Changes
/* Մի էջ Եվայի ինքնակենսագրությունից, աշխարհաստեղծման 920-րդ տարի */
Ճիշտ է, առաջին օրերին, աշխարհն ամայի էր, բայց պարզվեց, որ դա ուղղելի բան է։ Երբ լրացավ մեր երեսուն տարին, մենք արդեն երեսուն երեխա ունեինք, իսկ մեր երեխաներն ունեին երեքհարյուր երեխա, ևս քսան տարի անց բնակչության թիվն աճեց, հասնելով վեց հազարի, իսկ երկրորդ հարյուրամյակի վերջին այդ թիվը հասավ մի քանի միլիոնի։ Որովհետև մեր ընտանիքը երկարակյաց էր և միայն քչերն էին մահանում։ Իմ երեխաների կեսից ավելին մինչև այսօր էլ ողջ են։ Ես ծննդաբերում էի մինչև հասակս առնելը։ Իմ երեխաներից համարյա ոչ մեկը, որոնք բարեհաջող անցկացրին մանկության առաջին քնքուշ տարիները, այդ ժամանակից ի վեր չի մահացել։ Նույնն է նաև ուրիշ ընտանիքներում։ Մարդկության թիվն այժմ միլիարդների է հասել։
==Մաթուսաղացի օրագիրը==
::::::::::Առաջին հատված
Աշխարհի սկզբնավորումից հաշված 747 թվականի չորրորդ ամսի առաջին օրը։ Այս տարի լրացավ իմ վաթսուն տարին, քանի որ ծնվել եմ աշխարհի սկզբնավորումից հաշված 687 թվականին։ Ինձ մոտ եկան իմ ազգականները և ինձ թախանձում էին ամուսնանալ, որպեսզի մեր տոհմը շարունակվի։ Այդպիսի հոգս ստանձնելու համար ես դեռ երիտասարդ եմ, թեև ինձ հայտնի է, որ հայրս՝ Ենովքը, և՛ պապ Հարեդը, և՛ իմ նախապապ Մաղաղայելը, և՛ նախանախապապ Կայինան, բոլոր ել ամուսնացել են այն տարիքում, որին ես հասել եմ։ Եվ նրանք բոլորը ինձ հետ խոսել են իմ մասին, բոլորն էլ ցանկանում են, որ ես ամուսնանամ, քանզի ես իմ հոր ավագ որդին եմ և մեր իշխանական տոհմի ապագա գլխավորը՝ երբ հասնի հերթս, նաև նրան պատկանող քաղաքների, հողերի ու տիտղոսների տերը, երբ աստվածներն կամենան իրենց մոտ կանչել այժմ ապրող ժառանգորդներին, որոնք կանգնած են իմ և այդ բարձր աստիճանի միջև։
Տասներորդ օր։ Ընծաներ տվեցի մի քանի իմաստունների ու նրանց ծառաներին և նրանց ուղարկեցի իրենց հայրենի երկիրը, որովհետև այլևս դաստիարակների կարիք չեմ զգում, քանզի իմ պատանեկությունը վերջացավ և այսօր ոտք եմ դնում հասունության շեմին։ Ուց իմաստունի հետ, որն ապրում է հեռավոր Նոդ երկրի Ենովք կոչվող հնադարյան քաղաքում, ես ուղարկեցի նաև մի զորավարի՝ մեծաթիվ քաջ ռազմիկներով և իմ սեփական թիկնապահների թվից, որպեսզի վերջիններս նրա քարավանը պաշտպանեին Իավալայի որդիներից, որոնք ավազակություն են անում այդ ճանապարհին գտնվող անապատում։ Նրա ծոռնադուստր Ցիլան առայժմ մնացել է նրանց ազգական Ամբակումի տանը, քանի որ նա չի հոգնել նրանց մոտ հյուրընկալվելուց, նրանք էլ՝ նրան իրենց մոտ հյուր տեսնելուց։ Գեղեցիկ և համեստ օրիորդ է։
Տասնութերորդ օր։ Մեր քաղաքի կառուցման տարեդարձն է։ Թող բարգավաճի Աումրաթը և նրանք, ովքեր ապրում են նրա պարիսպների ներսում։ Իմ նախապապ Մաղաղայելը, որը 300 տարի առաջ դրել է քաղաքի հիմնաքարը, հանդիսավոր բազմում էր տաճարի սրբարանում և ընդունում քաղաքի ավագներին, գովաբանելով նրա վեհությունը, և՛ փառքը, և՛ հզորությունը, և՛ փառահեղությունը, ու ասելով, որ ինքը տեսել է, թե ինչպես է կառուցվել քաղաքի առաջին տունը, և հետևել է, թե ինչպես այդ խոնարհ սերմից աճել է քաղաքը, մինչև որ ծածկել է հինգ բլուրներն ու նրանց միջև ընկած հովիտները, այնպես որ նրա բնակիչներին ոչ ոք ի վիճակի չէ հաշվել։ Եվ իրոք, դա մի շքեղ քաղաք է՝ տաճարներով ու պալատներով, ամուր պարիսպներով ու անծայրածիր փողոցներով, և նրանում չկա մի տուն, որը քարից չլինի կառուցված։ Ամենաառաջին տունը հնացել և փլվել է, բայց մարդիկ բոլոր կողմերից գալիս են երկյուղածությամբ դիտելու այն, և ոչ ոքի չի թույլատրվում փչացնել տունը, թեև անխոհեմ շատ եկվորներ հեռավոր երկրներից բերել են դրա հնադարյան քարերի վրա իրենց և բոլորին անհայտ այն գյուղերի անունները փորագրելու փուչ սովորությունը, որտեղ իրենք ծնվել են․ չափազանց տխմար մի սովորություն, և հիմար է նա, ով դրան հետևում է։
Քսանչորսերորդ օր։ Այսօր հորս պալատում ինչ֊որ խեղկատակներ ներկայացում էին տալիս, և նրանցից մեկը կրակ էր լափում․ շիկացած ածուխները դնում էր բերանը, ծամում և կուլ տալիս։ Ու բացի այդ, խմում էր բոցավառվող նավթը և ոչ թե զզվանք, այլ միայն բավականություն ու բերկրանք էր արտահայտում։
Իսկ մեկ ուրիշը, երեխայի վրա կործելով զամբյուղը, սուրը խրեց այդ զամբյուղի մեջ և երեխայի հեծկլտանքի տակ դուրս քաշեց արյունաշաղախ սուրը։ Իսկ երբ զամբյուղը շրջեցին, այնտեղ ո՛չ երեխա տեսանք, ո՛չ էլ արյան հետք։ Բայց դրանք հնացած աչքակապություններ են և շատ բան չարժեն։
Երրորդն էլ կուլ տվեց մարդու թևի երկարությամբ կեռ թուրը։ Այդ խեղկատակը քաղցրալեզու էր և գեղեցիկ, բայց և այնպես ես ի խորոց սրտի ուզում էի, որ այդ թուրը կտրատեր նրա փորոտիքը և դրանով իսկ վերջ դներ այդ ներկայացմանը, որովհետև ո՛չ ես, ո՛չ էլ մեկ ուրիշը չի համարձակվում ո՛չ նստել հորս ներկայությամբ, ո՛չ էլ նրանից առաջ հեռանալ դահլիճից։ Իսկ հայրս շատ գոհ էր և շատ էլ զարմանում էր․ և ինչպես կարող էր այլ կերպ լինել, երբ նա մեկուսի կյանք է վարում, զբաղվելով գիտությամբ, չի տեսնում, թե ինչ է կատարվում աշխարհում։ Հիրավի, այդ պարզունակ կատակները նրան այնպես էին հիացրել, ինչպես կհիացնեին առաջին անգամ իր գյուղից դուրս եկած մի չտես գեղջուկի։
Հետո նա շքեղ և երբներանգ հագնված իր բոլոր պալատականների, մեծամեծների ու աստիճանավորների ուղեկցությամբ գնաց թատրոն։ Նորեկ դերասան Լուցը, որի համբավն այժմ տարածված է երկրով մեկ, այնպես հուզեց բազմությանը, հիանալիորեն խաղալով Ադամի դերը «Վտարում Եդեմից» վաղեմի ու աննման դասական թատրոնում (նման ոչ մի բան ներկա ժամանակներում էլ չեն գրում), որ բոլորը բարձրաձայն հեկեկում էին և շուտով աղմկելով ոտքի կանգնեցին ու կանգնած մնացին այնքան երկար, որ թվում էր, թե հուր հավիտյան չէին դադարելու ծափահարել։ Բայց այդ ժամանակ ներս մտավ Իևելը՝ նախանախանախանախապապ Ենոսի չծերացող խորթ եղբայրը, հոնքերը բարձրացրեց և խղճահարությամբ նայեց շուրջը, կարծես թե ասելով․ « Եվ սա նրանք դերասանական խաղ են անվանում»։ Նա միշտ այդպես է անում, և չկա մի բան, որ գովի, բացի հնամաշ ու տխմար բաներից, որ բացի իրենից, ուրիշ ոչ ոք չի տեսել, իսկ ժամանակակից ամեն ինչ վատաբանում է, համարելով գռեհիկ ու անշնորհք, և՛ ոչ ինքն է որևէ բանից բավականություն ստանում, ո՛չ էլ ուրիշներին է թողնում բավականություն ստանալ։ Եվ ահա նա վերամբարձ ու պարծենկոտաբար խոսելով, երկար ու ամպագոռգոռ մի ճառ սկսեց այն մասին, թե ինչպիսին է եղել թատրոնը հին ժամանակներում, երբ դեռ ամեն բան չէր մանրացել, ինչպես այժմ, և ասաց, «Քանի դեռ ողջ էր մեծ Ուցիելը, այ այն ժամանակ մենք Ադամ ունեինք։ Տե՜ր իմ, ներիր, եթե մենք, որ տեսել են իսկական դերասանների, հիշում ենք, թե ինչպիսին էր թատրոնը մի չորս֊հինգ հարյուր տարի առաջ․․․»։ Այդպես նա անչափ հուզվեց և սկսեց գլուխ գովել ու այնպես անամոթաբար և ահավոր կերպով ստել, որ կարելի էր միայն ցանկալ, որ աստծու կամոք հնարավորին չափ շուտ հայտնվեր իր անհետացած կուռքերի մեջ։ Որքան տխուր ու ձանձրալի են այդ մռայլ, անատամ ծերունիները, որոնք ապրում են, ասես, միայն նրա համար, որ մեզ կշտամբեն, բայց գովաբանեն վաղուց մոռացված ժամանակների հրաշքները, որոնց համար միայն իրենք են ափսոսում։ Ծերությունը հարգանքի է արժանի, բայց նման սովորությունը չի զարդարում այն։ Ես նրան այդպես էլ կասեի, եթե դա սազական լիներ իմ նվաղ տարիքին և իմ մորուքի աղվամազին։
Քսանյոթերորդ օր։ Այսօր Ցուարը՝ ստրուկներից մեկը, փռվեց իմ առջև, խոնարհաբար հիշեցնելով, որ վեց տարի է անցել այն օրից, երբ ես նրան գնեցի իր հորից։ Ես կանչեցի իմ կառավարչին, և նա վկայեց, որ դա այդպես է։ Այդ մարդը հրեա է, ուստի ես չեմ կարող նրան ավելի երկար պահել ստրկության մեջ, և ասացի նրան, որ այսօրվանից ինքն ազատ է։ Այստեղ նա նորից խոնարհվեց մինչև գետին ու ասաց․ «Տեր իմ, ես կին ու երեխաներ ունեմ»։ Այդ ժամանակ ես առանց մտածելու քիչ էր մնում ասեի․ «Նրանց էլ տար»։ Բայց իմ կառավարիչը, ծնկի գալով, ասաց․ «Օ՜, իշխան, թեև ծանր է պարտքս, բայց պետք է այն կատարեմ՝ երբ նրան գնեցիք, նա ո՛չ կին ուներ, ո՛լ էլ երեխաներ։ Ձերդ ողորմածությունն է նրան կին տվել, իսկ նրա երեխաները ստրկության մեջ են ծնվել»։ Դա ինձ շատ շփոթեցրեց, որովհետև մինչ այդ առիթ չէի ունեցել նման հարցեր լուծելու, բայց ասացի․ «Եթե այդպես է, ուրեմն թող այդպես լինի, նրան դրամ ու հագուստ տուր, և թող նա մենակ գնա իր տնից, բայց լավ հոգ տար նրա կնոջ ու երեխաների մասին, որ չլինի թե նրանց վաճառեն կամ էլ նրանք կարիքից տառապեն»։
Այդ լսելով, Ցուարը վեր կացավ և, խոնարհվելով, երկտակված գնաց, մեծ վշտից ասես խոցված։ Ու մի ծանրություն իջավ իմ սրտին, թեև ըստ օրենքի էի վարվել։ Ես ուրախ կլինեի, եթե կարողանայի այլ կերպ վարվել։ Ես գնացի տեսնելու, թե ինչ է լինելու, իսկ պահակախմբին չհրամայեցի հետևել ինձ, և տեսա, որ նրանք գրկում են միմյանց, բայց ոչինչ չեն ասում, և նրանց դեմքերն ասես քարացել էին, աչքներին ոչ մի կաթիլ արցունք չկար, իսկ փոքրիկները խաղում էին նրանց ոտքերի մոտ, վիճելով բռնած թիթեռնիկի համար։ Ես տուն վերադարձա, ու կյանքի բերկրանքը լքեց ինձ, և դա զարմացնում է ինձ, որովհետև նրանք միայն ստրուկներ են, ոտքիս տակի փոշի։ Հարկավոր է դեռ խորհել այդ մասին։
Քսանութերորդ օր։ Այդ թշվառները եկան ինձ մոտ, և Ցուարը, հուսահատ դեմքով, որը չէր համապատասխանում նրա բառերին, ասաց․ «Տե՛ր իմ, եկել եմ ըստ օրենքի և սովորության հայտարարելու, որ սիրում եմ իմ պարոնին, իմ կնոջն ու երեխաներին և հրաժարվում եմ ազատությունից, ուստի թող իմ ականջը դատավորների առջև բզով ծակվի, որպեսզի ես և իմ մերձավորները այդ նշանով հավիտյանս վերադառնանք ստրկության, որովհետև ավելի լավ է ստրկական վիճակը կամ նույնիսկ մահը, քան թե բաժանվելը նրանցից, ովքեր ինձ համար հացից էլ, արևի լույսից էլ, կյանքից էլ թանկ են»։
Չգիտեմ, ճիշտ վարվեցի թե ոչ, բայց իմ սիրտը չէր կարող այդ բանը տանել, և ես ասացի․ «Դա խիստ ու դաժան օրենք է։ Ես ազատություն եմ տալիս ձեզ բոլորիդ, որպեսզի իմ խիղճն այլևս ինձ չտանջի»։ Դրանք արժեքավոր ստրուկներ էին, բայց աղոթում եմ աստծուն, որ չզղջամ իմ որոշման համար, որովհետև հարստությունս այնքան մեծ է, որ նրանց կորուստը ամենամանր մետաղադրամի կորստի է հավասար։
Հինգերորդ ամիս, երրորդ օր։ Սրտովս չէ արքայադուստր Սառան՝ իմ ազգական Իլիի թոռնիկը, թեև նա հին ընտանիքից է, հարուստ ու համբավավոր, բայց ես նրան կնության չեմ վերցնի, եթե ինձ չհարկադրի հայրս։ Երեք օր սրանից առաջ նա մեծատոհմիկների ու ժառանգների մեծ շքախմբով կրկին եկել է հյուընկալվելու հորս դղյակներում, որոնք գտնվում են իմ նոր պալատի դիմաց և դրան շատ մոտիկ։ Այդ օրիորդը համարյա իմ հասակակիցն է, միայն մի քիչ է ինձանից մեծ, քանի որ հենց նոր է լրացել նրա վաթսունմեկ տարին (ինչը պակաս հաճելի է, քան եթե նա լիներ հիսունինը տարեկան)։ Բայց աստված իմ, թեև իր տարիքին համեմատ նա պետք է փթթուն ու կենսուրախ լինի, սակայն ձգտում է ընդօրինակել տանտիրուհու վեհությունը, և տեսքը լուրջ է, իսկ մաշկը՝ հողագույն։ Նա ուզում է իրեն իմաստունի ու գիտունի տեղ դնել, և քայլում է քիթը վեր ցցած, կարծես թե վսեմ խոհերով տարված։ Աստված մի արասցե, որ նրա քիթը դիպչի մի ծառի ճյուղի։ Նա կկախվի այդ ճյուղից, որովհետև նրա քիթը կեռ է և կախվելու համար շատ հարմար։ Նրա գլխին, ներկայիս նորաձևության համեմատ, ավելի շատ շուկայում գնված մազերն են, քան թե բնության պարգևածը։ Եթե նորաձևություն դառնար աստծու ողորմածությամբ մեզ տրված քթի չափերը ճիշտ նույն ձևով մեծացնելը, ես կուզենայի իմաանալ, թե այդ դեպքում ինչ կաներ այս կինը։ Ուր էլ որ նա ուղղի քայլերը, իր հետևից թոկով կապած քարշ է տալիս գերգարշելի թավամազ շնիկին, և երբ նստում է, նրան ծնկներին է առնում և փաղաքշում, իսկ ցուրտ եղանակին նրան հագցնում է ասեղնագործված կարմիր մահուդե սթարիկ, որ չլինի թե ցուրտը կամ որևէ տենդ նրան տանի և աշխարհը թողնի թախծի ու վշտի մեջ։ Անիծվի այն օրը, երբ ես կժառանգեմ նրա տեղը և նրա տիրուհու ձանձրալի սերը։ Ամե՛ն։
Հինգերորդ օր։ Երբ զբոսնում էի Շատրվանների բակում, եկան Ցուարն ու նրա կինը՝ Մալան, և փռվեցին իմ առջև, որպեսզի դիմեին ինձ մի խնդրանքով․ պահակներն ուզում էին նրանց դատաստանը տեսնել, որ նրանք համարձակվել էին խանգարել իմ մենությունն ու մտորմունքը, բայց ես չթույլատրեցի, որովհետև այն պահից, երբ գթասրտություն հանդես բերեցի այդ մարդկանց հանդեպ, նրանց վիճակն սկսել է ինձ մտահոգություն պատճառել։ Իսկ նրանց խնդրանքն այն էր, որ ես իրենց ծառայության վերցնեմ ինձ մոտ, և ես կատարեցի նրանց խնդրանքը, թեև ինձ համար տարօրինակ էր նրանց պարզամտությունը, որ այդքան ցածր կոչման տեր մարդիկ եկել էին իրենց խնդրանքով անհանգստացնելու իմ աստիճանի մարդուն։ Ես Մալային ծառայության նշանակեցի կանանց մասում, Իսկ Ցուարին բերեցի ինձ մոտ ու կարգեցի պատանեկապետ, և երկուսի համար էլ լավ վարձատրություն նշանակեցի, և նրանք շատ երախտապարտ մնացին, որովհետև չէին սպասում և հույս չունեին, թե այդպիսի բախտի կարժանանան։
Կեսօրին տեսա, թե ինչպես օրիորդ Ցիլան անցավ պալատիս գլխավոր դարպասների առջևով միայն մի ծառայի ուղեկցությամբ, որովհետև նրա ընտանիքը ո՛չ անվանի է և ո՛չ էլ հարուստ։ Նրա ապուապուպապ Ուցը շատ գիտուն մարդ է, բայց նրա ցեղը ոչ մի բանով փառաբանված չէ։ Նրանք կռապաշտներ են, աղոթում են Բաաղին, այդ պատճառով էլ օրենքը նրանց զրկում է որոշ իրավունքներից ու արտոնություններից։ Այս օրիորդը շատ գեղեցիկ է, նույնիսկ ավելի գեղեցիկ, քան մինչ այդ ինձ թվում էր։
Տասներորդ օր։ Այսօր ամբողջ քաղաքը դուրս էր թափվել փողոցները, պարիսպների վրա, տանիքներին և ամենուր, որտեղից երևում էր հեռուն, որպեսզի տեսներ իավալիտների նշանավոր ցեղի այստեղ եկած վայրենիներին, որոնք բնակվում են ոչ տներում, այլ վրաններում, և անօրեն հորդաներով թափառում են հեռավոր հյուսիս֊արևելքում՝ մեր երկրի ու Նոդ աշխարհի միջև ընկած մեծ անապատներում։ Նրանք թվով քսան հոգի են, մեծ ու փոքր զորապետներ՝ բազմաթիվ ծառաներով, բոլորն էլ բարբարոսական շքեղությամբ զարդարված երկսապատ ու միասապատ ուղտեր հեծած, եկել են, որպեսզի իրենց հնազանդությունը հայտնեն իմ հորը նրա հետ հաշտության պայմանագիր կնքեն։ Նրանք կստանան ապրանքներ, մանր֊մունր զարդեր, հողամշակման գործիքներ, իսկ փոխարենը խոստանում են ավազակություն չանել ճանպարհների վրա և ձեռք չտալ մեր քարավաններին ու մեր վաճառականներին։ Յուրաքանչյուր հիսուն֊վաթսուն տարին նրանք այդպիսի դեսպանություն են ուղարկում մեզ մոտ, իսկ հետո պայմանագիրը խախտում և նորից անկարգություններ են անում։ Բայց միշտ չէ, որ մեղքը նրանցն է լինում։ Նրանք խոստանում են ապրել իրենց հատկացված մարզերում և զբաղվել խաղաղ արհեստներով ու հողագործությամբ, բայց նրանց կառավարելու ուղարկվող գործակալներն ամեն կերպ նրանց խաբում ու կեղեքում են, տեղափոխում ուրիշ, ոչ այնքան լավ կացարաններ, իսկ արգավանդ հողերն ու հարուստ որսահանդակները նրանցից խլում են, դիմադրելու դեպքում էլ՝ գնդակահարում, ուստի և գիշերով ապստամբում են և սպանում բոլորին, ով ձեռքներն է ընկնում, որպեսզի վրեժ լուծեն գործակալների դավաճանության ու ամբարտավության համար։ Այդ ժամանակ մեր բանակներն արշավանքի են ելնում նրանց բնակավայրերն ամայացնելու համար, բայց այդ բանը նրանց չի հաջողվում։ Այսօր եկած դեսպանները շրջում էին քաղաքում, դիտում նրա հրաշալիքները, սակայն ո՛չ բացականչյություններով և ո՛չ էլ այլ կերպ չէին արտահայտում իրենց հիացմունքը։ Հանդիպման ժամանակ երկու կողմերն էլ շատ սիրալիր ճառեր ասացին, և խնջույքից հետո դեսպանները հետ ուղարկվեցին բազմաթիվ նվերներով, որ մեծ մասամբ հողամշակման գործիքներ էին, որոնցից նրանք զենք կկոփեն և կապստամբեն իրենց կեղեքողների դեմ։ Անբասիր քաջեր են նրանք, տեսքով վայրենի, դեմքով կատաղի։ Բայց նրանց ցեղը և այդպիսի մյուս ցեղերը ասես կողը խրված փուշ էին իմ հոր և նրա խորհրդի համար։ Նրանք աստված չունեն, իսկ եթե մենք բարեսրտությամբ նրանց մոտ քարոզիչ ենք ուղարկում, որպեսզի նրանց համոզի կանգնել ճշմարիտ ուղու վրա, քարոզչին հարգարժան կերպով լսում են, իսկ հետո՝ ուտում, և այս բանը խանգարում է, որ նրանց մեջ շողա հավատո լույսը։
