Changes

|աղբյուր = http:http։//hetq.am/static/content/pdf/khnki-carer_vipak.pdf

[[Category:ԱրձակCategory։Արձակ]]

Հակառակ բոլոր տոհմերի, մեր ազգությունն այս անգամ սկսվում է նախատատով: նախատատով։ Այդպես է սովորեցրել պապս: պապս։ Մեր նախատատ Շուշանը հրեղեն սպիտակ ձիով է մտել գյուղ: գյուղ։ Գլուխը տղամարդավարի փաթաթած է եղել չալմայով: Մինչեւ չալմայով։ Մինչև ծնկները հասնող սապոգների մեջ նախշուն կոթերով զույգ փշտովներ են խրած եղել, կողքերից` կողքերից՝ զույգ դաշույններ: դաշույններ։ Նա սեւ սև այծենակաճը ետ է տարել ու կրծքին երեւացել երևացել է բարուրած Խեչոն: Խեչոն։ Երբ նա գյուղ է մտել, այնտեղ եղել են մի քանի ցաքուցրիվ խրճիթներ: խրճիթներ։ Նախքան մյուս տոհմերի բնակություն հաստատելը, նա գյուղի ամենալավ հողատարածությունները վերցրել է իրեն: իրեն։ Այնքան է վերցրել, որ Խեչոն տարիներ հետո ձմռան սկզբից յոթանասուն կովերի գոմաղբը, որպես պարարտանյութ քթոցով շալակել, հանդի մյուս ծայրից լցնելով եկել է մինչեւ մինչև գոմերը, ու գարունը նոր է բացվել: բացվել։ Որքան որ Շուշան նախատատի հայտնվելն է եղել խորհրդավոր, այնքան էլ` հեռանալը: էլ՝ հեռանալը։ Երբ Խեչոն աշխատող է դարձել, Շուշան նախատատը մի գիշեր նստել է իր սպիտակ ձին ու գնացել անվերադարձ:անվերադարձ։

Խեչոն` Խեչոն՝ իր հողատարածությունների շատ հեռու հոսող գետից ժայռ ու դաշտեր փորելով, վտակ է բերել, անցկացրել իր հանդերի միջով, տների ներքեւ ներքև փորփրել, հետազոտումներ է կատարել, մինչեւ մինչև որ ջրաղացի համար ամուր, քարե սալիկներով ծածկված տեղ է ընտրել: ընտրել։

Հետո մի օր ուսանող Սերո հորեղբայրս ջրաղացի շուրջբոլորը ոսկու հանք է որոնած եղել, ու պապս քթի տակ խնդմնդացել է: է։ Խեչոն անտառից տասնհինգ ոտնաչափ երկարություն ունեցող հսկա կաղնի է կտրել, շալակն առած բերել, ջրաղացի համար «հոլուղ է ինել»: ինել»։ Գետերի երկայնքով տներ է կառուցել` կառուցել՝ քարից ու կաղնուց, իրար կպած թեւթեւի: թևթևի։ ՈՒ պատերի մեջ քառակուսի, պատուհանների նման անցքեր է թողել, որ հարսներն իրար հետ խոսեն, եղբայրները` եղբայրները՝ իրարու հասնեն: հասնեն։

Մեծ օդայի դռան դիմացի պատի ճակատին ձվի դեղնուցով շաղախված կրով գրել. ԱՅՆ, ՈՐ ՍՈՒՏ ԱՍԵ ԿԱՄ ՄԱՐԴՈՒ ԳԵՇ ԱՍԵ ԿԱՄ ՀՅՈՒՐԸ ԽԱՐԴԱԽԵ, ԱՅՆ ԻՄ ՈՐԴԻՆ ՉԼԻՆԻ:ՉԼԻՆԻ։

Մի օր ծերացած Խեչոն տղաներին ու հարսներին հանդ է հանել, ու պարագլուխ անցնելով, քոչարի է պարել: պարել։ Պարելուց հետո գնացել է ջրաղաց, քնել է ու էլ չի արթնացել: արթնացել։ Հետո պապս քոչարիի մասին պատմելիս, Խեչոյի ասածին, թե. «Քոչարին ռազմական պար է»,― ավելացնելու է. «Քոչարին չմոռանաք, մերոնք այնտեղ այդ պարը որպես առյուծի կաթ էին ըմպում եւ հիշեք` և հիշեք՝ Շուշան նախամոր գալստյան ժամանակնրա սպիտակ ձիու պոչը արյունոտ էր, ու նա գնաց այդ արյունը մզկիթների պատերին մաքրելու»:մաքրելու»։

Մեր ջրաղացից գնացող ջուրը գյուղը բաժանում է երկու մասի: մասի։ Մի ափին սակավաբեր հողերում բնակություն են հաստատում Չարդախենք, մյուս ափին` ափին՝ վրացիք, Խուրջականենք: Խուրջականենք։ Խեչոյենք ու Չարդախենք որոշում են եկեղեցի կառուցել, բայց վեճ է առաջանում. ոչ մեկը չի ցանկանում իր հողատարածություններից զիջել: զիջել։ ՈՒ պապս որոշում է մեր ազգով իր բաժին հողամասում եկեղեցին կառուցել: կառուցել։ Երբ եկեղեցին պատրաստ է լինում, Չարդախենց Օնեսը, որպեսզի գյուղի առաջ ամոթով չմնա, իր տոհմով գետի վրա գեղեցիկ, զույգ կամարներով կամուրջ է գցում: գցում։ Գետի մյուս ափին եկեղեցի են կառուցում նաեւ Խուրջականենք: նաև Խուրջականենք։ Եվ գյուղն ունենում է երկու եկեղեցի: եկեղեցի։ Պապիս ու Չարդախենց Օնեսի վեճն էլի շարունակվում է` է՝ թե իրենցից ով է լինելու տանուտեր ու իրար հետ չեն խոսում: խոսում։ Գյուղի տանուտեր է դառնում Խուրջականենց Օրեստին:Օրեստին։

― Աղչի Հայկուշ, ի՞նչ ես եփել, գալիս եմ ճաշի:ճաշի։

― Ձուգ, ձուգ, Գիգոլը մուրծա էր բերել:բերել։

Գյուղացիք լսել են, որ Օնանն այդ ժամին ճաշի է գնում, գնացել են ու փոցխ ու եղան են խնդրել, իսկ պապս նրանց ցորենի մաքուր օղի է հյուրասիրել թարմ մուրծայի հետ: հետ։ Պապս հավաքում է եղբայրներին ու շռշռանի ներքեւի ներքևի մասում մի տուն կառուցում իրենից փոքրի` փոքրի՝ Գիգոլի համար: համար։ Երբ ջրաղացքարը մաշվում էր, կանգնեցնում էին մի տասն օրով, որպեսի զինգեն: զինգեն։ Հավաքվող ջուրը ջրաղացից մի քիչ վերեւ վերև հատուկ տեղ ուներ, երբ թողնում էին, հսկայական քարերի միջով շռշռալով իջնում էր ցած, Գիգոլի նորաշեն տան առջեւով: առջևով։ Իսկ հետո, երբ քարը զինգվում էր, նորից շռշռանի ջուրը փակում էին, ու ցամաքած հունի քարերի մեջ շատ ձուկ էր լինում:լինում։

«Թող ձուգն էլ մերը լինի, անտեր չփչանա»,― ասել էր պապս:պապս։

Մարգարը` Մարգարը՝ Գիգոլից փոքրը, ապրում էր մեզանից քիչ վերեւվերև, գետի մյուս ափին: ափին։ Երկուստեք խռովություն կար: կար։ Մարգարի քիթը կախ էր, որ իրեն թեք դիրք ունեցող հողատարածություն էր բաժին ընկել: Ջրելուց` ընկել։ Ջրելուց՝ ջուրը կլկլալեն վազում էր ու չէր ջրում ու ամեն տարի եղբայրներից քիչ բերք էր ստանում: ստանում։ Մերոնց քիթն էլ կախ էր, որ Մարգարը վրացի կին էր առել, առանց պապիս հետ խորհրդակցելու:խորհրդակցելու։

Մենք էլ նրանց կողմերը չէինք գնում: գնում։ Մեզ պատմել էին, որ Մարգարենց ծառերի տակ մարդագել կա: կա։ Մարդագելի գոյությունը մեր վտիտ մարմինները այնքան պահեց սարսափի մեջ, մինչեւ մինչև որ մի օր Տիրան հորեղբորս տղան` տղան՝ Սերոբը, Մարգարի խորթ աղջկա հետ կտուր բարձրացավ:բարձրացավ։

Մարգարը ոչ սատանային էր հավատում, ոչ էլ` Աստծուն: էլ՝ Աստծուն։ Պապս երբ եկեղեցի է կառուցել, Մարգարն ասել է. «Իզուր գործ է, փողերը պահի, մեծ ընտանիք ենք, պետք կգա: կգա։ Աստվածս ո՞րն է»:է»։

Դրանից հետո, որպեսզի սատանայի լինել-չլինելն էլ իմանա, ամբողջ մի տարի թափառում է գյուղի սար ու ձորում, այն հավանական տեղերում, որտեղ հնարավոր էր հանդիպել չար ոգուն: ոգուն։ Տեսնում է, որ սատանա էլ չկա, մի օր էլ...մարդ է սպանում: սպանում։

Խաչը ջուրը գցելու օրերին վրացիներն ու մերոնք վիճում են, թե իրենցից ո՞ւմ խաչն է արժանի ավելի վերեւ վերև ջուրն ընկնելու: ընկնելու։ Մեր տեր-Հակոբը եւ և ուփալո–Լոմոն իրար չեն զիջում, վեհափառներից մեկը խաչը ձեռքին բարձրանում է վերեւվերև, իսկ մյուսը` մյուսը՝ ավելի վերեւ: վերև։ Արարողության մասնակից երկազգի ամբոխի միջեւ միջև ծեծկռտուք է սկսվում: սկսվում։ Հրացանով հայտնվում է Մարգարը, ու նրա արձակած գնդակը տապալում էուփալո–Լոմոյին: ուփալո–Լոմոյին։ Մարգարն ասում է. «Տեր-Հակոբ, գետը քոնն է, խաչը որտեղ ուզումես, այնտեղ էլ գցիր, հիմա արդեն վերեւվերև-ներքեւ չկա»:ներքև չկա»։

Տեր-Հակոբը խաչը ջուրը գցելու մեր արարողությունն է կատարում: կատարում։ Եվ քանի որ վրացիները գյուղում օծված տերտեր չունեին, ուփալո–Լոմոյին փոխարինողն էլ մինչեւ մինչև կգար հեռուներից, ինքը ժամանակավոր նրանց ծիսակատարությունն էլ է անում եւ և խաղաղություն սերմանելու ու իշխանություններին վստահելի նկատվելու համար, նրանց խաչը մերից` մերից՝ որ քիչ առաջ ինքն էր թաթախել, ավելի վերեւ վերև է գցում:գցում։

Արարողության վերջում, Մարգարը հրապարակայնորեն ստանալով տեր-Հակոբի երբեք թողության չարժանանալու նզովքը, գարադավոյ պահակախմբի առաջն ընկած, շղթայակապ ու անիծված գնում է Ախալքալաք:Ախալքալաք։

...Եվ քսանհինգ տարի Մագադանում պատիժը կրելուց հետո, Թբլիսիով եկավ գյուղ, հետը բերելով թոփալ Զեքալին, նրա աղջկան եւ օժիտը` և օժիտը՝ ամբողջ գյուղի համար հրաշք «Զինգեր» կարի մեքենան:մեքենան։

Երբ գյուղի կանայք հավաքվում են տեսնելու այդ կարող «երկաթե մարդուն», Զեքալը հայրենախառն վրացերենով բոլորին պատվիրում էր գլխաշորով բերանները փաթաթել, որպեսզի գոլորշի չիջնի մեքենայի վրա: վրա։ Մեր հարսները, ամբողջ մի ամիս, տատիս պատմում էին.

― Կտորը դնես բերանին, կարելով կերթա:կերթա։

Երբ արդեն գյուղի ամենավերջին մանուկն էլ տեսավ նրանց կարի մեքենան, լռեցին, ջրհորների մոտ, կալերում էլ չխոսեցին, չզարմացան, մոռացան Մարգարին էլ, Զեքալին էլ, նրանց կարի մեքենան էլ:էլ։

Ապրեցին, ապրեցին, ու հանկարծ Մարգարը ձանձրացավ: ձանձրացավ։ Նա մտածում էր նավաստի դառնալ ու աշխարհի բոլոր ծովերը ծայրից ծայր լողալ: լողալ։ Մի չիրականացած, կիսատ նպատակ էլ ուներ` ուներ՝ գրել «Դոն Կիխոտ»-ի շարունակությունը: շարունակությունը։ Վեպի շարունակության սյուժեն ու գաղափարը նա արդեն բանտարկության քսանհինգ տարիներին գիշեր ու ցերեկ մտքի մեջ խնամքով շարադրել ու գրել էր: էր։ Միայն թե այս անհետաձգելի խնդիրը թողել էր հետագային` հետագային՝ անքուն գիշերներին իր նավախցում գրելուն: գրելուն։ Երկար ժամանակ գլուխ էր ջարդում` ջարդում՝ նավին հասնելու, նպատակն իրականացնելու վրա: վրա։ ՈՒ վերջապես մի օր միջոցը գտավ: գտավ։ Զեքալի «Զինգեր» կարի մեքենան ամբողջովին քարուքանդ արեց: արեց։ Եվ “Զինգերի” “Զինգերի« վրա աշխատելու պահին մեզ պատմում էր, թե ինչպես է բանտից փախել` փախել՝ ամբողջ Խաղաղ օվկիանոսը ծայրից ծայր լողալով:լողալով։

Ասում էր. «Ամբողջ մի տարի գուլպաներս ոտքերիցս չհանեցի, քրտինքի ու բորբոսի գարշահոտը բերդը ծայրից ծայր բռնել էր: էր։ Մի օր էլ, երբ պարեկ զինվորների հսկողությամբ տարան հերթական զբոսանքի, ի՞նչ անեմ, որ լավ լինի...»: »։ Մարգարը խուզարկու հայացքով նայում էր մեր աչքերի մեջ. «Գլխի չե՞ք ընկնում, դե ուրեմն լսեք` լսեք՝ գուլպաներս հնեցի, ու ինչպես ռումբն են նետում, նետեցի պարեկների շարքերի մեջ, սրանք գարշահոտից գլորվեցին գետին, քթները բռնած թպրտում էին եւ մինչեւ և մինչև իրենց դեղնակտուց կապիտանի հրամանով հակագազեր կբերեին, ես արդեն ծովում լող էի տալիս...Պատմածիցս գոնե մի բան հասկացա՞ք»: հասկացա՞ք»։ Հիացմունքով գոռում էինք, որ հասկացել ենք, Մարգարն ընդհատում էր. «Բան էլ չեք հասկացել, կարեւորը կարևորը փախչելը չէ, կարեւորը կարևորը մտածելն է, գլխավորը փախչել կարողանալու հնարն է եւևբանտարկության տարիներին հաղթելն է..հասկացա՞ք»:հասկացա՞ք»։

Ոչինչ չհասկացած, վախեցած նրա ինքնամոռաց ելույթից, գլխով դրական շարժում էինք անում, որ հասկացել ենք: ենք։ Նա ձեռքը զայրացած թափ էր տալիս քթներիս առաջ. «Ոչինչ էլ չեք հասկացել...»: »։ ՈՒ գնում էր, մտածկոտ ետ գալիս. «Տո, շան լակոտներ, ի՞նչ է, ինձ համա՞ր եմ պատմում: պատմում։ Ես արդեն փախել, պրծել եմ, ծո, մի հատ գլխներիդ զոռ տվեք, բա էդ ո՞նց է, որ ես էդ գուլպաներով ման էի գալիս ու ինքս չէի խեղդվում»: խեղդվում»։ Հիացած գոռում էինք` էինք՝ ճիշտ է: է։ «Ճիշտ է», միայն ով ինչ ասի` կհաստատեք: ասի՝ կհաստատեք։ Դե լսեք: լսեք։ Որպեսզի դիմանայի գուլպաներիս հոտին, ինձ հարկավոր էր իմունիտետ ձեռք բերել, դրա համար էլ ամբողջ մի տարի ոտքերիցս չհանեցի... հասկացա՞ք»: հասկացա՞ք»։ Ասացինք, որ հասկացել ենք, բայց մեր գյուղում իմունիտետ բառը նույնիսկ գրագետ ուսուցիչները չէին օգտագործում... Մենք չէինք հարցնում իր քսանհինգ տարվա պատիժը կրելու եւ և հակասական փախուստի մասին, քանի որ նրա պատմած փախուստը մեր երեւակայության երևակայության նման գունավոր էր: էր։ Երբ պատահաբար պապիս պատմեցինք, թե Մարգարն ասում է. «խաղաղ օվկիանոսով եմ փախել», պապս ասաց. «Ինչ մեծ բան է արել որ, երբ ջրերը խաղաղ լինեն, վեվ ըսես չի փախնի»: փախնի»։ Ասաց. «Էդ սարսաղին ըսեք որ օրական ութ ժամ էդ աէրոպլանի վրա կորցնելուն, թող հանդի էն բարձր տեղից օրական ութ խերձալ հող տանի ցածր տեղը. հանդն էլ կդզվի, իր քթի ջուրն էլ չենքքաշի»:քաշի»։

Մարգարը մի սովորություն էլ ուներ. գետի երկայնքով ման էր գալիս ու չեչաքարեր էր որոնում: որոնում։ Ուրբաթ օրերին նա իր ձեռքերից տաք ու օտար արյան հոտ էր առնում: առնում։ Տխրում էր մահացած ուփալո-Լոմոյի համար եւ և շաբաթվա այդ օրն անընդհատ լվացվում էր, ձեռքերն այնքան էր քսում չեչաքարերին, մինչեւ մինչև որ արյունոտվում էին, ազգայանում: ազգայանում։ Ու դեպի մեր ջրաղացը հոսող գետն ուրբաթ օրերին կարմիր էր լինում: լինում։ Իսկ ջրածիծառները, սարսափած տաք գույնից, այդ օրերին չէին թռչում գետի վրայով, խցկվում էին պատի անցքերի մեջ ու լռում մինչեւ մինչև հաջորդ առավոտը: առավոտը։ Չնայած Խաղաղ օվկիանոսով նրա փախուստի պատմության նկատմամբ պապիս թերահավատությանը, Մարգարը մեզ համար մնաց որպես անծայրածիր ծովեր հաղթահարող Մարգար:Մարգար։

Հավաքվում էինք նրանց բակում: բակում։ ՈՒզում էր Զեքալի կարի մեքենայի մեխանիզմը ինքնաթիռի շարժիչի վերածել, որ ծովին հասնի: հասնի։ Ասում էր. «Էնա, էն օրը տղերքից նամակ ստացա, կանչում են: Երեւի են։ Երևի շութով նրանք ծով դուրս գան: գան։ Չէ, անպայման պիտի գնամ»: գնամ»։ Զեքալը տնից ներս ու դուրս անելիս տեսնում էր շաղ եկած «Զինգեր»-ը, ու անընդհատ անեծքը բերանին էր: էր։ Մարգարն այդ օրերին լրջորեն էր նրա հետ կռվել ու ետեւից ետևից ասում էր. «Շենի թոփալի դեդա ավատիրե»: ավատիրե»։ Կարի մեքենան քանդելու համար նրանց միջեւ միջև տուրուդմփոց էր եղել: եղել։ Փայտյա ինքնաթիռը պատրաստ էր, բայց ամիսներ էին անցնում` անցնում՝ շարժիչը դեռ չկար: չկար։ Մարգարի ասելով, տղաները գրում էին, որ եթե նա էլի ուշանա, առանց իրեն ծով դուրս կգան: կգան։ ՈՒ Մարգարը շարժիչ ստեղծելու համար օրերով քաղցած էր մնում ու գլուխ էր ջարդում: ջարդում։ Մի օր կարծես ինքնաթիռը պատրաստ էր թռիչքի, ինչ-որ տեղից ձի ճարեց, լծեց ինքնաթիռին, Զեքալին ծեծելով ու լացացնելով նստեցրեց ձիուն, ինքն ինքնաթիռի ղեկին նստեց ու մեզ բոլորիս ձեռքի թափահարումով մնաք բարով արեց: արեց։ Զեքալին հրամայեց, որ ձին չափ գցի: գցի։ Մեզ նշան արեց` արեց՝ հանդից հեռանալ, ու բոլորս վախեցածբարձրացանք կտուր, քանի որ ասել էր. «ՈՒժեղ աղմուկ ու փոշի բարձրանալու, որ ձեր օրում տեսած չկաք»: չկաք»։ Նրանք այդպես երկու ժամ հանդում պտտվեցին, ինքնաթիռը փռշտում, հա փռշտում էր, բայց օդ չէր բարձրանում: բարձրանում։ Նա ուժասպառ ու գունատ իջավ ղեկից ու վստահ հայտարարեց, որ իր հաշվարկներում սխալվել է շարժիչը պատրաստելիս, ինչ-որ մի փոքրիկ դետալ է հարկավոր ավելացնել, որ ընդամենը մի օրում կպատրաստի: կպատրաստի։ Հաջորդ առավոտյան եկանք նրանց բակը, տեսանք` տեսանք՝ ոչ Մարգարը կա, ոչ էլ` էլ՝ նրա փայտյա ինքնաթիռը, իսկ “Զինգեր”“Զինգեր«-ի մեխանիզմը շաղ էր եկած հանդով մեկ:մեկ։

Եվ մենք Մարգարին այլեւս չտեսանք:այլևս չտեսանք։

Տարիներ հետո պապս նրա փայտյա ինքնաթիռի կմախքը պատահական գտել է մեր ցորենի հորերից մեկում ու քթի տակ «լակոտ» ասել: ասել։ «Լակոտ» է ասել տեսարաններ սիրող ծիծաղողների ներկայությամբ: ներկայությամբ։ Բայց հակառակ բոլորին, հակառակ իր դժգոհությանը, միայն նա էր հավատում, որ Մարգարը «այրոպլաններից» գլուխ էհանում եւ և այն գիտի, ինչպես իր հինգ մատները... Հավատացած էր, որ Մարգարն իր «այրոպլան»-ով աշխարհը չափչփելուց, նրանից հոգնելուց հետո կվերադառնա գյուղ: գյուղ։ ՈՒ ջրաղացի դռանը, քարին նստած, մեկ էլ հանկարծ ծխելն ընդհատում էր ու աչքերը հառում կապուտակ երկնքին, ականջը` ձայնի: ականջը՝ ձայնի։ Նա Մարգարի գալստյանը սպասում էր երկնքից...

Մարգարից փոքրը Արարատն էր: էր։ Խեչոն մեր հանդերից մինչեւ մինչև ջրաղացը, գետիերկու ափերին խնկի ծառեր էր տնկել: տնկել։ Ասել էր.”Հացն «Հացն ու ջուրը կա, թող քոչարին էլլինի, թող թեւ թեւի թև թևի լինեն ու հանդերն էլ ղռավից կպահեն”: կպահեն»։ Գարնան սկզբին Արարատըբարձրացել է խնկի ծառը, որ կատարի չոր ճյուղերը կտրի, ընկել է, ու ձեռքի կացինըխրվել է կոկորդը: կոկորդը։ Ինքն իր արյունը կուլ տալով խեղդվել է` է՝ ողբալի ցավի սահմանգծելով իր ոգու եւ և ապրողների միջեւ: միջև։ Պապս կտրել է ծառը ու բնի վրա կրակ է վառել,որ էլ չկանաչի: չկանաչի։ ՈՒ ծառը չի հանգել, մինչեւ մինչև մեր տոհմի վերջին մարդը, ծխացել է:է։ Տարվա բոլոր եղանակներին ամբողջ գյուղում միայնմեր միայն մեր տների վրա է տարածվածեղել խնկի բույրը` բույրը՝ ամեն վայրկյան հիշեցնելով իր արյան մեջ խեղդված Արարատին:Արարատին։ ՈՒ հեռվից նայելիս խնկի ծառերի քոչարին մի տեղ կտրվում էր, կարծես պարողներիցմեկը գայթել` գայթել՝ ծկել էր: էր։ Մենք կռիվ-կռիվ խաղալիս հաճախ էինք թաքնվում Արարատիգոյությունը հիշեցնող վառված բնի տակ:տակ։ Արարատի ողբալի դեպքի հաջորդ օրը պապս մի օրով կանգնեցրեց ջրաղացը, եւևմենք այդ օրվանից նրա ժպիտը չտեսանք:չտեսանք։ Մի օր Պետերբուրգից գալիս է Տարիելը` Տարիելը՝ պապիս ամենափոքր բանաստեղծեղբայրը, մինչեւ մինչև կզակը հասնող բակենբարդներով ու սրածայր կոշիկներով: կոշիկներով։ Տարիելըերբ ջրաղաց է մտնում, պապս նրան խնդրում է, որ աղացի ամբարի վրա փորագրի իրազգանունը: ազգանունը։ Նա փորոգրում է. “Х«Х. У.”: »։ Պապս երկար նայում է, զարմանում.”Այ «Այ տղա,մի՞թե պետերբուրգներում էդ ես սովորել, ախր տերտերի գրած տառերին հեյչ լմանչէ”: չէ»։ Տարիելը բացատրում է, որ դա ռուսերեն է, նա նորից է բերանը բաց զարմանումՏարիելի “բանիմացության” «բանիմացության» վրա, գլուխը քորում. “Այ «Այ տղա, ի՞նչ է, ռուսը իմ ջրաղացըցորեն է բերելու՞բերելո՞ւ, որ կարդա, իմանա, թե ես վեվ եմ: Չեղավ”: եմ։ Չեղավ»։ Տարիելը այդ երկուփորագրությունների տակ նորից գրում է.”Խ«Խ.Հ.”: »։ Պապս նայում է, թե.”Տերտերի«Տերտերի գրածին լման չէ, մի հատ կարդա լսեմ”:լսեմ»։-― Խեչոյան Հունան:Հունան։-― Բա Հունանը վե՞վ էէ։ Երբ Տարիելը բացատրում է, թե իր “գրական«գրական-կուլտուրական” կուլտուրական» անունը Հունան է,պապս ավելի շատ զարմանում է Տարիելի բառապաշարի` “գրականբառապաշարի՝ «գրական-կուլտուրական”կուլտուրական»բառի վրա, քան իր նոր անվան: անվան։ Եվ այդ զույգ բառից, հակառակ ամբողջ գյուղիհավատում է, որ Տարիելը բանաստեղծ է ու Պետերբուրգում զուր թրեւ թրև չի գալիս: գալիս։ Եվ նախնդրում է, թե մի հատ էլ մեր գեղացոնց համար գրե` “Խեչոյան Օնան”: գրե՝ «Խեչոյան Օնան»։ Նա “Х. У.”«-ի,“Խ«Խ.Հ.”»-ի տակ գրում է. “Խ«Խ. Օ.” » ու պապս գոհ է մնում: մնում։ Տարիելը նրան պատմել էր, թեՊետերբուրգում տեսել է Նիկոլայ ցարին` ցարին՝ տասներկու գարադավոյ պահակախմբով,կառքով Նեւայի Նևայի ափին զբոսնելիս: զբոսնելիս։ Հետո տարիներ անց պապս մի օր Տաշքենդ`Տաշքենդ՝ զինվորական ակադեմիա վերջացրած Գեւորգ Գևորգ հորեղբորս, գնաց, տեսավ, եկավ,.ասաց. “Գեւորգը «Գևորգը գործի էր գնում-գալիս պետական եւ սեւ և սև մեքենայով եւ և տասներկումիլիցիոներների պահակախմբով”:պահակախմբով»։  Գյուղի կամրջի վրա նա հանդիպել էր Խուրջականենց Օրեստիին: Օրեստիին։ Նրա հարցին, թե`“Գեւորգը թե՝ «Գևորգը ո՞նց էր”:էր»։ Առանց տատանվելու այդպես էլ պատասխանել էր, հատկապեսշեշտելով “տասներկու միլիցիոներներին”: «տասներկու միլիցիոներներին«։ ՈՒ իր ասածը գյուղի առաջ հաստատելուհամար, ուսուցիչ հորեղբորս նստեցրեց սեղանի առջեւառջև, թե. “Գրե «Գրե, ԳեւորգԳևորգ, ամառը որեկար, մեդալներդ դեշիդ զարգած արի”:արի»։ 5Ցեխի Ցեխի վարիչ հորեղբայրս Տաշքենդից եկած է եղել, զնգզնգացող շքանշաններըկրծքին: կրծքին։ Գյուղի մեջ հանդիպել է Խուրջականենց Օրեստիին, որն ուրախությունից ուվախից քարացել է ու հորեղբայրս բարեւը բարևը չի լսել: լսել։ Վազել է նավթի հերթ կանգնածգյուղացիների մոտ, ասել.-― Օնանի տաշքենդների տեր մինիստր տղան էկավ:էկավ։ Մի անգամ գիշերը գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոն Թբլիսիից Ախալքալաք,այնտեղից էլ մեր գյուղ եկած երկու միլիցիոներների հետ մեր դուռն է թակել,թեւատակի թևատակի թղթապանակը ետեւն ետևն է պահել, որ ոտքերից բռնած թիթեռի նման թրթռացելէ ձեռքերի մեջ: մեջ։ Ասել է.”Օնան«Օնան, էն ձեր փոքր տղան ծուռ է”: է»։ Պապս թե .”Չէ«Չէ, Սանդրե , դուծուռ ճամփով եկած կլինես”: կլինես»։ Նախագահ Սանդրոն ասել է .”Բա ինչու՞ «Բա ինչո՞ւ է էս խառըժամանակները ռուսաստաններից եկել”: եկել»։ Պապս նրան երկիմաստ պատասխանել է,թե.”Էս «Էս ինչ ժամանակ ձեն տվիր, մի ամիս կլինի գիշեր-զօր կոլխոզի ցորենն եմ աղում,հազիվ էի աչք փակել, համ էլ ինչ է, մարդը տուն գալու իրավունք չունի՞”: չունի՞»։ Սանդրոն միոտքից մյուսն է ձգվել, թե .”Ես «Ես ի՞նչ գիտեմ, Օնան, էնա մարդ են ուղարկել”: ուղարկել»։ ՀԵտոգլուխն է քորել, թե .”Կոլտնտեսության «Կոլտնտեսության գրասենյակի պատերի թռուցիկները խոմպատահական չէի՞ն կամ կաթի գործարանի հրդեհը: հրդեհը։ Չգիտեմ, Օնան, ես գործ չունեմ,թող իրենք որոշեն”:որոշեն»։ Առավոտյան գործի գնալիս Սանդրոն շրջանցել է մեր բակը: բակը։ Տատս գնացել է նրագրասենյակը, ասել .”Սանդրե«Սանդրե, կնիկ-երեխեքիդ մատաղ, ասում են տղային Սիբիրկտանեն, էդ որտե՞ղ է, հանկարծ փորձանք չպատահի”: չպատահի»։ Սանդրոն փոքրացել է, կուչեկել, քրտնել է, ակնոցների ապակին է մաքրել ու ասել .”Այասել․ «Այ, կնիկ ի՞նչ ես ողբդ գցել,էտա Սիբիրը ջրի բերանը, խաղաղ տեղ”: տեղ»։ Հետո տատս պապիս համոզում էր, որ շատբդարդ չանի, Սիբիրը հեռու չէ, դաշտ-ծաղկի ու գետի ափին է: է։ Պապս լռեց, լռեց ուորոտաց .”Տուտուցո որոտաց․ «Տուտուցո գագի գարեթ, շենի...” : »։ Տատիս թեւից թևից բռնած դուրս գցեց ու երկարփակված մնաց ներսում: ներսում։ Արդեն ուշ ժամի, երբ դեռ վառվում էր Սանդրոյիգրասենյակի լույսը, գնաց այնտեղ... Առավոտյան պապիս կզակի վրա վերք կար,Սանդրոյի քիթը վիրակապով փաթաթված էր: էր։ Հինգ-վեց օր հետո նրա քթի յախունհանեցին, բայց քիթը մնաց ծուռ:ծուռ։Մենք` Մենք՝ ես ու Սերոբը շատ էինք հպարտանում ու մեր հասակակիցներին պատմում,որ մեր աչքով ենք տեսել, թե ինչպես է պապս երկու մատով ձիու պայտը ծռում, ունրանք հավատում էին մեզ: մեզ։ Նրանք էլ պատմում էին մյուսներին, թե պապիս տեսել ենգութանը ուսին դրած “դամրչանոցից” «դամրչանոցից» տուն բերելիս, եւ և բոլորը հավատում էին, քանիոր Սանդրոն ծուռ քթով էր ման գալիս:Խանդրոյի գալիս։ Սանդրոյի կին Շուշանը մի օր մեր դռնով անց կենալիս, տատիս մի գրություն –հասցե գրություն֊հասցե է տվել, ասել է .”Սանդրեն տվեց”է․ «Սանդրեն տվեց», ասել է .”Սանդրեն է․ «Սանդրեն խորհուրդ է տալիս` տալիս՝ թողՕնանը գնա քաղաք”քաղաք», ասել է .”Սանդրեն է․ «Սանդրեն ասում է` է՝ թող քաղաքում էս հասցեով գտնիյուրիստին, Սանդրեն ասում է` է՝ թող գտնի մեր բարեկամ յուրիստին ու Տարիելիգործից խորհրդակցվի”: խորհրդակցվի»։ Ասել է .”Մեր է․ «Մեր բարեկամ աբլակատ-յուրիստը ամբողջԱխալքալաքի պորտը տեղը դնողն է...”: »։ Վերջում Շուշանն իր կողմից ավելացրել էր.”Ի՞նչ «Ի՞նչ կլինի, թող մի անգամ էլ մեր գործին նայի, խոմ մենք ուրիշ չե՞նք”:չե՞նք»։ Ախալքալաքում իրավախորհրդատուն ասել էր .”Տարիելի էր․«Տարիելի տուն վերադառնալու

կողմից գնահատած մարդու արժեքը, եթե չեն ուղարկել, նշանակում է Տարիելը կա...”:«։Հետո վերջում ավելացրել էր .”Չնայած էր․«Չնայած պրակտիկայում դեպքեր էլ կան, որ այդ փողը6չի հասնում, ճանապարհին կորչում է, այսինքն` այսինքն՝ փոստի աշխատողներն են ուտումկամ պատահում են դեպքեր էլ, որ ամսից ուշ է գալիս այդ թուղթը...”:«։

զգացված, պապիցս վերցրել է չորս կճուճ մեղրն ու ասել .”Չկա ասել․«Չկա տարի է, չորս ռուբլիքսան կոպեկով հիմա քաղաքից կարելի է առնել չորս չարեք նավթ”: նավթ«։ Վերցրել է չորսկճուճ յուղն ու բարեկամաբար ասել է .”Հիմա է․«Հիմա քաղաքից չորս ռուբլուն կարելի է առնելչորս փութ սերմացու ցորեն”: ցորեն«։ Բարեկամաբար ասել է .”Կյանքի է․«Կյանքի օրենք է, ապրողներըպիտի ապրեն...”: «։ Պապս Ախալքալաքից վերադառնալուց մի ամիս հետո էլ փոստիցոչ մի լուր չկար, ու պապս շատ էր մտահոգ եւ և շատ էր տառապում, որ բանաստեղծ

կամ չորս փութ սերմացու ցորեն գնել:գնել։Երբ այն գիշեր Տարիելին տարան, նա այլեւս այլևս ետ չվերադարձավ: չվերադարձավ։ Պապս

մախորկան: մախորկան։ Հաջորդ օրն աղացքարի չխկանի վրա ավելացրեց մեր Բախտիարի

ցորենը եւ և երգի Տարիելի կիսատ երգը:երգը։Իսկ ամբողջ գյուղով իրար էին անցել: անցել։ Մի մասը պնդում էր, թե Տարիելը մենշեւիկ մենշևիկ էր,իսկ մյուս մասը` տրոցկիստ: մասը՝ տրոցկիստ։ Չէին կարողանում որոշել, թե այդ երկուսից ո՞րն է ավելիվտանգավորը:վտանգավորը։

այնտեղից Տարիելի բանաստեղծությունների տետրերի հետ հանեցի նաեւ նաև Տրոցկու ուՊլեխանովի մի քանի գրքեր: Մինչեւ գրքեր։ Մինչև պապս կայրեր տետրերը, ես հազիվ հասցրիայնտեղից գիրկապ կարդալ .”Գայլերի սիմֆոնիա”: կարդալ․«Գայլերի սիմֆոնիա«։ Այդ բառերն իրենց անհասկանալիիմաստով` իմաստով՝ խայծի նման կանգնեցին կոկորդիս: կոկորդիս։ Վախենում էի հարցնել գյուղի

միջոցներին:միջոցներին։Մի օր Չինարը` Չինարը՝ նրա կինը, հաց է թխել, ու թոնրատան մարդակների արանքիցշռռալով հող է թափվել խմորով տաշտի մեջ:մեջ։-Տիրան, Տիրան, էդ անտեր կատուներին քշի,- կանչել է նա:նա։

պառկած են, ու Սերոբը Մարգարի խորթ աղջկա ծծերն է բացել: բացել։ Հորեղբայրս Սերոբինբոլորի աչքի առաջ մտրակով այնքան է ծեծել, մինչեւ մինչև որ քթից տղամարդու սեւ սև արյուն էեկել: եկել։ Մեր հարսները իրար ականջի փսփսում էին, թե.”Սերոբը «Սերոբը աղջիկ է համբուրել”:համբուրել«։Սակայն հորեղբայր տղամարդ էր ու մռնչում էր.”Ծծերն «Ծծերն է բացել”: բացել«։ Ծեծից հետո, երբ

քամուց օրորվող ավելների արանքից նայում էր Մարգարենց տանն ու արեւնամուտին:արևնամուտին։

տարել մերոնց հնարած Մարգարենց ծառերի տակ վխտացող մարդագելերին: մարդագելերին։ Այդդեպքից հետո անվախ գնացինք նրանց բակը` բակը՝ տեսնելու Մարգարի փայտյա“այրոպլանը” “այրոպլանը« ու նրա սիրուն խորթ աղջկան:աղջկան։

գույնզգույն ծոպերով: ծոպերով։ Փոքրիկ ղողանջող զանգակներ է կախել վզից ու դուրս թողել:թողել։

զարդարված Բախտիարին տարել է մինչեւ գետը` մինչև գետը՝ գարնան առաջին ձնահլ ջրերով7ջրելու: 7ջրելու։ Գարնան հեւքից հևքից քրտնաթոր, բռան միջի ցորենը լցրել է գետը, որ ուրախ, առատբերքի տարի լինի, կանանց ու անասունների բեղմնավորման տարի:տարի։Երեկոյան պապս ու Բախտիարը գնացել են կալերը` կալերը՝ գարնան տոնին մասնակցելուեւ և եզների մարտը շահելու:շահելու։

եզներին: եզներին։ Գյուղի ահել ու ջահել, հարս ու աղջիկ այդ օրը տոնական հագնված, իրարգլխի են թափվել` թափվել՝ դիտելու եզների մարտն ու առնական տղաներին: տղաներին։ Բախտիարն իր

մրցահրապարակից: մրցահրապարակից։ Պապս ասել է.”Չարդախենք «Չարդախենք ո՞ր օրվա մալ պահող են եղել”: եղել«։ Ասելէ .”Օնեսն է․«Օնեսն ի՞նչ է, որ իրա պահած մալն ինչ էղնի...”:«։

հայհոյել.”Թյու«Թյու, չենի դեդա ավատիրե “: “։ Ասել է .”Օնանէ․«Օնան, էդքան տիրություն անող էիր,էն ձեր կապվելիք խելառներին էնեիր, մագադաններն ու սիբիրները չընկնեին”: չընկնեին«։ Պապսու Բախտիարը հաղթանակով եւ և խոսելով եկել են տուն: տուն։ Նա մաքուր զտված ցորեն էհանել ամբարից Բախտիարի համար եւ և ամբողջ գիշեր ազատ արձակել: արձակել։ Բախտիարնառավոտյան դաշտերից տուն է եկել ցեխոտ ու ճիմոտ կոտոշներով: կոտոշներով։ Իսկ կալերումմինչեւ մինչև լույս վառվել է եղանների վրա խրված նավթոտ աթարներ: աթարներ։ Լարախաղացը

Օնեսի վեճը: վեճը։ Նվագել են ու խելագար պարել գյուղի ջահելները.

Սիրած յարս սեւաչ է”:սևաչ է«։

սայլերի քարավաններով գնում էին Սիրգի ձորը: ձորը։ Այնտեղ, մարգագետնի կենտրոնում,հաստ, քարե պարիսպով շրջափակված էր մի մեծ խաչքար` խաչքար՝ մեր գյուղի “ՍուրբՕվանեսը”: Օվանեսը«։ Նրա շուրջը ամեն մի տոհմ իր մշտական նստելու տեղն ուներ: ուներ։ Կանայքճոխ սեղան էին պատրաստում: պատրաստում։ Տոհմերի ծերունիները շուրջ-բոլորակիարում էինփոխանակելու բերած ապրանքները` ապրանքները՝ ջվալներով ալյուր, կարագ, նավթ, գորգեր,

մոտերքում եւ և նրանց ձայնի հանդիպումը, փարթամ` փարթամ՝ գարնան առաջին խոտի սլացքիհետ արեւոտ արևոտ օր էր գուշակում...Վերին գյուղերից մանր, կապտականաչավուն թեւիկներով թևիկներով ճանճերի ու մժղուկներիպարսերը` պարսերը՝ կպած էշերի, ձիերի, եզների վզներին ու աչքերին, քարավաններով գալիսէին կռոները` կռոները՝ ընտանիքներով, բազում սիրուն աղջիկներով, քարաքոսներից ու

գալիս էին ու խելքահան անում մեր տղաներին:տղաներին։

սայլի կողերին: Մինչեւ կողերին։ Մինչև կանայք սեղան կպատրաստեին, տղամարդիկ իրենց ամաչկոտ

Ջրածիծառները ճռվողյունով նրանց գլխավերեւում գլխավերևում թրատում էին տաք ու արբեցնող

գալիս` սեւ գալիս՝ սև դեմքերով կանանց փեշերից ձեռք ձեռքի կապված անհաշիվ ու իրար նման,ամեն մի զրկանքի դիմացող երեխաներով: երեխաներով։ Աչքների շուրջը, թեւերինթևերին, բացօթեւանբացօթևան,ցավոտ գիշերվա հետքերը` հետքերը՝ բոռերի կծոցներից այտուցված ու ջրակալած վերքերով:վերքերով։Նրանք դեռ այդ տարիքից գիտեին առեւտուր առևտուր անել եւ մոլորեցնել: և մոլորեցնել։ Նրանց բերածապրանքը գայթակղիչ էր ու գին բռնող: բռնող։ Տարբեր կերպարներ հիշեցնող

ստեղծում` ստեղծում՝ պատանիները հերթ էին կանգնում, որ իրենց սիրած աղջիկների համարփայլփլուն թղթերով կոնֆետ գնեն: գնեն։ Պառավները հերթ էին կանգնում ու հարյուր տակ

գնում լացկան թոռների համար: համար։ Իսկ բոշա տղամարդիկ ցորենի մաղերն ուալրամաղերը` ալրամաղերը՝ օղաբլիթների նման թելերին շարած, անցնում էին տոհմերի բացածշուկայից շուկա` շուկա՝ փոխանակելու մորթիներով ու ոչխարի պանրով: պանրով։ Մերոնք բոշատղամարդկանց չէին սիրում: սիրում։ Ձիավոր պատանիներն անցնում էին նրանց կողքով, ուիբրեւ իբրև ձին գավակով պատահական կպնում էր ու տապալում գետին:գետին։Տղամարդկանցից մի երկուսը, իբրեւ իբրև խմած են, գլուխները մշուշոտ են, ինչ լավ է

խաբել էր առեւտրի առևտրի մեջ, եւ և սկսում էին ծեծել...ծեծում էին...ծեծելով հեռու էին քշում:քշում։

կմաքրեր շորերը, կդադարեցներ քթից հոսող արյունը եւ և ժպտալով կմոտենար նույնտղամարդկանց, կասեր.”Ախպեր«Ախպեր, ալրմաղ չե՞ք ուզե, էնքան էժան կուտամ...”: «։ Իսկ մերեւ և շրջակա գյուղերում, բոլորն էլ գիտեին, որ բոշա տղամարդիկ անտեսանելի միհնարքի են տիրապետում, որի միջոցով կսմթում են կանանց հետույքները եւ և աչալուրջ

էին ու վերեւից վերևից դիտող հանդիսականներին ցուցադրում իրենց վարպետությունը:վարպետությունը։Կիսացամաք գստում ձեռքով որսում էին ամենափոքր ձկնիկներին եւ և փոխանակումամենամեծ ապրանքի հետ: հետ։ Այդպես էր ընդունված` ընդունված՝ եթե նրանք չէին զլացել իրենց

չուներ նրանց ցանկացած ապրանքը: ապրանքը։ Նրանք փոքրիկ ձկնիկը դնում էին ոչխարի

երիտասարդները: երիտասարդները։ Նրանք մրցանակներ ու աղջիկների համակրանքն էին շահում:շահում։

թավալգլոր լինում եւ և հեծյալներին տակովը տալիս Մեջքերը ջարդած ձիերին էժան

կայաններին: կայաններին։ Իսկ անդամալույծ, անշարժ տղաները տեղաշորով պառկում էինթախտերին ու ամբողջ կյանքում նայում օդաների մարդակների արանքից` արանքից՝ տրփագին

Մեկ այլ տեղ ազնվացեղ ձիերի գիտակները “յորղաների” առեւտուրն “յորղաների« առևտուրն էին առաջտանում: տանում։ Գնորդը օղիով լիքը բաժակը ձեռքին հեծնում էր ձին, մի քանի հարյուր մետր

շնչով, որը նշանակում էր, թե վաճառքն ավարտված էր, ձին համաչափ քայք ունի`ունի՝“յորղա” է:“յորղա« է։9Խաչքարի առաջ ճտճտալով վառվում էին մեղրամոմերը, եւ և մեռնում մատաղացու

Հայկին: Հայկին։ Նա աղավնիների մարմինները լցնում էր կեզտոտ պարկը ու հանգավորհանպատրաստից երգ կապում նվիրողի վրա: վրա։ Պատի երկայնքով շարված էին բաց

պահին...ու դա պիտի օգներ նրանց` նրանց՝ կյանքի ընթացքում ոսկու գանձերի տեղն

Սա գարնան առաջին տոնն էր` էր՝ Սուրբ Հովհաննեսի հովանավորությամբ...Ամեն գյուղ իր լարախաղացն ուներ: ուներ։ Նրանք մրցման մեջ էին մտնում ու այնքան էին

հանդիսատեսները սկզբից շնչահեղձ էին լինում, հետո քրտնում էին ու քրտնում:քրտնում։Մասրենու թփերի ետեւը` ետևը՝ բարդիների տակ աղջիկներն իրենց առաջին տաք

կտրատում: կտրատում։ Օրվա վերջում սայլերի քարավանները երգերով դեպի գյուղերն էինձգվում: ձգվում։ Իսկ խաչքարի շուրջը փռված վրանների մեջ մնում էին հասակավոր կանայք`կանայք՝իրենց ամոթխած չբեր հարսների հետ: հետ։ Սպասում էին գիշերվա այն պահին, երբ լուսնի

տերեւների տերևների տակ, փոսերի խորության մեջ, քարերի ճեղքը: ճեղքը։ Երբ ծաղիկները սկսում էին

ղեկավար անձանց թիկունքներին: թիկունքներին։ Պատահում էր, որ Սանդրոյի կողմից վերեւներիցվերևներից

ապրանքափոխանակությունն անհրաժեշտ էր: էր։ Վերջում Սանդրոյի ցուցմունքով

Սիբիրի խորքերը:խորքերը։Սանդրոն Ախալքալաքի ղեկավարության առաջ հարց դրեց եւ և նրա պահանջովգյուղին միլիցիոներ կարգեցին: կարգեցին։ Միլիցիոները շաղգամի արտի պահակ Մանուկն էր:էր։Նա Սանդրոյի հետ էր ման գալիս, նրա հետ նստու-վեր կենում: կենում։ Մի օր էլ, երբ

ծառայության, իր ստորագրության` ստորագրության՝ խաչի փոխարեն մուրճ ու մանգաղ դրեց: դրեց։ Այդպահից էլ գյկուղացիք նկատեցին, որ Մանուկը Սանդրոյի թիկանապահն է: է։ Նավերեւների վերևների պահանջով մեր եւ հարեւան և հարևան գյուղերից “յորղա” “յորղա« ձիեր հավաքեց: հավաքեց։ Քսան հատ10սպիտակ ձիեր առաջն արած անվտանգ հասցրեց Թբիլիսի` Թբիլիսի՝ Բերիայի կնոջը: կնոջը։ Այդքնքուշ կինը շատ էր սիրում ձիով զբոսնել: զբոսնել։ Որպես երախտագիտության նշան, նաՄանուկին իր ոսկեկար մաշիկն էր նվիրել: նվիրել։ Իսկ Մանուկը, ատրճանակի պատյանում,մաուզերի փոխարեն հաճախ ոսկեկար մաշիկն էր ման տալիս: տալիս։ Սարսափահարգյուղացիք հավատացած էին, որ ոսկեկար մաշիկը կրակում է մաուզերի նման:նման։

գրանցված չլիներ) թփերի տակ թաքցրած մաուզեր է հայտնաբերել: հայտնաբերել։ Տասն օր ու գիշերթաքստոցում դարանել է տիրոջը: տիրոջը։ Հետքը հասցրել է հարեւան հարևան գյուղը, որտեղ“հակաների բջիջն է բույն դրած եղել”: եղել«։ Մաուզերի պատյանից քաշել է ոսկեկարմաշիկը, ու շուրջկալի մեջ ընկած գյուղի կեսն ամայացել է: է։ Մյուս կեսին ոսկեկարմաշիկի համազարկը հասել է ձյունոտ դաշտում: դաշտում։ Ու այդ ձմեռ ամայի գյուղի փլատակ-լռությունից դուրս եկավ մարդագելը` մարդագելը՝ սահմռկած գյուղացիների ձմռան երկարգիշերների հորինած պատմություններով: պատմություններով։ Գյուղացիների վախեցածերեւակայությունը երևակայությունը նրան էր վերագրում աշխարհի բոլոր առեղծվածային չքացումները:չքացումները։Իբրեւ Իբրև նա մարդուն մերկացնում է, հետո հոշոտում: Իբրեւ հոշոտում։ Իբրև մարդու չափ խորամանկ է,մարդու չափ խելացի: խելացի։ Թաքնվում է ծխնելույզների տակ եւ և սպասում ոտաց ճանապարհ

լուսումութին անասունների համար կեր իջեցողներին, թաքնվում է շվաքներում`շվաքներում՝սպասում հարսներին: հարսներին։ Թաքնվում է գետի ափին` ափին՝ սառույցների տակ, սպասում կովերըջրի տանող անասնատիրոջը:անասնատիրոջը։Ոտաց ճանապարհ գնացողներն այդ գործողություններն սկսեցին տանն անել`անել՝պուտուկների մեջ: մեջ։ Կտուրներից խոտ իջեցողները սպասում էին լույսը բացվելուն,

տագնապի մեջ: մեջ։ Օդաների անհարմարություններից նեղված հարս ու աղջիկներ, որշվաքներում համբուրվում էին փեսացուների հետ, էլ շվաքներ չէին մտնում:մտնում։

մարդու չափ խելացի, մարդու չափ խորամանկ մարդագելը հզորանում էր:էր։Առավոտյան դաշտերում հայտնաբերվում էին ծվեն-ծվեն շորերի լաթեր, ոսկորներ եւևարյունոտ ու ծեծված ձյան մի կլոր կալատեղ: կալատեղ։ Անհետացողների խմբի մեջ մանուկներ,պատանիներ էլ մտան: մտան։ Մարդագելի երախից պրծնողներ էլ եղան, որոնք

հետքերը: հետքերը։ Պակասածների թիվը հարյուրի հասավ:հասավ։

մեկնեց: մեկնեց։ Այն քնքուշ կնոջը, որ սիրում էր սպիտակ ձիեր հեծնել, շաղգամ, վայրիմաքուր մեղր տարավ: տարավ։ Որովայնացավերի համար նրան բժիշկները խորհուրդ էինտվել մողրով ու սեւ սև շաղգամով սնվել: սնվել։ Մանուկն այնտեղից վերադարձավ մյուս` մյուս՝ կողքիպատյանում երկրորդ ոսկեկար մաշիկը կախ տված: տված։ Իր հետ գյուղի փրկությանհրամանն էր բերել Ախալքալաքի զինկոմիսարիատին: զինկոմիսարիատին։ Զինվորական վաշտերըշրջափակեցին անտառները, ձորերն ու գյուղերը: գյուղերը։ Տասն օր ու գիշեր թափառեցին,մինչեւ մինչև որ միակ մարդագելին գտան: գտան։ Գնդակներից խոցոտված զոլավոր մարմինըգցեցին գյուղի կենտրոնը, սարսափը ցրվեց:ցրվեց։Տիրան հորեղբայրս փոքր ժամանակ եզներ է արածացրել: արածացրել։ Մի անգամ, երբ շատ է

գլխաշորից կարած թումբանով: թումբանով։ Հանգիստ արածող եզները դունչները նրան մեկնած`մեկնած՝հոտոտել են օդն ու կատաղի բառաչելով հարձակվել կարմիր թումբանի վրա: վրա։ Տիրանը11խուճապահար, լաց լինելով, եզների առաջն ընկած` ընկած՝ վազել է դեպի գյուղ: գյուղ։ Բախտիարը

արանքը եւ և պոզահարել հարձակվողներին: հարձակվողներին։ Փորի տակ առած հորեղբորս պատճառովչի կարողացել շրջվել` շրջվել՝ իրեն պաշտպանելու, թիկունքը մնացել է կատաղած եզներիցանպաշտպան: անպաշտպան։ Ու կյանքում առաջին անգամ, վախեցած այնպես է բառաչել, որամբողջ գյուղը սահմռկել է: է։ Տատս հունցը կիսատ է թողել, խմորոտ ձեռքերով ծնկներըծեծելով վազել է ջրաղաց, ասել է.”Օհան«Օհան, հասի, Բախտիարի ձայնն է, ականջս ծակեց,էն տղուն հանդում բան պատահեց”:պատահեց«։Տիրանին ազատել են: են։ Երբ նա տեսել է Բախտիարի պատառոտված կողերն ուազդրերը, լաց է եղել ու որոշել է անպայման բժիշկ դառնալ: դառնալ։ Հետո բժշկականինստիտուտի չորրորդ կուրսից պատերազմ է գնացել: գնացել։ Վերադարձել է ու այլեւս այլևս չիշարունակել: շարունակել։ Այդ կրթությամբ էլ գյուղի դպրոցում դաս էր տալիս ու ամենախիստուսուցիչն էր:էր։

արջակուրդներին գյուղ է եկել իր քաղաքացի ընկերոջ հետ: հետ։ Երկար թափառել ենջրաղացի շուրջբոլորը, մի տեղ էլ ոտքով թփթփացրել են.”Դատարկության «Դատարկության ձայն էգալիս, ոսկու հանք կլինի”: կլինի«։ Երբ բահ ու քլունգ ուզեցել են փորել, պապս Արարատից,Մարգարից ու Տարիելից հետո առաջին անգամ քթի տակ թթու խնդմնդացել է, թե.”Էդ«Էդերեխուն տուն կանչեք, գյուղի առաջ խայտառակ չանի”: չանի«։ Ասել է.”Նախ«Նախ, ոսկի գտնելուհամար հարկավոր է ինստիտուտը վերջացնել, ոչ թե առաջին կուրսը”:կուրսը«։Ասել է.”Երկրորդ` «Երկրորդ՝ Խեչոն էդքան հիմար չէր` չէր՝ ջրաղացը սարքեր ոսկու հանքի կողքին ուչիմանար”: չիմանար«։ Ասել է.”Երրորդ«Երրորդ, որ էդ դատարկությունը ջրաղացից է, ջրաղացի տակըդատարկ է ու արձագանքում է”: է«։ Երեկոյան, երբ արեւի արևի մայր մտնելուց հետո

մի հարմար տեղ ոտքով թփթփացրել է ու թե.”Էս «Էս գիշեր ջրհոր կփորեք, հերիք չէ՞, որ

ետեւներից նայեն: ետևներից նայեն։ Թասիբ ունեցեք, ձեր հերն եմ անիծել: անիծել։ Խեչոն ժայռեր է փորել, մինչեւմինչևոր գետը հասցրել է ջրաղացին, թե չէ, բան չսովորած ուզում եք ոսկու հանք գտնել”:գտնել«։

Բայց Սերո հորեղբայրս այլեւս այլևս ինստիտուտ չգնաց: չգնաց։ Ջրհորը փորելու ժամանակ

տեղադրել, պայթել էր ձեռքերի մեջ:մեջ։

մեր Բախտիարի նալերից մի հատ էլ կախեց: կախեց։ Հորեղբորս վերքերը լավացան, նանստում էր դռան մեծ քարին, մեզ չէր լսում` լսում՝ թմբկաթաղանթները պատռված էին:էին։Օրերով ու ժամերով խոսում էր իր, իր կտրված աջ թեւի թևի ու ջրհորի հետ, երկար նայումէր անցուդարձ անող հարսների ետեւից: ետևից։ Ջրհորից ջուր տանելը պատճառ բռնած,օրական մի քանի անգամ նրա առջեւով առջևով Խուրջականենց Օրեստիի աղջիկն էրանցուդարձ անում, իսկ նա անտարբեր էր: էր։ Մի օր էլ նա առավոտ վաղ վեր կացավ եւևոչխարները տարավ արածեցնելու, ուզում էր հովվություն անել: անել։ Օրեստիի աղջիկըդաշտ էր գնացել նրա ետեւից: ետևից։ Երբ խոտի դեզի տակ մի ձեռքով շատ է տանջվել նրա

է ասել նրա ականջին, բայց նա չի լսել: լսել։ Երեկոյան ոչխարը տուն բերեց, երկար նստեցդռան քարին: քարին։ Օրեստիի աղջիկը կրկին եկավ մեր ջրհորից ջուր տանելու: տանելու։ Մազերին12կպած փոքրիկ աննկատելի փուշը մատնում էր նրանց գաղտնիքը: գաղտնիքը։ Հորեղբայրսդարձյալ անտարբեր էր:էր։Նա, մինչեւ մինչև տեղից վեր կենալն ու ջրհորում խեղդվելը, արդեն իր ներսում օրեր առաջիրեն խեղդել էր: էր։ Առավոտյան նրա կապտած դին պապս հանել էր ջրհորից ու դրել

վազում սալիկների արանքով` արանքով՝ ճեղքերից դուրս քշելով որդերին: որդերին։ Ինքն իր դեմքը

ներկայությամբ ասաց.”Բա «Բա ասում էր Մելիք-Խեչոն էրգրում թերթի խմբագիր էր,

թերթ է հրատարակել: հրատարակել։ Տղայիդ կպահեմ, որ ծնվելուց հետո քո վախի հետ խաղալովապրի”: ապրի«։ Ու կոկորդում խեղդելով լացը հեռացավ:հեռացավ։Թաղումից հետո պապս ջրաղացը մեկ օրով կանգնեցրեց: կանգնեցրեց։ Ջրհորը նորից փակեցհողով ու շուտով նրա վրա առատ խոտ աճեց:աճեց։Տղաներին նորից հավաքեց, ասաց.”Ձեր «Ձեր հերն անիծած, եթե թասիբ ունեք, փորեք մինորը”: նորը«։ Ու ջրհորն առավոտյան պատրաստ էր արդեն:արդեն։Չարդախենց Հոռոմը ցորեն է հանել կտուրին, արեւի արևի տակ փռել: փռել։ Իլիկը լիքը ազդրին է

նրա ականջին փսփսացել, թե. “Օրեստիի աղջիկը ղանջղ է”: է«։ Օրեստու կին Փեփրոնըլսել է ու ամուսնուն ասել է. “Մեխի դեգեցա, մեխի .մեխի․..Ի՞նչ մարդ ես որ, գնա, Օնանիտունը գլխին քանդի”: քանդի«։ “Սուս, այ կնիկ, ամոթ է”է«,-ձեռքը սեղանին է խփելՕրեստին.”Մարդիկ «Մարդիկ մեռելի տեր են”: են«։ Ու տնից դուրս է եկել: եկել։ Կինը ետեւից ետևից ասելէր.”Շավի «Շավի միծա չագաղարե “:“։

էլ հավատաց` հավատաց՝ պապիս հետ քիթը կախ խոսեց ու աղջկան տնից դուրս արեց: արեց։ Գյուղում

ինքը մերժված չէր:չէր։

տուն:տուն։Երեկոյան, մեր տան ճաշի սեղանի մոտ նստածները լուռ էին: էին։ Տատիս ձախ աչքի տակկապտած էր, դեմքին եղունգների ճանկռվածքի տեղեր կային: կային։ Օրեստիի աղջիկն իրտան շեմի վրա ծեծել էր նրան, լավաշները տվել էր թեւի թևի տակ ու ետեւից ետևից ասել էր.”Պիտի«Պիտիբերեմ, որ տղայիդ ապրելու վախի հետ խաղալով` ապրի”: խաղալով՝ ապրի«։ Ու տատս ձեւացրեցձևացրեց, թե իրհետ ոչինչ չէր եղել, բայց ներսում չսուզվող մորմոք կար:կար։Մի օր տերտեր Հակոբի աղջիկը իրիցկնկա հետ մեր ջրաղացը կորկոտ է բերել` բերել՝ դինգիտակ ծեծելու: ծեծելու։ Հորեղբայրներիցս ավագը` ավագը՝ Տիրանը, տեսել է աղջկան ու հավանել: հավանել։ Երբխոսել է տերտերի աղջկա հետ, աղջիկը ասել է.”Չէ”«Չէ«, դե նա էլ ուսուցիչ մարդ է եղել,հասկացել է, որ “Չէ”“Չէ«-ն չէ է: է։ Տուն է եկել: եկել։ Պապիս քիթը նրա վրա կախ է եղել ու ասելէ.”Գոնե «Գոնե հինգ փութ կորկոտը շալակիդ, իրիցկնկա ու աղջկա առաջն ընկած, չանցնեիրգյուղամիջով: գյուղամիջով։ Ասելու են Օնանի վարժապետ տղին աղջիկ չտվին”: չտվին«։ Երբ հայրս լսել էՏիրան հորեղբորս հինգ փութ կորկոտը շալակին իրիցկնկան ու աղջկան ուղեկցել եւև

համար: համար։ Իսկ տերտեր Հակոբը հորս ետեւից ետևից անիծել է.”Անիծյալ «Անիծյալ լինի ձեր ցեղը, որանիծյալ է, սրբազան Լոմոյի սպանության համար”: համար«։ Ասել է.”Էն «Էն խնկի ծառը, որտարիներով ծխում է, ձեր մեռելների խունկն է ծխում, չի հանգելու, մինչեւ մինչև ձեր ցեղըիսպառ վերանա”: վերանա«։ Հայրս տերտերի աղջկա հետ մի ամիս ապրել է ու թե.”Գնա«Գնա, ես13սիրած ունեմ”: ունեմ«։ Չխոսկան մայրս, որ պապիս հետ հարսնություն էր անում, մոտեցել էրնրան ու ասել, որ հայրս իրեն դուրս է անում: անում։ Այդ օրը պապս տնեցիներին կարգադրելէ, որ շուտ քնեն ու դուռը ներսից փակեն: փակեն։ Դրսում մնացած հայրս մի ամիս սրա-նրագոմում է քնել: քնել։ Չխոսկան մայրս մոտեցել է պապիս, թե.”Թող «Թող տուն գա”: գա«։ Նա էլ Նիզարի`Նիզարի՝Գիգոլի կնոջ միջոցով Գիգոլին լուր է ուղարկել.”Թող «Թող գնա էն էրեխուն տուն բերի”: բերի«։ ՈւԳիգոլը բերել է:է։Պապս Գիգոլի հետ չէր խոսում. “Որպեսզի իր մեծությունը երեւա”երևա«,- մեկնաբանում էինմեր հարսները:հարսները։Գեւորգ Գևորգ հորեղբայրս Տաշքենդից պապիս փափախ է ուղարկած եղել: եղել։ Պապս փափախըծածկել է ու լուր է ուղարկել.”Գիգոլին «Գիգոլին կանչեք, գա նայի”: նայի«։ Երբ նա ուշացումով է եկել,ասել է.”Ծանր «Ծանր տեղս իզուր թեթեւացրի”: թեթևացրի«։ Բայց պապս իր “մեծության” “մեծության« լեգենդը միայնմեր հարսների համար էր հնարել, որ Գիգոլը կանանց համար Գիգոլ մնա:մնա։

ու գզգզեց:Վայրի գզգզեց։Վայրի թռչուններին սատկեցրեց, քշեց, գետը լցրեց: լցրեց։ Բաց դաշտում` դաշտում՝ գյուղի

Պապս Գիգոլին ասել է .”Սով է․«Սով է լինելու, սայլերը լծի, գերանդիները առ, ընկնենքսարերը` սարերը՝ խոտ քաղելու”: քաղելու«։ Գիգոլը ոտքը կախ էգցել, չի համարձակվել հակառակվել,գնացել-եկել է, թե.”Սայլերը «Սայլերը սարքին չեն, թե գերանդիները մաշված են, թե ջրի տիկերըծակ են, թե քեղակապերը հին են”:են«։Պապս ասել է .”Լեզվիդ է․«Լեզվիդ տակինն ասա, ի՞նչ ես մլուլ տալիս, օրը ճաշ դառավ “: “։ Գիգոլըգլուխն է քորել ու.”Եսիմ«Եսիմ. ի՞նչ գիտեմ, սովի տարին խոտհարքի գնալը սխալ բան է,ավելի խելացի կլինի գնալ Վրաստանի խորքերը` խորքերը՝ չայ հավաքելու, մեծ ընտանիք ենք,կկոտորվենք”: կկոտորվենք«։ Պապս ասել է .”Դու է․«Դու սայլերը լծիր ու քո խելքը չհասնող գործերին միխառնվիր”: խառնվիր«։ Ասել են.”Խեչոն «Խեչոն էդքան հիմար չէր , որ ցորենի հորերի ճակատին, կրով ուձվի դեղնուցով անիմաստ բաներ գրեր: Նախ` գրեր։ Նախ՝ իզուր տեղը մեծերի իմաստությունըանգիր չես արել ու երեխանցը չես սովորեցրել”:Ասել .”Երկրորդ` սովորեցրել«։Ասել․«Երկրորդ՝ հենց հիմա գնա հորըմտիր ու մի հատ էլ կարդա”: կարդա«։ Գիգոլը երեխաներիս ծիծաղ-հռհռոցի տակ իջավ հորը:հորը։Պապս հարցրեց.”Կարդացի՞ր«Կարդացի՞ր, մի հատ էլ բարձր կարդա, մենք լսենք”: լսենք«։ Նա մեզլռեցրեց, ու հազիվ լսում էինք Գիգոլի խեղդվող ձայնը.”Աստված «Աստված օրհնյալ է: է։ Մենքլցրեցինք ցորենով, դուք լցրեք խոտով, էլի կապրեք”: կապրեք«։ Երբ Գիգոլը դուրս եկավ, պապսասաց.”Էդ «Էդ խոսքերի մեջ մեծ ճշմարտություն կա, բայց քիչ չէ նաեւ ծաղրը: նաև ծաղրը։ Եթե խոտունենանք, կունենանք նաեւ մթերք: նաև մթերք։ Դե, հիմա շուտ արա, չուշանանք, լծիր սայլերը,սովորել եք ուրիշի դռներին վիզ ծռել` ծռել՝ բատոնո, եկել ենք չայ հավաքելու, մի փոր հացտվեք”:տվեք«։

մահացող հորս մահճի կողքին մտաբերել է պապիս հրամանը.”Աստված «Աստված օրհնյալ է:է։Մենք լցրեցինք ցորենով, դուք լցրեք խոտով, էլի կապրեք”:կապրեք«։Տաշքենդում բնակվող հորեղբորս դեմ կատաղած, Օնանը ինքն իրեն խոսել է .”Հորերըէ․«Հորերըդատարկ մնացին, գերանդի քաշող չկա, Աստված մոռացավ մեզ: մեզ։ Մեծ ճշմարտությունէ հորերի գիրը, բայց նաեւ նաև քիչ չէ ծաղրը”:ծաղրը«։

գյուղին, գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոն սայլերի առաջն է կանգնել, թե.”Էս «Էս դուք

որ խոտ տանեք տուն”: տուն«։ մեր քղը եղել է գյուղի սահմաններից դուրս, արի կլինի թող,14մենք էլ, դու էլ բարով տուն հասնենք: հասնենք։ Սանդրոն օրենքի անունից ոտքը փոշոտճանապարհին է խփել, թե.”Չէ«Չէ, “: “։ Ոտքի հարվածից փոշին բարձրացել, երկինք-գետինէ պատել: պատել։ Պապս սպասել է մինչեւ մինչև փոշին նստի, հանել է բորբոսնած կիսամուշտակը,

ճաքճքած լնդերը, ասել է .” է․« հեռվից ենք գալիս, աղ չկար, անալի խոտ ուտելուց

բարով տուն հասնենք”հասնենք«(Երկու ամիս անընդհատ տատս հավի ծերտով ու ձվի կեղեւովկեղևով,հարսներից թաքուն բուժում էր պապիս լնդախտն ու կրկնում.”Այս «Այս դարմանը բարիյափրաղ է”: է«։ Որ նրանց սկեսրայրը “ծիծաղելի” չերեւա“ծիծաղելի« չերևա): ։ Նախագահ Սանդրոն ոտքըգետին է խփել.”Չէ «Չէ ու չէ, խոտը տարեք կոլտնտեսության խոտանոցը, թե չէԱխալքալաքից մարդ կանչել կտամ”: կտամ«։ Գիգոլը մոտեցել է պապիս ու ականջինփսփսացել.”Արունքտեր «Արունքտեր Սանդրոն է, գործ չունես, արի խոտը տանք, հասնենք տուն”:տուն«։Պապս Գիգոլին չի պատասխանել, թռել է սայլի վրա, եղանն իջեցրել է, թե.”Սանդրե«Սանդրե,ես տղամարդ էի, խոտը քաղել, բերել մինչեւ մինչև այստեղ հասցրել եմ ու տուն էլ կհասցնեմ,թե դու էլ տղամարդ ես, փորձիր սայլերին մոտեցիր, մի թողնի”: թողնի«։ Գիգոլին հրամայել է.”Քշիր«Քշիր, այ տղա”: տղա«։ Ինքը եղանն ուսին սայլերի կողքով է գնացել: գնացել։ Սանդրոն սայլերի

պաշտոնի ուժը ցույց տա, սպառնալիքը հասցրել է Թբիլիսի: Թբիլիսի։ Մոտակա գետակումլողացող տղեկները վազել, եկել են վեճը դիտելու: դիտելու։ Սանդրոն նրանցից մեկին է տվելսպիտակաբաշ ձին, ասել է .”Հասիրէ․«Հասիր, հարայ տուր, Մանուկը թող գա”: գա«։ Մանուկըսայլերի դեմն է կանգնեցրել ղռղռացող փայծաղով քրտնաթոր ձին եւ և աջ ու ձախպատյաններից քաշել է զույգ ոսկեկար մաշիկները: մաշիկները։ Գիգոլը սարսափից կարկամել է,ասել է .”Սայլն է․«Սայլն էլ վերցրեք, խոտն էլ, թողեք մեր տուն հասնենք”: հասնենք«։ Պապս ասել է.“Լացկան Լեւոնի Լևոնի տղա Մանուկ, էդ ե՞րբ իշխանության տեր դարձաք: դարձաք։ Հայրդ էրգրումլացում էր, տանից դուրս չէր գալիս, թե` արեւից թե՝ արևից վախենում եմ”: եմ«։ Սանդրոն ասել է.”Օնան«Օնան, սրտոտ լինելու համար մարդ ոտքի տակ իր սեփական հողը պիտի ունենա:ունենա։Մեծ-մեծ խոսալուդ նայե՞նք, թե՞ չունեցածդ հողին: հողին։ Դու պետական համազգեստովմարդուն ես վիրավորում: Զորօրինակ` պետությունը: վիրավորում։ Զորօրինակ՝ պետությունը։ Գիտե՞ս, որ Մանուկը ուզենադրա համար ի՞նչ կանի”: կանի«։ Պապս ձեռքն է թափ տվել ու ասել .”Արեքասել․«Արեք, Սանդրո, արեք,տեսնենք”: տեսնենք«։ Գիգոլը գույնը գցել .”Արիգցել․«Արի, դրանց հետ գլուխ չդնենք, տան, ընտանիքի տերենք”: ենք«։ Պապս դարձյալ նմրան չի պատասխանել: պատասխանել։ Երբ հասել են մեր կալերը, խոտըկիսել է, իր հասանելիքը լցրել է հորը, Գիգոլինը տվել է իրեն ու ասել .”Ոնց ասել․«Ոնց կուզես,այնպես էլ արա”: արա«։ Գիգոլն իր բաժին խոտը Սանդրոյի ու միլիցիոներ Մանուկի հետտարել է կոլտնտեսության խոտանոցը: խոտանոցը։ Պապիս ու Սանդրոյի վեճից հետո, նույն օրը

լինի. գիտե՞ս, շուտ էի որոշել, որ էսօրվա կաթը ձեզ բերեի”: բերեի«։ Պապս երբ լսեց, ասաց.”Տղամարդու «Տղամարդու փափախը վար բերողը կինն է”: է«։ Ու ամիսներով տատիս հետ չէրխոսում: խոսում։ Այդ դեպքից հետո հնարել է իր “մեծության լեգենդը” լեգենդը« ու Գիգոլի հետ խոսացելէ Նիզարի միջոցով:միջոցով։

ծախել, չարաճճի Գիգոլը ծեծել է նրան, որ փողերը ձեռքից վերցնի: վերցնի։ ՆԻզարը

Գիգոլից փախել է դեպի տուն: տուն։ Պատահականորեն, բաց մնացած մեկի երդիկից ընկելէ ներս ու ոտքը ջարդել մի քանի տեղից: տեղից։ Գյուղական հեքիմների միջոցները նրան չեն15օգնել, եւ և քաղաքում բնակվող նրանց բարեկամները տարել են իրենց մոտ: մոտ։ Տարիներհետո Նիզարը գյուղ է վերադարձել գիմնազիան վերջացրած` վերջացրած՝ ժանեկավոր օձիքով,աչքերի մեջ գիտության վեհությանը հասու մարդու խելոքությամբ եւ և քաղաքիբժիշկների երկար չարչարանքից հետո դարձյալ կաղ մնացած: մնացած։ Մեր եւ և ամբողջ շրջակա

էին հանում եւ և նույնիսկ տեր-Ներսոն խոնարհվում էր: էր։ Իսկ նրան հասակակից գյուղիջահելները, նրա` նրա՝ քաղաքացու շարժուձեւից շարժուձևից ամաչելով, աչքները գետին էին հառում:հառում։

խնդրեցին ու մերժվեցին: մերժվեցին։ Նիզարը չափից ավելի հպարտ էր` էր՝ պատահական մարդուկինը դառնալու համար: համար։ Հետո մի օր, ամուսնանալու ժամանակ, Գիգոլը հիշել էՆիզարի աղջնակ ժամանակվա ճանկռտուքը: ճանկռտուքը։ Նրա դպրոցից վերադառնալուժամանակ, կտրել է ճանապարհն ու աչքերի մեջ նայելով, ասել .”Ես ասել․«Ես երազել եմ

դեմքս, չէի՞ր ուզի իմ կինը լինել”: լինել«։ Գիգոլն առանց ամաչելու աչքերի մեջ է նայել ուայդպես էլ ասել, մեր եւ և ամբողջ շրջակա գյուղերի միակ վարժապետին: վարժապետին։ Նիզարը շատէր հպարտ, որ պատճառաբաներ իր կաղ ոտքը եւ և դարձավ մեր Գիգոլի կինը: կինը։ Ունրանք շատ էին երջանիկ: երջանիկ։ Գիգոլը Նիզարից ժառանգ չունեցավ, ամբողջ կյանքում ողջմարմնին կրեց նրա եղունգներից մնացած սպին ու անհուն սերը:սերը։

աղջիկներից` աղջիկներից՝ Չինարին է փախցրել: փախցրել։ Երբ նրանց ջահելները մի շաբաթ սար ու ձորընկած` ընկած՝ չեն գտել փախստականներին, պապս գոհ է մնացել: մնացել։ Կամաց-կամացՉարդախենք ու մերոնք խնամիություն են արել` արել՝ կամ ու եզ, սայլ են իրարից տարել,բերել: բերել։ Մի օր Չարդախենց հոտաղներից մեկը գյուղը հարայ է գցել. թե .”Օնեսի թե․«Օնեսի եզըՕնանի Բախտիարին հանդում լծի տակ խեղճացնում է”: է«։ Պապս կյանքում առաջինանգամ մոռացել է փափախը ծածկել ու գլխաբաց, տրեխների թելերը չկապած`չկապած՝շտապել է հանդ: հանդ։ Բախտիարը հանդի մյուս ծայրից նկատել է պապիս ու մելամաղձոտբառաչել: բառաչել։ Պապս հոտաղին կողքի է հրել, մտել է ակոսների մեջ ու քայլելով մերԲախտիարի հետ, ասել է .”Գլուխս է․«Գլուխս բաց եմ եկել, գենացվալե “: “։ Բախտիարի աչքերից

քայլերը եւ և դեռ չհասած հանդի գլուխ` գլուխ՝ Օնեսի եզան մեջքը ծռվել է լծի տակ ուհեւասպառ հևասպառ ընկել է: է։ Պապս Բախտիարին արձակել է արորից, ասել է .”Օնեսէ․«Օնես, քոխնամիությունը հարամ է, մեր եզան կճղակներից երեւում երևում է, որ անընդհատ նրանվարած կողմն եք գցել, որ խեղճանա”: խեղճանա«։ Ասել է .”Մեջքին է․«Մեջքին էլ ճիպոտի տեղեր շատ կան”:կան«։Բախտիարի աչքերից քշել է մժղուկների պարսն ու երկուսով տուն են եկել: եկել։ Օնեսըպապիս ետեւից ետևից ձայն է տվել .”Օնանտվել․«Օնան, ամեն մի խոսքդ մի փութ մեղրով չի ուտվի”: ուտվի«։ Ասելէ .”Ի՞նչ է․«Ի՞նչ եղավ, եզ էր, էլի...ընկնենք, մեռնե՞նք...Էդքան ցավող ես, էն ձեր գնացած-չեկածների համար ողբա”:ողբա«։Զաքարը` Զաքարը՝ եղբայրներից ամենակրտսերը, պապիս` պապիս՝ տանը մոռացած փափախն էնրանց ընդառաջ տարել: տարել։ Զաքարի ամուսնությունից հետո ոչինչ չկար: չկար։ Տանը բոլորըշշուկով էին իրար հետ խոսում: խոսում։ Երրորդ օրվա երեկոյան, երբ ամբողջ ընտանիքովնստել էինք ճաշի, սեղանի շուրջը քար լռություն էր: էր։ Հայկուշ տատս խաշիլիպուտուկը ձեռքին, դեռ չհասած սեղանին` սեղանին՝ մոլորվեց անսովոր տխուր լռության մեջ,գայթեց, ձեռքի պուտուկը խփեց գետնին, մի քիչ մոլոր` մոլոր՝ ասավ.”Չի «Չի կարող պատահի`պատահի՝տղայիսը ճլորած լինի”: լինի«։ Ասավ.”Ամոթը «Ամոթը կոտրել է պետք”: պետք«։ Պապս սեղանի ծայրից քթի16տակ ասավ.”Էս «Էս տուտուցի մամաձաղլի .մամաձաղլի․..ձայնդ, ես քո...”: «։ Փափախն առավ ու դուրսեկավ, եւ և այդ օրը ամեն մեկը մի պատճառ բռնելով` բռնելով՝ տանը չքնեց: չքնեց։ Տատս գոմի մեջտեղը

տաշտը դրեց մոխիրի վրա: վրա։ Օհաննային ասավ.”Հանիր «Հանիր շորերդ, դոխս”: դոխս«։ Ինքը գնացԶաքարին բերելու: բերելու։ Օհաննան կանգնել էր տաշտի մեջ ու շորերն էր հանում: հանում։ Սպիտակբատիստե նուրբ գիշերանոցի տակ խաղում էին նրա լիքը կրծքերը: կրծքերը։ Հայացքը մշուշոտ

առավ օճորքին` օճորքին՝ աղավնիների վրա: վրա։ Երբ նա գիշերանոցն էլ հանեց, իմ վրա հաճելի միսարսափ իջավ, մեջքս տաք քրտնել էր, ու ես դողում էի: էի։ Ստինքները այնպես մեղմ էին

կարծես իմ ու Զաքարի ողջ կյանքն էր խեղդվում նրանց մեջ: մեջ։ Գոմի հեղձուկ հոտի մեջայնպես հաճելի էր բուրում նրա մարմինը: մարմինը։ Երբ նա նուրբ մատներով արձակեցբատիստե ներքնաշորի կոնքաթելերը, զգացի, որ ցրտից մրսում եմ ու դողացնում:դողացնում։Հիմա ծնկներս կծալվեն ու ճրագը կգցեմ ձեռքիցս: ձեռքիցս։ Օհաննան գեղեցիկ էր: էր։ ՏատսԶաքարին բերեց: բերեց։ Նրանց մեջք մեջքի նստեցրեց տաշտի մեջ, ասավ.”Իսուս Քրիստոս”«Իսուս Քրիստոս«,-ու ջուրը լցրեց գլխներին: գլխներին։ Տատիս ու իմ ներկայությունը պիտի կոտրեր նրանց ամոթը:ամոթը։

համբուրեց, ասավ.”Տանջանքներդ «Տանջանքներդ անցավ, դոխս, էսօր կարձակես ղարիբությանգոտիդ”: գոտիդ«։ Զաքարն անօգնական կուչ էր եկել տաշտի մեջ ու երբեք չնայեց իմ աչքերին:աչքերին։Ամբողջ ընտանիքի եւ և նույնիսկ տատիս հակառակ, միայն նա հավատաց, որ ես փոքրչեմ:չեմ։Հետո մի օր, երբ նա պատերազմ էր մեկնում, խճճեց մազերս` մազերս՝ աչքերիս չնայելով: չնայելով։ Եվ

Տատս ճրագը հազիվ պոկեց փայտացած մատներիս միջից ու ասավ.”Վույ«Վույ,քոռանամ, այ տղա, էս ինչի՞ է արյունը աչքերդ լցվել”: լցվել«։ Շտապ տարավ քնելու: քնելու։ Ամբողջգիշեր մղձավանջային երազներ էի տեսնում:տեսնում։

տուն չեկա: չեկա։ Ինձանից մեծ, հարեւանի հարևանի տղայի հետ մեր կտուրի խոտի դեզի տակ

մասին` իքսաձեւ մասին՝ իքսաձև գցած ազդրներիս արանքում սեղմած խլրտացող ամոթանքներս:ամոթանքներս։Տիրան հորեղբայրս բարձրացել էր կտուր` կտուր՝ անասունների համար խոտ իջեցնելու ումեզ լսել էր: էր։ Այնպես ձգեց ականջներս, որ ամբողջ մի շաբաթ ինձ թվում էր, թեականջներիս տեղը կաղամբի թփեր են:են։Մաճկալ Զաքարն արդեն աքլորի կանչի հետ դժվար էր վեր կենում: կենում։ Դեռլուսաստղը չծագած, պապս, որ ոտքի վրա էր, ջղայնացած` ջղայնացած՝ երկրորդ, երրորդ անգամէր ներս ու դուրս անում, բարձր հազում էր, իբրեւ իբրև կոկորդն էր մաքրում:մաքրում։

մի գիշեր տատս ասավ.”Զաքար «Զաքար ջան, գիշերը ցուրտ է, տղան մեղք է, թող Օհաննայիհետ քնի”: քնի«։ Զաքարը կարմրեց, սեղանակիցների երեսներին չնայեց, փոխինձըխեղդվելով կերավ:կերավ։

տաք շունչը չկպնի դեմքիս: դեմքիս։ Իսկ թիկունքիս` թիկունքիս՝ մեջքիս վրա թրթռում էին Օհաննայիարձակ ստինքները, ու ես ամբողջ գիշեր մատներով քանդում էի պատի ծեփերը:ծեփերը։Օհաննան առավոտյան կիր ու ավազի հատիկներից մեր սավանն էր թափ տալիս`տալիս՝կանացի խորհրդավոր ժպիտով ու քրոջ նման: նման։ Տատս չհավատաց Օհաննայի չբերլինելուն: լինելուն։ Ասավ.”Մեշոք «Մեշոք շալակող աղջիկ է”: է«։ Չնայած Զաքարի պատերազմ գնալուն`գնալուն՝17բուժում էր նրան: նրան։ Թոնրի մեջ շիկացնում էր տաշտականման աղյուսը ու երբ բոցըանթեղանում էր, աղյուսի մեջ ցորենի սպիրտ ու չորացած գորտ էր գցում: գցում։ Օհաննայինօրական երկու անգամ նստեցնում էր գոլորշու վրա:վրա։Բայց Զաքարը չվերադարձավ պատերազմից: պատերազմից։ Տատս, սեւ սև թուղթ չեկած, գուշակում

սկզբներին, սպիտակ կովը ծնել էր երկգլխանի մի սեւ հորթ: սև հորթ։ Այդպիսի մի դեպք էլպատահել էր Տարիելին տանելու տարին:տարին։Մի օր Օհաննան պապիս հետ գնացել էր կալ` կալ՝ ցորեն կալսելու, երեկոյան ետ գալուցոտքը կախ է գցել, ուշ է տուն եկել: եկել։ Մի ուրիշ անգամ պապս գիշերը նկատել է, որանկողնում չէ: չէ։ Երբ տատիս հետ խորհրդակցել է, տատս ասել է .”Օնանէ․«Օնան, լեզուդ քեզքաշի, ահավոր մենակություն կա շալակին, մեղք է”: է«։ Այդ գիշեր գյուղով մեկ լսվում էրբվի կանչը:կանչը։Պապս ու նա միասին կալ են գնացել ու եկել, պապս նրա հետ չի խոսել: խոսել։ Մի արեւոտարևոտօր, Օհաննան բակում ծալապատիկ նստած, սանդերքի վրա բուրդ է գզել: գզել։ Փոստատար

ստինքներին, լսել ավելուկի թփերի մեջ երգող երաշտահավին ու արբել է: Այլեւս է։ Այլևս ետ չի

աչքը` վերեւ աչքը՝ վերև փախած շրջազգեստի տակ` տակ՝ ազդրերին, կանգնել մնացել է, հետո հիշել էու նրան է մեկնել Զաքարի “սեւ թուղթը”: “սև թուղթը«։ Օհաննան չի լացել, մազերը չի պոկել, երեսըչի ճանկռոտել, “սեւ թուղթը” “սև թուղթը« ձեռքին մտել է մարագ ու դուրս չի եկել: եկել։ Լռությունըերկարել է: է։ Աբգարը գնացել է մարագ: մարագ։ Պարանից ճոճվող ուշակորույս Օհաննայինիջեցրել է ու խելագար համբուրել նրա ստինքները, գեղեցիկ դեմքը:դեմքը։Ու մի գիշեր Օհաննան գնաց քոռ Աբգարի տուն ու էլ ետ չեկավ: չեկավ։ Գեղեցիկ տղաունեցավ: Չգիտես` ունեցավ։ Չգիտես՝ ինչու, երբ տատս տեսնում էր տղային, ասում էր.”Զաքարին «Զաքարին էնման”: նման«։ Չնայած, Զաքարին ոչ մի նմանություն չուներ: չուներ։ Գյուղում Աբգարն էրազատված զինծառայությունից ու էլի մի քանի հարթաթաթեր: հարթաթաթեր։ Վերջիններս ծաղրումէին նրան: նրան։ Պատերազմից մի ձեռքով, մի ոտքով վերադարձած զինվորները ծիծաղելովհարցնում էին.”Տունն «Տունն ես մնացել, էլի, գյուղում դու ես ու կանայք”: կանայք«։ Աբգարը “տունըմնալու” մնալու« երկիմաստ հարցը կարծես չէր հասկանում, ժպտում էր բարեհամբույրժպիտով: ժպիտով։ Նույնիսկ կանանցից համարձակները նրան հարցրել էին.”Խոմ «Խոմ կրտա՞ծ չես”:չես«։Աբգարը ժպտացել էր: էր։ Հետո խոսող տղամարդիկ ընդհատում էին խոսքը ու հանկարծձեռքները տանում էին գլխներին` գլխներին՝ իբր պիտի քորեն: քորեն։ Աբգարը ձեռքին ունեցածփոստատարի պայուսակը գցում էր գետին եւ և զույգ ձեռքերով պահում գլուխը, հետոնրանց հռհռոցի տակ ժպտալով հեռանում էր:Ժպտում էր։Ժպտում էր բարեհամբույր, ամբողջգյուղին` գյուղին՝ անցնող-դարձողին, մեծից-փոքրին:փոքրին։

ու անհետացավ: անհետացավ։ Ինչ-որ տեսնողներ էին եղել Սիրգի ձորում: ձորում։ Նա վերադարձավ երեքշաբաթ անց` անց՝ մի մեծ, վագրի չափ վայրի կատու շալակին: շալակին։ Դարբին Օհանին երկար ուհաստ մեխեր կռել տվեց, կատվի առջեւի առջևի թաթերից ու բերանից խաչեց իր տանճակատին` ճակատին՝ դռան վերեւը: վերևը։ Կատակասերները ասին.”Չէ«Չէ, հա, կատուն հոտած կլինի,Աբգարը նրա լեշը երեւի երևի ձորում է գտել”: գտել«։ Ասողները խոսքները բերաններին շշմեցին,մնացին: մնացին։ Աբգարի դեմքից մի բան էր պակասում` պակասում՝ քաջալերող, բարեհամբույր ժպիտը:ժպիտը։Նրանք մի տեսակ իրար նայեցին ու, թե.”Տիրումերը«Տիրումերը...գյուլլեն ճակատին է առել”:առել«։Պատերազմից եկած խեղանդամներն ասին.”Այ «Այ քեզ տղամարդ, ֆրոնտում լիներ,սնայպեր կտային”: կտային«։ Ու այդ օրվանից Աբգարի ժպիտն իսպառ ջնջվեց:ջնջվեց։18Չարդախենց Հոռոմը ջրի գնացած Օհաննային կանգնեցրել էր ու ասել.”Աղչի«Աղչի, ասումեն` են՝ մարդդ գել է խփել”: խփել«։ Ու այսպես կանգնել-մնացել էր ջրհորի մոտ, գնացող-եկողիասել.”Գիտե՞ք` «Գիտե՞ք՝ Օհաննայի մարդը վագր է խփել”:խփել«։Ու գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոն, միլիցիոներ Մանուկը եւ և գյուղի նախագահը

եւ և վարակի նշաններ կային:կային։Այս այցելությունից հետո գյուղացիք սկսեցին իրենք բարեւել բարևել Աբգարին ու քաղցրժպտալ: ժպտալ։ Աբգարը հաջորդ օրը գնացել է նախագահ Սանդրոյի մոտ, նրանից մի նոր,պատվաբեր աշխատանք պահանջել: պահանջել։ Գյուղացիք նրան այլեւս այլևս քոռ Աբգար չէին ասում,այլ` այլ՝ նոր պաշտոնի անունով, նալոկ Աբգար: Աբգար։ Ու նա հավաքվածների ներկայությամբասել է .”Աշխարհի է․«Աշխարհի տիրումերը...” « ու շատ գոհ, ձեռքերը թիկունքին շարած, եկել էտուն:տուն։Մի տաք, արեւոտ արևոտ առավոտ մեր սպիտակ, վավաշոտ արու աղավնին թռավ մերկտուրից ու պտտվեց գյուղի վրա` արեւելքից արեւմուտքվրա՝ արևելքից արևմուտք, հյուսիսից հարավ եւևդարձադարձիկ իջավ: իջավ։ Ես գնացի նրա հետեւից` հետևից՝ տուն բերելու: բերելու։ Օհաննան կտուրինէրիշտայի բացերն էր չորացնում, աղավնին իջել էր նրա ուսին: ուսին։ Չշփոթվեց, ասավ.”Էս«Էսինչքան ես մեծացել: մեծացել։ Պապը ո՞նց է, որ ծխում է, էլի վերին թախտի՞ն է բարձրանում,Սերգոյից առած կովը էլի կաթը վա՞ր է տալիս, թե՞ կեսուրիս աղոթքները օգնեցին”:օգնեցին«։Ասավ.”Հարյուր «Հարյուր բաց էրիշտա ենք արել, Աբգարը մի քանի տղամարդ է կանչելու, որգիշերը կտրեն”: կտրեն«։ Ասավ.”Դու «Դու էլ արի”:արի«։

ենթագիտակցորեն կանխազգում էի, որ իմ մեջ ինձանից մեծ մեկն էլ կա: կա։ Ու հիմա,

ժամանակն է մանկությունս զիջելու` զիջելու՝ ինձանից ավելի ուժեղ ու առնական նմանակիս:նմանակիս։

երբ իմ ու տատիս ներկայությունը գոմում` գոմում՝ նրանց լողանալու պահով “պիտի կոտրերնրա ու Զաքարի ամոթը”: ամոթը«։ Նրա այտերն ի վար գլորվող կարմիր արտասուքներըկտցում էր մեր սպիտակ աղավնին: աղավնին։ Փափուկ ու տաք ուսից վերցրի աղավնին, գցեցիվերնաշապիկիս տակ` տակ՝ ծոցս եւ և թռա գյուղի արձակ դաշտերը: դաշտերը։ Աղավնին կեռ ճանկերովթպրտում էր վերնաշապիկիս տակ ու ճանկռում փորս` փորս՝ հաճելի ցավ պատճառելովինձ: ինձ։ Եվ ինչ-որ անհասկանալի ցավ ու երջանկություն մեղմելու ակնկալիքովաղավնին մինչեւ մինչև երեկո թպրտաց վերնաշապիկիս տակ` տակ՝ փորիս վրա:վրա։

փորիս վրայով, աճուկներիս, ազդրերիս: Արթնացա: ազդրերիս։ Արթնացա։ Տատս օղու մեջ թաթախած բրդովփորիս վերքերն ու չորացած արյունն էր մաքրում: մաքրում։ Սարսափահար վեր թռա պառկածտեղիցս ու ձեռքերով ծածկեցի ամոթանքս: ամոթանքս։ Տատս ասաց.”Վույ«Վույ, քոռանամ, էս մատմէրեխան մեղքի զգացում ունեցավ, էս գործին կին կա խառնված”: խառնված«։ Ինձ հանդերումհովիվներն էին գտել ուշագնաց վիճակում ու տուն բերել... Մինչեւ Մինչև ճրագները վառելըանկողնում պառկած մնացի:մնացի։Կորցրած արյունս վերականգնելու համար կերակրում էին դոշաբով ու շարբաթով:շարբաթով։Երբ տատս սուրբ Արարատի առաջ մեղրամոմ էր վառում եւ և աղոթք շշնջում, որ եսփրկվեմ “չար կնոջ” կնոջ« ճանկերից, թաքուն վեր կացա անկողնուց, հացի սնդուկից վերցրիէրիշտա կտրելու ամենասուր դանակն ու գնացի: գնացի։ Նրանց տանը հավաքված մարդիկ19չզարմացան` 19չզարմացան՝ ես արդեն մեծ էի: էի։ Բոլորն ուրախ էին եւ և անեկդոտներ էին պատմում, իսկգործից հետո կերուխում էր լինելու:լինելու։

ճանապարհող Օհաննայի ճրագը: ճրագը։ Հետո ամբողջ գիշեր անկողնուս մեջ թափառում էրՕհաննայի շշնջոցը.”Ինչ «Ինչ ծանոթ տղամարդու հոտ է գալիս վրայիցդ, դու իմ խելառ”:խելառ«։Տատս չար ոգիներից վախենալու հակում ուներ: ուներ։ Դրա համար էլ ամեն ուրբաթ օրգլխի լաչակն ուղարկում էր տերտերի մոտ աղոթելու: աղոթելու։ Նա մեր ու շրջակա գյուղերի

նռներ էր գործում կամ երազների դրախտային մի երկիր: երկիր։ Հետո հայրս մի օր մեզ

երկրի համար էլ նա գնաց ընդմիշտ:ընդմիշտ։Տատս սատանա Վաղոյի աղջիկն էր: էր։ Պապս նրան “ծախունենց աղջիկ” աղջիկ« էր ասում,քանի որ նրանց ցեղը հոգին ծախել էր սատանային: սատանային։ Մի անգամ Վաղոն գյուղինախիրն արածացնելիս, երեկոյան, “Քոռ կամուրջի” կամուրջի« մոտ եղեգների մեջ մերկջրահարս է տեսել: տեսել։ Ջրահարսը երգել է, հմայել նրան, կանչել է իր մոտ: մոտ։ Նախիրը թողելէ ու մի շնչով հասել է գյուղ: գյուղ։ Երկրորդ դեպքը պատահել է Չարդախենց ջրաղացից քիչվերեւ` վերև՝ “Սիրգի ձորում”: Անձրեւոտ ձորում«։ Անձրևոտ օր է եղել, կայծակը խփել է նախիրի կովերից մեկին:մեկին։Գնացել է ջրաղաց, Օնեսին կանչելու, որպեսզի սատկած կովը գյուղ հասցնեն: հասցնեն։ Եկելեն, տեսել կովը չկա, արյան հետքերով մտել են անձավ: անձավ։ Օնեսը նավթոտ աթարըվառած մտել է ներս. անձավում գոռացել է եւ և ուշակորույս ընկել: ընկել։ Վաղոն մի շնչովգյուղ է հասել ու հարայ գցել.”Անձավում «Անձավում սպիտակ շորերով սատանան պղնձյաթավայով հարվածել է Օնեսի գլխին”: գլխին«։ Երբ գյուղացիք Օնեսին հանեցին անձավից, նաէլ հաստատեց Վաղոյի ասածը: ասածը։ Իսկ երբ Վաղոյին հարցրին, թե սատանան ինչպիսինէր, պատասխանեց, թե.”Պոչավոր էր”: «Պոչավոր էր«։ Հավատացին, քանի որ գյուղի մեծերիցսատանա տեղնողներն էին այդ կարծիքին: կարծիքին։ Տեր-Ներսոյին կանչեցին, նա յոթ անգամքարանձավի մուտքի վրա “չարաշխանքե հալածեն” արտասանեց: հալածեն« արտասանեց։ Հետո գլուխըտարուբերեց, ասաց.”Գործն «Գործն ավելի բարդ է, քան քթների տակ ծիծաղողները կարծումեն եւ և իզուր են մտածում, որ Վաղոն կովը ծախած կլիներ”: կլիներ«։ Ասաց.”Շղթա «Շղթա է պետք”: պետք«։ Ով

լինգեր ուներ, բերեց, չունեցողները` չունեցողները՝ թաթագիշ, ժանգոտ ու անպետք եղաններբերեցին: բերեցին։ Բերեցին, լցրին քարանձավի մուտքը, որ չար ոգիները ներսումբանտարկվեն: բանտարկվեն։ Տեր-Ներսոն “չարաշխանքե հալածեն” հալածեն« կրկնապատկեց,քառապատկեց, հասցրեց մինչեւ մինչև յոթ հարյուրի ու աղոթքը ձգվեց մինչեւ մինչև գիշերվա կեսը:կեսը։

վախենում էր վայրի կատուներից:կատուներից։

ոգուն հանդիպելու, նույնիսկ քարանձավ էր մտել:մտել։Սատանայի հետ հանդիպումը կրկնվեց Հաբելի` Հաբելի՝ Վաղոյի կրտսեր տղայի հետ:հետ։Հաբելը գիշերը թաքուն մտել է եկեղեցի, որ զարդեր գողանա ոսկու իմաստով: Մինչեւիմաստով։ Մինչևտուն է հասել, տեսել է` է՝ մի ոտքը մյուսից մի թզաչափով կարճացել է: է։ ԱռավոտյանՏեր-Ներսոյի տունը հարայ են գցել. թե.”Սատանա «Սատանա Վաղոյի տղա Ափելը գիշերը հոգինծախել է սատանային”: սատանային«։ Տերտերը միտք է արել ու թե.”Գնացեք «Գնացեք Սիրգի ձորը ու տեսեք`տեսեք՝

վրայով ու աղոթքը զորությունը կորցրել է”: է«։ Գնացող-եկողները հաստատել են Տեր-Ներսոյի ասածները:ասածները։20Նա էլ գյուղացոնց զգուշություն է պատվիրել, ասել է .”Անօրենը է․«Անօրենը ամենից առաջտղոցկան կնթոց կարող է դբնել”: դբնել«։ Ու գյուղում ինչքան հղի կանայք կային, դռան շեմի

հղիները զգուշության համար այդ միջոցները ձեռնարկեցին: ձեռնարկեցին։ Տներում այլեւս այլևս կտրող

մկրատ ու դանակներ կռել: կռել։ Տերտերը գյուղի մի քանի խիզախների հետ կրկինլուսացրեց քարանձավիմ մուտքի մոտ: մոտ։ Դարբնի օր ու գիշեր կտրող գործիքներ կռելըվախեցրեց գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոյին: Սանդրոյին։ Միլիցիոներ Մանուկը դարբնոցումսեղան էր դրել, նստած` նստած՝ գնացող-եկողների տրեխների չափերն էր վերցնում կավեսալիկների վրա ու չէր հասցնում գրանցումները վերջնական տեսքի բերել:բերել։Զայրանում էր, գոռում էր, կասկածում էր...Լուրը քաղաք հասավ: հասավ։ Պետության կողմիցուղարկված մարդիկ եկան, դարբնին արգելեցին սառը զենք կռել. կերտեր Ներսոյին`Ներսոյին՝կրկնվելու դեպքում սպառնացին Սիբիրի անունով:անունով։

ճառերը թե գրամաֆոնով հնչեցրին եւ և թե արտասանեցին` արտասանեցին՝ գյուղը

տված գիտելիքների ողջ իմաստնությունը աչքերի մեջ` մեջ՝ Նիզարըհայտարարեց.”Վաղոյին «Վաղոյին հարկավոր է ասել, որ վերջ տախարդախություններին:Սատանախարդախություններին։Սատանա, սուրբ, ջրահարս, ոսկի` ոսկի՝ փչոցներ են:Նրանց են։Նրանց տոհմի

ժամանակն է, երբ լուսինը ձեւով ձևով յաթաղանի է նմանվում, մի լավ հիշեք, էն փոքր

հնարեց, իբրեւ իբրև տղան սուրբ խաչի վրա միզել էր, դրանից էր: էր։ Սուտ էր նաեւ նաև միջնեկտղայի պատմությունը, հիշու՞մ եք, անցյալ տարի ամուսնացրեց: ամուսնացրեց։ Հարսանիքից հետոեկան Հայկուշ տատին տարան, թե տղայի ամոթը կոտրել է պետք: պետք։ Այդպես էլ ոչինչչստացվեց, հարսը թողեց, գնաց հերանց տուն: տուն։ Տղան զրկված է, այո, տղան դարից էվախեցել ու կորցրել է ընդունակությունը: ընդունակությունը։ Նրանց տոհմի արյան ու սերմի մեջշրջապտույտ է տալիս լուսինը` լուսինը՝ յաթաղանի տեսքով: տեսքով։ Նրանց դեռ չծնված պտուղն իրմեջ ունի էրգրի պատմությունը եւ և գիտե, որ երկնքում կա մեկ օրական լուսին ու նրափայլը շեղբի տեսք ունի: ունի։ Փրկությունը լուսինը ջարդելու մեջ է: է։ Վաղոն պետք է լուսիննիջեցնի ու փշրի: փշրի։ Նրանցը լուսնային հիվանդություն է, որ ոչ մի ազգ նմանհիվանդությամբ չի վարակվում, բուժման համար դարեր են պետք: պետք։ Վաղոյին ասեք,

ջրահարսերով գյուղին մի նոր փորձանք կբերի”:կբերի«։

լուսնային հիվանդություն ու, որ երկրի դեպքերը չեն ավարտվել: ավարտվել։ Պապս երկարլռությունից հետո ասաց.”Աֆֆարիմ«Աֆֆարիմ, աղջիկ, այ քեզ խելք”:Այլեւս խելք«։Այլևս ոչ մի բառչփոխանակեց ու դռան քարին նստած` նստած՝ ամբողջ գիշեր ծխում էր ու քթի տակ մի տխուրերգ էր մրմնջում, աղերսագին մի երգ` երգ՝ հրաշամանուկ լաոյին ձոնված: ձոնված։ Նիզարիգիտական մեկնաբանությունը հասավ գյուղացիներին: գյուղացիներին։ Գյուղը շշմեց ու իսպառխաղաղվեց... Նրանք հասկացան, որ Վաղոն դեպի գյուղ էր փախչում` փախչում՝ լուսնիցվախեցած... Օրեստիի աղջիկ Նազին նոր ծնված տղայի անունը Հունան էր դրել: դրել։ ԵրբՊապս լսեց, մի պահ շվարեց: շվարեց։ Դառը մախորկան մուշտուկին, մուշտուկը դեղնածմորուքի մեջ` մեջ՝ մտածեց ու մտածեց: մտածեց։ Առավոտըան ասաց.”Էն «Էն աղջիկն ի՞նչ է ուզում

ապրել աշխարհից կախում ունենալով”: ունենալով«։ Տատս, թե.”Օնան«Օնան, աղմուկ չշինես: չշինես։ Նա չի21հաշտվում այդպիսի մահվան հետ, բողոքում է, էհ, Աստված, Աստված...”: «։ Գյուղացիքնրան էլ Օնան կանչեցին: կանչեցին։ Իսկ մենք չէինք ընդունում, երբ մեր կողմերն էր գալիս, ես ուՍերոբը ծեծում էինք: էինք։ “Շուռ տված” տված« էինք ասում: ասում։ Նա անզորությունը արցունքների մեջէր խեղդում.”Դուք «Դուք էլ սապոժնիկ Պրաշայի թոռներն եք”: եք«։ Տուն էր գնում արյունոտ ուճանկռոտված: ճանկռոտված։ Չուներ այնպիսի մեկը, որ եղանով ու մտրակով կամ բահով մեզվախեցներ, ետեւներիցս ետևներիցս ընկներ. բռներ ծեծեր, կամ Նազին բարձրանար կտուր,անիծեր, մեր տունը կռիվ գար: գար։ Կարծես դիտավորյալ էր լռում:լռում։Մեր Գւգոլին, իրոք որ “սապոժնիկ Պռաշչա” Պռաշչա« էին ասում: ասում։ Նա բանակ էր գնացել, եկելու գյուղում կոշկակարություն էր անում` անում՝ ձվով, աթարով, մի շալակ խոտով, մի չարեքնավթով. ըվ ինչ ուներ; Կանանց կրկնակոշիկներն էր սոսնձում, տրեխ կարում:կարում։Դեպքից դեպք Սանդրոյի եւ և միլիցիոներ Մանուկի խրոմ սապոգներն էրվերանորոգում Ախալքալաք գնալուց առաջ ու վարձը չէր վերցնում: վերցնում։ Նա մի ուրիշարհեստ էլ ուներ` ուներ՝ ցլիկներ ու խոզեր էր կռտում: կռտում։ Դույլը տալիս էր ձեռքս, ասում.”Էսօր«Էսօրլավ պլոճիկ ես ուտելու, որ մեծանաս պլոճիկով մանչ դառնաս”: դառնաս«։ Գիգոլը բանակում

բուժմասից: բուժմասից։ Նա էլ կոշկակարություն էր սովորել: սովորել։ Սակայն գյուղում բուժակիարհեստը հաջող ու լավ էր բանեցնում: բանեցնում։ Ճիշտ է, պատահում էր, որ նաասեր.”Բարդուղ«Բարդուղ, բեր էդ սեւուկին սևուկին պահիր, լավ եզ դուրս կգա”կգա«,- վատն էր դուրս գալիս,կամ կռտելուց հետո սատկում էր: էր։ Բայց հաջողությունն ավելի շատ էր: էր։ Երեկոյան, երբտուն էինք գալիս լիքը դույլերով, նա թեժ կրակի վրա պլոճիկներ էր տապակում:տապակում։Մի անգամ նա Չարդախենց ցլիկներն էր կռտել ու երկուսն էլ սատկել էին: էին։ Օնիկնասել էր.”Ոչինչ«Ոչինչ, Գիգոլ ջան, թող ջանդ սաղ էղնի, մենք էլ բոլ-բոլ միս կուտենք”:կուտենք«։Սակայն Օնիկի կինը աղբյուրը ջրի գնացած կանանց ասել էր.”Օնանենց «Օնանենց Գիգոլն ո՞վ է,

չունի”:չունի«։Հոտո մի օր այս խոսակցությունը, իբրեւ իբրև պատահական, իբրեւ իբրև բերանից դուրե թռածխոսք, հասցրել էին Գիգոլին, եւ և նա անհետացել է գյուղից, հասել Նովոռոսիյսկ, մայորիաղջկա` աղջկա՝ իր ընկերուհու մոտ, որ գյուղացիներին ապացուցի, թե ինքը լիարժեքտղամարդ է, իսկ Նիզարը նրա եւ և ռուս աղջկա երեխայի նկարն է փակցրել տանպատին, որ Գիգոլի մասին թերահավատ կարծիքը հերքի:հերքի։Իսկ մայորի աղջկա հետ այսպես էր ծանոթացել: ծանոթացել։ Մի օր Գիգոլը գյուղացիների հետցորեն է տարել Նովոռոսիյսկ` Նովոռոսիյսկ՝ ծախելու ու ծանոթացել է մի ռուս աղջկա հետ: հետ։ Գյուղվերադառնալու ժամանակ աղջիկը եկել է կայարան` ճանապարհելու: կայարան՝ ճանապարհելու։ Նա աղջկան

փակվող դռան արանքից գոռացել է.”Պրաշչա”«Պրաշչա«, իսկ վագոնի ուղեկցորդուհի խարտյաշռուսն ուղղել է է.”Պրոշչայ”: «Պրոշչայ«։ Գիգոլը նրան ասել է է.”Քեզ «Քեզ ինչ, ես ուրիշ բան էի ասում”:ասում«։Ու ամբողջ մի տարի գյուղում խոսում էին նրա ու ռուս աղջկա մասին:մասին։Գյուղացիք չգիտեին, թե Հունանին ումոնցից կոչեն: կոչեն։ Մի մասը նրան “Օնանի թոռ” թոռ« էրկոչում, մյուս մասն էլ` էլ՝ “Օրեստիի թոռ”: թոռ«։ Ու նա մոլորվել էր մեր երկուսի միջեւ` միջև՝ ոչնրանք էին վերջնական իրենցը հաշվում, ոչ` մենք: ոչ՝ մենք։ Հունանը սկսեց խուսափելմարդկանցից ու մեզանից: մեզանից։ Ինձ ու Սերոբին տեսնելիս ճանապարհը փոխում էր,հոգնել էր անվերջանալի կռիվներից: կռիվներից։ Շներ էր հավաքում: հավաքում։ Գյուղում ինչքան անտեր

ճապաղում, մի քանի կաթիլով տրջում գետինը` գետինը՝ վախի ու հավատարմությանբնազդով: բնազդով։ Շների հետ մտերմանալու նրա ընդունակությունը զարմացնում էր22բոլորին: 22բոլորին։ Առաջին անգամ պատահած շանը շոյելուց հետո երկուստեք մտերմությունէր հաստատվում: հաստատվում։ Գյուղի բոլոր շներին իրար դեմ կռվի էր հանում:: հանում։։ Ով անպետք կամծերացած շուն ուներ, բերում էր նրա շների մոտ, որ խեղդել տան: տան։ Կամ ով արդեն

կտուրին, բերում էին նրա մոտ, որ շների բերանը գցի: գցի։ Իսկ նա ոչ ոքի չէր մերժում:մերժում։

թուշերը, որ յայլաները բարձրանան: բարձրանան։ Ոչխարի հոտերը առաջները, հոտի չորս կողմըերկաթե ատամնավոր “խշտերը” “խշտերը« վզներին հսկա գամփռներով: գամփռներով։ Հունանը կտրում էրնրանց ճանապարհը, պահանջում, որ իրենց ամենալավ շներին կռվի հանեն: հանեն։ Շներիմի սարսափելի գզվռտոց էր սկսվում: սկսվում։ Հունանի անտեր շները միշտ էլ պարտվում էինհովիվների կերած-խմած գամփռներին: գամփռներին։ Մի անգամ էր միայն հաղթանակ տարել նրա

խրոմ սապոգ էր նվիրել: նվիրել։ Գյուղացիները սկսեցին նրան “Խելառ Օնան” կոչել: Օնան« կոչել։ ԹեՆազին ոնց էր վերաբերվում իր տղայի տարօրիանկություններին, չգիտենք:չգիտենք։

կեռաս ու բալ են բերել մեր գյուղը` գյուղը՝ ծախելու ու ցորենի հետ փոխանակելու: փոխանակելու։ Երբառեւտոուրը առևտոուրը վերջացրել են, հավաքվել են գարեջրավաճառ Արսենի` Արսենի՝ գյուղի մեյդանումդրված տակառի շուրջը, կուշտ ու կուռ խմել են: են։ Հետո գարեջրով գավաթի մեջ կիսովչափ դրամ են լցրել, թե.է.”Ով «Ով որ գարեջուրը խմի ու գավաթը քթի վրա ջարդի, դրամընրանն է: է։ Ձեր մեջ թե ղոչաղ կա, թող դուրս գա”: գա«։ Գյուղացիք մտածել են, մտածել ու, թե“Խելառ Օնանին կանչեք”: կանչեք«։ Հունանը գարեջուրը խմել է ու նույն ակնթարթին էլգավաթը քթի վրա երկու կես է արել: արել։ Երբ տեսել են նրա տափակած քիթն ու ծոցըլցվող արյունը, սահմռկել են: են։ Դրանից հետո Օրեստիի աղջիկը` աղջիկը՝ Նազին, մի ամբողջ

դադարեցրեց չկտրվող արյունն ու աղեկտուր լացը:լացը։Նա էլի էր գավաթներ ջարդում քթի վրա թութ ծախողների եւ և պարտվել չցանկացողգյուղացիների համար ու արցունքն աչքերին, ջարդված քթով գնում էր տուն: տուն։ Նման մի

ասացէ.”Աղչի«Աղչի, մանչու հետ էն խաս ալյուրից դիր”: դիր«։ Տատս ամբարից մի մեծ դույլ ալյուրլցրեց ու դույլը տվեց ինձ, որ մինչեւ մինչև նրանց բակը հասցնեմ: հասցնեմ։ Ճանապարհին երկուսս էլլուռ էինք, երբ դույլը տվեցի նրան, ասացի.” « Առավոտյան արի մեր շռշռանը, Գիգոլըձուկ է բռնելու, կօգնենք”:Ասաց` հա: կօգնենք«։Ասաց՝ հա։ Խելառ Օնանը մերն էր:էր։Դրանից հետո նա հաճախ էր գնում պապիս մոտ ու գիշերը քնում ջրաղացում:ջրաղացում։

սարերում ոռնացող գայլերին եւ և ասել է.”Լսու՞մ «Լսու՞մ ես, դա երգ է, հիմա դրան աջ կողմիսարից կարձագանքի մեկը, ձախից` ձախից՝ երկրորդը,հետո` մյուսները: հետո՝ մյուսները։ Ուշադրություն դարձրու, ամբողջ բնության մեջ ոչ մի շշուկ չիլսվում: լսվում։ Նույնիսկ ջրի մեջ գորտերը չեն կռկռում, բոլորը սպասում են... Հիմա, հիմագիշերվա մեջ կհնչի գայլերի սիմֆոնիան...”:«։

լռությանը խելառ Օնանն էլ չի դիմացել ու գոռացել է .”Լուսինն է․«Լուսինն այրում է

առաջ, թող ջարդեն, փշրեն, պատառ-պատառ անեն...”:«։23Պապս ասել.”Այսպիսի «Այսպիսի մի գիշեր էլ Տարիելին եմ սովորեցրել գայլերին ականջ դնելեւ և դիմանալ լուսնի այրոցքին...Արիացիր, քեզ դեռ հարկավոր է խորաթափանցություն`խորաթափանցություն՝լեռների շարժումը տեսնելու համար: համար։ Մեր լեռները քայլել գիտեն...”:«։Սատանա Վաղոյի աղջիկը` աղջիկը՝ տատս, եկեղեցի չէր հաճախում, մենք տանը սուրբունեինք: ունեինք։ Նրա պաշտածն ուրիշ էր, միայն իրեն հասկանալի:հասկանալի։Սրբի իմաստն ու տեսքն էլ ուրիշ էր, ավելի հողեղեն, ավելի առօրյա: առօրյա։ Պապս արկղէր շինել ու փակցրել օդայի ճակատին: Տակը` ճակատին։ Տակը՝ տատիս դրածտային եռրկիրըպատկերող հյուսածո գորգն էր փակցված, վրան` վրան՝ Շուշան նախամոր ատլասյագլխաշորն էր գցված: գցված։ Մորիցս լսել էի, որ նրա տակ մեր Արարատի պատկերն է`է՝բարձր, արեւոտ արևոտ ու լուսեղեն: լուսեղեն։ Տատս ամեն շաբաթ նրա պատվանդանին զույգմեղրամոմ էր վառում մեր տոհմի անունից: անունից։ Մի շաբաթ օր Արարատի պատվանդանիառաջ մոմ է վառել ու մոռացել է հանգցնել, եկել, տեսել է` է՝ արկղը պատերի հետ

վրա: վրա։ Տունը հազիվ են փրկել հրդեհից: հրդեհից։ Եվ մտածել են, որ օրը շաբաթ էր, լուսինը մեկօրական:օրական։Պապիս ձախ ոտքից փտախտ էր սկսվել ու կամաց-կամաց բարձրանում էր վերեւվերևԳեւորգ Գևորգ հորեղբորս Տաշքենդից ուղարկած օձի թույնը, որ քսում էինք ոտքին, էլ չէրօգնում: օգնում։ Նա օրերով նստում էր դռան քարին, լուռ ծխում: ծխում։ Նրան մնացել էին անցյալիհուշեր ու փտախտով բռնված ոտքի մղկտացնող ցավերը:ցավերը։

բռնել:Ու բռնել։Ու սատանան խոսք է տվել, որ, եթե իրեն արձակեն, նրանց յոթը պորտին չի

պապիս ջրաղացը լիքը կլինի աղունով:աղունով։Պապս ու Օրեստին աշնանը սայլերով ցորեն են տանում վերեւի վերևի գյուղերը ծախելուՎերադարձին գիշեր է լինում: լինում։ Օրվա աձեւտրից աձևտրից գոհ, նրանք սայլերի մեջ օրորվելովզրուցել են, ծխել ու ձենները գլուխները գցած երգել: երգել։ Անտառում լուսնյակի լույսն

ցատկեց Բախտիարի մեջքին: մեջքին։ Լեզուն կապ է ընկնում: ընկնում։ Պապիս մատով ցույց է տալիս,թե` նայիր:Քարանում են: թե՝ նայիր։Քարանում են։ Հայ-հույ են անում, օգուտ չունի: չունի։ Սատանան Բախտիարիմեկ մի կողմից է թռնում, նստում մեջքին, մեկ` մյուս: մեկ՝ մյուս։ Պապս ճիպոտահարում էսատանային, օգուտ չունի, եզներն են վարգել: վարգել։ Հասկացել էին, որ դավ է:է։Հուսահատված պապս որոշում է բռնել չար ոգուն, ու ցատկում է եզան մեջքին: մեջքին։ Այսանգամ էլ Օրեստին ուզում էր ասել.”Այդ «Այդ դեպքից հետո էր, որ ինքը վախիցհիվանդացավ ու անկողնում երեք ամիս պառկեց, բայց սատանան խոսք էր տվել`տվել՝չկպնլ յոթը պորտին”: պորտին«։ Պապս ամեն անգամվա նման ծիծաղը քթի տակ` տակ՝ չասաց.”Հա«Հա,ճիշտ է, սատանան խոսք է տվել”: տվել«։ Ասաց.”Որ «Որ թռա բռնեցի, տեսնեմ` տեսնեմ՝ եզան պոչն եմբռնել”: բռնել«։ Ասաց.”Անտառում «Անտառում մոծակ շատ կար, դե եզն էլ պոչով կողերին էր խփում”: խփում«։ Քարլռություն տիրեց: տիրեց։ Նրանցից ամեն մեկը մի ամբողջ կյանք հավատացել էր այսպատմությանը ու բոլորը միանգամից հա, հա հռհռացին:հռհռացին։

ստիպել է` է՝ ամեն օր միզել ու խմել, որ վախն անցնի, նորից հռհռացին, այս անգամՕրեստիի վրա: վրա։ Օրեստին էլ նրանց հետ հռհռաց, պապս էլ վերջին անգամ նրանց հետ

Այդ գիշեր մեր շունը մինչեւ մինչև լուսաբաց կտուրի փշերի մեջ աղիողորմ ոռնում էր, իսկհեռվում, քարավաններով եկած, գորշ սարերից լսվում էր գայլերի սիմֆոնիան:սիմֆոնիան։24Առավոտյան պապիս կապտած դին պառկած էր դագաղում: դագաղում։ Գիշերը հորս ասել էր,որ մի կողմս կթաղեք Հայկուշին, մյուս կողմս` Բախտիարին:Ասել կողմս՝ Բախտիարին։Ասել էր.”Հոգուս «Հոգուս վրամեղք կա, թող ձեր վրա չծանրանա: չծանրանա։ Սանդրոյին հող եմ պարտք: պարտք։ Գետի հունը փոխեք,թողեք մեր հանդի վերեւի վերևի գլխով հոսի, մինչեւ մինչև լույս ավելին կկիսի, կտանի: կտանի։ Հողը շատ էիսիրում, այն ժամանակ չկարողացա հրաժարվել: հրաժարվել։ Շատ էր ծանր, ծանր էր Տարիելիհոգին: հոգին։ Թաղմանս Սանդրոյին էլ կկանչեք, թող մահն իր աչքով տեսնի ու ամաչի”:ամաչի«։

հանդիպելիս ճանապարհնրեը փոխում էին: էին։ Բայց մի օր գյուղխորհրդի նախագահՍանդրոն կոլտնտեսության անդամներին հող է բաժանել:Պապիս բաժանել։Պապիս հողաբաժինըչափելիս, մեղավորի ու ամոթի քրտինքը ճակատին, իբրեւ իբրև սխալվել է, մտքում հաշիվը

պտտեցրել է տասնհինգ անգամ: անգամ։ Պապիս հասանելիք քսանհինգ հար հողը հասցրել էերեսունյոթի: երեսունյոթի։ Պապս, իբրեւ իբրև չի նկատել Սանդրոյի սխալը, չի ուղղել: ուղղել։ Ու Տարիելի հոգինամբողջ ծանրությամբ նստել է նրա ուսերին: ուսերին։ Պապս վերջին գիշերը ասել էր.”Ախր «Ախր այդավելի հողամասը, հակառակի նման շատ էր ուժեղ ու լավ բերք էր տալիս”: տալիս«։ Այդդեպքից երկու օր հետո Բախտիարը սատկեց, ու մերոնք չգիտեին` չգիտեին՝ ինչ անեին: անեին։ Չնայած

“հոտի” անցուդարձին: “հոտի« անցուդարձին։ Նա ասում էր.”Քրիստոնյային «Քրիստոնյային վայել չէ եզը թաղելգերեզմանոցում”:գերեզմանոցում«։Հայրս ու Տիրան հորեղբայրս Բախտիարին թաղեցին մեր հանդի մեջ: մեջ։ Ցանքսիժամանակ այդքան տեղը չէին ցանում, եւ և առաջացավ Բախտիարի թումբը: թումբը։ Ցանքսի,բերքահավաքի ժամանակ ճաշի էին նստում Բախտիարի թմբի վրա:վրա։Ջրաղացը կանգնել էր ու աշխատեցնող չկար: չկար։ Չխկանի վրա կախված նալիկները

որ ներսում բանտարկել էր բոլշեւիկ բոլշևիկ Տարիելի աղունի ամբարին գրած պապիս անվաներեք տարբերակները ու օճորքի ալրաթաթախ սպիտակ սարդոստայնները:սարդոստայնները։Արդեն վաղուց էր պարզվել, որ Տարիելը բոլշեւիկ էր: բոլշևիկ էր։ Այդ հարցը հասկանալիդարձավ դեռ փոստով պապիս չորս ռուբլի քսան կոպեկ ստանալուց առաջ:առաջ։

դասակարգային թշնամիներին` թշնամիներին՝ Տրոցկուն, Պլեխանովին լավ ուսումնասիրողներից

մեկն էր: էր։ Նա մեր դրոշը եւ և հեղափոխական խիղճը բարձր պահողներից մեկն էր...

վերատպում պլաստիկ ափսեների մեջ, որպես հավերժ հիշատակ: հիշատակ։ Շրջկենտրոնիցհրաման կար, որպես շրջանի առաջին հեղափոխականների`Տարիելի հեղափոխականների՝Տարիելի ու Սանդրոյիլուսանկարները մեծացնել ու փակցնել նորաշեն ակումբի պատին` պատին՝ գյուղացիներիքաղաքացիական ոգին բարձր պահելու համար: համար։ Պապս ասել էր.”Կլուբը «Կլուբը պաժառկտամ”: կտամ«։ Նոր առաջարկություն եղավ. դպրոցը կոչել Տարիելի անունով: անունով։ Պապս ասել է.”Պաժառ կտամ”: «Պաժառ կտամ«։ Առաջարկություն եղավ. գյուղը կոչել առաջին հեղափոխականՏարիելի անունով:Պապս անունով։Պապս ասել էր.”Գյուղը «Գյուղը պաժառ կտամ”:Եվ կտամ«։Եվ գյուղի արմանք-

լուսանկարը: լուսանկարը։ Սանդրոն ասել էր.”Օնան«Օնան, տեղով շուռ եք, ինքներդ ձեր հերոսներինհարգել չգիտեք: չգիտեք։ Ես Տարիելի նման մարդ ունենայի, Թիլվիզ քաղաքը նրա անունովկոչել կուտայի”:կուտայի«։

լուսանկարը:լուսանկարը։...Գիգոլի անհետանալը բոլորին հանկարծակիի է բերել: բերել։ Պապս էլ չնայելով իր“մեծությանն ու ծանրությանը”ծանրությանը«, անձամբ գնացել է Գիգոլենց տուն, որ Նիզարինհարցաքննի: հարցաքննի։ Նիզարը ոչինչ չգիտեր: չգիտեր։ Առավոտյան արթնացել է, տեսել է Գիգոլըկողքին չէ: չէ։ Պապս Տիրան հորեղբորս ու հորս ուղարկել է հարեւան հարևան գյուղերը, բոլործանոթ-բարեկամների տները: տները։ Գնացին, տեսան, եկան, ասին.”Ոչինչ «Ոչինչ էլ չկարողացանքպարզել”:պարզել«։Պապս մռայլվել է, նստել է ջրաղացի դռանը ու մախորկան մախորկայի ետեւից ետևից էծխել եւ և թոքերը կտրատող հազով երկար ու ձիգ հազացել: հազացել։ Նրա մթագնած տեսքիցտանն իրար հետ շշուկով են խոսել, կարծես սուգ է հայտարարված եղել: եղել։ Հինգերորդ

տեսել են: են։ Երբ նրանք մեր տուն են եկել, Շուրան երեսին խաչ է հանել ու.”Օնան«Օնան, էնխաչը վկա, տեսել ենք մե ռիժի աղջկամ թեւն թևն ընկած, երեւի երևի աղջկա հայրն էլ գեներալլիներ, կողքից վայեննի շորերով քայլում էր, պագոններին էլ` էլ՝ մի մեծ աստղ”:աստղ«։Ասացին.”Գիգոլն «Գիգոլն էլ մեզ տեսավ, չմոտեցավ, երեւի երևի որ ցորեն էինք ծախում, վախեցավգեներալի առաջ ամոթով մնար”: մնար«։ Այդ լուրից հետո ամբողջ գյուղը խոսել է, թե.”Գիգոլը«ԳիգոլըՆովոռոսիյսկի պես քաղաքում գեներալի աղջիկ է առել”:առել«։

մոտ, թե.”Գնացեք«Գնացեք, նրան բերեք, էս տարիքներիս դա էր պակաս”: պակաս«։ Պապս մոզին ու միերկու փութ ցորեն է ծախել, Տիրան հորեղբորս ու հորս ասել է .”Առավոտյանէ․«Առավոտյանճանապարհ կընկնեք գեներալի չէ, Աստծո մոտ էլ լինի, կգտնեք, կբերեք”:կբերեք«։Առավոտյան Գիգոլն ինքը հայտնվեց, փայտյա մի մեծ ճամպրուկ ձեռքին:ձեռքին։Զարմացած երեխաներիս ու հարեւանների հարևանների աչքի առաջ ճամպրուկից փայտյա մի արկղհանեց, ասաց.”Ռադիո «Ռադիո է, կխոսի, կերգի”: կերգի«։ Պապիս զայրույթը դեռ չէր անցել, ձեռքըթափ տվեց ու դուրս եկավ, ասաց.”Ափաշկարա «Ափաշկարա մարդ է ուզում խաբել, վե՞վ է տեսել,որ յաշիկը խոսա”: խոսա«։ Գիգոլը ճամպրուկից մարտկոցները հանեց ու միացրեց: միացրեց։ Ռադիոնաղմկեց-աղմկեց ու ինչ լեզվով ասես, որ չխոսեց: չխոսեց։ Հավաքվածները քարացել, իրար էինկպել, իսկ Գիգոլը քթի տակ ժպտում էր: էր։ Պապս դրսից ներս եկավ, աչքերը չռած նայեց,թե.”Տերտերին «Տերտերին կանչեք, սատանոց չլինենք”: չլինենք«։ Մինչ այդ լուրն արդեն գյուղ էր հասել,թե.”Գիգոլը «Գիգոլը մե յաշիկմ լիլիպուտ է բերել ու նրանք խոսում են տարբեր լեզուներով”:լեզուներով«։Տանը ոտք շարժելու տեղ չկար: չկար։ Աղմուկ-աղաղակ, հարայ-հրոց էր: էր։ Ուսուցիչ Տիրան

անմիջապես մարդն ինքը: ինքը։ Պապս ասաց.”Քո «Քո էդ փիզիկան վո՞վ է, որ ասում է ու մենքիրան չենք տեսնում, թե իրոք ինսան է, թող առաջ գա, տեսնինք”: տեսնինք«։ Չհավատաց ոչ միբացատրության ու ֆիզիկայի. կերտերին կանչել տվեց: տվեց։ Տեր-Ներսոն յոթ օր, յոթ գիշերփակվեց մի մութ սենյակում` սենյակում՝ “չարաշխանքե հալածեն” հալածեն« ասելու եւ և աղոթելու, վերջումասաց.”Օնան«Օնան, ես անզոր եմ: եմ։ Տանից հեռացրեք` հեռացրեք՝ մալ, ինսանի չդիպչի”: չդիպչի«։ Չնայած պապս

Նիզարը Աստծո հետ հաղորդակցման պահեր է ունենում եւ և ֆիզիկայի ու ռադիոյիմասին հարցումով նրա մոտ մարդ ուղարկեց: ուղարկեց։ Լրատարը գնաց, տեսավ, եկավ,ասավ.”Վարժապետի «Վարժապետի կարծիքով ռադիոն դնելը առաջադիմություն է”: է«։ Պապիս շատգայթակղեց գյուղի առաջադեմը լինելու, ասաց.”Դրեք”«Դրեք«, ու ինքը դուրս եկավ:եկավ։

էլ են կամաց-կամաց մոտեցել: մոտեցել։ Պապս ասել է .”Շատ է․«Շատ հետաքրքիր պատմություն է”:է«։Բայց երբ հերոսը հերոսուհուն “բոզ” “բոզ« է անվանել, ռադիոն պապիս բռունցքի միհարվածից շաղ է եկել: եկել։ Տիրան հորեղբորս ասել է .”Էդ է․«Էդ էլ քո ու էն մազը երկարվարժապետի փիզիկան, բա դա չամչցա՞վ, էսքան հարսների մեջ էդպես խոսելուց: խոսելուց։ Որասում էի տուն թողելու բան չէ՞”:չէ՞«։Գիգոլի բերած ռադիոյից միայն մարտկոցներ էին մնացել: մնացել։ Մեր հարսները դրանցիցսեւ սև կուպր էին պոկել ու մեր տղամարդկանցից թաքուն ծամում էին` էին՝ օրհնելովԳիգոլին:Գիգոլին։

կողմից` կողմից՝ ուր որ է պայթող աղմուկ-աղաղակ. Նիզարի գրագետ ու անժխտելիմեղադրանքին: մեղադրանքին։ Սակայն սպասել-սպասել են ու անբացատրելի լռությունիցզարմացած` զարմացած՝ քնել են:են։Առավոտյան Նիզարը վառել է թոնիրը. արդար յուղով բաղարջ ու գաթա է թխել:թխել։Սագ ու բադ է մորթել: մորթել։ Փոխինձն ու ձավարը խուրջինի մի կողմն է դրել, ոչխարիղավուրման ու ձուն` ձուն՝ մյուս կողմը: Մինչեւ կողմը։ Մինչև գյուղից դուրս Գիգոլին ճանապարհել է եւևբաժանման պահին ասել է .”Դեհէ․«Դեհ, գնաս բարով, խաբար կանես”: կանես«։ Պապս նայել էտխրությունը թաքցնող նրա աչքերի մմեջ ու ասել է .”Այ է․«Այ քեզ խելքից պակաս կնիկ, էսէլ քո գիտությունը”:գիտությունը«։

Նովոռոսիյսկից նամակ է ուղարկել: ուղարկել։ Նամակի մեջ` մեջ՝ նոր ծնված, բարուրած երեխայիլուսանկարը: լուսանկարը։ Նկարի հակառակ կողմը գրել է .”“Մեր է․«“Մեր մանչու անունը Արարատ եմդրել: դրել։ Նիզարը, Գիգոլով ու նկարով հիացած, ասել է .”Մեր է․«Մեր երեխայի անունը Արարատենք դրել”:դրել«։Գիգոլը բաժանվել է երկու մասի` մասի՝ ձմռան եւ և գարնան, Նովոռոսիյսկի ու գյուղի:գյուղի։Գարնան սկզբներին եկել է գյուղ ու մինչեւ մինչև խոր աշուն զբաղվել է տնտեսությամբ: տնտեսությամբ։ Երբնստել է առաջին ձյունը, Նիզարը ճանապարհել է մինչեւ մինչև գյուղից դուրս, նրա ուսածխուրջինն է դզմզել, ասել է .”Մեր է․«Մեր տղային լավ կնայես”:կնայես«։

խեղդվել, պատահական իջեւանատներում իջևանատներում ավազակները չեն սպանել, անտառներումչի մոլորվել, սովամահ չի եղել: եղել։ Գնացել, հասել է մեծ քաղաքը ու հասցրել էգյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոյի` Սանդրոյի՝ կոլտնտեսության խոտը գողացող հականերինմատնանշող նամակը ուր որ է հարկն է:է։

կոլտնտեսությունից գողացած խոտի պատմությունը: պատմությունը։ Փոստից նրանց հղածհեռագիրը մինչեւ մինչև կհասներ Նովոռոսիյսկի միլիցիայի վարչություն, որ գյուղիցբացակա Գիգոլին կանչեն ու բերեն, Զեքալից` Զեքալից՝ մեր Մարգարի կնոջից, ժամանակավորսենյակ են վարձել: վարձել։ Քանի որ մեր կովը դարձյալ երկգլխանի հորթ էր ծնել, եւ և այդ օրըլուսինը մեկ օրական է եղել, տատիս մեջ արթնացել է ժառանգական հիվանդությունը:հիվանդությունը։Ծնկներին է խփել ու ասել.”Վույ«Վույ, քոռանամ, Օնան, մեր տունը գլխներիս պիտիքանդվի”: քանդվի«։ Ու պապիս հայհոյանքները հաշվի չառնելով, ամեն առավոտ Զեքալենցտուն` տուն՝ միլիցիոներներին թարմ կաթ ու կարագ է տարել: տարել։ Մեր վարժապետ Նիզարընրան ասել է, որ վերեւից վերևից եկածների հետ հարկավոր է քաղաքավարի ու հոգնակիխոսել:խոսել։27Կատս կարագն ու կաթը ձեռքին ներս է մտել ու .”Բարեւ ու․«Բարև ձեզ, բատոնեբո , մենքջաղչիբան Օնանի կնիկներն ենք”: ենք«։ Միլիցիոներները նրա ետեւից ետևից էլի կանանց ենսպասել, հետո գլխի են ընկել, որ տատս “քաղաքավարի” “քաղաքավարի« է խոսում, հռհռացել են:են։Տատս նրանց ծիծաղը հաշվի չի առել ու ասել է .”Ես է․«Ես մեր շրջանի միակ խաս ալյուրաղացող ջաղչիբան Օնանի կնիկն եմ, դուք էլ մեր ունեք, կարագ ու կաթ եմ բերել”:բերել«։Նրանք տատիս “չեմո դեդա “ են ասել, եւ և տատս գոհ է եղել ու առավել գոհ` գոհ՝ իր“քաղաքավարի” “քաղաքավարի« խոսացածի ազդեցությունից...Միլիցիոներների հետ սեղան նստած Մանուկը նստած տեղից վեր է թռել` թռել՝ աչքերըչռած տատիս կրկնակոշիկներին.”Այ «Այ կնիկ, էս ի՞նչ բան է, ինչու/ Օնանը չիներկայացել` ներկայացել՝ տեղեկություն տալու քո նոր ոտնամանների մասին, կարո՞ղ է մտքներդծուռ է”: է«։ Տատս հայերենով ասել է .”Վույէ․«Վույ, քոռանամ, Մանուկ ջան, սրանց մոտխայտառակ չենես: չենես։ Սրանք մեր Նիզարի կոշիկներն են, անցյալ տարի բերեցինքչափերը առար, քո մոտ կա, ապահով եղիր, սրանցից գյուղում միայն նա ունի...”:«։Միլիցիոներների միջամտությունը չի օգնել: օգնել։ Մանուկը ասել է .”Ներեցեքէ․«Ներեցեք, բատոնեբո,ես իմ պարտքն եմ կատարում”: կատարում«։ Ապահովության համար, ուսից կախ տված

համեմատեր օտար հետքերի հետ: հետ։ Նա տանը թաց սալիկների վրա գրանցած պահումէր ամբողջ գյուղի ոտնահետքերի նմուշ-պատճենները: պատճենները։ Այդ սալիկները Մանուկիմահից հետո Սանդրոյի համար հոգս էին դարձել: դարձել։ Նա մի քանի անգամ գրել էշրջկենտրոն, որտեղ պետության շահերից դուրս գալով` գալով՝ շեշտում էր Մանուկիարխիվի եզակիության մասին: մասին։ Նորից ուղարկած երկրորդ, երրորդ նամակի մեջբացատրել էր արխիվի ռազմական նշանակությունը` նշանակությունը՝ պետական պաշտպանողականտակտիկայից դուրս գալով, եւ և վերջապես վերջին կետով բացատրում էր թշնամու

Մի օր բեռնատարը կանգնեց Մանուկենց դռանը` դռանը՝ մի քանի ակտիվիստկուսակցականներ սկսեցին բարձել անվերջանալի ու անհամար արխիվը:արխիվը։Ախալքալաքից բեռնատարի հետ եկած պաշտոնյան կանգնած ծխում էր: էր։ Սալիկների

մանգաղ պատկերող ստորագրությունն էր դրված: դրված։ Հակառակ երեսին երրորդդասարան վերջացրած նրա կինը մախաթով խզմզել էր:էր։

Աշոյին աշնանը մի մեշոկ ցորեն պարտք մնաց կամ երեք ռուբլի` ռուբլի՝ փողով... Մկոյի եւև

հավաքեց կոնքերի վրա, կքակզած շարունակեց ծխել` ծխել՝ ոչ մեկի դեմքին չնայելով: չնայելով։ Բայց

սալիկները ու ցած թափել: թափել։ Սանդրոյին գոռաց.”Գժվե՞լ «Գժվե՞լ եք, ինչ է...ձեր...Միայն հավերն

: ։ Վարորդին գլխով արեց, թափով նստեցին մեքենայի խցիկը ու սլացան գյուղիցդուրս: դուրս։ Նման վերաբերմունքից վիրավորված` վիրավորված՝ Մանուկի կինը նայում էր գյուղից

28...Թբիլիսիից եկած քննիչներն ամեն առավոտ մինչեւ մինչև գոտկատեղերը մերկացել են ուդեպի մեր ջրաղացը հոսող գետում լվացվել` լվացվել՝ իրենց թիկնեղ ու մկանուտկառուցվածքով հիացնելով ու զարմացնելով գյուղի ամաչկոտ կանանց: կանանց։ Նրանցիցմեկի կրծքին առյուծ էր դաջված` դաջված՝ թռիչքի պահին, պտուկից պտուկ ձգված երախով ուպոչով: պոչով։ Մարգարի խորթ աղջիկը սրբիչը բռնած կանգնել է նրանց դեմ ու նրանցթրթռացող մկաններից, կատակներից ու համբույրներից քրքջացել- քրքջացել է`է՝առաջին անգամ իսկական տղամարդ տեսնող վախեցած կնոջ քրքիջով: քրքիջով։ Մեր տանը

է խփվել: խփվել։ Գոմում, իմ ու իր շատ սիրած, աղավնիներին մորթոտել, թափել է գետին:գետին։Ինչ-որ մեկը գյուղը հարայ է գցել, թե .”Բերում են”: թե․«Բերում են«։ Մեծ ու փոքր վազել են գյուղիծայրամասը` ծայրամասը՝ բերման ենթարկված բանտարկյալին տեսնելու եւ և հիասթափվել են,

զարմացնում էր գյուղացիներին իր նորություններով: նորություններով։ Գիգոլը քայլել է գյուղացիների

զինվորների առջեւից:առջևից։Քննությունն այնքան էլ մեծ արդյունք չի տվել: տվել։ Քննիչները մտածել են, միմյանց հետտարակարծիք են եղել, վիճել են: են։ Հետո որոշել են, որ գյուղխորհրդի նախագահինամակը անհետեւանք անհետևանք թողնելը ճիշտ չի լինի: լինի։ Պապիս պատկառելի տարի՞քն են հաշվի

ջրաղացպանի անհրաժեշտ լինելը, նրան խիստ զգուշացում են անում:Գիգոլինանում։Գիգոլին

կին ունենալու համար:համար։

տարբեր գիտություններից ստացած իմաստությունն աչքերի մեջ` մեջ՝ ներկայացել էքննիչներին.”Բատոնեբո«Բատոնեբո, խնդրում եմ բացատրեք, թե բանն ինչու՞մն է”: է«։ Նրանք երկարբացատրել են, մեջ բերել փաստեր: փաստեր։ Նիզարը ասել է .”Ոչէ․«Ոչ, մեր երկրի օրենքներով այդփաստերի համար չեն դատում”: դատում«։ Նրանք ասել են.”Լավ«Լավ, բաց խոսենք, եթե նա չդատվի,

կգա”:կգա«։Հետո Նիզարը մտել է բանտարկյալ Գիգոլի մոտ, ասել է .”Պապի է․«Պապի փրկության համարդու պիտի գնաս...արիացիր...”: «։ Գիգոլը գունատվել է, կմկմացել է .”Ախրէ․«Ախր, ինչու՞ ես...”:«։Նիզարը նրան չի թողել շարունակի, նայել է աչքերի խորքը, ասել է .”Ես է․«Ես գիտեմ, որ դուհոժարությամբ կանես եւ և կդիմանաս փորձությանը, արիացիր...”:«։

կախված է եղել, տարուբերվել, ընկել է ցած: ցած։ Ով գիշերը խմոր է հունցել, որառավոտյան հաց թխի, մարդակների արանքից հողը շռռալով լցվել է խմորի տաշտը:տաշտը։

կարմիր ջուր է դարձել: դարձել։ Ով եզ է ունեցել գոմերում կապած, արյան հոտիցխելագարված` խելագարված՝ շղթաները կտրել, փախել են դաշտերը, իրար պոզահարել:Մերպոզահարել։Մեր

Գիշերվա կեսին Սերոբը մտել է Մարգարենց տուն եւ և ձեռքի գերանդին խրել

կոփված, գեղեցիկ մարմնի կառուցվածքի տակ մորթվել է նաեւ նաև Մարգարի խորթաղջկա տաք հեւքը: հևքը։ Ու մինչեւ մինչև արեգակի ծագելը մի արնաթաթխ ճիչ է թափառել գյուղի29նոր վարած ակոսների մեջ, սար ու ձորի վրա: վրա։ Առավոտյան, երբ Սերոբին ու Գիգոլինտարել են, Սերոբը ծոցն ու գրպանները սիսեռ է լցրել: լցրել։ Իրենց տանող սայլի ճռճռացող

տուն հասնեն: հասնեն։ Նրանց տանելուց հետո պապս ջրաղացը կանգնեցրել է, իսկ չխկանինԲախտիարի նալիկներից էլի երեք հատ կախել է ու մինչեւ մինչև գիշերվա կեսը, ականջըգյուղից հեռացող սայլի ճռնչոցին, ծխել է ու ծխել:ծխել։

խաղաղեցնելու, պապիս կանգնեցրել են ջրաղացի պատի տակ գնդակահարելու`գնդակահարելու՝Կարմիր բանակ ուղարկվող աղունն ու ալյուրը գիշերը գետը լցնելու համար:համար։Խանդրոն պատի տակ կանգնած գնդակահարվող պապիս ասել է.”Տեսա՞ր«Տեսա՞ր, Օնան,

երեւա՞ցերևա՞ց...”:«։Այդ պահին տեր-Ներսեն շուրջառը հագին, թոնրի խաչերկաթը ձեռքին` ձեռքին՝ ամբոխըճեղքելով մոտեցել է պապիս.”Օնան”«Օնան«,- ասել է,-Խոստովանիր, Աստված ողորմած է.համբուրիր խաչը: խաչը։ Լեյտենանտը, առանց երկար-բարակ մտածելու, խաչերկաթը դեն էգցել ու նրան էլ է կանգնեցրել, գնդակահարելու պատի տակ` տակ՝ պապիս կողքին: կողքին։ Նասկզբից չէր զգացել, որ մեռնելու է: է։ Այդ բանը հասկացել է, երբ հասարակությանը

բռնագրավելու է պետության անունից: անունից։ Ասել է .”Ի՞նչ է․«Ի՞նչ է, ձեզ հավանական չի՞ թվում, որ

հետքերի վրա գցելու համար հագնի”: հագնի«։ Տեր-Ներսեն ցնցվել էր, հետո գոռացել, թեմեջքին մրջյուններ են ման գալիս ու ցնորվել: ցնորվել։ “Երանելի մարտիրոսը” մարտիրոսը« պիտի դասվերսրբերի դասին, եթե չպատահեր այն, ինչ պատահեց:Ջրի պատահեց։Ջրի բարակ մի շիթ դուրս պրծավնրա անդրավարտիքի ձախ փողքից ու լճացավ ոտների տակ: տակ։ Հրացաններն ուսածզինվորները, որ “կրակ” “կրակ« հրամանին էին սպասում, վարանեցին, հրացանները իջեցրինու սապոգների քթերով գետինն էին փորփրում: փորփրում։ Լեյտենանտը հրամանը բերանին`բերանին՝

զինվորներից մեկին, որ երանելու աչքերը կապի: Մինչեւ կապի։ Մինչև այս մանր-մունր

խելառ Օնանը հեւասպառհևասպառ, վազելով փոստից բերեց ու տվեց սպային: սպային։ Նա զինվորներին“թողնել” “թողնել« հրամայեց ու տերՆերսային ասաց.”Չլիներ «Չլիներ Մոսկվայի այս դեպեշան,պոկազալ բը, թե ինչ բան է հասարակ, աշխատավոր մարդուն խաչերկաթով խաբելը”:խաբելը«։

հեռագիր ուղարկել: ուղարկել։ Մարտիրոսության շեմին կանգնած երանելին դեռ ուշքի չէր եկել,ասաց.”Աստծու «Աստծու անունով եմ խնդրում, լեյտենանտ կթողես ինձ ժամի բակում թաղեն:թաղեն։

լուսնային հիվադությանը, որ մեր ազգի ժառանգական չարիքն է”: է«։ Հավաքվածամբոխը քրքջաց, հռհռաց: հռհռաց։ Մի քանիսը նույնիսկ ցուցամատները ատրճանակի նմանառաջ տնկած` տնկած՝ բախ-բախ արին:արին։

ժողովրդին հրամայեց.”Ցրվել տները”: «Ցրվել տները«։ Երեկոյան քաղաքից եկած քննիչը չեղյալհամարեց գնդակահարության վերաբերյալ նրա ինքնագլուխ որոշումը:որոշումը։30Բռնագրավվեցին պապիս ամբարներում պահվող ցորենը, խոտը, ոչխարները, կովը եւևխիստ նկատողություն արվեց: արվեց։ Բռնագրավվեց նաեւ ունեցվածքը: նաև ունեցվածքը։ Հետագայում,

հանկարծ վեր էր թռչում, գոռում, որ մեջքին լուսնից ընկած մրջյուններ են ման գալիս:գալիս։

հետ.”Հեյ«Հեյ, լսում ե՞ք, տրեխներս չտանեք...լսում եք, հեյ, ես ձեզ խաչով եմ արգելում...”:«։

զարմանում, երեսին խաչ հանում ու շշնջում.”Իսոս Քրիստոս”:«Իսոս Քրիստոս«։Նազին` Նազին՝ Խելառ Օնանի մայրը, որսորդական հրացանը ձեռքին ` ՝ գիշերը մտած է եղելՍանդրոյենց տուն, Սանդրոյի վրա արձակած երկու գնդակներն էլ վրիպել է: է։ Նազինէլի շատ անգամ, տարբեր զենքերով փորձեց Սանդրոյին սպանել: սպանել։ Նրան այդպես էլչհաջողվեց, քանի որ Սանդրոն զգեստի տակից օղազրահ էր հագնում: հագնում։ Երբ նրան`նրան՝իբրեւ իբրև խելագարի տարել են Սուրամ` Սուրամ՝ հոգեբուժարան, գյուղացիք պապիս ու ԽելառՕնանին հույս են տվել, որ շատ “դարդ չանեն”չանեն«. դա աշխարհի ամենալավ գժանոցն է,

թագաժառանգներն ու իշխանները: իշխանները։ Հետո Նազին հոգեբուժարանում վերջինմահափորձը կատարեց իր վրա. բացել էր կոկորդի քներակը եւ և դրանով համարեց, որլուծել է Սանդրոյի դեմ ունեցած վրեժը: վրեժը։ Իսկ պապս, Տաշքենդ, Տիրան հորեղբորսնամակ նամակի ետեւից ետևից գրել էր տալիս, որ Գեւորգը գա` Գևորգը գա՝ “Գործից կհասկանա ու միբան կպարզի”: կպարզի«։ Ու Գեւորգը Գևորգը նրա հարյուրներով գրած նամակներին միայն մեկ

է “մերոնց բռնած այդ գործը” նաեւ գործը« նաև իր կուսակցության, աշխատանքային դիրքի վրավատ անդրադառնա, եթե ինքը գյուղ գա: գա։ Պապս լուռ, առանց խոսքի ու զայրույթի մի

հազով հազացել, հազացել է երկար, ձիգ ու արցունքոտ: արցունքոտ։ Հանկարծ զսպում էր հազը ումի պահ արցունքակալված աչքերով նայում երկինք` երկինք՝ չի՞ երեւումերևում, արդյոք, մերայրոպլանը: այրոպլանը։ Նա գիտեր` գիտեր՝ Մարգարը միշտ այդպիսի անելանելի պահերին էրհայտնվում, ու առանց տատանվելու լուծում չլուծվող հարցերը: հարցերը։ Ու քիչ առաջվա կուլ

արցունքոտ:արցունքոտ։Մի տարի հետո, հեռավոր օվկիանոսի ափերից, Սերոբից նամակ ստացանք: ստացանք։ Գրում

տատի գոգնոցի մեջ: մեջ։ Մերոնք մտածեցին, եւ և ոչ մեկը կոնկրետ այդպիսի դեպք չէրհիշում նրա ծնունդի վերաբերյալ: վերաբերյալ։ Հետո պարզաբանման համար տատմեր Նխշունինկանչեցին: կանչեցին։ Նա հիշեց դեպքը, հաստատեց նամակի ճշմարտացիությունը, այո, դեպքըպատահել էր նույնությամբ` նույնությամբ՝ նամակի նկարագրածով: նկարագրածով։ Պապս մի օր Տիրանհորեղբորս ասաց.”Գնացեք «Գնացեք տղայի մոտ, նրան գոգնոցի այդ հոտից փրկություն չկա,նա էլ չի կարող կռվել բանտարկության դեմ”: դեմ«։ Սակայն ես ու Խելառ Օնանը չէինքհավատում պապիս ասածին, թե Սերոբին փրկություն չկա: չկա։ Քանի որ Սերոբը, մեզ

փախչելու մեթոդի փորձարկած հուսալիությունը: հուսալիությունը։ Եվ մենք համոզված էինք, որ մի օրկվերադառնա Սերոբը... Մի նոր տարբերակով խաբած` խաբած՝ բանտարկության իր տասը

Տիրան հորեղբայրս կնոջ` կնոջ՝ Չինարի հետ մեկնել է Վլադիվոստոկ, իրենց հետտանելով տատիս գոգնոցը` գոգնոցը՝ տասը տարվա խիստ ռեժիմով դատապարտված Սերոբին31եւ 31և այնտեղ էլ բնակություն հաստատել: հաստատել։ Երկու տարի էլ անցավ ու նրանցից նամակստացանք, որ Սերոբը բանտում մահացել է: է։ Ու մինչեւ մինչև խոր ծերություն նրանքհավատարիմ մնացին Սերոբի գերեզմանաթմբին:գերեզմանաթմբին։Մի օր միլիցիոներ Մանուկը գնացել էր անտառ` անտառ՝ իր նորաշեն գոմի համար փայտբերելու: բերելու։ Գնացել էր ու արդեն երկրորդ օրն էր, չկար: չկար։ Սանդրոյի տագնապը զգացվումէր կասկածոտ հայացքից: հայացքից։ Քանի որ նա գյուղացիներից ամեն մեկի մեջ Մանուկիհակառակորդներին էր տեսնում, գյուղն ընկավ խուճապի մեջ: մեջ։ Սկսեցին իրարկասկածել. ամեն մեկին թվում էր, թե մյուսը զրպզրտագիր կգրի: կգրի։ Սանդրոյիհրամանով մի քանի ակտիվիստ կուսակցականներ գնացին անտառ: անտառ։ Տեսել էինգոմեշները` գոմեշները՝ լուծը վզներին, լծից փայտքաշ շղթաները կախ, արածում են: են։ Իսկ ծառիտակ, փորից խոցված` խոցված՝ ընկած է մանուկը: մանուկը։ Անտառի լռության մեջ մերթ ընդ մերթթափվում էին եղեւնիների կոները: եղևնիների կոները։ Իր ամբողջ գեղեցկությամբ ծաղկել էրգետնամորին:Մանուկի գետնամորին։Մանուկի վերքի վրա վայրի մեղուներն էին պարսերով իջնում ուբարձրանում: բարձրանում։ Եթե չլիներ ամտառ գործուղված կուսակցականների միջամտությունը,մեղուների պարսերը կտանեին Մանուկին, կտարալուծեին բջիջ առ բջիջ` բջիջ՝ մի նոր գոյարարելու համար: համար։ Նրա կես դին էր մնացել, բերեցին գյուղ:գյուղ։Ածալքալաքից եկած քննիչները շատերին կասկածեցին, շատերի հետ նաեւ նաև մերԽելառ Օնանին: Օնանին։ Մանուկի փորի վերքը հուշում էր միայն ու միայն սուր գործիքիհարված: : հարված։ ։ Կասկածը կար, բայց քննիչները չէին կարողանում հոտքի վրա ընկնել,

ուղարկում; Պնդում էր, որ գործը ավարտեն տեղի ուժերով: ուժերով։ Վարժապետ Նիզարը

նստեցնում էր իր դիմաց` դիմաց՝ սեղանի առաջ, ու խստագույնս սովորեցնում, թե որ հարցինինչպես պատասխանի` պատասխանի՝ շաբաթներ ձգձգվող մղձավանջային քննություններիժամանակ: ժամանակ։ Նա, որ ամեն հարցում հավատարիմ էր ճշմարտությանը, հիմա այլ բան էրմտածում.”Ինչ «Ինչ էլ լինի, դոըշւրս պրծացնել Խելառ Օնանին”: Օնանին«։ Օրերն ու շաբաթներն

էր: էր։ Բոլորը բնազդով զգում էին, որ վտանգը թաքնված է ձգձգվելու մեջ: մեջ։ Ձգվող գործըվտանգավոր էր նաեւ նաև քննիչների համար, եւ և գերեզմանից հանած Մանուկի դիակը մեկուրիշ ճշմարտության հանգեցրեց.”Ախր «Ախր ոնց չեն նկատել, նրա փորի վերքից պարզերեւում երևում է շոգից խելագարված գոմեշների կոտոշների հարվածի տեղը: տեղը։ Այստեղ երկուկարծիք լինել չէր կարող”: կարող«։ Մանավանդ, վկաներն էլ չերկմտեցին ստորագրել ակտիտակ: տակ։ Մանուկին Ախալքալաքից ուղարկված պետական ոսկեփայլ դագաղովթաղեցին երկրորդ անգամ: անգամ։ Քանի որ թաղմանը մարդ չկար, բացի Սանդրոյից ու

գերեզմանոց: գերեզմանոց։ Սանդրոյի պահանջով ակումբից բերեցին գյուղի միակ բարձրախոսը,

ինքնագործ խմբի համերգներն էին տալիս: տալիս։ Ու նա գերեզմանոցից գյուղի համար ճառարտասանեց.”Այսօր «Այսօր մեզանից հեռանում է...Տո, ուտող ուրացողներ, մի լավ հիշեք

արհամարհելով մարդագելին, հասավ Թբիլիսի` Թբիլիսի՝ բերելու ձեր փրկության հրամանը...”:«։Այնուհետեւ Այնուհետև գյուղի պատուհաններն ու երդիկները փակվեցին:փակվեցին։Մանուկին թաղեցին միլիցիոների հագուստով` հագուստով՝ կողքի մաուզերի զույգպատյաններում ոսկեկար մաշիկները դրված: դրված։ Իսկ Սանդրոյի կողքին հեծկլտում էրՄանուկի նիհար, հարբուխից երբեք չլավացող կինը: կինը։ Գյուղի վրա սառում էր երկարօրը, պիտի սկսվեր պաղ գիշերը:գիշերը։

միայնակ է: է։ Խեչոյի կառուցած տների, մեկը մյուսի հետ կապված քառակուսիանցքերով պատուհաններից ձայն է տվել, հարայ է գցել.”Հասեք«Հասեք, հեյ... փրկեք, հեյ...”:«։Նրան ոչ ոք չի արձագանքել: արձագանքել։ Նորից հարսներին է ձայն տվել, Բախտիարին կանչել եւևհանկարծ հիշել, որ Տիրանն ու Չինարը կենդանի են: են։ Մեկնած է եղել Վլադիվոստոկ`Վլադիվոստոկ՝նրանց բերելու: բերելու։ Երկուսին էլ գտած է եղել կուրացած` ծերանոցում: կուրացած՝ ծերանոցում։ Նրանք չենցանկացել առանց Սերոբի գյուղ գալ, գնացել են գերեզմանոց, եւ և Օնանը հասկացել է,

հնարավոր չէ: չէ։ Երկար տարիներ այս երկու կույր ծերունիները ձոռք ձեռքի տված,

վրա: վրա։ Իսկ բոլոր թմբերին վարդ ու ծաղիկներ են աճել:աճել։Օնանը խանութից մի ճամպրուկ օղաբլիթ է գնել` իբրեւ գնել՝ իբրև Սերոբի գերեզմանից հանածոսկորներն են եւ և նրանց բերած, հասցրած է եղել գյուղ: գյուղ։ Մեծ հանդիսավորությամբճամպրուկը թաղել է գյուղի գերեզմանատանը: գերեզմանատանը։ Ու մեր տնից մինչեւ մինչև գերեզմանատունմի երկաեւերկաև, շատ երկար պարան է կապել: կապել։ Իսկ կույրերը ձեռք ձեռքի եւ և պարանը բռնած`բռնած՝գնացել են գերեզմանոց` գերեզմանոց՝ Սերոբի շիրիմին մոմեր վառելու Ու էլի շատ անգամսխալվել են, մոմեր են վառել պատահած քար ու թմբի վրա, եւ և ամբողջգերեզմանատանը վարդ ու ծաղիկներ են աճել:աճել։

ենծխացել ու մոմեր վառել: վառել։ Ու այդ տարի գյուղում ամուլ գոմեշ չի մնացել: մնացել։ Ստերջըզույգ է ծնել, ծնողը` ծնողը՝ քառակի, իսկ կթվողի կաթը այնքան յուղոտ է եղել, որ հարկ էզգացվել սերը կտրել թաթագիշներով:Մի թաթագիշներով։Մի օր գործի պարզություն սիրողները պարանիծայրին քար են կապել ու նետել լճի խորքը: խորքը։ Կույրերը պարանը բռնած եկել են ու ջրիվրա քայլելով գնացել ու գնացել են: են։ Ափին կանգնածները այնքան են նայել նրանցհետեւիցհետևից, մինչեւ մինչև որ հոգնել են, մի քանիսը նույնիսկ ձանձրացած թողել, տուն ենգնացել: գնացել։ Տիրանն ու Չինարը այլեւս այլևս չեն վերադարձել, իսկ այդ լիճը մի ափով միանումէր հորիզոնին, հետո ձուլվում երկնքին:երկնքին։Երեք տարվա բանտարկությունից հետո Գիգոլը վերադարձավ Սիբիրից: Սիբիրից։ Նիհարածէր ու աչքերի փայլը կորցրած: կորցրած։ Նա օրվա մեջ մի քանի ծխախոտ էր ծխում, որոնքյուրահատուկ, օտար բուրմունք ունեին: ունեին։ Հենց գալու առաջին օրը մտել էր ջրաղաց`ջրաղաց՝պապիս հետ խոսելու: խոսելու։ Նրա ժպիտին, ձեռքսեղմումին չէր պատասխանել, ասելէր.”Այն «Այն ժամանակ, որ Սերոբին էլ բանտարկեցին, գիշերը մարագի պատուհանիցտեսա, թե դու ինչպես էիր ցորենն ու ալյուրը լցնում գետը: գետը։ Ես քեզ մատնեցի, սպային

ն է”: է«։ Նրա դեմքին դատարկություն է եղել, ահավոր միայնակություն: միայնակություն։ Պապս չի ծխել,չխկանին նալիկ չի ավելացրել, ասել Է.”Դրան «Դրան դատարկ բաներ են, դրա մեջ ոչ միվատ բան էլ չկա: չկա։ Հասկանալի բան է` է՝ դու ջահել էիր ու ուզում էիր տանը մնալ:մնալ։Այդպիսի բաներ պատահում են, արիացիր...”:«։Գիգոլն ասել է .”Գիտե՞ս` է․«Գիտե՞ս՝ Սերոբն ինչի ետ չեկավ, չգիտես, դե ուրեմն իմացիր:Նաիմացիր։Նադռան ետեւից ետևից լսել էր, երբ ես մատնում էի...Դեռ այն ժամանակ, նրա աչքերից զգացի,որ էլ ետ չի գա, որովհետեւ որովհետև նա այդ պահից էլ չէր հավատում, որ լուսնային այրոցքների

մասին հորինած հեքիաթներով իմ միջոցով ընդհատեցիր Սերոբի կյանքը...”:Հետո«։Հետո33ծունկ է իջել պապիս առաջ, նրա զույգ ձեռները սեղմել է դեմքին ու հարցրել.”Մի՞թե«Մի՞թե

քայլում են... Եթե նրանք քայլում են, ինձ չեն ների: ների։ Դա ես զգում եմ լուսնյակգիշերներին...”: «։ Այդ գաղտնիքը պապս պահեց: պահեց։ Տատս իր իմացած բոլոր միջոցներըկիրառեց: կիրառեց։ Խոտերից պատրաստած հյութեր էէր խմեցնում Գիգոլին, որ մեղմեր նրացանկությունը օտար բուրմունք ունեցող ծխախոտի նկատմամբ: նկատմամբ։ Ու մի օր հուսահատլացեց, զարմացավ.”Այդ «Այդ ինչ հիվանդություն է, որ ինքը` ինքը՝ գյուղի ամենալվ հեքիմը, չիկարողանում գլուխ հանել”: հանել«։ Եվ ավելի շատ զարմացավ, երբ լսեց Նիզարի գիտականբացատրությունը աշխարհում գոյություն ունեցող “ափիոնամոլություն”“ափիոնամոլություն«հիվանդության եւ և նրա գաղտնիքների մասին եւ և այն մասին, որ ոչ մի խոտաբույս այդհիվանդությանը չի օգնի:օգնի։Գիգոլն իրենց դաշտում մի քիչ տեղ կանեփ ցանեց եւ և նրա հուսահատությունն ավելիկրկնապատկվեց, երբ կանեփն աճեց եւ և քամուց ալիք տվեց: տվեց։ Ծխում էր ու օրերովընկնում անզգա վիճակի մեջ: մեջ։ Նիզարի գիտական, հոգեբանականբացատրությունները չէին օգնում:օգնում։Մի քանի անգամ պապս գնացել է նրանց բակը, նստել է կողքին, ասել է .”Այս է․«Այս տարի

հավաքել”: հավաքել«։ Ասել է .”Մի է․«Մի բան եմ որոշել, չգիտեմ դու ի՞նչ կասես: կասես։ Բարդուղը, էն սեւ եզը`սև եզը՝Ոսկեպոչին, ծախում է, չառնե՞նք, աչքիս առաջ է մեծացել, լավ եզ է, դու կլծես”:կլծես«։Գիգոլը, դատարկությունն աչքերում ու ահավոր միայնակությունը դեմքին, ասելէ .”Եսասելէ․«Եսմատնել եմ Քրիստոսին...իսկ փրկության ոչ մի աղոթք չգիտեմ...”: «։ Պապս մորմոքըսրտում վերադարձել է տուն:տուն։Մի օր լուր է տարածվել, թե սատանա Վաղոն` Վաղոն՝ տատիս հայրը, գիշերը, շաղգամի

շաղգամի արտը տրորի: Նա` տրորի։ Նա՝ պարանը ձեռքին, թաքուն մոտեցել է, որ բռնի, ձին

թեւը թևը մի թզաչափով կարճացել է, չորացել ու մտրակի նման կախ ընկել: ընկել։ Վաղոյիխեղաթյուրվելու լուրը Գիգոլին ավելի հուսահատեցրեց: հուսահատեցրեց։ Այդն օրը նա երակից ինքնիրեն սրսկել էր ու վերջում բուժասեղի անցքով արյան մեջ օդ է բաց թողել: թողել։ Օրըշաբաթ էր , լուսինը մեկ օրական:օրական։Նրա թաղմանը Նովոռոսիյսկից ռուս կինն ու նրա հայրն էին եկել, եւ և գյուղիգիտուններից մեկը մեկնաբանել էր, որ Գիգոլի կնոջ հայրը ոչ թե գեներալ է, այլ`այլ՝մայոր: մայոր։ Իսկ թաղման հջորդ գիշերը, չղջիկները, չգիտես ինչու՞, սկսեցին ելումուտ անելմեր ջրհորը: ջրհորը։ Քամին մերթ ընդ մերթ ժանգոտ դույլն էր պատեպատ զարկում ու մեզթվում էր, թե այդ գիշեր մեկը, ջրհորում երեսը ճղված թմբուկ է խփում:խփում։Այդ դեպքից մի տարի անց հարեւան հարևան գյուղերից մեկում տարրական դպրոց բացվեց:բացվեց։Նիզարին նշանակեցին այդ դպրոցի տնօրեն: տնօրեն։ Ն աիր հետ վերցրեց մանուկ Արարատիեւ և Գիգոլի լուսանկարները, ար այնտեղ` այնտեղ՝ մենության գիշերներին նրանք իր հետ լինեն:լինեն։

...Նալոգ Աբգարը հաճախ էր բացակայում տնից: տնից։ Նրա բացակայության օրերին շատէի գնացել ու եկել նրանց տուն: տուն։ Չարդախենց Հոռոմը իրենց կտուրից շատ անգամ էր

ճանապարհն ու ասել.”Աչալուրջ եղիր”:«Աչալուրջ եղիր«։Օհաննայի տունը տաք էր: էր։ Օհաննայի մարմինն ու անկողինը տաք էին: էին։ Ես պառկելէի նրա վրա: վրա։ Աբգարը հրացանի սառը փողը դրել էր մեջքիս ու սարսափահար գոռում34էր.”Չշարժվես«Չշարժվես, շան ծիծ կերած, բոզի տղա, մեջը արջի գնդակ է, երկուսիդ էլ ցրիվկտամ”: կտամ«։ Անկյունի փոքրիկ մահճակալին ճղճղում էր Աբգարի վախեցած, քնատ տղան:տղան։Աբգարի սարսափահար սուր ձայնը ուղեղս ու գիշերն էր ծակում.”Հասեք«Հասեք, հեեյ, օգնեք,հեեյ...”: «։ Բակում շղթաները կտրատող շները արձագանքում էին նրան, լսվում էրհարեւանների հարևանների հարայ-հրոցը, կատուն կտուրից աստիճաններով ցած էր իջնում:իջնում։Օհաննայի քրտնաթոր փորը պաղ էր, ու այդ ամենը` ամենը՝ իմ շուրջը գոյություն ունեցողկյանքը, սարսափելի ու զվարճալի էր: էր։ Տեղից բարձրանալու մի շարժում եւ և ամեն ինչկջնջվի. կատուն կմնա ընթացքի մեջ` մեջ՝ աստիճանների կեսին, “օգնեցեքըկմնա Աբգարի շուրթերին, շների հաչոցը չի շարունակվի: շարունակվի։ Ու չի շարունակվի մերանիծյալ տոհմի մեծ ճշմարտությունը, թեեւ թեև քիչ չէր նաեւ նաև ճակատագրի ծաղրը:ծաղրը։

բոցկլտում էին.”Չբարձրանաս«Չբարձրանաս, չանես այդ բանը, ապրել եմ ուզում, չբարձրանաս,աղաչում եմ: եմ։ Հիշիր, թե ոնց էիր պատի ծեփերը եղունգներով քանդում”: քանդում«։ Ամեն ինչ

կար գայթակղիչ ու վիճելի մի ճշմարտություն: ճշմարտություն։ Հայրս հարեւանների հարևանների ծիծաղ, աղմուկիտակ, քնքշանքով հանեց ինձ Օհաննայի վրայից, շորերս հագցրեց ու տարավ տուն:տուն։Տանը, ցուցամատն ու բութը իրար միացրած, տարավ, բերավ քթիս տակ.”Էհեյ«Էհեյ, նոր

կտա՞մ, որ պառկես Զաքարի կնոջ վրա”:վրա«։Աբգարը մերկ Օհաննային տնից դուրս էր քշել, հրացանը ճոճելով ետեւից ետևից ընկել, ու

կին չտեսած գյուղի տղաները` ետեւից: տղաները՝ ետևից։ Օհաննան ծնողներ չուներ, նա գալիս էրտատիս մոտ:մոտ։

էր Աբգարի առաջն ու թե.”Դու «Դու էս ի՞նչ ես անում, կուլակության մնացուկներն ես

տանից դուրս քշել ու էն էլ էս երեխեքի առաջ, որ պորտերի տեղն էլ չգիտեն: չգիտեն։ Ամենինչի համար դատ ու դատաստան կա, հին ժամանակներն անցել են”: են«։ Հետո նա,

ասել էր.”Էս «Էս գործից վատ հոտ է գալիս...Աստված չանի` վերեւներում իմանան”:չանի՝ վերևներում իմանան«։

բերեց, ու մեր ունեցած հնոտին բարձեցին օգնության եկած հարեւանները: հարևանները։ Մենք լուռու անխոս գնում էինք մի հեռու-հեռու երկիր.ՀԱՅԱՍՏԱՆ: ՀԱՅԱՍՏԱՆ։ Սանդրոն շարժվողմեքենայի ետեւից ետևից ձին քշեց, գոռաց հորս.”Մի «Մի կարգին տեղ գնայիք, էդ ի՞նչ է, մի լավձիավորը մի օրում էդ երկրի շուրջբոլորը կֆռռա”:կֆռռա«։

հիշողությունը: հիշողությունը։ Վաղոն ասել էր.”Ինչ «Ինչ լուսին, ինչ բան, լուսինն ի՞նչ է, որ մարդ նրանիցվախենա` վախենա՝ հիշողություն կորցնի: կորցնի։ Ահա, թե ինչ կասեմ. նրա խելքը գողացել են չարոգիները: ոգիները։ Այո, այո, նրանց թագավորի աղջիկը խելքից հիվանդ է: է։ Հայկուշինը գողացելեն, որ նրանի տեղը դնեն: դնեն։ Ես իմ աչքով տեսա, նրանք բարձել էին հրեղեն սեւ սև ձիուն ուտանում էին”:էին«։Այդ օրերին ցնորամտությունից խաղաղության գիրկը վերադարձած տեր-Ներսեն`Ներսեն՝ժառանգական լուսնային հիվանդությունից փրկվելու կոչ էր անում.”Մանանեխի«Մանանեխիհատիկի չափ հույս ունենալ: ունենալ։ Հավատալ, որ լեռները քայլում են, եւ և մահացողներիոտքերից տրեխները չհանել...”:«։35...Պապիս թաղման օրը տատս հարցրել էր.”Էդ «Էդ ո՞վ է մեռել”: մեռել«։ Ու թաղման թափորիհետ գերեզմանոց չի գնացել, գլխաշորը գցել է ուսերին ու գնացել է մեր հանդերը:հանդերը։Երկու օր հետո Բախտիարն է սատկել, ասել է .”Ույէ․«Ույ, քոռանամ, Օնանը մեռավ”: մեռավ«։ Նատարվա եղանակները շփոթել էր, ձմեռ լիներ, թե գարուն` գարուն՝ գլխաշորով փաթաթվածգնում էր մեր հանդերը: հանդերը։ Ասում էր.”Ամբողջ «Ամբողջ գյուղի ղազ ու մալ մեր արտի մեջ են,ոտքատակ են տալիս, բերքը կփչացնեն”: կփչացնեն«։ Կգնար, երկար կնստեր Բախտիարի թմբինու ցրտից դողալով տուն կգար: կգար։ Կբացատրեինք, որ ձմեռ է, հանդում բերք չկա,կհավատար, կասեր`”հա կասեր՝«հա ու նորից մի կես ժամ հետո, գլխաշորը ուսերին կգնար հանդ,կգար ջրաղացի բակը ու նորից` տուն: նորից՝ տուն։ Ասում էր.”Արտին «Արտին նայեցի, Օնանին հաց տարա,ասի, որ երեկոյան անպայման տուն գա, Գիգոլի բերած մուրծան եմ եփելու”:եփելու«։Մի օր գողերը մտել են մեր մարագը` մարագը՝ ալյուր գողանալու, տատս բռնացրել է նրանցհանցանքի վայրում: վայրում։ Գողերը ասել են.”Հայկուշ «Հայկուշ մամա, հանկարծ մարդու բան-մանչասես”: չասես«։ Տատս ասել է .”Չէէ․«Չէ, ի՞նչ պիտի ասեմ, խոմ խելա՞ռ չեմ”: չեմ«։ Նրանք պարկերովալյուրը շալակներին գնացել են: են։ Մերոնց խնդրանքներին ականջալուր չեղավ,այդպես էլ գողերից ոչ մեկին չմատնեց: չմատնեց։ Լսողները ասում էին.”Խեղճը «Խեղճը խելքը իստակթռցրել է”: է«։ Թաղի երեխաները նրա ետեւից ետևից քար էին նետում, հանդից վերադառնալիս,կես ճանապարհից նորից ետ էին ուղարկում.”Չար «Չար ոգիների զորքը ձեր հանդն է լցվել”:լցվել«։Ասում էին.”Մի «Մի հատ երգի, լսենք”: լսենք«։ Տատս երգում էր` էր՝ ինչ հիշեր.

Յարիս վզին սեւ սև թասմա է

Բալքի յարս տուն գա”:գա«։Մի օր հայրս նրան փակեց մեր նորաշեն տան սենյակներից մեկում: մեկում։ Ասաց.”Ամբողջ«Ամբողջգյուղի մեջ խայտառակ արեց”: արեց«։ Երբ տատիս հանգստանալու կես ժամը լրացավ, դուռըքաշեց, տեսավ փակ է, ամբողջ օրը երեխայի նման աղիողորմ լացեց: լացեց։ Այդ օրը հայրստխուր ասաց.”Օգուտ «Օգուտ չունի տանը փակելը, նա հանդերի մեջ է փակված” փակված« ու փակդուռը բացեց:բացեց։Մի անգամ նա երկար նայեց հորս դեմքին եւ և հարցրեց.”Ու՞մ «Ու՞մ տղան ես, բալա ջան”:ջան«։Այդ օրը մայրս մինչեւ մինչև լուսաբաց լաց եղավ հորս համար:համար։...Մի օր տատս հանդ գնաց ու էլ չեկավ: չեկավ։ Նրան, պատառոտված, ձեռքերի վրա առածտուն բերեց Խուրջականենց Օրեստիի տղան: տղան։ Կոլտնտեսության շները կատաղածթափառում էին սար ու ձոր: ձոր։ Շան ամիս էր: էր։ Տատիս թվացել էր, թե թափառող, կրքերիցիրար հոշոտող ոհմակը զորք է: է։ Ոսկեծոպ մետաքսով զարդարված բերում են լուսնին,

խաղացող վեց տարեկան քրոջը...Քանի որ լուսինը կերպարանափոխվել` կերպարանափոխվել՝ յաթաղանդառնալ գիտեր, քսել են տատիս ստինքներին ու կտրել պտուկները` պտուկները՝ տեր ողորմյասարքելու համար:Օհհամար։Օհ, տեր ողորմյա...Ու տատս մերոնցից ոչ մեկին կրծքով չիկերակրել, գուցե պատճառը այդ էր, կորցրած կաթը, որ հորս հարցնում էր.”Ու՞մ«Ու՞մտղան ես...”: «։ Իսկ ես, ես որտեղի՞ց եկա, եւ և ի՞նչ է նշանակում այս ամենը, յաթաղանովհատած տատիս կաթը, տված հարցը: հարցը։ Նշանակում է տատիցս առաջ կար հայրս,հորիցս առաջ հայի ես, ուրեմն, որտե՞ղ է ակունքը: ակունքը։ Ո՞վ էր կրում իմ կյանքն այնժամանակ` ժամանակ՝ լուսնային տարիներին: տարիներին։ Որտե՞ղ է իմ տոհմը, ինչպե՞ս թե չկա: չկա։ Չէ՞ որ եսնրանց կրում եմ, ինչպես նրանք` նրանք՝ ինձ, այն ժամանակ` ժամանակ՝ ամբարած իրենցողնաշարներում, որպես տաք լավա փոխանցում էին սերնդից սերունդ: սերունդ։ Փախցնում36էին յաթաղանից յաթաղան, ոճիրից ծնունդ: ծնունդ։ Ու ես գոյատեւում գոյատևում էի, որպես պատճառմեռելոց եւ հույսի: և հույսի։ Օհ, տեր ողորմյա եւ և նրանց, ում չեմ ճանաչում, բայց կրել են ինձ

ուսերին առած լեռներն են ինձ բերել մինչեւ մինչև այստեղ...Այդպես էլ վառվեց դաշտըկորեկի, ու հանդի հետ միասին` միասին՝ մայրը, վեց տարեկան քույրը: Գյուղը` քույրը։ Գյուղը՝ պտուկներըկտրված կանանցով: կանանցով։ Հիմա առավոտ լուսո աքաղաղը այդ գյուղի համար ծուղրուղուչի կանչում... Շնամիս էր: էր։ Տատս նետվել էր շների վրա, հարազատներին օգնելուհամար, ու նրան պատառոտել էին Բախտիարի թմբի վրա: վրա։ Նրա վերքերից արյուն չէրհոսում, արյուն չուներ, ի՞նչ հոսեր: հոսեր։ Օրը շաբաթ էր, լուսինը` լուսինը՝ մեկ օրական:օրական։

մեխեցին` մեխեցին՝ կատուներից ու մկներից պաշտպանելու համար, բարձրացրին կտուր, որմինչեւ Գեւորգ մինչև Գևորգ հորեղբորս Տաշքենդից գալը չփչանա:չփչանա։

ցանկացել: ցանկացել։ Քանի որ պապիս կողմից` կողմից՝ տատիս վերաբերյալ որեւէ որևէ հրահանգ չկար,

հեռագրել: հեռագրել։ Մեղրամոմերը չթչթալով վառվում էին պինդ մեխված դագաղիգլխավերեւում: գլխավերևում։ Տիրան հորեղբայրս ու հայրս իրար հերթափոխելով նստում էինտանիքում` տանիքում՝ տատիս դագաղի մոտ: Մենք` մոտ։ Մենք՝ Խելառ Օնանն ու ես, վեգ ու պահմտոցիէինք խաղում, եւ և շատ հաճախ մեր վազվզոցից հանգում էին թույլ առկայծող մոմերը:մոմերը։

ձանձրույթից ինքն էլ սկսեց մեզ հետ վեգ խաղալ:խաղալ։Անցավ սպասման երկու շաբաթը, եւ և վերարկուի վրայից ձյունը թափ տալով տունմտավ Գեւորգ հորեղբայրս` Գևորգ հորեղբայրս՝ իր խարտյաշ տղայի հոտ, որը հայերեն ոչ մի բառ չգիտեր:չգիտեր։Նա նիհար էր ու հաճախ էր անկյուն կանգնում` կանգնում՝ վատ ախորժակի համար: համար։ Երբ ԳեւորգԳևորգ

շքանշանները: շքանշանները։ Մեր տանը` տանը՝ տատիս դագաղի շուրջը, ասեղ գցելու տեղ չկար: չկար։ Ամբողջ

տղային” տեսնելու: տղային« տեսնելու։ Գյուղացիք պնդում էին, թե նրա ոսկեզօծ մեդալները “Հաստատոսկի են”: են«։ Տիրան հորեղբայրս ու հայրս ծանր կացության մեջ էին. արդեն երկրորդ օրնէր նրանք մտմտում էին, բայց չէին կարողանում խոսելու մի ձեւ ձև գտնել ԳեւորգԳևորգհորեղբորս հետ, որ նա մեդալները հանի: հանի։ Որ տատիս թաղմանը նրա մեդալներովմասնակցությունը պատշաճ չէ: չէ։ Որ այդպիսի թաղումը, ինչ-որ տոնահանդեսի տեսքկունենա, որ սգո արարողության մասնակիցների ուշադրությունը կշեղի: կշեղի։ Ու նրանցհամարձակությունը քիչ էր` էր՝ խոսքը թեքել այդ ուղղությամբ, մեկը մյուսին էրհանձնարարում` հանձնարարում՝ խոսք բացել այդ մասին: մասին։ Հետո, որպես ավագ, որպես “խոսքինրբություններին տիրապետող, ինտիլիգենտ մարդ” մարդ« խոսակցությունն իր վրա վերցրեցՏիրան հորեղբայրս: հորեղբայրս։ Եվ Հայկուշ տատիս թաղումը կայացավ առանց մեդալների: մեդալների։ Բայցթաղման հաջորդ օրը Գեւորգ Գևորգ հորեղբայրս մեկնեց Տաշքենդ: Տաշքենդ։ Նա նեղացած էրմեդալների համար արված դիտողությունից: դիտողությունից։ Ասել է .”Ձեզանից է․«Ձեզանից ով գիտե, թե ինչքրտինքով եմ սրանք վաստակել”: վաստակել«։ Գնալուց առաջ իր խարտյաշ Սաշային ստիպեց`ստիպեց՝մեր տված վեգերը վերադարձնել, եւ և նրանք գնացին:գնացին։Տարիներ անց, երբ ինֆարկտից ամբողջ մի շաբաթ մահանում էր հայրս եւևինքնամոռաց Գեւորգին Գևորգին էր կանչում` կանչում՝ մեր Խելառ Օնանը հինգերորդ հեռագիրն էրուղարկել Տաշքենդ ու հուսահատ պատեպատ էր խփվում` խփվում՝ կծկված հորս մահճի առաջմռնչում է .”Ի՞նչ անեմ”: է․«Ի՞նչ անեմ«։ Ուշքի եկած հայրս ասում էր.”Ոչինչ«Ոչինչ, ոչինչ պետք չէ ԳեւորգըԳևորգըկգա”: կգա«։ Խելառ Օնանին հույս տալու համար կատակում էր: էր։ Մահվան օրը եկավ37պատասխան հեռագիրը.”Գեւորգը «Գևորգը Տաշքենդում չէ, գտնվում է գործուղման մեջ”: մեջ«։ Նագործուղման մեջ էր նաեւ նաև հորս քառասունքի արարողության օրը, եւ և մեր Խելառ Օնանը

արյան կանչը մեռնում է շեկ ավազների մեջ:մեջ։Գարնան մի օր պաշտոնյա հայրս հայտարարեց, թե.”Հորս «Հորս ջրաղացը պիտիաշխատեցնեմ”: աշխատեցնեմ«։ Մայրս նայեց նրա աչքերի մեջ.”Քեզ «Քեզ այդքան քամակ որտեղից”: որտեղից«։ Հայրսլայնեզր գլխարկով ու փողկապով էր եւ և ինձ իր հետ, արեւոտ արևոտ այդ առավոտ, տարավջրաղաց: ջրաղաց։ Ու տասն օր ու տասը գիշեր չխչխկացին նալիկները, տասն օր ու տասըգիշեր փակվեց շռշռանը, տասն օր ու տասը գիշեր սպիտակեցին սուրբ ոստայնները:ոստայնները։Տասն օր ու տասը գիշերում նա աղաց ամբողջ գյուղի աղունը: աղունը։ Իմ ճակատին, մազերինսպիտակ ալյուր էր նստել, եւ և ես զգացել էի ալյուրի բուրմունքը...Տասնմեկերորդ օրը եկանք տուն.”Ես պրծա”: «Ես պրծա«։ Մայրս նրա աչքերի մեջ, ալյուրոտ իմճակատին նայեց, ու նրանք միմյանց հասկացան:հասկացան։

կտուրներին, խոտի դեզերին, միալար կաղկանձում. Օնանը անտարբեր էր: էր։ Մի օր

ունեցած ճաշակից դասեր առած` առած՝ սկսեց քանդակներ անել: անել։ Մի շնչով Բախտիարինքանդակեց: քանդակեց։ Պապիս քանդակեց: քանդակեց։ Ջրաղացը, Պրաշա Գիգոլին, աէրոպլանի ղեկին`ղեկին՝Մարգարին, Արարատին քանդակեց` քանդակեց՝ սբերին վայել ոսկեպսակը գագաթին, ջարդվածքթով, արցունքն աչքերին` աչքերին՝ իրեն քանդակեց, մեր գյուղի լուսնային հիվանդությունը եւևքայլող լեռները քանդակեց: քանդակեց։ Ու օրերով տնից դուրս չէր գալիս:գալիս։Մի օր Հայաստանից մարդիկ եկան, նայեցին նրա քանդակները: քանդակները։ Ասացին.”Քաղաք«Քաղաքբեր, ցուցահանդես բացենք”:բացենք«։Ձմեռ էր: էր։ Մի օր Հունանն ու վարժապետ Նիզարը քանդակները խնամքովփաթաթեցին, դրեցին արկղերի ու պարկերի մեջ: մեջ։ Նիզարը նրա ճակատը համբուրեց,ու նա ճանապարհ ընկավ դեպի քաղաք: քաղաք։ Ճանապարհի կեսին ավտոբուսի բենզինը

պատուհանների տակ: տակ։ Վարորդը մի քանի տղամարդկանց հետ գնացել է մոտակագյուղերից բենզին բերելու, գնացել են եւ ուշացել:Ավտոբուսում և ուշացել։Ավտոբուսում կանանց ծնկներիներեխաները լացել են: են։ Մայրերը իրենց վերարկուներով փաթաթել են ու խոստացել, որմեծ քաղաքից փուչիկներ կգնեն` կգնեն՝ կանաչ, կարմիր: կարմիր։ Երեխաները լացել ու չենհավատացել ձմռան ցրտի մեջ ոչ կանաչին, ոչ էլ կարմիրին: կարմիրին։ ՉարդախենցՀովհաննեսն ասել է .”Դուրգար է․«Դուրգար Օնան, մինչեւ մինչև նրանք գան, բեր փայտերդ վառենք:վառենք։Երեխաները մեղք են”: են«։ Հունանը ասել է.”Էլ «Էլ ինչ կուզեիր, Օվանես, էս էլ խոմ գոմիցախավելնե՞ր չեն, վերցնես ու վառես: վառես։ Հեյչ խաբար ե՞ս, էն օրն եկան քաղաքից,նայեցին, ասին` ասին՝ աշխարհահռչակ գործեր են”: են«։ Հովհաննեսը ձայնը կտրել է,չիմանալով, թե ինչ բան է աշխարհահռչակը, որ Խելառ Օնանին են ասել: ասել։ Մեղավորժպտացել է, ասել է .”Դու գիտես”: է․«Դու գիտես«։ Իսկ երեխաները լացել են` են՝ քթների ծայրերիցկախված փուչիկները ուռեցնելով: ուռեցնելով։ Հովհաննեսի կինը գաթա է հանել ցանցապարկիփաթեթների միջից, տղան չի հավատացել կարմիր արեւի արևի նման գաթային, լացել է ուլացել: լացել։ Իսկ ավտոբուսի պատուհանից դուրս սպիտակ ձյունն էր` էր՝ կարծես բուրդ էինձաղկել ու փռել քուլա-քուլա:քուլա։

բերանը, ու նրա թեւը թևը մի թզաչափ կարճացել է: է։ Վարդուշը նրան ձեռքերի վրա է38վերցրել, օրորելով` օրորելով՝ գնացել-եկել է ավտոբուսի մեջ: մեջ։ Հունանը կարկամած նայել էաղջնակի կարճացած թեւինթևին...Քնքուշի գրկում լացել է կապտած այտերով մանչուկը: մանչուկը։ Չգիտես ինչու, Քնքուշիամուսինը` ամուսինը՝ Զաքարը, սկսել է թունդ հայհոյել կնոջը: կնոջը։ Իսկ Հավհաննեսը գլուխն առել էափերի մեջ` մեջ՝ աչքը աղջնակի կարճացած թեւինթևին...

ու կրակ է վառել: վառել։ Խարույկի բոցը խոշոր է եղել` եղել՝ երկինք հասնող, իսկ նրա շուրջըտաքացող մարդիկ` մանր: մարդիկ՝ մանր։ Երբ վարորդն ու նրա հետ գնացողները երեկոյան եկել են,

նստի, արդեն գնում ենք”: ենք«։ Հունանը զգացել է, որ ջարդված քթից նորից արյուն էհոսում: հոսում։ Կոկորդում խեղդելով իր ասելիքը, ձեռքը վերից վար թափ է տվել.- Էհ:― Էհ։ 

Գյուղում թեթեւ թեթև քամի է եղել ու գետի երկու ափերի ծառերը հերթականությամբտապալվել են, նույնիսկ ճռինչ չի լսվել:լսվել։Այդ պահից ծառը էլ չի ծխում, մեր տների վրա չկար խնկի բույրը:բույրը։Օրը շաբաթ էր, լուսինը` լուսինը՝ մեկ օրական:օրական։  1980 թ.