Changes
— «Վիկինգից» հետո՞։— Նա, գլխարկը ծոծրակին թեքելով, քմծիծաղեց։ Նա ավելի շուտ նման էր իննսունական թվականների Բրոդվեյցի քեզ անող որեւէ տղայի, քան սքանչելի նկարչի, ինչպիսին էր իրոք, եւ ավելի ուշ, երբ նա իրեն կախեց, ես նրան վերհիշում էի այնպիսին, ինչպես նրան տեսա այն երեկո, «Կուպոլ»֊ում։ Ասում են՝ մեր բոլորիս մեջ թաքնված են հունդերը այն բանի, ինչ մենք անելու ենք, բայց ինձ միշտ թվացել է, որ նրանց մոտ, ովքեր կարողանում են կատակել կյանքի հետ, այդ հունդերը ծածկված են ավելի լավ հողով եւ ավելի առատորեն են պարարտացված։
==Էզրա Պաունդը եւ նրա «Բել Էսպրին»==
Էզրա Պաունդը միշտ լավ բարեկամ է եղել եւ միշտ ծառայություններ է մատուցել որեւէ մեկին։ Նոտր֊Դամ֊դե֊Շանի վրա նրա ստուդիան, որտեղ նա ապրում էր իր կնոջ՝ Դորոտիի հետ, նույնչափ աղքատ էր, որքան որ հարուստ էր Գերտրուդ Ստայնի ստուդիան։ Բայց այն ավելի լուսավոր էր, այնտեղ վառարան կար եւ պատերին կախված էին Էզրային ծանոթ ճապոնացի նկարիչների կտավներ։ Այդ նկարիչները բոլորն էլ իրենց հայրենիքում ազնվականներ են եւ ծամեր էին պահում։ Սեւ, փայլուն ծամեր, որ առաջ էին թափվում, երբ ճապոնացիները խոնարհաբար բարեւում էին․ նրանք ինձ վրա մեծ տպավորություն էին թողնում, բայց նրանց նկարները ինձ դուր չէին գալիս։ Ես դրանք չէի հասկանում, թեեւ նրանցում գաղտնիք չկար, իսկ երբ հասկացա, անտարբեր մնացի։ Շատ ափսոսում եմ, բայց դա ինձնից չէր կախված։
Իսկ ահա Դորոտիի նկարները ինձ շատ էին դուր գալիս, եւ ես գտնում էի, որ Դորոտին շատ գեղեցիկ է, բարեկազմ։ Ինձ դուր էին գալիս նաեւ Էզրայի գլուխը, որ Գոդիե֊Բրժեսկիի գործն էր, ինչպես եւ այդ քանդակագործի ստեղծագործությունների բոլոր լուսանկարները, որոնք ինձ ցույց էր տվել Էզրան եւ որոնք զետեղված էին Էզրայի՝ նրա մասին գրած գրքում։ Բացի այդ, Էզրային դուր էին գալիս Պիկաբիայի նկարները, որոնք, սակայն, ես այն ժամանակ համարում էի անպետք։ Եվ մեկ էլ ինձ դուր չէին գալիս Ուինդհեմ Լյուիսի նկարները, որոնք շատ էր հավանում Էզրան։ Նրան դուր էին գալիս իր բարեկամների գործերը, մի բան, որ ապացուցում էր նրա բարեկամության խորությունը եւ ամենակործանիչ կերպով անդրադառնում նրա ճաշակի վրա։ Մենք երբեք չէինք վիճում այդ նկարների շուրջը, քանի որ ես չէի խոսում այն մասին, ինչ ինձ դուր չէր գալիս։ Ես գտնում էի, որ բարեկամների կամ գրական ստեղծագործությունների նկատմամբ եղած սերը քիչ է տարբերվում ընտանիքի սիրուց, հետեւապես դրանց հասցեին քննադատական դիտողություններ անելը անքաղաքավարություն է։ Հաճախ հարկադրված ես լինում շատ բան տանել, նախքան կսկսես քննադատաբար արտահայտվել մերձավորներիդ կամ կնոջդ ազգականների մասին․ իսկ վատ նկարիչների նկատմամբ բանն ավելի հեշտ է, որովհետեւ նրանք, ի տարբերություն մերձավորներիդ, չեն կարող ոչ մի սարսափելի բան անել եւ վիրավորել ամենացավոտ տեղդ։ Վատ նկարիչների գործերը պարզապես չպետք է նայել։ Բայց երբ նույնիսկ սովորեք չնկատել ձեր մերձավորներին, չլսել եւ չպատասխանել նրանց նամակներին, միեւնույն է, նրանց մոտ մնում են ձեզ չարիք պատճառելու բազմաթիվ միջոցներ։ Էզրան մարդկանց ավելի մեծ բարությամբ եւ քրիստոնեական գթասրտությամբ էր վերաբերվում, քան ես։ Նրա հաջողված ստեղծագործությունները այնքան լավն էին, եւ իր մոլորությունների մեջ նա այնքան անկեղծ էր, եւ իր սխալներում այնքան զմայլված, եւ մարդկանց հանդեպ այնքան բարի, որ ես միշտ նրան մի յուրօրինակ սուրբ էի համարում։ Նա, ճիշտ է, ծայր աստիճան դյուրագրգիռ էր, բայց սրբերից շատերն էլ, հավանաբար, այդպես են եղել։
Էզրան ինձ խնդրեց, որ ես նրան բռնցքամարտ սովորեցնեմ եւ ահա նրա ստուդիայում, այդ մարզանքներից մեկի ժամանակ, երեկոյան, ես ծանոթացա Ուինդհեմ Լյուիսի հետ։ Էզրան նոր էր սկսել պարապել բռնցքամարտով, ինձ համար տհաճ էր նրան սովորեցնել իր ծանոթի ներկայությամբ եւ ձգտում էի, որ նա իրեն դրսեւորի լավ կողմից։ Սակայն դա առանձնապես հաջող չէր ստացվում, որովհետեւ Էզրան լավ սուսերամարտիկ էր, իսկ ես պետք է նրան սովորեցնեի աշխատել ձախ ձեռքով, առաջ շարժել ձախ ոտքը, իսկ այնուհետեւ նրան զուգահեռ դնել աջը։ Դրանք ամենատարրական հնարանքներն էին։ Բայց ինձ այդպես էլ չհաջողվեց նրան սովորեցնել ձախով խուկը, իսկ աջով ճիշտ դիրք գրավելը նրա համար հեռավոր ապագայի գործ էր։
Ուինդհեմ Լյուիսը լայնեզր, սեւ գլխարկ էր ծածկել, ասես Լատինական թաղամասի բնակիչ լիներ, եւ հագնված էր «Բոհեմի» հերոսների նման։ Նրա դեմքը հիշեցնում էր գորտի, ոչ թե ցուլ֊գորտի, այլ այնպես, որեւէ գորտուկի, որի համար Փարիզը չափազանց մեծ ջրափոս էր։ Այն տարիներին մենք գտնում էինք, որ յուրաքանչյուր գրող, յուրաքանչյուր արվեստագետ իրավունք ունի հագնվել ինչպես ինքն է ուզում եւ որ արվեստի մարդկանց համար չկա պաշտոնական տարազ։ Լյուիսը հագել էր մինչպատերազմյան նկարչի վիցմունդիր։ Տհաճ էր նրան նայելը, իսկ նա արհամարհանքով հետեւում էր, թե ես ինչպես եմ խույս տալիս Էզրայի ձախ ձեռքի հարվածներից կամ դրանք ընդունում անպաշտպան աջ ձեռնոցով։
Ես ցանկացա վերջացնել, բայց Լյուիսը պնդեց, որ մենք շարունակենք, եւ ինձ համար պարզ էր, որ նա, բացարձակապես ոչինչ չհասկանալով տեղի ունեցող գործից, հույս ունի տեսնել, թե ինչպես պիտի Էզրան ծեծ ուտի։ Բայց ոչինչ չպատահեց։ Ես չէի հարձակվում, այլ միայն Էզրային հարկադրում էի առաջ մեկնած ձախ ձեռքով հետապնդել ինձ եւ մեկ֊մեկ հարվածել աջով, այնուհետեւ ասացի, որ մենք արդեն վերջացրինք, սափորից ջուր խմեցի, երեսսրբիչով շփեցի մարմինս եւ հագա սվիտրս։
Մենք նստեցինք ինչ֊որ բան խմելու, եւ ես լսում էի, թե ինչպես էին Էզրան ու Լյուիսը զրուցում իրենց լոնդոնյան ու փարիզյան ծանոթների մասին։ Ես ուշադիր հետեւում էի Լյուիսին, աննկատ, ինչպես բռնցքամարտիկն է հետեւում իր ախոյանին, եւ ինձ թվում է, որ ո՛չ մինչ այդ, եւ ո՛չ էլ հետո ես չեմ հանդիպել նրանից ավելի նողկալի մարդու։ Որոշ մարդկանց մոտ արատը այնպես է երեւում, ինչպես ցեղայնությունը՝ ձիարշավում մրցության ելած նժույգի մոտ։ Նա կոշտ շանկրի արժանապատվություն ունի։ Լյուիսի դեմքին արատ չկար գրված, այդ դեմքը պարզապես նողկալի էր։
Տուն վերադառնալու ճանապարհին ես աշխատում էի հասկանալ, թե նա ինձ հատկապես ինչ է հիշեցնում եւ պարզվեց, որ հիշեցնում է ամենատարբեր բաներ։ Դրանք բոլորն էլ վերաբերում էին բժշկագիտության բնագավառին, «փսխունքից» բացի, բայց այդ բառը եւս ընդունված չէ հասարակության մեջ։ Ես փորձեցի նրա դեմքը բաժանել մասերի եւ նկարագրել յուրաքանչյուր մասն առանձին, բայց դրան ենթարկվեցին միայն աչքերը։ Երբ ես առաջին անգամ այդ աչքերը տեսա սեւ գլխարկի եզրերի տակից, ինձ թվաց, որ դրանք ձախողակ բռնաբարողի աչքեր են։
— Ես այսօր ծանոթացա մի մարդու հետ, որից ավելի նողկալին չեմ տեսել,— ասացի կնոջս։
— Տետի, նրա մասին մի՛ պատմիր։ Խնդրում եմ, մի՛ պատմիր։ Մենք հիմա պիտի ճաշենք։
Շաբաթ անց ես հանդիպեցի միսս Ստայնին եւ նրան պատմեցի, որ ծանոթացել եմ Ուինդհեմ Լյուիսի հետ ու հարցրի՝ ճանաչո՞ւմ է նրան։
— Ես նրան տերեւաչափ֊թրթուր եմ անվանում,— ասաց միսս Ստայնը։— Նա Լոնդոնից գալիս է, գտնում որեւէ լավ նկար, գրպանից հանում է մատիտը եւ սկսում մատիտի ու մեծ մատի օգնությամբ չափել այդ նկարը։ Նշան է բռնում, չափում եւ ճիշտ որոշում, թե ինչպես է նկարված։ Հետո վերադառնում է Լոնդոն եւ նկարում այդպիսի մի նկար, եւ նրա մոտ ոչինչ չի ստացվում, որովհետեւ գլխավորը նկարում նա չի հասկացել։
Այդ օրվանից ես նրա մասին սկսեցի մտածել հենց այդպես՝ որպես տերեւաչափ֊թրթուրի։ Դա ավելի մեղմ եւ ավելի քրիստոնեական մականուն էր, քան այն, որ ես էի գտել նրա համար։ Ավելի ուշ աշխատեցի համակրանք զգալ նրա նկատմամբ եւ մերձենալ նրա, ինչպես եւ Էզրայի գրեթե բոլոր բարեկամների հետ, այն բանից հետո, երբ նա ինձ բացատրում էր նրանց էությունը։ Բայց նա ինձ այդպիսին թվաց, երբ ես նրան առաջին անգամ տեսա Էզրայի ստուդիայում։
Էզրան իմ իմացած բոլոր գրողներից ամենազգայունն էր եւ թերեւս ամենաանշահախնդիրը։ Նա օգնում էր բոլոր այն բանաստեղծներին, նկարիչներին, քանդակագործներին ու արձակագիրներին, որոնց հավատում էր, եւ պատրաստ էր օգնելու դժբախտության մեջ ընկած յուրաքանչյուրի, անկախ այն բանից, հավատո՞ւմ է նրան, թե՝ ոչ։ Նա մտածում էր բոլորի մասին, իսկ երբ ես նրա հետ ծանոթացա, նա ամենից շատ մտահոգված էր Տ․ Ս․ Էլիոտով, որը, ինչպես Էզրան ինձ ասաց, հարկադրված է ծառայելու լոնդոնյան ինչ֊որ բանկում, ուստի, որպես բանաստեղծ կարող էր աշխատել սոսկ ծայր աստիճան սահմանափակ եւ այն էլ ամենաանհարմար ժամերի։
Եվ ահա Էզրան, հարուստ ամերիկուհի ու մեկենաս միսս Նատալիա Բարնիի աջակցությամբ ինչ֊որ բան հիմնադրեց «Բել էսպրի»<ref>Բառացիորեն՝ փայլուն միտք (ֆրանս․)</ref> անվամբ։ Միսս Բարնին ժամանակին բարեկամություն էր անում Ռեմի դը Գուրմոնի հետ, որին ես չտեսա, եւ նա սալոն ուներ, որտեղ հավաքվում էին որոշակի օրերի, իսկ նրա այգում հունական մի փոքրիկ տաճար կար։ Սալոն պահում էին բավականին կարողություն ունեցող մի շարք ամերիկուհիներ ու ֆրանսուհիներ,— եւ ես շատ շուտով հասկացա, որ ավելի լավ է հեռու մնամ այդ գեղեցիկ վայրերից,— բայց, որքանով ինձ հայտնի է, հունական տաճար կար միայն միսս Բարնիի այգում։
Էզրան ինձ ցույց տվեց «Բել էսպրի»֊ի մասին բրոշյուրը։ Միսս Բարնին նրան թույլ էր տվել կազմի վրա զետեղելու իր հունական փոքրիկ տաճարի լուսանկարը։ «Բել էսպրի»֊ի գաղափարը կայանում էր նրանում, որ մենք բոլորս մեր վաստակի մի մասը մուծելու ենք պարոն Էլիոտի ֆոնդը, նրան բանկից դուրս բերելու եւ նրա համար պոեզիայով զբաղվելու հնարավորություն ստեղծելու նպատակով՝ առանց փողի մասին մտահոգվելու։ Դա, իմ կարծիքով, վատ միտք չէր։ Երբ մենք պարոն Էլիոտին բանկից դուրս բերենք, կշարունակենք գործել, մինչեւ որ բոլորին տեղավորենք,— ասաց Էզրան։
Ես մի փոքրիկ խճճվածություն ստեղծեցի Էլիոտին «մայոր Էլիոտ» անվանելով, նրան շփոթելով տնտեսագետ մայոր Դուգլասի հետ, որի գաղափարներով հիացած էր Էզրան։ Բայց Էզրան հասկանում էր, որ ես ամենաբերի դիտավորություններն ունեմ եւ հավատարիմ եմ «Բել էսպրի»֊ին, թեեւ նրա համար տհաճ էր, որ ես իմ բարեկամներից փող էի խնդրում մայոր Էլիոտին բանկից դուրս բերելու համար, եւ որեւէ մեկը անպայման հարցնում էր, թե մայորը, վերջին հաշվով, ի՞նչ գործ ունի բանկում, իսկ եթե նրան պահեստ են արձակել, ապա ինչո՞ւ նա չի ստացել թոշակ կամ գոնե միանվագ նպաստ։
Նման դեպքերում ես բարեկամներիս ասում էի, թե դա գործին չի վերաբերում։ Կամ ձեր գլխում «Բել էսպրի» կա, կամ՝ չկա։ Եթե կա, ուրեմն փող եք մուծում մայորին բանկից դուրս բերելու համար։ Եթե ոչ, ապա շատ ցավալի է։ Մի՞թե դուք չեք հասկանում հունական փոքրիկ տաճարի նշանակությունը։ Ո՞չ։ Ես այդպես էլ գիտեի։ Ցավալի է, բարեկամս։ Փողդ քեզ պահիր։ Այն մեզ պետք չէ։
Որպես «Բել էսպրի»֊ի անդամ, ակտիվորեն մասնակցում էի այդ կամպանիային, եւ այն օրերին իմ նվիրական երազանքն էր տեսնել, թե ինչպես է մայորը եռանդուն քայլերով դուրս գալիս բանկից՝ որպես ազատ մարդ։ Ես չեմ հիշում, թե ինչպես «Բել էսպրին» վերջ ի վերջո կործանվեց, բայց թվում է, թե դա ինչ֊որ կերպ կապված էր «Ամայացված երկիր» պոեմի լույս ընծայման հետ, որի համար մայորը ստացավ «Դայլ» հանդեսի սահմանած պարգեւը, իսկ շուտով էլ մի ինչ֊որ տիտղոսավոր տիկին համաձայնեց ֆինանսավորել Էլիոտի «Կրիտերիոն» ամսագիրը, եւ մենք Էզրայի հետ արդեն կարող էինք չանհանգստանալ նրա մասին։ Հունական փոքրիկ տաճարը, կարծեմ, դեռեւս կանգնած է այգում։ Ինձ միշտ դառնություն է պատճառել, որ մեզ այդպես էլ չհաջողվեց մայորին բանկից դուրս բերել միայն «Բել էսպրի»֊ի օգնությամբ։ Իմ երազանքներում ես տեսնում էի, թե նա ինչպես է ժամանում՝ հունական փոքրիկ տաճարում բնակվելու համար, եւ Էզրան, գուցե ինձ էլ իր հետն առած, շտապում է այնտեղ, նրան դափնիներով պսակելու։ Ես գիտեի, թե որտեղ կարելի է դափնի ճյուղեր պոկել, եւ ես այնտեղ կգնայի իմ հեծանվով։ Եվ մեկ էլ մտածում էի, որ մենք նրան կարող էինք դափնիներով պսակել ամեն անգամ, երբ նա տխուր լինի կամ երբ Էզրան ավարտի «Ամայացված երկիր» պոեմի նման մի մեծ ստեղծագործության ձեռագրի կամ շարվածքասյուների ընթերցումը։ Բարոյական տեսակետից ամեն ինչ վատթարագույն տեսք ընդունեց, քանի որ մայորին բանկից ազատելու նպատակով մուծած իմ փողերը ես ինձ հետ տարա Էնգիեն եւ գրազ բռնեցի այնպիսի ձիերի օգտին, որոնց խթանող միջոցներ էին տվել։ Այդ խթանված ձիերը երկու վազքում առաջ անցան չխթանված եւ կիսախթանված ձիերից, բացառությամբ մի վազքի, երբ մեր ձին այնքան էր գերխթանված, որ վազքից առաջ մեջքից նետեց ժոկեյին եւ դուրս պրծնելով, անցավ ստիպլ֊չեզի լրիվ շրջանը, առանց ժոկեյի այնպիսի հիանալի թռիչքներ գործելով, որպիսիք հաջողվում է տեսնել միայն երազում։ Երբ ձիուն բռնեցին, եւ ժոկեյը նստեց թամբին, նա ընթացավ ձիարշավի առջեւից, վազեց պատվով, ինչպես ֆրանսիական ձիարշավարաններում են ասում, բայց ոչինչ չշահեց։
Ինձ համար շատ ավելի հաճելի կլիներ, եթե այդ տանուլ տված փողերը մտնեին «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդը, որն արդեն գոյություն չուներ։ Բայց ես ինձ սփոփեցի այն մտքով, որ մնացած հաջող խաղերի շնորհիվ ես «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդում կարող էի զգալիորեն ավելի շատ փող մուծել, քան սկզբում մտադրվել էի։
