմ սկսելու հավանականությունը։
Հիմնականում վեպը քարկոծվում էր անբարոյականության և բաց տեսարանների համար, որոնք կարող էին բացասաբար ազդել դեռահասների հոգեբանության վրա։ Բայց առավել ուշագրավ են վեպն արգելելու քաղաքական դրդապատճառները, որոնք տարբեր ժամանակներում ակնհայտորեն հակասում են իրար։ Յուրաքանչյուր քաղաքական իրադրություն, ըստ ամենայնի, իր դերն է խաղացել արգելանք դնելու, ապա այդ արգելանքը հանելու պատճառաբանության հարցում։ Այդպես, մեկ դեպքում Միացյալ Նահանգներում վեպն արգելվել է այն պատճառաբանությամբ, որ կոմունիզմն այստեղ ներկայացվում է բարենպաստ լույսի ներքո, իսկ որոշ ժամանակ արգելանքն հանվել է այն փաստարկով, որ գիրքը հրաշալիորեն պատկերում է, թե իրականում ինչ է կատարվում ամբողջատիրական համակարգում։ Հետաքրքիր է, որ ընդհուպ մինչև վերջերս, «1984»–ր թույլատրված է ամերիկյան դպրոցական գրադարանների 43 տոկոսում միայն։
«1984»–ի արգելանքների պատմությունը, ընդհանրապես, անհեթեթության միտումներ ունի, որոնք այդքան էլ չեն առնչվում վեպի բուն ասելիքին։ Ինչպես էրիխ Ֆրոմն է գրում՝ «Օրուելի «1984»–ը զգացողության դրսևորում է, բայց և՝ նախազգուշացում։ Զգացողությունը, որը նա ի ցույց է դնում, շատ նման է մարդու ապագայի հանդեպ հուսահատության։ Իսկ նախազգուշացման էությունն այն է, որ եթե պատմության ընթացքը չփոխվի, ապա մարդիկ ամբողջ աշխարհում կկորցնեն իրենց ամենամարդկային որակները, կվերածվեն անհոգի ռոբոտների, և ընդ որում՝ երբեք չեն գիտակցի այդ...»:
Օրուելի վեպի վերնադիրն ու ԽԱՀՄ-ում հենց 1984-ից սկսված գորբաչովյան հայտնի «պերեստրոյկան» որոշակի առեղծվածայնություն հաղորդեցին վեպին։ Իրականում «1984» վերնադիրը Օրուելի հրատարակիչ Ֆրեդ Ուորբոտգինն է, որով նա փորձում էր գրավել ընթերցողներին։ Նախնական մտահղացմամբ վեպն ունեցել է «Եվրոպայի վերջին մարդը» վերնադիրը։ Այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ հենց «1984», այդպես էլ առեղծված է մնում։ Ամե– նահավանական տարբերակն այն է, որ Ուորբոտգը պարզապես խաղարկել է վեպի ստեղծման տարեթիվը 1948։
